Spoedcursus Stamcel

SPECIALE UITGAVE
SPECIA
EXTRA
b
ra in t a in m e n t
braintainment
In samenwerking met SCDD
www.quest.nl
www.q
Spoedcursus
stamcel
SPOEDCURSUS STAMCEL
Hoe kloon
ik mijn
moeder?
WWW.QUEST.NL
PLUS: Stamcel vreet leukemie >> Navelstrengbloed: invriezen of niet?
>> Interview: zwemmer Maarten van der Weijden >> Stoute dromen
Inhoud
www.quest.nl
Quest Winnaar van: A Mercur Lancering van het
Jaar 2004 A Bruna Publieksprijs 2005 A AKO
Tijdschrift van het Jaar 2005 A Glazen Griffioen
2006 A Mercur Hoofdredacteur van het Jaar 2007
A De Tegel Talentprijs 2008
Stoute dromen
Stamcelonderzoekers
dromen allemaal.
Maar waarover?
pagina 44
Bloed redt
Dit zakje stamcellen
moet het leven van
een leukemiepatiënt
redden.
pagina 4
Stamcel is hot
Nationaal netwerk van laboratoria gespecialiseerd in
stamcelonderzoek en ontwikkelingsbiologie
Gefinancierd door het BSIK-programma van de Nederlandse overheid
Elaine Dzierzak (directeur)
Erasmus Universitair Medisch Centrum, Rotterdam
Hans Clevers
Hubrecht Instituut, Utrecht
Jacqueline Deschamps
Hubrecht Instituut, Utrecht
Riccardo Fodde
Erasmus Universitair Medisch Centrum, Rotterdam
Anton Grootegoed
Erasmus Universitair Medisch Centrum, Rotterdam
Frank Grosveld
Erasmus Universitair Medisch Centrum, Rotterdam
Maarten van Lohuizen
Dies Meijer
Frits Meijlink
Christine Mummery
Peter Verrijzer
Wim Fibbe
Gerald de Haan
Ben Scheres
Nederlands Kanker Instituut, Amsterdam
Erasmus Universitair Medisch Centrum, Rotterdam
Hubrecht Instituut, Utrecht
Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden
Erasmus Universitair Medisch Centrum, Rotterdam
Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden
Universitair Medisch Centrum Groningen
Universiteit Utrecht
Stamcellen. Waar denk je aan bij dat
ene woord? Grote kans dat het gebruik
van embryo’s voor
stamcelonderzoek
door je hoofd gaat.
Natuurlijk, dat is
immers de discussie
die regelmatig in de
media en in de politiek
wordt gevoerd. Maar
stamcelonderzoek
omvat zo veel meer!
Vandaar deze special.
In Nederland werken
veel stamcelonderzoekers samen in een
landelijk netwerk,
genaamd Stem Cells
in Development and
Disease (SCDD). Dit
netwerk ontvangt subsidie van de
Nederlandse overheid, die een deel
van de opbrengsten van aardgas heeft
ingezet voor investeringen in de kennisinfrastructuur. Maar wat wordt er met
de subsidie gedaan?
Stamcellen als behandeling na een hartinfarct, dat klinkt mooi. In Leiden kijkt
Christine Mummery of dit mogelijk
is. Maar ook fundamenteel onderzoek
naar stamcellen is hot. Dat merkte
Hans Clevers van het Hubrecht Laboratorium in Utrecht. Dat hij stamcellen
zichtbaar kan maken in de darm en dat
hij in het laboratorium darmweefsel
kan kweken uit stamcellen haalde
uitgebreid de kranten.
Stamcellen uit de navelstreng van je
pasgeboren baby invriezen: doen of
niet doen? Elaine Dzierzak, directeur
van SCDD, gaat in discussie met Joost
Kartman, directeur van Stamcelbank
Nederland.
In deze special leef je verder mee met
een patiënt die een beenmergtransplantatie ondergaat, krijg je tips hoe je
je moeder kunt klonen, lees je over de
stoute dromen van onderzoekers en
veel meer. Nog niet genoeg? Kijk op de
website van SCDD, www.stemcells.nl,
voor extra informatie. Hier kun je ook
vragen stellen over stamcellen.
Rini de Crom, projectmanager SCDD
Marja Miedema, consulent wetenschap
& samenleving
www.stemcells.nl
Nog één!
Mensen klonen,
waar mag dat?
pagina 16
Stamceltoerist
Therapie en reis in
één. En meer
stamcelnieuws.
pagina 12
Uitvergroot
Stamcellen onder
de microscoop.
pagina 38
REPORTAGE
MENS & LICHAAM
Vers bloed
Orgaan uit het lab
Een patiënt met leukemie krijgt de stamcellen
van haar zus. Quest was erbij aanwezig.
Pagina 4
Het hart repareren na een infarct, een nier uit
het lab. Als het meezit, kan het binnen enkele
decennia. Juist: met stamcellen.
Pagina 30
INFOGRAPHIC
Stamcel voor beginners
MENS & LICHAAM
Waar in ons lichaam zitten stamcellen?
En wat is het verschil tussen een embryonale
en een volwassen stamcel?
Pagina 10
Kankercellen
WETENSCHAP
VISUEEL
Eén extra moeder graag!
Stamcel in beeld
Sommige mensen zijn zo verknocht aan hun
moeder dat ze er nog één zouden willen. Is het
mogelijk haar te klonen?
Pagina 16
Met het blote oog zijn stamcellen niet te zien.
Met elektronenmicroscopen en fluorescentiemicroscopen wel.
Pagina 38
VISUEEL
WETENSCHAP
Witte jassen
Glazen bol
Een werkdag van stamcelonderzoeker Gerben
Schaaf in het Erasmus MC.
Pagina 20
Een nieuwe knie uit je rug? Vijf stamcelonderzoekers over hun toekomstverwachtingen.
Pagina 44
Darmkanker verspreidt zich razendsnel. Op hol
geslagen stamcellen zijn de boosdoeners.
Pagina 36
CONFRONTATIE
Navelstaren
Het navelstrengbloed van een pasgeborene,
moet je dat invriezen? En zo ja, bij wat voor
bloedbank?
Pagina 22
EN VERDER:
Kort _______________________________ 12
Vraag & Antwoord ____________________ 26
Boeken ____________________________ 49
STAMCEL
3
Reportage
Een stamceltransplantatie kan het leven redden van een leukemiepatiënt
H
et begon vorig jaar
winter met wat blauwe
plekken. En met de
wondjes die niet goed
genazen. Maar er door een arts
naar laten kijken? Daarvoor was
het niet erg genoeg. In april werd
Jannie Stoutjesdijk (55) uit het
Zeeuwse Sint Maartensdijk ook
nog moe. Toch maar naar de
dokter, een plaatsvervanger van
haar eigen huisarts. Die nam
bloed af. En een paar dagen later
belde hij, het was niet goed.
‘Leukemie?’, vroeg ze. Nee, zei de
dokter. Dan had een bepaalde
stof in haar bloed moeten zitten.
En die was niet aangetroffen.
Jannie Stoutjesdijk moest naar
het streekziekenhuis, voor verder
onderzoek. Dat kon niet direct.
Een maand moest ze wachten.
Maar toen kreeg ze buikpijn. En
haar bloedwaarden waren niet
goed. Nu kon ze wel terecht in het
ziekenhuis. De artsen deden een
beenmergpunctie, ze haalden een
stukje bot uit haar heup om dat te
analyseren. Ruim een week later
kwam ze terug voor de uitslag.
Acute leukemie. Toch.
Jannie Stoutjesdijk
heeft acute leukemie.
Na haar chemotherapie
krijgt ze de stamcellen
van haar zus. Zullen
die haar leven redden?
7 TEKST: RIK KUIPER / FOTO’S:
DIEDERIK VAN DER LAAN
A Chemo sloopt kanker
Leukemie betekent ‘wit bloed’ in
het Grieks. Het is een vorm van
kanker waarbij witte bloedcellen
zich ongebreideld gaan delen. Het
bloed wordt ook daadwerkelijk
bleker, verklaart Jan Cornelissen
hoogleraar hematologie bij het
Erasmus MC. Chemotherapie is
de gebruikelijke behandeling bij
leukemie. Daarbij krijg je cytostatica in je lichaam, stoffen die
celdeling remmen. Daardoor gaat
de leukemie dood. ‘Met chemotherapie kun je 99,9 procent van 0
Bot is bloedleverancier
H
Nieuwe stamcellen druppelen
het lichaam van Jannie Stoutjesdijk in. Ze lijdt aan acute
leukemie. De cellen zijn 24 uur
eerder afgenomen bij haar zus.
4
STAMCEL
et beenmerg is
de bloedfabriek
van ons lichaam. Daar,
in het sponsachtige
weefsel binnin de
botten, zitten de
stamcellen. Deze
stamcellen delen zich,
waarbij bloedcellen
ontstaan. Al naar
gelang wat het
lichaam nodig heeft,
maken de stamcellen
rode bloedcellen,
witte bloedcellen of
bloedplaatjes. Wat
doen die? Rode
bloedcellen (erytrocyten) zorgen voor
het transport van
zuurstof van de longen
naar de rest van het
lichaam. Een gebrek
aan rode bloedcellen
heet bloedarmoede
of anemie.
Witte bloedcellen
(leukocyten) zorgen
voor het afweersysteem. Ze bestrijden
vijandige binnendringers. Er zijn
verschillende
soorten witte
bloedcellen. De
granulocyten
bestrijden bacteriën,
de lymfocyten de
virussen.
Bloedplaatjes
(trombocyten) zorgen
ervoor dat het bloed
stolt. Heb je een
wond, dan werpen
deze bloedcellen zich
er bovenop, als
zandzakken bij een
dijkdoorbraak.
Bot is poreus. Binnenin
zit beenmerg.
STAMCEL
5
Reportage
Als de eigen stamcellen uitgeschakeld
zijn, krijgt de patiënt donorstamcellen
In een centrifuge worden de
verschillende componenten van
het bloed gescheiden.
0 de leukemiecellen kapot maken.
Het nadeel is dat ook gezonde
cellen kapot gaan. En daardoor
vallen de haren bijvoorbeeld uit.’
Van haar eerste chemokuur, die
vier weken duurde, was Jannie
Stoutjesdijk behoorlijk ziek. Ze
had misselijkheid, diarree, koorts,
huiduitslag en bloedingen. ‘Ik heb
nachten gehad dat ik dacht: als
het zo moet...’ De tweede kuur,
vijf weken lang dit keer, viel mee.
‘Maar je hebt wel geleden, toch
Jannie?’, stelt haar man Ko. ‘Je
had dagenlang veertig graden
koorts.’
Dat is nu een maand geleden.
Vandaag zit Jannie Stoutjesdijk
er opgewekt bij. Op deze zonnige
dag in augustus draagt ze een
roze T-shirt, een linnen broek en
slippers met glimmende steentjes.
Op haar hoofd prijkt een witte
doek met een zwarte print, om
haar linkerarm zit een polsbandje
van het ziekenhuis. Ze is net weer
opgenomen in kankercentrum
Erasmus MC-Daniel den Hoed
in Rotterdam. Voor de laatste
etappe van haar behandeling.
A Zijn zussen geschikt?
De chemotherapie ruimt het overgrote deel van de leukemie op.
Maar er blijft altijd wat achter:
tussen de 0,1 en 1 procent van de
kankercellen bevindt zich nog in
de bloedbaan. Dat heet de residuale ziekte. Laat je die zitten,
dan komt de leukemie in de
meeste gevallen terug. Het kan
jaren duren, maar het gebeurt
vaak toch, in vijftig tot negentig
procent van de gevallen. En om
dat te voorkomen, krijgen veel
patiënten ook nog een stamceltransplantatie.
Een patiënt kan niet van iedereen
stamcellen ontvangen. Het is
belangrijk dat de witte bloedgroep van de patiënt en de donor
overeenkomen. Bij broers en
zussen is de kans daarop het
grootst. Toen de artsen besloten
dat Jannie Stoutjesdijk een stamceltransplantatie moest ondergaan, kregen haar drie zussen
dan ook bericht. Wilden ze bloed
laten prikken om te kijken of ze
geschikt waren? De zussen gaven
direct gehoor. ‘De jongste zus,
Jeannette, had al bedacht dat zij
de donor zou zijn’, zegt Stoutjesdijk. ‘Ze was teleurgesteld toen
ze niet geschikt bleek.’ Gelukkig
kwam het bloed van beide andere
zussen wel in aanmerking. Daar
bofte ze mee. De dokter vertelde
over een man met acht broers
en zussen. Daar had niemand
dezelfde witte bloedgroep.
oms krijgt een patiënt niet de stamcellen van een ander, maar
S
zijn eigen stamcellen toegediend. Dit heet een autologe stamceltransplantatie. Eerst krijgt de patiënt chemotherapie om het beenmerg
zo schoon mogelijk te maken. Daarna worden bloedvormende stamcellen
afgenomen en ingevroren. Dan krijgt de patiënt opnieuw chemotherapie
om de kanker te lijf te gaan. Deze chemotherapie is zo krachtig dat ook
het beenmerg kapot gaat. Vervolgens krijgt de patiënt zijn eigen stamcellen weer terug, om de bloedaanmaak in het beenmerg weer op gang
te brengen.
STAMCEL
S
tamcellen om levens te
redden: er wordt al jaren over
gesproken. Maar tot nu toe is de
stamceltransplantatie met
bloedvormende stamcellen de
enige klinische toepassing van
stamcellen met wetenschappelijke onderbouwing. Neem het
onderzoek van HOVON, de
samenwerkende hematologen
in Nederland. Zij vergeleken
leukemiepatiënten. De ene
groep kreeg chemotherapie
én een stamceltransplantatie.
De andere groep kreeg, omdat
een geschikte donor ontbrak,
alleen chemotherapie. ‘De
stamcelgroep scoorde veel
beter’, zegt Jan Cornelissen,
hoogleraar hematologie aan het
Erasmus MC. ‘Na 5 jaar is nog
56 procent van hen in leven,
tegenover 45 procent van de
patiënten zonder donor.’
Stamceldonor Plonie
den Engelsman zat een
hele ochtend aan het
hemafereseapparaat.
Dat haalde stamcellen
en witte bloedcellen uit
haar bloed.
De afgenomen
stamcellen zijn
zalmroze van
kleur.
Zak stamcellen in cijfers
n deze zak zitten
de stamcellen voor
IJannie
Stoutjesdijk.
A Machine sorteert bloed
‘Ik kon gisteravond niet slapen’,
zegt Plonie den Engelsman een
paar dagen later. ‘Toen heb ik
maar even een paracetamolletje
genomen.’ Tegen half negen
’s ochtends zit de oudste zus van
Eigen stamcellen redden ook
6
Stamcel
scoort beter
Het gehele ‘product’
weegt 503,3 gram,
inclusief zak en lijnen.
Ongeveer 1 procent
Jannie Stoutjesdijk in een soort
tandartsstoel bij de hemafereseafdeling van het kankercentrum.
In beide armen heeft de verpleegkundige een infuusnaald geprikt.
Ze zijn via een slangetje met een
machine verbonden. Nog even, en
de afname van stamcellen kan
beginnen. De afname van de
stamcellen die haar zus moeten
redden.
Meriam Grootes legt de proce-
dure uit. Uit de linkerarm van
Den Engelsman zal straks bloed
naar het apparaat stromen, vertelt
de verpleegkundige. Daar wordt
het rondgeslingerd in een centrifuge. Zo sorteert de machine het
bloed op gewicht. Het apparaat
stuurt witte bloedcellen verrijkt
met stamcellen naar een zak aan
een haakje. Bloedplasma gaat
naar een andere zak. De overige
componenten van het bloed
van de cellen in
deze zak is een
stamcel. Dat lijkt
weinig, maar het gaat
nog altijd om ruim
200 miljoen stamcellen. Omdat de
Hannie Busking neemt in de cleanroom
monsters van de stamcellen van Plonie.
patiënt 55 kilogram
weegt, zijn dat er
circa 4 miljoen per
kilo lichaamsgewicht.
Dat is voldoende bij
een stamceltransplantatie.
worden samengevoegd en gaan
via een slangetje terug naar de
donor. ‘U kunt een beetje tintelingen krijgen in de vingers en in
de lippen’, zegt Grootes. ‘Dan
moet u even waarschuwen.’
Sinds donderdag heeft Plonie
den Engelsman zichzelf tweemaal
daags een spuit moeten geven. Er
zat een groeifactor in. Dat is een
middel dat ervoor zorgt dat de
stamcellen loskomen uit het beenmerg, en zich in de bloedbaan
begeven. Daar cirkelen ze nu
rond, klaar om gevangen te
worden door het apparaat van
Meriam Grootes.
A Pacman eet ziekte
Een stamceltransplantatie is een
ingenieuze ingreep. Allereerst
wordt het beenmerg van de
patiënt uitgeschakeld door het
hele lichaam te bestralen. En
door een laatste chemokuur. Alle
bloedcellen en alle stamcellen,
ook de gezonde, krijgen hierdoor
Jannie Stoutjesdijk ziet hoe bij haar zus
stamcellen worden afgenomen.
een harde klap. De meeste raken
uitgeschakeld. Vervolgens krijgt
de patiënt de stamcellen en de
witte bloedcellen van de donor
toegediend.
De stamcellen vestigen zich in het
beenmerg, en gaan daar nieuw
bloed maken. De meegeleverde
witte bloedcellen dienen een
ander doel, zegt hoogleraar Jan
Cornelissen. Ze zijn opgevoed in
het lichaam van de donor, en
daardoor beschouwen ze het
nieuwe lichaam als vijandig. Ze 0
STAMCEL
7
Reportage
Een beenmergpunctie
moet uitwijzen of de
therapie gelukt is
De broer, de vrijwilliger en de baby
rtsen besluiten dat
A
iemand een allogene
stamceltransplantatie
krijgt: de patiënt krijgt
de stamcellen van een
ander toegediend. Maar
waar komen die cellen
vandaan? Er zijn 3
mogelijkheden:
1 Broer of zus
Daarbij is de kans
dat het lichaam de
stamcellen afstoot,
of de stamcellen het
lichaam afstoten het
kleinst. De broer of zus
moet dan wel dezelfde
witte bloedgroep hebben
als de patiënt. Omdat
een mens de helft van
de witte bloedgroep van
vader krijgt, en de helft
van moeder, is de kans
op een match bij elke
broer of zus 25 procent.
2 Anonieme donor
In Leiden bevindt zich
de database van Bone
Marrow Donors Worldwide. Daarin zitten de
gegevens van circa
10 miljoen vrijwillige
donoren. Artsen
kunnen hieruit de
meest geschikte donor
zoeken. Zo goed als
0 herkennen het niet, en hebben de
neiging in de aanval te gaan.
‘Door deze afweerreactie kunnen
patiënten last krijgen van de huid,
de darmen en de lever.’
Dat mag onprettig zijn, maar om
die afweerreactie is het juist
te doen. Want de afweercellen
beschouwen de leukemiecellen
ook als lichaamsvreemd. Als een
soort Pacman vreten ze de zieke
cellen op. Cornelissen: ‘Bij deze
immunotherapie is de genezingskans groot. Tegenwoordig komt
ongeveer zestig procent van de
patiënten, die een stamceltransplantatie ondergaan en geen extra
risicofactoren hebben, helemaal
van de leukemie af.’
A Donor wil slapen
Het is bijna half twee als Grootes
het slangetje afsluit dat de arm
van Plonie den Engelsman met
de machine verbindt. Dan drukt
ze op een paar knoppen. ‘277
minuten heeft u aan het apparaat
gezeten’, zegt ze. ‘Er is vijftien
liter doorheen gestroomd, drie
keer uw totale hoeveelheid bloed.’
Dan begint de verpleegkundige
de donor af te koppelen. De
De centrifuge waarmee stamcellen
uit het bloed van de donor worden
gehaald. De witte schijf draait rond.
8
STAMCEL
een gematchte broer
of zus past dat nooit,
maar het is acceptabel.
Als het moet, komen de
cellen zelfs uit Amerika.
Die cellen worden dan
naar Nederland gevlogen
en aan de patiënt
gegeven. Voor circa 70
procent van de mensen
van West-Europese
afkomst is een passende
donor beschikbaar.
3 Baby
Direct na de geboorte
kan placentabloed afgenomen worden. In dit
bloed zitten relatief veel
bloedvormende stamcellen. Daardoor is er
minder van nodig dan
van volwassen donorbloed. Bovendien is het
babybloed nog naïef: er
zitten minder afweercellen in, waardoor de
patiënt minder last krijgt
van afweerreacties. Het
nadeel: meer dan 50
tot 200 milliliter navelstrengbloed is er meestal
niet. Dat is niet altijd
genoeg. De wetenschap
zoekt momenteel
naar manieren om
die stamcellen te
vermeerderen.
lacht zijn vrouw. Dan druppelen
de laatste stamcellen haar lijf in.
Nu moeten ze aan het werk; hun
weg vinden naar het beenmerg.
A Resultaat is onbekend
Drie weken na de transplantatie.
Jannie Stoutjesdijk klinkt opgewekt aan de telefoon. Ze is net
even bij de buurvrouw geweest,
met haar gloednieuwe pruik. Ja,
het gaat goed. Al wil ze soms
meer doen dan ze aankan. Het
ziekenhuis houdt haar nog nauwlettend in de gaten. Drie keer in
de week rijdt ze met haar man
vanuit Zeeland naar Rotterdam,
om haar bloed te laten controleren. In de wachtkamer wacht
Jannie tot ze bij de arts geroepen
wordt. Tot nu toe zijn de waarden
goed. Maar ze durven nog niet te
juichen. Of de therapie succesvol
was, weten ze pas over twee
maanden. Als ze een beenmergpunctie krijgt. Dan zien ze of de
stamcellen van haar zus zich
genesteld hebben. Tot die tijd rest
niets anders dan afwachten. 7
[email protected]
MEER INFORMATIE
http://tinyurl.com/lbawja: alles
over stamceltransplantaties op
een site van het Universitair
Medisch Centrum Groningen.
In een half uur tijd druppelen
de stamcellen het lichaam in.
Gewoon via een infuus in de arm.
donor beweegt voorzichtig haar
armen, en werpt er een verbaasde
blik op. ‘Het voelt alsof ik heel
hard in de tuin gewerkt heb.’
Grootes haalt het zakje met stamcellen van de haak. De inhoud
heeft de kleur van oude ketchup.
Ze voegt het bloedplasma erbij
en wiebelt de zak op haar handen
heen en weer. Na een paar
minuten is de kleur van de zak
veranderd. Het is lichter rood, als
zoetzure saus. Plonie den Engelsman loopt wankel naar het toilet.
Wat gaat ze vanmiddag doen? ‘Ik
denk naar bed.’
Rond drie uur verdwijnt de zak
met stamcellen in een koelbox,
samen met de bloedproducten
van andere mensen die vandaag
aan de machine hebben gezeten.
Een medewerker brengt ze
naar het laboratorium van het
Erasmus MC, aan de andere kant
van de stad. Daar verdwijnen ze
in een koelkast. Morgen zullen de
Stamcellen tellen
oordat de patiënt
stam- en witte
V
bloedcellen krijgt,
Hannie Busking haalt de
stamcellen van Plonie den
Engelsman uit een koelkast.
Daar hebben ze de hele nacht
gestaan, bij een temperatuur
van circa 4 graden.
Naald in het beenmerg
oordat de stamceltransplantatie was uitgevonden,
V
werden ook al stamcellen
getransplanteerd. De cellen
werden alleen niet uit de bloedbaan gehaald, maar direct uit het
beenmerg getapt. Voor de donor
was deze ingreep veel ingrijpender,
want een arts zoog met een grote
naald ongeveer 1,5 liter beenmerg
weg. Via een infuus druppelde dit
vervolgens bij de patiënt naar
binnen. Toen deze techniek met
proeven op dieren ontwikkeld
werd, was nog niet bekend waarom
de ingreep effect had. ‘Er werd een
soepje gegeven, er zat van alles in’,
zegt Jan Cornelissen van het
Erasmus MC. ‘De bloedvormende
stamcel was nog niet ontdekt. Pas
toen de onderzoekers zagen dat
het beenmerg van de proefdieren
na de ingreep steeds maar nieuwe
bloedcellen bleef aanmaken,
concludeerden ze dat het stamcellen moesten zijn.’
cellen gecontroleerd en geteld
worden.
A Stamcellen zijn koud
De volgende dag rond het
middaguur. De zaalarts en een
verpleegkundige lopen met de
zak stamcellen een isolatiekamer
binnen. Jannie Stoutjesdijk ligt in
bed. Ze draagt een witte hoofddoek met zwarte patronen. Haar
man Ko zit ernaast. ‘Heeft u goed
geslapen?’, vraagt de arts. ‘Ik
was misselijk. Dat komt van de bestraling, zeiden ze.’ De arts knikt.
‘U bent meer gespannen dan anders.’ De verpleegkundige hangt
de stamcellen aan een haakje aan
de infuusstandaard. Ze sluit de
slang aan op de arm van de patiënt. Niet veel later druppelen de
eerste stamcellen het lichaam van
Jannie Stoutjesdijk binnen. ‘Het
voelt een beetje koud’, zegt ze. ‘Is
het niet voorverwarmd?’, vraagt
haar zus Plonie, die monter aan
het voeteneinde zit.
‘Het is toch ongelooflijk dat
die twee dezelfde bloedgroep
hebben’, zegt Ko Stoutjesdijk.
‘Plonie is veel drukker dan
Jannie. Dat zit blijkbaar niet in
het bloed.’
‘Misschien word ik nu ook druk,’
wordt het ‘product’
onderzocht in het lab
van het Erasmus MC.
Hannie Busking neemt
een monster uit de
zak stamcellen van
Plonie den Engelsman. Er mag geen
besmetting plaatsvinden, want dan zou
Plonies zus problemen
kunnen krijgen.
Vervolgens analyseert
Busking het monster.
Zitten er geen bacteriën in? Hoe veel
cellen zijn het? Na
de analyses, die zo’n
1,5 uur duren, doet
Busking het spul in
een koelbox. Als een
collega de transplantatiearts belt,
gaat ze met de box
naar een busje. Die
rijdt over de Erasmusbrug naar de Daniel
den Hoedkliniek. De
stamcellen zijn klaar
voor de transplantatie.
Hannie Busking analyseert de stamcellen van Plonie
den Engelsman in het lab van het Erasmus MC.
STAMCEL
11
en dag of 4 na de bevruchting
heeft die ene bevruchte eicel zich
achtereenvolgens gedeeld tot 2, 4, 8, 16
en 32 cellen. Op dat moment vormt
zich de blastocyst, een soort ballon met
aan één zijde een klompje cellen. Dit
klompje bevat de embryonale stamcellen waaruit het embryo zich verder
gaat ontwikkelen. Deze stamcellen zijn
pluripotent. Dat wil zeggen dat ze
kunnen veranderen in alle (meer dan
200 typen) cellen van het menselijk
lichaam. Laat je de stamcellen hun
gang gaan, dan ontstaat een foetus en
uiteindelijk een hele baby. Maar soms
besluiten onderzoekers de stamcellen
uit de ballon te halen en ze op te
kweken in het laboratorium. Dan
ontstaat een embryonale stamcellijn.
Wetenschappers zijn er dol op, want ze
kunnen deze cellen ook in het lab tot
allerlei andere cellen laten uitgroeien.
E
Embryonale
alleskunners
4 De stamcellen
kunnen in het
laboratorium
uitgroeien tot
verschillende
celtypen
1 De eicel
wordt
bevrucht,
en begint te
delen.
1. Een volledig gespecialiseerde cel, bijvoorbeeld een
huidcel of een spiercel.
2. Een nieuwe stamcel, die verder gespecialiseerd is
dan de moedercel en dus in minder celtypen kan
veranderen.
3. Een voorlopercel. Een voorlopercel is net als een
stamcel een cel die nog verschillende andere typen cel
kan worden. Het verschil is dat hij zichzelf niet
vernieuwt.
3 De blastocyst kan in de baarmoeder uitgroeien
tot een foetus. Maar er kunnen ook stamcellen uit
het embryo gewonnen worden.
Zenuwcellen
Spiercellen
Bloedcellen
2 Na een paar
dagen is de eicel een
blastocyst geworden, een
bolletje met daarin een
klompje stamcellen.
Een embryonale stamcel kan in elk type lichaamscel
veranderen. Hij is pluripotent. Bij een volwassen stamcel
ligt dat anders. Die heeft zich gespecialiseerd. Zo kan
een darmstamcel verschillende darmcellen produceren,
maar tot de productie van een longcel is hij niet meer in
staat. Zo’n stamcel is multipotent. Sommige stamcellen
zijn nog verder gespecialiseerd. Zij kunnen nog slechts
één type cel produceren. Zo’n stamcel heet een
unipotente stamcel.
Gespecialiseerde reparatietroepen
M
Mesenchymale
stamcellen kunnen uitgroeien tot
bind- en steunweefsel. Hiertoe behoort ook ons bot
en kraakbeen. De mesenchymale stamcellen huizen
in het bot, in het beenmerg en in vetcellen.
D stamcellen in spieren zijn als de brandweer. Ze
De
houden zich over het algemeen kalm, maar als iets aan
de hand is (spiertraining, spierschade, of spierziekte)
rukken ze razendsnel uit om de schade te herstellen.
Spieren
S
Botten
B
Gespecialiseerde cel
Voorlopercel
M
Mensen
verliezen elke dag miljoenen huidcellen.
Om dat verlies aan te vullen, zitten in de onderste laag
van de opperhuid en in de haarzakjes stamcellen. Die
zorgen ervoor dat de menselijke opperhuid zich elke 3
weken volledig vernieuwt.
Huid
H
Stamcellen zijn kleine fabrieken in ons lichaam. Ze
produceren cellen van een ander typen, op het moment
dat het lichaam deze cellen nodig heeft. Bijvoorbeeld
wanneer weefsel beschadigd is dat hersteld moet
worden. Wanneer een stamcel zich deelt, ontstaan
2 nieuwe cellen: een kopie van de stamcel en een
dochtercel. Deze dochtercel kan 3 verschillende
vormen aannemen:
Voorlopercel
Stamcel
H bekken, de wervels, het borstbeen, de schedel
Het
en de botten van armen en benen bevatten actief
beenmerg. Dit is rood van kleur, en hier bevinden
zich de bloedstamcellen. Daaruit ontstaan alle cellen
van het bloed: rode bloedcellen, witte bloedcellen en
bloedplaatjes. Alleen al van de rode bloedcellen
moeten stamcellen er dagelijks 100 tot 500 miljard
produceren.
Bloed
B
D stamcellen in de longen zorgen voor de dagelijkse
De
vervanging van afgestorven cellen. Ook herstellen ze
de longen bij ziekte of beschadiging. Grote beschadigingen kunnen de longstamcellen niet alleen aan.
Er zijn aanwijzingen dat ze daarom hulp krijgen van
stamcellen uit het beenmerg.
LLongen
N
Neurale
stamcellen kunnen uitgroeien tot 20 verschillende
soorten cellen in het centrale zenuwstelsel. Het kunnen neuronen
worden, maar bijvoorbeeld ook cellen met de volgende prachtige
namen: astrocyten (die ons in staat stellen dingen te onthouden)
of oligodendrocyten (die myeline maken, het isolatiemateriaal dat
de bedrading in de hersenen omringt).
Hersenen
H
Wat is een stamcel?
Stamcel
Hoe maakt een
stamcel andere cellen?
De onherbergzame
herbergzame binnenkant van onze darmen is
bedekt met uitstulpingen. De ruimtes daartussen
worden crypten genoemd. De stamcellen van de
darm bevinden zich onderin deze crypten. Ze
vernieuwen de binnenkant van de darm elke 4
tot 5 dagen.
Darm
m
De hartstamcellen
artstamcellen zorgen voor het dagelijks onderhoud
van de hartspiercellen en bloedvaten. Grote schade
kunnen die stamcellen niet repareren. Voor het volledig
herstel van het hart na een hartinfarct hebben ze niet
genoeg manschappen. Een deel van het hart sterft dan af.
Hartt
7 BEELD: MARIJN VAN DER MEER
Zitten stamcellen alleen in een embryo?
Niets daarvan. Ook in een volgroeid
lichaam vind je ze (bijna) overal. Er is
wel een verschil: deze volwassen stamcellen
kunnen veel minder.
Stoomcursus stamcel
Wat is een stamcel? En waar houdt hij zich schuil?
Mens & lichaam
7 REIZEN
Een voordeel van
kaal zijn: je hoeft
niet zo vaak naar
de kapper...
Stop het
stamceltoerisme!
A
lzheimer, Parkinson,
dwarslaesie of erectiestoornis? In Nederland zeggen
de artsen op een bepaald
moment niets meer voor je te
kunnen betekenen, maar in
Thailand, India of de Dominicaanse Republiek geven
private klinieken je graag een
shotje stamcellen. Volgens de
testimonials op de websites
van bedrijven als Medra,
TheraVitae en Regenocyte
zorgt dat voor een verbeterde
toestand. Maar experts uit de
universitaire wereld hebben
geen goed woord over voor
deze ‘stamcelcowboys’. Het
gaat om ‘medische procedures
die nooit effectief gebleken
zijn in goed ontworpen
klinische trials’, schreven 2
onderzoekers onlangs in het
gerenommeerde tijdschrift
Science. En daar betalen
wanhopige patiënten soms
20.000 dollar of meer voor.
7 WETENSCHAP
Was het maar haar!
E
en middeltje op je kaler
wordende kruin smeren en
de volgende ochtend wakker
worden met een wuivende
coupe? Elaine Fuchs van
Rockefeller Universiteit in
New York probeert die droom
waar te maken. Fuchs bekijkt
de verschillen tussen huidcellen mét en huidcellen
zonder haarzakjes. Conclusie:
de haarloze huidcel ‘mist’
bepaalde eiwitten. Fuchs
mengt huidstamcellen
waaruit geen haarzakje groeit
met de ontbrekende eiwitten,
in de hoop zo nieuwe haarzakjes te laten groeien. Met
succes: in 2004 kreeg een
groepje van nature kale
muizen een stukje nieuwe
vacht. Aangepaste cellen
werden met een naald ingespoten in de huid van de
muizen. En binnen 3 weken
groeiden nieuwe plukjes haar.
Sprake van een weelderige
haardos was er nog niet.
Maar het is wel een stap
dichterbij een nieuwe vetkuif.
7 MENS & LICHAAM
Verse reepjes huid kweken
randwonden? Ook dan
bieden stamcellen de
oplossing. In steeds meer
ziekenhuizen worden ze
gebruikt om nieuw huidweefsel te kweken. Het
recept? Allereerst wordt
een stukje gezonde huid
B
Een lapje
verse huid
is klaar
voor transplantatie.
van enkele millimeters tot
centimeters weggesneden.
Daarna halen onderzoekers
het vetlaagje aan de onderkant van de huid weg. Het
stukje huid wordt schoongemaakt met antibiotica, in
reepjes gesneden en in een
schaal thermolysine gelegd.
Dit enzym weekt de opperhuid los. Na ongeveer 3
uur wordt hij met een pincet
eraf gehaald. De opperhuid
wordt dan vermengd met
het enzym trypsine. De
stamcellen in de opperhuid
krijgen zo het signaal dat
ze zich moeten vermenigvuldigen. Na een aantal
keer centrifugeren kunnen
de huidcellen gekweekt
worden in een oven op
lichaamstemperatuur. Een
paar dagen laten groeien,
en het nieuwe lapje huid
is klaar.
Sommige stamcelbedrijven zeggen zelfs het
syndroom van Down te kunnen behandelen. ‘Na
zijn stamcelbehandeling gebeurde een wonder,
zijn uiterlijk en IQ werden compleet normaal’,
zegt een moeder op de site van Medra.
door
de bocht
A
Christopher Reeve
raakte verlamd door een
val van zijn paard.
A Hij slikte medicijnen
tegen
gen zijn allergie
voor
or paarden.
p
A In 1978
1
werd
acteur
teur Reeve
voor
or het
h eerst
Superman.
uperrman.
A Hij speelde
s
in
4 SupermanSuppermanfilms.
ms.
7 CULTUUR
7 MENS & LICHAAM
Superman steunt stamcellen
Nieuwe ogen voor slechtziende
A
D
ls beroemdheden ergens aandacht voor vragen, komt
het op de agenda. Dat wist acteur Christopher Reeve
maar al te goed. Hij kwam in 1995 door een verlamming
in een rolstoel terecht. Vanaf dat moment maakte hij
zich hard voor stamcelonderzoek. Hij hoopte door het
onderzoek zelf ooit weer te kunnen lopen, maar het
mocht niet zo zijn. ‘Superman’ stierf in 2004. Andere
celebs hebben inmiddels het stokje overgenomen.
Vooral Back to the Future-acteur Michael J. Fox is
actief en zamelt aan de lopende band geld in voor
onderzoek. Fox, zelf Parkinsonpatiënt, hoopt dat
stamcelonderzoek kan zorgen voor nieuwe
behandelingen. Ook voormalig first lady
Nancy Reagan laat zich regelmatig uit over
stamcelonderzoek. Haar drijfveer: haar
overleden man, oud-president Ronald
Reagan, had Alzheimer. Ze moeten nog
even doorpleiten. Want deze ziektes zijn
voorlopig nog niet te behandelen.
ankzij een bijzondere
contactlens kijken 3
slechtzienden weer scherp
de wereld in. Zij hadden
door
de bocht
A
Je gezonde oog repareert het zieke
oog, dat is nog eens goede deal.
Het hoornvlies vormt
de buitenste laag van de
oogbol.
A Het is het enige stukje
lichaamsbedekking dat
doorzichtig is.
A In het midden is het
hoornvlies 0,5 millimeter
dik. Aan de rand ongeveer een millimeter.
een ernstige hoornvlieskwaal. Onderzoekers van
de Universiteit van New
South Wales legden een
laagje stamcellen op een
contactlens. Die plaatsten
ze 10 dagen lang op het
beschadigde oog. Zo lang
hadden de stamcellen
nodig om het kapotte
hoornvlies te vervangen.
Bij alle 3 de patiënten
kwamen de hoornvliesstamcellen uit het gezonde
oog of een gezond deel
van het oog. Omdat het
eigen materiaal was, werd
het door het oog niet
afgestoten.
Stamcel
highlights
Stamcellen bestaan
natuurlijk al zo lang
als wij zelf. Maar de
geschiedenis van het
onderzoek naar stamcellen begint ongeveer
100 jaar geleden.
Hier de belangrijkste
hoogtepunten:
1908
De Russische
histoloog Alexander
Maksimov (1874 1928) introduceert de
term ‘stamcel’ op een
congres in Berlijn. Hij
ontdekte dat witte en
rode bloedcellen uit
1 type cel ontstaan.
Deze noemde hij een
stamcel.
1963
De Canadese
onderzoekers Ernest
McCulloch en James
Till spuiten een muis
beenmerg in. Daarna
zien ze nieuwe stukjes
van bijvoorbeeld de
tonen
milt groeien. Zo ton
nen
beenmerg
ze aan dat beenme
erg
stamcellen bevat.
bevatt.
1968
Het Academisch
Ziekenhuis in Leiden
heeft een internationale primeur: de
STAMCEL
13
0
Planten kunnen
ook niet zonder
stamcellen.
eerste beenmergtransplantatie.
De zieke cellen van
een patiënt worden
vervangen door
gezonde stamcellen
van een donor.
1981
Matthew Kaufman,
Martin Evans (Universiteit van Cambridge) en Gail Martin
(Universiteit van
Californië) isoleren
voor het eerst
stamcellen uit
muizenembryo’s.
Martin noemt ze:
embryonale stamcellen.
1998
Onderzoekers aan
de Amerikaanse
Universiteit van
Wisconsin-Madison
maken een cellijn
van menselijke
embryonale stamcellen. Daardoor
kunnen menselijke
stamcellen eindeloos
in het lab in leven
gehouden worden.
2001
Onderzoekers in
Utrecht laten voor
het eerst menselijke
embryonale stamcellen in het lab tot
kloppende hartspiercellen uitgroeien. 0
14
STAMCEL
Niet altijd gevaarlijk maar wel raar: een stamceltumor in de eierstokken, met rechtsboven een tand.
7 MENS & LICHAAM
Mislukt embryo
S
tamcellen danken
hun succes aan de
snelheid en souplesse
waarmee ze delen. En
aan hun vermogen om in
verschillende soorten
cellen te veranderen.
Tegelijk is dat ook een
gevaar. Want er hoeft maar
iets mis te gaan bij het
delen, en de stamcel slaat
op hol. Het merkwaardigste
voorbeeld daarvan is het
teratoom. Dat ontstaat
bijvoorbeeld wanneer je
embryonale stamcellen in
een muis spuit. Omdat ze
in een vreemde omgeving
door
de bocht
A
De Amerikaanse
dierenrechtenorganisatie PETA loofde
enkele jaren terug
een miljoen dollar uit.
A Die aantrekkelijke
geldprijs zou gaan
naar de eerste producent die in staat is
voor het jaar 2012
commercieel interessante hoeveelheden
kippenkweekvlees
tegen concurrerende
prijzen te produceren.
A Maar de kans dat
PETA dat geld over 3
jaar kwijt is, lijkt nihil.
Want het onderzoek naar
kweekvlees blijkt niet zo
hard te gaan. Zo ligt het
onderzoek in Nederland
momenteel zelfs vrijwel
stil.
zijn, weten ze niet goed
wat ze moeten doen. Ze
delen willekeurig, zonder
plan. Zo ontstaat een
bouwsel dat nog het
meest lijkt op een mislukt
embryo. Willekeurig in de
tumor zitten niet alleen
hartcellen, bloedvaten en
hersencellen, maar ook
plukjes haar, nagels en
tanden. Op een bepaald
moment stopt de celdeling,
waardoor de tumor niet
verder groeit. Soms gaat
iets fout en blijft de cel
delen. Dan ontstaat een
kwaadaardig gezwel.
2006
Een groep Japanse
onderzoekers vindt
een manier om
normale cellen, zoals
bijvoorbeeld een
huidcel, de eigenschappen te geven
van embryonale
stamcellen.
We noemen dit:
geïnduceerde pluripotente stamcellen,
of iPS-cellen.
7 NATUUR
lanten hebben net als wij
stamcellen. Maar ze werken
P
een stuk harder dan die van ons.
Ze repareren niet alleen, ze maken
ook grote stukken nieuwe plant. De
plantenstamcellen zitten alleen in de
wortels en aan het eind van takken
en stengels. Dat komt door het
7 VOEDING
Biefstuk maken zonder koe
H
eb je écht
een dier nodig
om een stukje
vlees te maken?
Een aantal
Nederlandse
universiteiten,
waaronder die van
Utrecht, begon een
aantal jaren terug
een onderzoek
naar de productie
van kweekvlees.
Biefstuk uit een
bakje? Goede
oplossing, of
toch maar liever
vegetariër?
Want zou het niet
prachtig zijn als we
de bio-industrie
konden vervangen
door fabrieken
waar klontjes
stamcellen in
een paar dagen
uitgroeien tot
vlees? Eenvoudig
is het maken van
kweekvlees echter
niet, zegt onder-
zoeker Bernard
Roelen. Zo is het
nog niet gelukt om
embryonale stamcellijnen van
varkens of koeien
te kweken. Wel zijn
de onderzoekers
erin geslaagd
om volwassen
spierstamcellen
van een varken te
kweken, te laten
vermenigvuldigen
en te differentiëren
tot skeletspiercellen. Om dikke
lappen vlees gaat
het daarbij niet,
wel om flinterdunne laagjes
spiercellen. Hoe
lang duurt het voor
het eerste bakje
kweekvleesgehakt
in de supermarkt
ligt? ‘Dat durf ik
niet te zeggen. Er
moet meer onderzoek komen,
bedrijven moeten
erin investeren
en, niet
onbelangrijk,
de consument
moet het
willen.’
plantenhormoon auxine. Dit wordt op
zo’n manier door de plant gepompt
dat er op sommige plekken een
ophoping plaatsvindt. Dáár ontstaan
de stamcellen. Onderzoekers van de
vakgroep moleculaire genetica van
de Universiteit Utrecht proberen te
begrijpen hoe dit werkt. Want de
kennis kan helpen om menselijke
stamcellen te begrijpen. Zo gaven
ze wat planten een extra scheutje
auxine. In de hoop dat de plant dan
extra veel stamcellen zou aanmaken.
Helaas gebeurde dit niet. Want de
plant bleek het overschot gewoon af
te voeren.
7 MENS & LICHAAM
Gloednieuwe glimlach
K
weektandjes: ze
ogen als normale
tanden, ze kunnen
zonder problemen
eten vermalen én ze
zijn gevoelig voor pijnprikkels. Takashi Tsuji
en Kazuhisa Nakao van
de Universiteit van
Tokyo maakten ze in
2009 met 2 verschillende typen stamcellen. Eerst oogstten
ze die uit muizenTanden zijn van
levensbelang voor de
krokodil. Daarom kan
hij ze vernieuwen.
embryo’s, vervolgens
mengden ze ze. Na 5
dagen kweken, kwam
er een tandstompje.
Dat werd ingebracht
in een klein gat in het
kaakbot van een muis.
Na 5 weken braken de
eerste tandpuntjes
door het tandvlees.
Nog 2 weken later
was de tand volgroeid.
Biedt dat hoop voor
mensen met een
kunstgebit? Wellicht
wel. Maar geduld is
vereist. Want bij
mensen is het nog
niet gelukt.
door
de bocht
2007
Oliver Smithies,
Mario Capecchi
en Martin Evans
ontvangen een
Nobelprijs voor de
geneeskunde met hun
knockoutmuis: een
muis waarbij je genen
kunt uitschakelen.
Embryonale stamcellen waren hiervoor
de basis. Het leverde
de 3 grote eer en 1,1
miljoen euro op.
A
De meeste mensen
worden zonder tanden
geboren. Er zijn uitzonderingen.
A In de 4de maand van
de zwangerschap wordt
een melkgebit gevormd.
A Een volwassen gebit
telt 32 tanden en kiezen.
Dat zijn er 12 meer dan
in een melkgebit.
A Terwijl wij maar 1
keer onze tanden
wisselen, vervangen
dieren (zoals haaien en
krokodillen) hun tanden
voortdurend. Dit gebeurt
om ze continu vlijmscherp te houden.
2009
Chinese onderzoekers kweken
levende muizen
uit geïnduceerde
pluripotente stamcellen (iPS-cellen),
ontstaan uit huidcellen van een
andere muis.
Wetenschap
Een mens klonen is een zeer ingewikkeld proces, daarom is het nog nooit gedaan
Soms heb je gewoon even je moeder nodig.
Maar ze is niet altijd in de buurt. Kun je
misschien een kloon van je moeder maken?
Altijd handig voor
noodgevallen.
7 TEKST: ANTJE VELD
Hoe kloon ik mijn
moeder
W
anneer ik die nare
vetvlekken niet uit
mijn witte broek kan
krijgen, bel ik mijn
moeder. Zij weet altijd raad. Als
ik ergens een pijntje heb of me
zorgen maak over geld, bel ik mijn
moeder. Zij stelt me gerust. Zoek
ik een recept om de perfecte
meter bij me vandaan. Het zou
dus handig zijn als ik een extra
moeder had die ik waar nodig
kan inzetten. Een soort dubbelganger. Ik zou er best wat voor
over hebben. Een eicel bijvoorbeeld. En een zwangerschap van
negen maanden. Kan dat? Zou
ik de moeder van mijn moeder
kunnen worden? Kan ik mijn
eigen moeder klonen?
lasagne te maken? Ook dan
druk ik op de sneltoets ‘mam’.
Maar hoe vaak ik het zelf
ook probeer, het gerecht
wordt nooit zo lekker als
wanneer zij het maakt.
En jammer genoeg
woont ze ruim
honderd kilo-
A Eicel krijgt seintje
‘Klonen is een zeer ingewikkeld
proces’, vertelt Joost Gribnau,
celbioloog bij het Erasmus MC in
Rotterdam. ‘En onderweg kan
veel misgaan.’ Toch is hij bereid
me het recept te geven voor het
klonen van mijn moeder.
Allereerst pak je een onbevruchte
eicel van een donor. Dat ben ik
dus in dit geval. Met een grote
pipet zuig je het erfelijk materiaal
eruit. Heb je de eicel geleegd? 0
Wat heeft klonen eigenlijk
met stamcellen te maken?
H
et klonen van
een heel mens
lijkt vrij kansloos.
Maar klonen kan
worden gebruikt om
mensen te genezen.
Voor het zogeheten
therapeutisch klonen
wordt een donoreicel
van een vrouw gevuld
met erfelijk materiaal
van de zieke persoon.
Het embryo dat zo
ontstaat, is een
kloon van de patiënt.
In het embryo zitten
stamcellen waarmee
beschadigd weefsel
16
STAMCEL
gerepareerd zou
kunnen worden.
Het grote voordeel is
dat deze stamcellen
lichaamseigen zijn.
Het lichaam herkent
ze en stoot ze daarom
niet af. In dat geval
breek je het kloonproces na 5,5 dag
af. Dan heb je een
embryo waar je je
eigen stamcellen uit
kunt halen. Maar ook
therapeutisch klonen
is niet eenvoudig.
Voordat de techniek
echt geperfectioneerd
wordt, hebben
we nog duizenden
gedoneerde eicellen
nodig. En die zijn
schaars. Gelukkig
hebben wetenschappers inmiddels
een manier gevonden
om gespecialiseerde
cellen zoals de
huidcellen, te
herprogrammeren,
zodat ze zich weer
gaan gedragen als
embryonale stamcellen. Daardoor is
klonen dan niet
meer nodig.
0
STAMCEL
17
Wetenschap
Wat mag waar?
Mag je eigenlijk wel mensen
klonen? Of alleen embryo’s?
Waar wel en waar niet? Op
deze wereldkaart zie je
duidelijk de verschillen.
Geen regels over klonen
heelhuids doorstaat. Een
die echt wordt geboren.’
Het beroemde kloonschaap Dolly was volgens
Gribnau bijvoorbeeld een
survivor. ‘Daarvoor waren
al minstens duizend eicellen
bewerkt. Totdat eindelijk een
overleefde. Dat is dus een erg
inefficiënt proces. Moeilijker dan
veel mensen denken.’
Bij muizen en schapen is het al
lastig, bij mensen nog lastiger. De
kans dat mijn slanke moeder het
niet zou redden, of met enorm
overgewicht ter wereld zou komen,
is dus extra groot. Wat maakt dat
klonen nou zo lastig?
Alleen embryo’s klonen
Verbod op klonen
Win je eigen hond
chaap Dolly had in
1996 de primeur
S
als volwassen en
gekloond zoogdier.
Ze werd 7 jaar oud.
Inmiddels kun je in de
Verenigde Staten op
verschillende plekken
je zieke hond of kat
laten klonen. Bij het
Amerikaanse bedrijf
BioArts bijvoorbeeld.
Zij schreven in 2008
zelfs een prijsvraag
uit voor het meest
kloonwaardige dier.
Deelnemers mochten
een dier aanmelden
waarvan zij dachten
dat de wereld echt
niet zonder zou
kunnen. De winnaar?
Trakr, een Duitse
herder. Trakr was niet
zomaar een hond.
Hij was een van de
reddingshonden die
na 11 september
2001 mensen uit het
puin rond Ground Zero
sleepten. Een echte
held dus. Maar ook
0 Neem dan een volwassen cel van
de moeder die je wilt klonen. Dat
kan bijvoorbeeld een huidcel zijn.
Stop het erfelijk materiaal van
deze cel in de lege eicel en geef
het pakketje een signaal dat zegt:
‘jullie zijn bevrucht’. Dat kan door
toediening van een elektrische
schok of toevoeging van chemische
stoffen. De eicel denkt nu: ‘Oké,
dan begin ik met delen.’ Mijn
tweede moeder is in aanbouw.
A Kloon denkt anders
Wanneer de deling goed verloopt,
groeit langzaam een klompje
cellen dat ze in het ziekenhuis in
mijn baarmoeder kunnen plaatsen.
18
STAMCEL
helden worden ziek.
Daarom meldde het
baasje zijn geliefde
hond aan. Inmiddels
is Trakr overleden.
De eigenaar kan
dankzij het werk van
BioArts nu genieten
van 5 klonen. Dat
een gekloonde hond
een compleet ander
karakter kan hebben
en gevoelig is voor
ziektes, vergeet
baasjelief voor het
gemak maar even.
Dan volgen hoogstwaarschijnlijk
de ochtendmisselijkheid, vergeetachtigheid en de tijd dat ik mijn
eigen veters niet kan strikken.
Uiteindelijk baar ik na negen
maanden mijn eigen moeder.
Maar lijkt deze baby ook echt op
mijn moeder? Gribnau twijfelt
aan de gelijkenis. ‘Je moet het
zien als een eeneiige tweeling.
Er zullen wel wat verschillen zijn.
Wanneer je een lapjeskat kloont,
zullen de zwarte, bruine en witte
vlekken ook door elkaar worden
gehusseld.’ Toch zal de kloon net
als een tweeling op mijn moeder
lijken. Maar kan ze ook heerlijk
koken? En spreekt ze vloeiend
Frans? Kortom, gedraagt ze zich
ook echt als mijn moeder?
‘Waarschijnlijk niet’, zegt Gribnau.
Waarom niet? Vrouwen hebben
twee X-chromosomen en mannen
een X- en een Y-chromosoom.
Om niet te veel X-en te krijgen,
wordt tijdens de ontwikkeling van
een embryo een X van de vrouw
uitgeschakeld. ‘Dat geldt ook voor
een gekloond embryo. De X is niet
aan uiterlijke kenmerken gerelateerd. Maar het speelt wel een
belangrijke rol bij bijvoorbeeld
de ontwikkeling van je hersenen.’
Mijn gekloonde moeder zal dus
een ander karakter hebben dan
mijn echte moeder. ‘De kloon van
je vader zal waarschijnlijk iets
meer op het origineel lijken’, voegt
Gribnau toe. Als je al zover komt.
Want de kans dat de kloon echt
wordt geboren, is vrij klein.
A Muis is dik
Vaak gaat het bij de eerste deling
van de ‘bevruchte’ eicel al meteen
Een gekloonde muis kan heel dik
worden. Veel gekloonde muizen
zijn met een keizersnee geboren.
mis. Of de cel vergeet bijvoorbeeld
na acht celdelingen te delen. Of
het embryo groeit veel harder dan
normaal. ‘Veel gekloonde muizenembryo’s werden 1,5 keer zo groot
geboren als een normale muizenbaby. Die kwamen allemaal met
een keizersnee ter wereld’, zegt
Gribnau. ’En van duizend gemanipuleerde eicellen blijft er wellicht
maar een over die het proces
A Voetbal wordt gestript
In elke lichaamscel zit je erfelijke
informatie opgeslagen. Die ligt in
strengen DNA opgerold rond
nucleosomen. Dit zijn een soort
voetballen van acht verschillende
eiwitten. De ruimte tussen die
voetballen wordt bepaald door
staartjes die aan die voetballen
hangen. Omdat de staartjes al dan
niet elektrische lading bevatten,
drukken zij de ballen van elkaar
af of trekken ze naar elkaar toe.
We weten niet precies hoe en
wanneer deze staartjes ontstaan.
Maar we weten al wel dat het
lichaam ze verwijdert wanneer
het aan de ontwikkeling van een
nieuw mens begint. Om als het
ware met een schone lei te kunnen
beginnen.
‘Hier heeft ons lichaam twee
momenten voor bedacht’, legt
Gribnau uit. ‘Ten eerste gebeurt
dat tijdens het proces waarin
een eicel een eicel wordt. Of een
zaadcel een zaadcel.’ In de eierstokken of zaadballen dus.
‘En de voetballen waar onze
erfelijke informatie aan zit,
worden als het ware gestript
van al hun staartjes, zodat ze
opnieuw kunnen beginnen. Net
na de bevruchting gebeurt dat
voor de zekerheid nog een tweede
keer’, zegt Gribnau. Waarom is
dit strippen van de voetballen zo
belangrijk?
A Moeder valt
De staartjes zorgen voor extra
informatie die cellen nodig hebben
om hun genen uit of aan te laten
staan. Maar om een embryo zich
vanaf het begin zelf goed te laten
ontwikkelen moet deze informatie
eerst weer worden verwijderd.
Als die staartjes er niet goed zijn
afgehaald, komen de voetballen
te ver van elkaar af of te dicht bij
elkaar te liggen. Dan kunnen
sommige eiwitten zich er bijvoorbeeld niet meer tussen wurmen
om een gen aan te zetten dat de
cel nodig heeft om zijn werk
te doen. Gekloonde embryo’s
hebben dat tweede moment wel
meegepakt (na de bevruchting).
Maar het eerste niet. ‘Daarom
gaat waarschijnlijk iets mis’, denkt
Gribnau. ‘Je neemt een situatie
waarin sommige genen al aan- of
uitstaan, terwijl ze dat eigenlijk
niet zouden mogen volgens de
natuur. De kans dat zo’n embryo
zich nog normaal ontwikkelt, is
daarom minimaal.’
Ik zou mijn eigen moeder dus wel
kunnen klonen. Maar omdat het
zo vaak mislukt, heb ik duizenden
donoreicellen nodig voordat echt
eentje overleeft. Dat kost ongelofelijk veel geld. Bovendien zijn er
gewoon niet zo veel donoreicellen.
’Ik heb een mens gekloond!’
N
og nooit is
het iemand
gelukt een mens
te klonen. Toch
beweren sommigen
het tegendeel.
Serieuze wetenschappers wachten
nog steeds op bewijs
van:
Brigitte Boisselier
Boisselier leidt de
wetenschappelijke
afdeling van de
Raëlianen. Deze
internationale
religieuze sekte
beweert van buitenaardse wezens af
te stammen. Ze
zouden zich voortplanten door zichzelf
te klonen. In 2002
liet Boisselier weten
dat ze erin geslaagd
waren een meisje
te klonen: Eve. Het
DNA-bewijs had ze
alleen even niet bij
zich. Een jaar later
vertelde ze een
gekloonde baby
aan een Nederlands
lesbisch stel geleverd
te hebben. Maar ook
hiervan ontbreekt
elk bewijs.
Severino Antinori
Deze Italiaanse arts
is specialist op het
gebied van vruchtbaarheidsbehandeling. Via ivf had
hij al veel stellen
geholpen. Maar in
1998 wilde hij ook
echt onvruchtbare
koppels aan een kind
te helpen. Hoe? Door
genetisch materiaal
van de vader in een
lege eicel van de
moeder te plaatsen.
Zo maakte hij een
kloon van de vader.
In 2008 verkondigde
de wetenschapper
dat uit het project
3 gezonde kinderen
waren geboren.
Maar vanwege
privacyredenen
wilde de arts hun
identiteit niet
onthullen.
Severino Antinori
staat bekend als de
omaverloskundige
van Italië. Hij claimt
3000 vrouwen van
49 tot 63 te hebben
geholpen zwanger te
worden met ivf.
Klonen mislukt
erg vaak, je hebt
duizenden
donoreicellen nodig
En zelfs als
het toevallig
al de eerste
keer lukt om
haar te baren,
zijn toch kleine
fouten in haar
DNA-volgorde
mogelijk. Dus zal
ze niet zo erg oud
worden. Of ze valt,
omdat de genen die
haar evenwichtsorgaan beïnvloeden
niet zijn aangezet.
Gelukkig heb ik al
een moeder die het
prima doet. En daar
ben ik blij mee. 7
[email protected]
MEER INFORMATIE
http://tinyurl.com/kovtvw:
In Nederland mag therapeutisch
klonen sowieso niet. In Australië
leggen ze 5 mythes over dit
onderwerp onder de loep.
Visueel
Spierstamcellen niet zo mobiel als bloedstamcellen
er en
nderzoek roep.
stamcelo
eksg
Schaaf is kleine onderzo
leidt een
Dag
In deze kleine spuit gaat
maximaal 15 milliliter voch
t.
Cellen
als de groeien in ee
cellen
n roze
Roz
va
dan da ak hebben vloeistof die e kleurt
g
t het s
va
chaalt edeeld. De nzelf geel kgeel
je hele
o
maal vonderzoeker leurt
we
l met c
ellen ziet
t.
Ond
rond er de mic
spier e en lan roscoop
celle gwer
pige zie je
n.
Een kleine druppel met
eiwitten zie je beter als je
het een kleur geeft.
e
paars
r
blauw uizenspie
m
de 30
1 op es in deze stamcel.
tj
n
pun
is ee
in het
lab
Gerben Schaaf van het Erasmus MC
doet onderzoek naar spierstamcellen. Hoe
ziet een gewone werkdag er voor hem uit?
Spierc
ontdoo ellen kun je
ja
ien kun
nen ze ren bewaren
weer g
etest ein bakken m IJskoude
et vloe
n gewo
ops
efseglte kunnen gelijk
ib
e
w
r
ie
Binnen on verder ge are stikstof.lag
in spefsel langduhriet zo snel maokun je er .
kweek
is het
Na
n
e
d
t
-1
ij
e
n
8
t
0 grad worden.
Sn Om spierw eren, moe ren. Daarn van snijde
en Cels
ro
s
d
v
je
tu
e
k
s
g
iu
e
in
b
s.
pla
wordenooie, dunne
m
7 TEKST: ANTJE VELD / FOTO’S: TOM DE VRIES LENTSCH
Zieke spier
Ontdekkingen delen
Collegastamcelonderzoekers willen ook
graag weten wat Schaaf elke dag doet.
Daarom geeft hij af en toe een presentatie over zijn resultaten. De verhouding
tussen laboratoriumwerk en schrijven/
presenteren is ongeveer 50/50.
20
STAMCEL
De gr
ij
spier ze kast op
sta
d
spier mcellen ve achterg
celle
an vo rond s
n
kost . Het app lwassen cheidt
a
o
600.0ngeveer raat
00 eu
ro.
Schaaf probeert uit te
zoeken welke genen van
invloed zijn op de spierontwikkeling. Daarom zet
hij bij sommige spiercellen
genen uit en kijkt onder de
microscoop of het spierweefsel nog goed herstelt
na een beschadiging.
In dit deel van het
apparaat worden de
spierstamcellen gescheiden
van de andere cellen.
STAMCEL
21
CONFRONTATIE
‘Waarom zou je iets waar je ziektes mee kunt genezen in de prullenbak gooien?’
In navelstrengbloed zitten waardevolle
stamcellen. Stamcelonderzoeker Elaine
Dzierzak en arts Joost Kartman vinden beiden
dat het nuttig is om ze in te vriezen. Maar moet
je ze doneren of in je eigen vrieskist stoppen?
7 TEKST: ANTJE VELD
D
e meeste zwangere
vrouwen weten niet
eens dat het mogelijk
is. Toch is het vrij
makkelijk om navelstrengbloed
in te vriezen. Hoe werkt het?
En waarom zou je dat doen?
Vlak nadat een baby wordt
geboren, knipt de vader of de
verloskundige de navelstreng
door. Het bloed dat hierin zit,
bevat bloedstamcellen. Die kun
je gebruiken als je kind een
ernstige ziekte krijgt. Bijvoorbeeld een bloedziekte zoals
leukemie. Een injectie met de
stamcellen uit het navelstrengbloed kan je kind weer doen
genezen. Want de bloedstamcellen zijn lichaamseigen. Dit
voorkomt afstoting. De nieuwe
stamcellen vervangen de oude
stamcellen en kunnen zo nieuw
weefsel maken. Bovendien zijn
stamcellen uit het navelstrengbloed nog ‘naïef’. Dat betekent
dat ze nog niet in aanraking
zijn geweest met bacteriën en
virussen. Dus ook als je ze aan
een ander doneert, zijn de stamcellen uit het navelstrengbloed
beter geschikt dan andere stamcelsoorten.
Met deze stamcellen uit navelstrengbloed kun je bloedziektes
of brandwonden genezen. Stamcellen zijn er in vele miljoenen
typen. Dit noemen we HLAtypering, een naam die afgeleid
is van witte bloedcellen. Als je
kind ooit een ziekte krijgt en je
hebt zijn of haar stamcellen na
de geboorte ingevroren, dan is
de match perfect. Ook voor jou
of een familielid wijken deze
stamcellen veel minder af dan
die van vreemde donoren.
A Donatie of zelfgebruik?
Wil je de stamcellen van je
kind invriezen? Dan kan dat op
twee manieren. Bij de publieke
stamcelbank of bij een private
bank. Bij de publieke bank is
het een donatie. Daar gaan de
cellen niet met je eigen naam,
maar met de naam van het 0
IJskoude
levens verzekering
22
STAMCEL
STAMCEL
23
CONFRONTATIE
HLA-type in een vriescontainer.
Daar zijn ze voor algemeen gebruik
opgeslagen. Dit werkt net als het
doneren van bloed. Bij een private
bank blijven de stamcellen van jou.
Voor zo’n honderd euro per jaar
kun je ze bij de bank laten opslaan.
Mocht je ze ooit nodig hebben,
dan heb je razendsnel de perfecte
match ontdooid. Joost Kartman is
arts en directeur van de Stamcelbank Nederland. Dat is een private
bank. Hij vindt het onbegrijpelijk
dat de meeste Nederlanders de
stamcellen uit het navelstrengbloed
als medisch afval in de prullenbak
gooien. Elaine Dzierzak is stamcelonderzoeker aan het Erasmus MC.
Ook zij vindt het zonde om de
stamcellen uit het navelstrengbloed
niet in te vriezen. Want hoe meer
typen we er invriezen, hoe meer
transplantaties plaats kunnen
vinden. En ze vindt het jammer dat
de stamcellen uit Kartmans bank
niet voor iedereen beschikbaar
zijn. Want dat verhoogt voor het
grote publiek natuurlijk de kans op
een match niet. Maar Kartman
weet dat zijn klanten hun stamcellen liever niet in die grote anonieme pool zien verdwijnen.
Stelling 1: Het is dom om je
navelstrengbloed niet in te
laten vriezen.
Kartman: ‘Ja, dat vind ik onverstandig. Want de stamcellen in je
navelstrengbloed zijn waardevol.
Elaine
Dzierzak
Geboren: 28 april
G
1953
1
Beroep: Hoogleraar
B
oontwikkelingsbbiologie
Carrière: Na onder
C
aan de Yale
meer een studie
studi
t di
die biologie
b
Universiteit in de Verenigde Staten,
komt Dzierzak in 1996 in Rotterdam
terecht. Daar wordt ze professor op
de afdeling ontwikkelingsbiologie
aan het Erasmus MC. In 2008
neemt ze een 2de functie op zich.
Als directeur van het Erasmus MC
Stem Cell Institute for Regenerative
Medicine.
Kinderen: 1
Zelf (of een familielid) ergens
stamcellen opgeslagen? Nee
Wanneer ze niet aan stamcellen
denkt, gaat ze: tuinieren, reizen of
lezen.
24
STAMCEL
‘De stamcellen in je navelstrengbloed zijn waardevol
voor je gezondheid’
Wat kost het?
oneer je je stamcellen aan
de publieke stamcelbank?
D
Dan kost het je niks. Maar dan
gaan ze wel anoniem de vrieskist
in. Wil je stamcellen in de
toekomst indien nodig snel
kunnen terugvinden? Breng ze
dan naar een private stamcelbank. Bij de Stamcelbank
Nederland betaal je eenmalig
195 euro voor het afnemen en het
testen van de stamcellen. In 5 tot
10 procent van de gevallen gaat
dat niet goed. Wanneer het niet
mogelijk is je stamcellen op te
slaan, betaal je ook niks. Daarna
kost het nog 100 euro per jaar
voor het invriezen. Als je het niet
kunt betalen, verdwijnen de
stamcellen dus in de anonimiteit
of de prullenbak. Is dat niet
oneerlijk? Joost Kartman,
directeur van de Stamcelbank
Nederland vindt van niet. ‘Het is
een reëel bedrag. Wij zeggen: je
drinkt nog voor meer geld koffie
per jaar.’
Je kunt er ziektes mee genezen.
Waarom zou je ze in de prullenbak
gooien?’
Dzierzak: ‘We gebruiken voor
therapieën nu nog vooral de stamcellen uit het beenmerg. Maar die
zijn moeilijk te verkrijgen. En hoe
meer stamcellen je invriest, hoe
meer verschillende typen we tot
onze beschikking hebben. Dan is
de kans groter om een goede
match voor een patiënt te vinden.’
Kartman: ‘Bovendien krijg je maar
een kans. Als over tien jaar blijkt
dat we er nog meer mee kunnen
dan we nu vermoeden, kun je niet
meer terug naar het moment dat
die navelstreng werd doorgeknipt.
Het is ontzettend calvinistisch om
te denken: we wachten wel af tot
we meer kennis hebben.’
Dzierzak: ‘Het probleem met het
invriezen van navelstrengbloed is
dat je een enorme hoeveelheid
moet afnemen. Wil je voldoende
stamcellen oogsten, dan heb je
minstens zeventig milliliter nodig.’
Kartman: ‘En een ander probleem
is dat je ook voldoende capaciteit
nodig hebt om voldoende stamstellen op te kunnen slaan. De
publieke stamcelbank heeft een
opslaglimiet. Die kan niet meer
dan tweehonderd samples navelstrengbloed per jaar bewaren. Dat
Joost Kartman
Geboren: 18 april 1963
Beroep: Arts en directeur Stamcelbank Nederland
Carrière: Geneeskunde gestudeerd
aan de Universiteit Utrecht.
Vervolgens 3 jaar chirurgie gedaan.
En een postacademische dubbelregistratie gehaald in bedrijfs- en
verzekeringsgeneeskunde. In
2004 startte hij met Stamcelbank
Nederland.
Kinderen: Geen
In het navelstrengbloed zitten stamcellen van de
foetus. Wil je
die meteen na
de geboorte
opslaan? Dan
wordt het volgens
internationaal
protocol bewaard
in speciale zakjes
van 25 milliliter.
De stamcellen uit navelstrengbloed
kunnen later ernstige ziektes genezen.
Steeds meer ouders laten het stamcelbloed van hun kind opslaan. Bijvoorbeeld
Bridget Maasland en Robine van der Meer.
wordt betaald door de regering.
Als mensen het zelf betalen, dan
kunnen we meer opslaan. En dat
kan bij ons.’
Dzierzak: ‘De bij jullie opgeslagen
stamcellen spelen geen rol voor
het aantal beschikbare typen. Ze
komen niet in de pool terecht
waarin een arts op zoek kan gaan
naar een match.’
Kartman: ‘Maar ze zijn wel voor
de mensen zelf opvraagbaar. En
aan de andere kant zit de publieke
bank vast aan die tweehonderd
samples. Wanneer die bank vol
zit, wordt de rest weggegooid. Al
zou je het willen opslaan, het kán
gewoon niet. Voor de mensen die
de stamcellen van hun baby niet
opslaan, maakt het niks uit of de
stamcellen van de buurman bij
ons zijn weggestopt of worden
weggegooid. Maar voor mensen
die ze bij ons invriezen maakt het
wel iets uit. Bij de publieke bank
konden ze niet meer terecht. Bij
ons wel. Zij weten zeker dat ze
indien nodig, in de toekomst een
goede match hebben.’
Dzierzak: ‘Toch zou het beter zijn
als de samples voor iedereen
beschikbaar waren. Ik vind dat
commerciële bedrijven daar een
rol in moeten spelen. Hun diensten
zouden niet alleen beschikbaar
moeten zijn voor de betalende
klant.’
Kartman: ‘We willen graag samenwerken met de publieke bank.
Maar dat is lastig, want als mensen
navelstrengbloed bij ons opslaan
dan blijven de stamcellen hun
eigendom. En we kunnen ze niet
dwingen om ze te doneren als een
ander ze nodig heeft.’
Stelling 2: Stamcellen uit
navelstrengbloed zijn
onbeperkt houdbaar.
Kartman: ‘Daar gaan we vanuit.
We weten al dat ze 23 jaar lang
kunnen worden ingevroren. Dat
is getest. We vertellen mensen wel
dat nog nooit is bewezen of de
kwaliteit na langer invriezen goed
blijft, maar dat we hier vanwege
deze test na 23 jaar op vertrouwen
dat het voor altijd mogelijk is.’
Dzierzak: ‘Hoe vriezen jullie ze
in? Volgens welke voorschriften
gebeurt dat? Volgen jullie de
regels die Netcord (de in Leiden
gevestigde overkoepelende organisatie die de publieke stamcelbank Eurocord aanstuurt, red.)
heeft opgesteld?’
Kartman: ‘Ja, we werken volgens
het protocol van Netcord. Ze
komen ons daar nog op testen.’
Dzierzak: ‘Als wetenschapper zou
ik echt wetenschappelijk willen
testen, maar dat kan niet. Want
zo’n test kun je een keer doen. Je
moet de ontdooide stamcel dan in
iemands lichaam plaatsen. Dat is
de enige manier om het te testen.
Maar als het misgaat, overleeft die
persoon het niet. Dan kun je het
niet meer overdoen met een betere
stamcel.’
Kartman: ‘Wij begrijpen ook dat
je ons niet op onze blauwe ogen
kunt geloven. Het zou natuurlijk
verschrikkelijk zijn als je ze over
dertig jaar wilt gebruiken en dat
dan blijkt dat ze verkeerd zijn
ingevroren. We testen de kwaliteit
van de stamcellen zelf voordat we
ze invriezen.’
Dzierzak: ‘Waar testen jullie dan
op? Infectieziektes?’
Kartman: ‘Ja.’
Dzierzak: ‘En genetische ziektes?’
Kartman: ‘Nee, dat niet. Dat is
volgens mij ook maar beperkt
mogelijk. Maar we willen het ook
niet. Wie wil nou weten op welke
ziektes je kind in de toekomst
genetisch gezien veel kans heeft
om ze te krijgen?’
Stelling 3: Met stamcellen uit
navelstrengbloed kun je elke
ziekte genezen.
Kartman: ‘Dat is niet waar. Daar
ben ik eerlijk over. Ik zeg altijd: ‘je
kunt je stamcellen redden. Als je
ze niet opslaat, dan worden ze
weggegooid. In de toekomst kun
je ze misschien gebruiken. We
weten nog niet precies waarvoor.
Maar voor honderd euro per jaar
houd je de optie open.’
Dzierzak: ‘We weten dat stamcellen geschikt zijn om leukemie
en andere bloedziektes te genezen.’
Kartman: ‘In het geval van een
erfelijke vorm van leukemie is het
wel zo dat de stamcellen van een
ander vaak geschikter zijn voor
therapie. Omdat je lichaam in
reactie op de leukemie alle cellen
die het herkent kapot probeert te
maken.’
Dzierzak: ‘Ja, dat klopt. Maar er
zijn ook mensen die zeggen dat
ze met je stamcellen spierziektes
kunnen genezen. Voor veel geld.
Zo ver is het echter nog lang niet.’
Kartman: ‘We kunnen de therapeutische mogelijkheden nu in drie
categorieën indelen. Ten eerste wat
we kunnen. Dat is bloed, botten
en huid beter maken. Ten tweede
wat we in drie tot vijf jaar denken
te kunnen genezen omdat het
onderzoek al vergevorderd is.
Dan denken we aan suikerziekte
of ouderdomsblindheid. En ten
derde wat we graag willen. Dat
geldt bijvoorbeeld voor ziektes als
MS (Multiple Sclerose, red.) en
Alzheimer.’
Stelling 4: De regering moet
mensen verplichten stamcellen uit navelstrengbloed
in te vriezen.
Kartman: ‘Moet je alle vrouwen
elk jaar testen op borstkanker?
Goed idee, maar niet te betalen.
Datzelfde geldt voor het verplicht
invriezen van navelstrengbloed.’
Dzierzak: ‘Het is moeilijk om iets
te zeggen over wat de regering moet
doen. Maar ik denk dat het belangrijk is om mensen te scholen. Vertel
wat we onderzoeken en wat de
potentie van stamcellen uit navelstrengbloed is. De Nederlandse
regering doet steeds meer zijn best
mensen hierover te informeren.’
Kartman: ‘Toch weet nog steeds
Zelf (of een
familielid)
ergens stamcellen opgeslagen?
Zijn eigen stamcellen uit beenmerg
zijn afgenomen door een
hoogleraar uit Utrecht en zijn
vervolgens opgeslagen.
Wanneer hij niet aan stamcellen
denkt, gaat hij: paardrijden of
squashen.
tachtig tot negentig procent van de
mensen niet dat het mogelijk is om
je navelstrengbloed in te vriezen.’
Dzierzak: ‘Hoe veel slaan jullie
per jaar dan op?’
Kartman: ‘Een paar honderd
units. We krijgen het navelstrengbloed binnen in hoeveelheden
van zestig tot 150 milliliter per
afname. De stamcellen worden
volgens internationaal protocol
bewaard in speciale zakjes van 25
milliliter. Maar Nederland kent
jaarlijks zo’n 180.000 bevallingen.
Die paar honderd in opslag is dus
nog heel weinig.’
Dzierzak: ‘Maar een zwangerschap is een van de gelukkigste
momenten in je leven. Dan ben je
helemaal niet bezig met onheil.
Je wilt dan niet denken aan de
mogelijkheid dat je kind leukemie
zou kunnen krijgen.’
Kort na het interview meldt Kartman dat Stamcelbank Nederland
heeft besloten twee extra opties
aan te bieden. Naast opslag voor
jezelf, wordt ook de opslag met
HLA-typering voor de publieke
registratie én donatie voor onderzoek mogelijk.
7
[email protected]
MEER INFORMATIE
www.stamcelbanknederland.nl:
uitgebreide informatie over de
private stamcelbank.
tinyurl.com/lj5gxz: website
van het stamcelinstituut van
het Erasmus MC waar Elaine
Dzierzak directeur van is.
STAMCEL
25
V&A
Vraag en Antwoord
Vragen waar je al jaren mee rondloopt? Quest geeft
antwoord. Mail je vraag naar: [email protected]
Of stuur je vraag naar: Redactie Quest, Gebouw
Stede, Dalsteindreef 82-92, 1112 XC Diemen.
Als je een
mens kloont,
denkt de
tweede mens
dan hetzelfde?
Vishnu is de
hindoeïstische
god die de
schepping in
stand houdt. Hij
heeft meerdere
armen.
Marleen, Eindhoven
Kan ik er in de toekomst een paar
armen bij krijgen? Jonas Ghyselen, Blankenberge (België)
ndrukwekkend toch,
de Hindoe-god Vishnu
met zijn extra armen?
Stel je voor wat je daar
allemaal mee kunt.
Afwassen terwijl je aan
het typen bent bijvoorbeeld. Of extra snel
zwemmen. Maar het
blijft bij dromen.
Stamcellen gebruiken
om extra armen te
kweken kan niet, want
ze houden zich aan de
DNA-structuur van het
lichaam. Die structuur
I
staat doorgaans niet toe
dat stamcellen op de
verkeerde plaats worden
gebruikt. Spuit je extra
huidstamcellen in op de
plek waar je een nieuwe
arm wilt? Dan gebruikt
het lichaam ze voor het
maken van gewone huid,
maar niet voor een extra
arm. Een arm kweken
en hem later vastnaaien
werkt ook niet. Dan ziet
het lichaam hem als iets
vijandigs en stoot het af.
Als het kweken al lukt.
en kloon van een
mens en het origineel
E
zouden evenveel op elkaar
Een arm bestaat uit veel
verschillende soorten
stamcellen, zoals
bloedstamcellen en
huidstamcellen. Al
die typen in een juiste
hoeveelheid laten
groeien is volgens het
Salk-instituut voor
biologische studies
onmogelijk. In 1995
liet het instituut zien
dat stamcellen gebruikt
kunnen worden om
verloren lichaamsdelen
terug te laten groeien.
Is het mogelijk om cellen van een
overleden persoon te klonen?
Net als een
tweeling, is een
kloon alleen
uiterlijk gelijk.
Karakter is niet
erfelijk.
Hoe oud kan een
stamcel worden?
26
STAMCEL
lleen zolang de cellen nog leven, zijn ze te klonen.
Het werkt in principe hetzelfde als een harttransplantatie of een transplantatie van een ander orgaan.
Wanneer de mens sterft, duurt het vaak niet lang voor
organen en cellen beginnen af te sterven. Hoe snel dat
afsterven gaat, hangt af van het weefsel. Nierweefsel
houdt het bijvoorbeeld een dag vol, terwijl leverweefsel
het na een halve dag al opgeeft. Weefsel van longen en
harten houden het nog korter vol: zo’n 6 uur. Maar als
je er op tijd bij bent om de cellen van een overleden
persoon te verzamelen, kun je ze net als andere stamcellen kweken in een laboratorium. Daar kun je dan
weer andere volwassen stamcellen mee kweken. De
verzamelde cellen gebruiken om een persoon zelf te
klonen is nog niet gebeurd. Al claimt het Amerikaanse
kloonbedrijf Clonaid van wel. Bewijs hebben ze echter
nooit geleverd. Het klonen van mensen is in de meeste
landen overigens verboden.
A
e kennen 2
typen stamcellen:
de volwassen en de
pluripotente stamcellen. Pluripotente
stamcellen zijn de
cellen die nog overal
in kunnen veranderen.
Wanneer pluripotente
stamcellen uit embryo’s
gewonnen worden, dan
noemen we ze omnipotent. In feite zijn
ze hetzelfde als
pluripotente stamcellen. Deze zijn
in een laboratorium
onsterfelijk. In ons
W
lichaam verdwijnen ze
uiteindelijk. Ongeveer 10
weken na de bevruchting
heeft een ongeboren baby
alles wat hij nodig heeft.
De pluripotente cellen
in het embryo gaan
zich specialiseren en
worden bijvoorbeeld
een hersenstamcel. Die
specifieke stamcel blijft
zich delen, maar is niet
meer onsterfelijk. Een
volwassen stamcel kan
zich maximaal 50 keer
delen. Gemiddeld doet
een volwassen stamcel er
ongeveer 1 tot 1,5 dag
lijken als een identieke
eeneiige tweeling.
Qua uiterlijk zijn er dus
erg veel overeenkomsten,
maar innerlijk kunnen ze
totaal anders zijn, volgens
onderzoekster Christine
Mummery van het Leids
Universitair Medisch
Centrum. Een kloon en
de originele mens leiden
waarschijnlijk een totaal
ander leven. En het zijn
juist de gebeurtenissen
in je leven die vorm geven
aan je opvattingen,
denkwijzen en ook aan
je karakter. Maar zelfs
als een kloon geboren
wordt, kan hij al een
totaal ander karakter
hebben dan het origineel.
Want je karakter is niet
genetisch bepaald en dus
niet te klonen. Dat geldt
uiteraard ook voor dieren.
In de Verenigde Staten
zijn bedrijven die huisdieren klonen. Veel
baasjes schrikken
flink als blijkt dat de
gekloonde Minoes een
stuk koppiger of juist
minder koppig is dan
het origineel.
Met deze cel kan ons
lichaam maken
wat het wil.
Mara Hoogveld, Utrecht
Ellen Jongerling, Hellevoetsluis
Het klonen van
een overledene
kan alleen als de
organen nog in
leven zijn.
James Till (links) en Ernest
McCulloch wonnen in 2005
de Lasker Award voor hun
ontdekking van de stamcel.
over om zichzelf
te delen. Reken
maar uit: in het
gunstigste geval
leeft zo’n volwassen
stamcel dus 75 dagen.
Maar dat betekent niet
dat ze snel op zullen
raken. Elke gedeelde
stamcel kan zich ook weer
maximaal 50 keer delen.
Je lichaam heeft dus je
hele leven stamcellen.
Stamcellen die uitgedeeld
zijn, veranderen in
normale cellen. Een
bloedstamcel wordt dus
uiteindelijk een bloedcel.
Wie is de
ontdekker van
de stamcel?
Eric Mol, Zwartewaal
e wetenschappers
Ernest McCulloch en
James Till vinden in 1963
voor het eerst stamcellen in
het beenmerg van muizen.
Wel werd al eerder over een
übercel gesproken. De term
stamcel werd meer dan 100
jaar geleden, in 1908, onder
andere gebruikt door de
Russische onderzoeker
Alexander Maksimov. Maar
het bestaan van stamcellen
was toen alleen theorie. Het
onderzoek van McCulloch
en Till wordt gezien als
het eerste onderzoek naar
volwassen stamcellen.
Die komen voor in de
meeste weefsels in ons
lichaam. Een bloedstamcel
kan nieuwe bloedcellen
maken. Het idee van
pluripotente stamcellen,
die zich nog tot alle soorten
weefsels kunnen vormen,
werd voor het eerst vastgelegd door Leroy Stevens
in 1969. Pas 12 jaar later lukt
het Martin Evans, Matthew
Kaufman en Gail Martin
deze cellen uit een muizenembryo te halen. Dat zijn de
embryonale stamcellen
waar zo veel over te doen is.
Menselijke embryonale
stamcellen werden voor
het eerst geoogst door
James Thompson in 1998.
D
STAMCEL
27
V&A
Vraag en Antwoord
Vragen waar je al jaren mee rondloopt? Quest geeft
eft
antwoord. Mail je vraag naar: [email protected]
Of stuur je vraag naar: Redactie Quest, Gebouw
Stede, Dalsteindreef 82-92, 1112 XC Diemen.
We weten
nog niet in
alle gevallen
hoe we pluripotente stamcellen in een
bepaalde
richting
kunnen
sturen.
Een shotje
stam-cellen is
niet het
ingrediënt
voor een
eeuwig leven.
Wanneer kunnen
we het eeuwige
leven krijgen
met een dagelijks
shotje stamcellen?
Tom, Horst
tamcellen zorgen dat je
lichaam kan herstellen
van schade, zoals ziektes
of een gebroken heup. Als je
ouder wordt, duurt dat herstel
langer en verloopt het ook
minder goed. Er zijn dan nog
steeds net zo veel stamcellen
aanwezig, maar een groot deel
van ze gaat een beetje op een
luie stoel hangen. Als we die
luie donders weer aan het
werk kunnen zetten, zouden
ouderdomskwaaltjes tot het
verleden kunnen behoren.
Maar het is onwaarschijnlijk
dat we daardoor veel langer
zouden kunnen leven. Ouder
worden is waarschijnlijk
genetisch bepaald. Stamcellen
kunnen wel helpen gezonder
ouder te worden. Een breuk
kan dan sneller herstellen.
Maar het eeuwige leven door
een shotje stamcellen? Dat
gaat waarschijnlijk nooit
gebeuren.
S
28
STAMCEL
Kan een stamcel ook een spermacel of een
eicel worden, als oplossing voor onvruchtbare
mensen? Marc Smellink, Groningen
Is het mogelijk om stamcellen
te verkrijgen zonder embryo’s?
J
doorgaans uit embryo’s halen en die nog alle typen
cellen in ons lichaam kunnen vormen. Volwassen
stamcellen kunnen dat niet meer. Zij zijn gespecialiseerd
in het maken van bepaalde types cellen, zoals bloedcellen
of hersencellen. De cellen die het gemakkelijkst om te
bouwen zijn naar iPS-cellen, zijn huidcellen en haarcellen. Vooral omdat ze zo gemakkelijk te krijgen zijn.
Door bepaalde eiwitten en genen toe te voegen aan de
huidcel, herprogrammeert hij zichzelf binnen een paar
Hoe veel kost een gram stamcellen?
Ingeborg Kemp, Hengelo
tamcellen zijn echt
schreeuwend duur.
Je moet nogal wat
stamcellen hebben
om een gram op de
weegschaal te kunnen
leggen: ongeveer één
miljard. De makkelijkst
te verkrijgen stamcellen
zijn afkomstig uit het
beenmerg. Die worden
tegenwoordig meestal
afgenomen via het bloed.
Per bloeddonatie worden
S
zo’n 5 miljoen stamcellen
per kilogram lichaamsgewicht gewonnen. Bij
een gemiddeld gewicht
van 80 kilogram levert
dat dus 400 miljoen
stamcellen op. Voor
één gram stamcellen
moet je dus 2,5 keer
prikken. Een enkele
afname kost ongeveer
1500 euro. En dan ben
je er nog niet. De stamcellen moeten uit het
bloed gezuiverd worden.
Volgens het Erasmus MC
te Rotterdam kost dit een
slordige 2100 euro per
zuivering. En die hele
procedure moet ook
nog eens een paar keer
worden herhaald. De
totale kosten worden
op ongeveer 15.000
euro geschat.
CIJFERS MET DANK AAN HET
ERASMUS MC TE ROTTERDAM.
etenschappers in
het Britse Newcastle
kweekten in juli 2009
naar eigen zeggen als
eerste ter wereld zaadcellen uit stamcellen.
Ze publiceerden hier
vervolgens over in het
tijdschrift Stem Cells
and Development.
En aan de Universiteit
van Sheffield zijn ze
bezig met het kweken
W
Niranyana, Driebergen
azeker! Maar ze verkrijgen en ze gebruiken is een
ander verhaal. En dat is precies waar de Nederlandse
wetenschapper Niels Geijssen in zijn laboratorium aan
de Harvard Universiteit onderzoek naar doet. In 2007
bleek al uit onderzoek van de Universiteit van Kyoto
dat volwassen cellen opnieuw geprogrammeerd kunnen
worden, zodat ze denken dat ze stamcellen zijn.
Dit worden geïnduceerde pluripotente stamcellen
(iPS-cellen) genoemd. Het zijn de stamcellen die we
Het gebruik van kunstmatig sperma brengt
allerlei ethische dilemma’s met zich mee.
weken tot pluripotente stamcel. Deze iPS-cellen
kunnen vervolgens worden gebruikt om nieuw
hartweefsel te maken voor bijvoorbeeld een
hartpatiënt. Pluripotente stamcellen moeten
uiteindelijk volwassen cellen worden, zodat ze
precies het gewenste celtype maken. Alleen weten
we volgens Geijsen nog niet goed hoe we deze
pluripotente stamcellen in een bepaalde richting
moeten sturen.
Stamcellen zijn
schreeuwend duur.
van eicellen. Maar die
cellen gebruiken om
onvruchtbaarheid tegen
te gaan, is erg moeilijk.
De samenstelling van
onze voortplantingscellen is volgens het
Nederlandse netwerk,
genaamd Stem Cells
in Development and
Disease, zo specifiek
dat het onmogelijk is
om ze ooit precies na
te bouwen. Daarnaast
is het klussen met
genetisch materiaal
in de meeste landen
verboden. Want
tegenstanders zijn
bang dat eventuele
foutjes die gemaakt
worden in de gekweekte
sperma- of eicellen,
terug zullen komen in
de kinderen die uit het
experiment voortkomen.
Zijn stamcellen ook geschikt voor een
penisvergroting? Of een borstvergroting? Tarek, Utrecht
et zal je misschien niet verbazen,
maar er lopen op dit moment al
vrouwen rond op de wereld die hun
borsten hebben laten vergroten met
behulp van stamcellen. Wetenschappers
van de Universiteit van Tokio haalden
in 2004 bij 38 vrouwen lichaamsvet
weg uit de buik en filterden daar de
stamcellen uit. Deze werden gemengd
met normale cellen en weer ingespoten
in de borsten. De vetstamcellen gingen
daar aan de slag en deden waar ze goed
in zijn: zichzelf kopiëren. De groei
was ongeveer een halve cupmaat groot.
Een penisvergroting is weer een heel
H
ander verhaal. Het verschil zit hem
in het type weefsel. Borsten kunnen
wel groter gemaakt worden door de
toevoeging van vetweefsel. Maar om
een penis te kunnen vergroten is veel
meer nodig, wil de penis tenminste
ook nog blijven functioneren. Want
de penis is opgebouwd uit allerlei
verschillende typen weefsel, die
niet uit één type stamcel gevormd
kunnen worden. De vrouwelijke
borst bestaat behalve melkklieren
voornamelijk uit vetweefsel, wat
het laten groeien gemakkelijker
maakt.
Naast implantaten
en vet uit een
liposuctie kunnen
vrouwen nu ook
kiezen voor een
borstvergroting met
hulp van hun eigen
stamcellen.
STAMCEL
29
Mens & Lichaam
Een nieuwe blaas, vers uit het laboratorium? Het is al mogelijk!
Een kapot hart? Je repareert
het met een dosis stamcellen. Nieuwe nier nodig?
Kweek hem in je eigen
lichaam. Arm eraf?
Hij groeit vanzelf
weer aan. In de
toekomst kan het.
Misschien...
7 TEKST: RIK KUIPER
Gerenoveerd
lichaam
D
at het op Valentijnsdag
was, was toeval. Mooi
toeval, dat wel. In het
Hubrecht Instituut in
Utrecht begon op 14 februari
2001 in een petrischaaltje een
hartspiercel te kloppen. Onderzoeker Christine Mummery weet
het nog goed. Een analiste kwam
haar kamer binnen om het te
vertellen. Mummery sprong op,
en rende meteen door de gang
naar het laboratorium. Ze keek
door de microscoop. Daar zag ze
de cellen: korrelige cirkels die de
hik leken te hebben. Menselijke
hartspiercellen! Ontstaan uit menselijke embryonale stamcellen!
Het was een wereldprimeur, en
niet zomaar eentje. Want veel
wetenschappers twijfelden tot aan
dat moment of het eigenlijk wel
mogelijk was.
Dat ene klompje hartcellen, die
vier maanden zouden blijven
kloppen, vormde het begin van
een fascinerende ontdekkingsreis. Want nu het mogelijk was om
menselijke hartspiercellen in het
laboratorium te kweken, werd het
misschien ook mogelijk om... De
onderzoekers durfden er bijna
niet aan te denken. Zouden zulke
gekweekte cellen misschien een
rol kunnen spelen bij de genezing
van een hartinfarct, waarbij een
patiënt al gauw een miljard hartcellen verliest? Zou je de verloren
cellen kunnen vervangen door bij
de patiënt nieuwe hartspiercellen
in te brengen? Dat zou fantastisch
zijn.
A Touw geeft infarct
Mummery en haar collega’s in
Utrecht begonnen te experimenteren. Met een touwtje knepen ze
een bloedvat van een gezonde
muis af, om zo een hartinfarct te
simuleren. Een deel van het hart
van het diertje zat nu zonder
bloed. Normaal gesproken neemt
de hartfunctie tijdens de eerste
weken na zo’n infarct geleidelijk
steeds verder af. Daarna treedt
het herstel in. Zou dat misschien
verbeterd kunnen worden als ze
bij een groep muizen een paar
miljoen menselijke hartspiercellen inspoten, hartcellen die waren
gekweekt uit embryonale stamcellen? Bij muizen uit een
controlegroep lieten ze de
natuur de herstelwerkzaamheden verrichten.
De onderzoekers
hoopten dat de
stamcellen vanzelf
op de juiste plek
terecht zouden
komen en dat de
schade aan het
hart daardoor
beperkt zou blijven.
En ja hoor, de toegediende stamcellen
zorgden er inderdaad
voor dat het hart minder
beschadigde tijdens de
eerste paar weken na het
infarct. ‘Onze
inge-
spoten cellen legden een heel netwerk aan van bloedvaten en hartcellen in het littekenweefsel’, zegt
Mummery. Daardoor herstelden 0
Hartkwaal in een schaaltje
E
en genetische
afwijking aan het
hart? De wetenschap
wil precies weten hoe
dat zit. Inmiddels is
het mogelijk om een
huidcel van een hartpatiënt te nemen, die
om te vormen tot
stamcel, en deze in
het lab uit te laten
groeien tot zieke hartcellen. Door deze
hartkwaal in een
schaaltje te observeren, hopen weten30
STAMCEL
schappers te leren
hoe een ziekte zich
ontwikkelt. Ook is het
mogelijk er medicijnen
aan toe te voegen, om
te kijken of dat de
ontwikkeling van de
ziekte vertraagt.
Een gebroken hart
is nog niet met stamcellen te repareren.
Onderzoeker met een gewoon
protheseoor (rechts) en een mal
om een nieuwe oorschelp te laten
groeien uit lichaamseigen cellen (links).
STAMCEL
31
Mens & Lichaam
Geef je iemand gekweekte hartspiercellen,
dan mag daar geen ander weefsel bij zitten
Als een zeester een arm
kwijtraakt, groeit die weer
aan. En hoe!
0 deze muizen beter dan de muizen
uit de controlegroep. ‘We waren
ontzettend blij!’
Maar juich nooit te vroeg. Want
daarna keken de onderzoekers of
die verschillen een paar maanden
later nog steeds bestonden. Dat
viel tegen. Want de muizen die
een stamceltransplantatie hadden
gekregen herstelden weliswaar
sneller, maar uiteindelijk genazen
de muizen uit de controlegroep
vrijwel even goed. ‘Het was een
grote teleurstelling.’
A Cel slaat op hol
Hartfalen behandelen door hartcellen in te spuiten die afkomstig
zijn van stamcellen. Het leek zo’n
mooi en veelbelovend idee, maar
hoe langer Mummery en haar
collega’s met hun hartcellen aan
het stoeien waren, hoe ingewikkelder het allemaal bleek te zijn.
Breng je bijvoorbeeld kloppende
hartcellen in het lichaam van een
patiënt, dan kan dat ertoe leiden
dat het hart op hol slaat. ‘De hartspiercellen zijn dan een soort pacemaker, die een ritme aangeeft dat
afwijkt van het ritme van het hart
zelf. In plaats van 100 keer per
minuut, kan het hart 200 keer
gaan slaan. Dat gaat niet goed.
Het hart moet centraal worden
aangestuurd.’
Daar komt bij dat embryonale
stamcellen eenvoudig tot allerlei
andere soorten cellen uit kunnen
groeien die je op dat moment juist
niet nodig hebt. Krijgen de stamcellen net de verkeerde prikkels,
dan kunnen ze pardoes bot of
kraakbeen gaan vormen, of wat
dan ook. ‘Omdat je nu eenmaal
geen bot in je hart wilt hebben, is
het zaak om louter hartcellen in
te spuiten. Bij de muizen spoten
we drie miljoen hartcellen in, die
we uit stamcellen hadden gemaakt.
Bij de mens zouden dat zeker een
miljard hartcellen moeten zijn.
En daar mag dus geen enkele
stamcel meer tussen zitten. Want
als er ook maar één cel tussen zit
die niet gespecialiseerd is, dan
kan die er al voor zorgen dat een
gezwel ontstaat.’
bij het Leids Universitair Medisch
Centrum. ‘Maar het was naïef om
te denken dat je alleen wat hartcellen hoeft in te spuiten.’
Nu zoeken stamcelonderzoekers
naar andere methoden om hartpatiënten te genezen. Een van de
interessante ontdekkingen die
Mummery deed bij het onderzoek naar hartspiercellen, is het
bestaan van zogeheten ‘voorlopercellen’. Die cellen komen voort
uit embryonale stamcellen, maar
zijn nog geen gespecialiseerde
cellen. Het zijn een soort tussenstations, cellen die op weg zijn
hartcellen te worden. Deze voor-
De Leidse
onderzoeker
Christine
Mummery
wordt door
sommige
collega’s ‘de
stamceldiva’
genoemd.
A Spuiten alleen is naïef
Het duurt dus nog wel even voordat hartpatiënten op grote schaal
behandeld worden met hartcellen
afkomstig van stamcellen. ‘Die
droom hebben we nog wel’, zegt
Mummery, die inmiddels werkt
0 Van individuele hartcellen
kunnen onderzoekers de elektrische activiteit meten.
Nieuwe penis!
H
ij kan niet alleen
een menselijke
blaas in zijn lab
kweken. Nee, Anthony
Atala van het Instituut
voor Regeneratieve
Geneeskunde aan de
Wake Forest Universiteit is er ook in
geslaagd een nieuwe
penis te bouwen. Voor
konijnen, dat wel.
Enkele jaren geleden
berichtte de tissue
engineer dat hij uit
konijnenpenissen
32
STAMCEL
A Hart krijgt pleister
Een andere mogelijkheid om een
hartinfarct te behandelen, is het
zogeheten tissue engineering. Dat
is een methode waarbij je vervangingsonderdelen van het lichaam
in het laboratorium kweekt. ‘Je
maakt bijvoorbeeld hartspierweefsel uit stamcellen, en dat plak
je als een soort pleister op het
hart’, zegt Mummery. Onlangs
meldden Duitse wetenschappers
dat die ingreep met succes is toegepast bij ratten. Maar ook het
kweken van een heel nieuw hart
zou op den duur tot de mogelijkheden kunnen behoren, denkt
Mummery. ‘Al is dat wel heel
ingewikkeld.’
De eerste klinkende successen
van tissue engineering zijn er al:
bloedvaten, spieren en kraakbeen
zijn in het lab gekweekt. Het
meest tot de verbeelding spreken
de resultaten van Anthony Atala.
Hij schreef in 2006 in het gerenommeerde vakblad The Lancet
hoe hij zeven kinderen een gloednieuwe blaas had gegeven.
Bij elke patiënt had Atala één tot
twee vierkante centimeter blaasweefsel afgenomen. De directeur
van het Instituut voor Regeneratieve Geneeskunde aan de Wake
Forest Universiteit zette de cellen
uit dit weefsel op een scaffold, een
biologisch afbreekbare mal in de
vorm van een blaas. Vervolgens
liet hij de cellen zeven weken
groeien, waarna chirurgen de
nieuwe blaas in het lichaam van
de patiënt konden ‘monteren’.
Met de patiënten ging het goed,
schreef Atala. De oudste nieuwe
blaas deed het op het moment dat
Atala zijn artikel publiceerde al
zes jaar.
Zijn andere organen ook binnenkort te kweken met een scaffold
en wat cellen? Dat valt te bezien.
Een blaas is een vrij eenvoudig
‘bouwwerk’. Veel meer dan een 0
cellen van spieren
en bloedvaten had
gehaald. Die cellen
had hij vervolgens op
een scaffold gezet,
een soort mal waarop
weefsel kan groeien.
Zo liet hij nieuwe zwellichamen groeien, die
hij vervolgens transplanteerde naar het
konijn. Binnen een
maand waren de
dieren weer in staat
de liefde te bedrijven.
Dat bleek een succes,
want ook met hun
nieuwe geslacht
wisten de konijnen
hun partners te
bevruchten. Volgens
Atala moet het ook
mogelijk zijn menselijke zwellichamen of
misschien wel hele
penissen in het lab
na te bouwen. De
techniek zou in de
toekomst ingezet
kunnen worden om
mannen met erectiestoornissen te helpen.
Stamcellen onder T-shirt
lopercellen kunnen niet meer tot
alle soorten weefsels uitgroeien,
maar alleen nog maar bepaalde
gespecialiseerde cellen vormen,
bijvoorbeeld bloedvaten of hartspierweefsel. Iets anders zit er niet
meer in. Om botcellen te worden,
zijn ‘hartspiervoorlopercellen’ al
te ver gespecialiseerd.
‘Rondom het gebied waar een
hartinfarct is opgetreden, vind je
van zulke voorlopercellen’, vertelt
Mummery. Ze zijn bedoeld voor
het herstel van beschadigd hartweefsel, maar hun aantal is niet
groot genoeg om de schade van
een hartinfarct weer ongedaan te
maken. ‘Maar misschien kunnen
we deze cellen aansporen om veel
meer te gaan delen. Bijvoorbeeld
door bepaalde stoffen eraan toe
te voegen. Welke stoffen? Dat
hopen we te leren uit onderzoek
met zulke voorlopercellen, die we
in het laboratorium uit stamcellen
kunnen kweken.’
enselijke embryo’s
gebruiken om er
M
stamcellen uit te
winnen? In Nederland
was dat in 2001 nog
verboden. Maar het
gebruik van een
bestaande embryonale
stamcellijn was wel
toegestaan. En dus
importeerde de groep
van stamcelhoogleraar
Christine Mummery
(die toen nog aan de
Utrechtse universiteit
werkte) menselijke
embryonale stamcellen
uit Australië. De
Australiërs hadden
de cellen op hun
beurt gekregen van
een ivf-kliniek in
Singapore. ‘2 van
mijn analisten hebben
de stamcellen in kleine
flesjes in het vliegtuig
meegenomen’, herinnert
Mummery zich. ‘We
wisten niet of je de
cellen koud of warm
zou moeten bewaren.
We gokten op warm.
Uiteindelijk hebben
de analisten de flesjes
de hele reis, 28 uur
lang, onder hun kleding
gehouden, zodat de
cellen goed op temperatuur zouden blijven.’
Inmiddels zijn zulke
capriolen niet meer
nodig. Sinds 2002 is
het ook in Nederland
toegestaan om stamcellijnen te maken. ‘Mijn
groep heeft er sindsdien
4 gemaakt’, zegt
Mummery.
STAMCEL
33
Mens & Lichaam
gedragen als een embryonale
stamcel. Zo’n cel staat bekend als
induced pluripotent stem cell,
kortweg iPS-cel. Verliest iemand
in de verre toekomst dus een arm,
dan zou het voldoende kunnen
zijn om stoffen op de wond te
smeren die zulke DNA-blokkades
opheffen. Gespecialiseerde huid-,
spier- of botcellen in het stompje
veranderen daardoor in primitievere voorlopercellen. En die gaan
dan aan het werk. ‘Het kost tientallen jaren om dit soort fancy
dingen te doen’, zegt Bank. ‘Maar
we kunnen het wel, daar ben ik
van overtuigd.’
7
Apparaat met stukje nier
en nieuwe nier die groeit in het
E
lichaam van de patiënt zelf? Het
kan nog wel 30 jaar duren. Maar volgens
Ruud Bank zijn er tussenoplossingen,
die het leven van nierpatiënten die
wachten op een donornier aanzienlijk
zouden kunnen verbeteren. ‘Veel
patiënten gebruiken een dialyseapparaat om giftige stoffen uit het
bloed te halen’, zegt de Groningse
hoogleraar tissue engineering. ‘Maar
sommige giftige stoffen zitten aan
eiwitten vast. In de nieren breken de
epitheelcellen zo’n eiwit af en voeren
het gif af naar de blaas. Een dialyseapparaat kan dat niet.’ Bank en zijn
collega’s werken daarom aan een
apparaat waar epitheelcellen in zitten
die het gif er wel uit kunnen halen. Die
epitheelcellen moeten in het laboratorium gekweekt worden. ‘Probleem is
dat deze cellen buiten het lichaam na
een paar dagen stierven. Aan de universiteiten van Nijmegen en Eindhoven zijn
inmiddels onsterfelijke cellen gemaakt.’
Wordt vervolgd...
0 ballon met gladde spiercellen aan
de buitenkant is het niet. Een hart
is veel complexer. Het bestaat uit
veel meer verschillende soorten
cellen, die ook nog met elkaar
moeten communiceren. Of, zoals
Mummery het verwoordt: ‘Als de
blaas een dorp is, dan is het hart
een stad vol hectisch verkeer.’
Hoe zit het met andere organen?
A Nier vergt tijd
Ruud Bank droomt van gekweekte
nieren. Maar de Groningse hoogleraar tissue engineering is realistisch. Het kan nog zeker wel dertig
jaar duren voordat een goed functionerende nier in een laboratorium nagebouwd wordt. Misschien
nog wel langer. ‘In een nier zitten
verschillende soorten weefsels:
tientallen verschillende soorten
cellen, variërend van bloedvaten
tot cellen die het bloed filteren en
miljoenen minuscule buisjes die
urine produceren. We hebben
nog geen idee hoe we stamcellen
zover krijgen dat ze tot een heel
nieuwe nier uitgroeien.’
En daar zit het probleem. ‘Voordat we organen
kweken’,
aneen kunnen
an
kun
kweken ,
zegt Bank, ‘moeten
‘moe
moeten
ten we leren
le n
hoe we de stamcellen
tamc
amcellen
kunnen dresseren,
sser
eren,
hoe we ze precies
reccies
e
kunnen laten
en
n
doen wat wijijj
willen.’
Een menselijk embryo, 10 cellen
groot, op de punt van een speld.
34
STAMCEL
[email protected]
MEER INFORMATIE
www.wfirm.org: website van het
Wake Forest Institute for Regenerative Medicine, met veel
informatie over tissue engineering.
Stamcellen uit de blaas groeiden
in 5 weken op een blaasvormige
mal uit tot deze nieuwe blaas.
Om dat te ontdekken, moeten de
onderzoekers stamcellen onder
allerlei verschillende omstandigheden observeren. In het lichaam
huist een stamcel in een niche,
een eigen hoekje. De omstandigheden daar bepalen voor een
groot deel wat de stamcel doet.
Maar welke factoren van die
omgeving zijn essentieel? Dat
zal de wetenschap in de
komende jaren moeten
uitvinden. ‘We leven in
een heel spannende tijd.
Want we hebben de tools
om deze vragen te beantwoorden. En pas als je het
mechanisme begrijpt, dan kun je
ermee spelen.’
A Gel stuurt cel
Op zijn computer laat Bank een
paar plaatjes zien. Hij begint met
een experiment uit 2004, waarbij
wetenschappers van de Amerikaanse Johns Hopkins Universiteit speelden met de hoeveelheid
ruimte die een stamcel kreeg op
een laboratoriumglaasje. Had een
Stomp
wordt poot
E
Dialyse is heel ingrijpend voor nierpatiënten. En dan zuivert
de kunstnier nog niet eens alle giftige stoffen uit het bloed.
Kunnen stamcellen nierpatiënten in de toekomst helpen?
stamcel veel ruimte, dan kreeg hij
de vorm van een pannenkoek.
Had de cel weinig ruimte, dan
werd het een bolletje. De pannenkoeken groeiden stuk voor stuk
uit tot botcellen, de bolletjes tot
vetcellen. ‘De vorm van een stamcel is dus van doorslaggevende
betekenis voor wat voor weefsel
hij wordt. Daar moeten we rekening mee houden als we met
stamcellen iets willen bouwen.
Gaaf hè? Nou, let maar op, het
wordt nog leuker.’ Vervolgens
toont Bank een onderzoek van de
Universiteit van Pennsylvania,
waarbij dezelfde stamcellen in
twee verschillende gels zijn gezet:
een zachte gel en een stijve gel.
Aan de gel werden wel voedingsstoffen toegevoegd, maar geen
groeifactoren. Die groeifactoren
zijn eiwitten die in het laboratorium worden gebruikt om een
stamcel te verleiden om te veranderen in een bepaald type stamcel. Met de ene cocktail van groeifactoren verandert een stamcel in
het ene type cel, met de andere
cocktail in een ander type cel. In
de zachte gel bleek hetzelfde type
stamcel te veranderen in een
zenuwcel, in de harde gel in een
botcel. Van die kennis kun je
gebruik maken, zegt Bank. ‘Door
de stamcellen in de juiste gel te
zetten, hoef je geen groeifactor te
gebruiken. En dat scheelt weer:
die groeifactoren zijn hartstikke
duur.’
A Nieuwe arm kan ook
Op een dag zullen alle geheimen
bekend zijn en heeft de wetenschap de stamcel volledig doorgrond. Wat zal er dan mogelijk
zijn? Ruud Bank sluit niet uit dat
artsen dan zelfs in staat zullen zijn
om verloren ledematen weer aan
te laten groeien, zoals een salamander dat kan. ‘Verliest de salamander een poot, dan ontstaat bij
de wond een hoopje cellen. Het
zijn gespecialiseerde cellen die
veranderen in primitievere cellen.
Een huidcel wordt bijvoorbeeld
weer een voorlopercel. Van daaruit ontwikkelen zich dan weer
nieuw bot, pees of kraakbeen.’
Zou je dat mechanisme bij de
mens ook weer kunnen aanzwengelen? ‘Ik denk het wel. Bij de
mens kan een huidcel nooit meer
een voorlopercel worden. Er is
het nodige geblokkeerd in het
DNA. Maar als we leren hoe we
dat kunnen deblokkeren....’ Dat
deblokkeren niet onmogelijk is,
bleek nog niet zo lang geleden.
Japanse wetenschappers slaagden
erin om een huidcel zo te herprogrammeren, dat hij zich weer ging
en afgesneden/afgerukte/afgebeten
afgesneden/afgerukte/afgebbeten poot? Voor
V
een salamander is het geen probleem.
proobleem Hij kan
ka
het lichaamsdeel oneindig vaak opnieuw aan laten
groeien. En daarmee neemt de salamander een
bijzondere plaats in het dierenrijk in. Geen enkel
ander gewerveld dier doet het hem na. Maar
hoe werkt dergelijke regeneratie? Wanneer
een salamander een poot verliest, dan sluiten
de opengereten bloedvaten zich razendsnel. Daardoor gaat weinig bloed verloren.
De dagen erna verzamelen zich stamcellen in
de stomp, cellen die vergelijkbaar zijn met de
cellen die in het embryo zorgen voor de groei van
de poot. Bijzonder is dat deze cellen in de stomp
informatie bij zich dragen over hun positie in het
lichaam. Door met elkaar te ‘overleggen’ weten ze
precies welk deel van de poot verloren gegaan is, en
wat ze dus moeten gaan bouwen.
0 De axolotl, ook wel bekend als molsalamander, kan in
een dag of 40 een nieuwe poot krijgen. Compleet met alle
benodigde spieren, zenuwen en bloedvaten.
STAMCEL
35
Mens & Lichaam
Nederland krijgt er zo’n 10.000 darmkankerpatiënten per
Dappere
darm
Darmkanker is moeilijk te behandelen. Want het verspreidt
zich razendsnel. Hoe komt dat? Op hol geslagen stamcellen
zijn de boosdoeners.
7 TEKST: ANTJE VELD
H
et is geen pretje om een
darm te zijn. Je moet je
zeven meter lange zelf
helemaal oprollen om
in het lichaam te passen. Je zit vol
met vieze bacteriën die door
etensresten zijn achtergelaten. En
dan blijk je ook nog eens een van
de organen te zijn die het snelst
kanker ontwikkelen. Want elk
jaar krijgt Nederland er 10.000
darmkankerpatiënten bij. Door
de aanwezigheid van bacteriën
zijn de darmen erg kwetsbaar.
De binnenbekleding van de darm
vernieuwt zichzelf daarom elke
vijf dagen. Ter vergelijking: de
huid doet dat een keer per maand.
Maar een tumor in je darmen doet
net zo hard mee met vernieuwen.
Het is dus lastig strijden tegen
darmkankercellen die razendsnel
vernieuwen. In het Hubrecht
Instituut in Utrecht ‘bouwden’ ze
een muis om uit te zoeken waarom
darmkankercellen zo op hol slaan.
Hun schokkende conclusie? Stamcellen zijn de boosdoeners.
A Darmcel werkt hard
In onderzoek naar darmkanker
keek iedereen altijd naar de zieke
Mens is geen proefkonijn
iccardo Fodde,
R
hoogleraar Experimentele Pathologie
bij het Erasmus MC in
Rotterdam, gelooft dat
de darm kankerstamcellen heeft. Andere
wetenschappers
twijfelen aan dat idee.
Fodde is ervan overtuigd dat een tumor
op dezelfde manier is
opgebouwd als normaal
weefsel. Dus: met een
paar stamcellen, een
paar gespecialiseerde
cellen en alles dat daar
tussenin zit. Als Fodde
36
STAMCEL
gelijk heeft, kunnen
we een tumor in de
toekomst waarschijnlijk
beter behandelen. ‘De
huidige kankertherapie
is gericht tegen delende
(tumor)cellen. Maar
kankerstamcellen zijn
hier vaak resistent
tegen en kunnen voor
het terugkomen van
de tumor zorgen’, zegt
Fodde. Als we een
therapie zouden kunnen
ontwikkelen die enkel
en alleen kankerstamcellen aantast, is de
kans groot dat het
kanker zou kunnen
genezen. Maar zolang
nog niet iedereen
gelooft dat een tumor
uit dezelfde celonderdelen bestaat als
normaal weefsel, is
die therapie nog ver
weg. Twijfelaars stellen
dat een bewijs in
muizen nog niet wil
zeggen dat het bij een
mens precies zo werkt.
‘Dat maakt het lastig’,
zegt Fodde. ‘Want je
kunt natuurlijk geen
kankercellen in een
mens transplanteren.’
jaar bij
Na ongeveer
5 dagen zijn de
cellen uitgewerkt
en worden ze
afgevoerd.
DE BINNENBEKLEDING
VAN DE DARM
De blauwgekleurde
stamcellen specialiseren zich geleidelijk
tot bijvoorbeeld slijmcellen of cellen die
energie opnemen.
darm. Hoogleraar moleculaire genetica en directeur
van het Hubrecht Instituut Hans Clevers, vond dat maar
raar. Waarom? ‘Kanker ontstaat
uit slechts één foute cel die zich
steeds verder deelt. Maar een
patiënt met darmkanker komt pas
bij je als hij een forse tumor heeft.
Dan kun je niet meer terugkijken
hoe het begon.’ De hoogleraar die
al lang cellen bestudeert, verdenkt
de cel waar alles mee begint. De
cel die nog elke andere cel kan
worden: de stamcel.
Totdat de hoogleraar zich op de
gezonde darm stortte, dachten
wetenschappers altijd dat daar
geen stamcellen zaten. Clevers
vermoedde van wel. Want een van
de unieke eigenschappen van
stamcellen is dat ze zichzelf
kunnen vernieuwen. En dat heeft
een kwetsbare darm die elke vijf
dagen vernieuwd moet worden
hard nodig. Bovendien zag hij
onderin de darm een aantal onbekende cellen zitten die nog nooit
goed waren bestudeerd. En dat
zouden stamcellen kunnen zijn,
dacht Clevers. Een andere gangbare veronderstelling over stamcellen in het algemeen is dat
het slaapkoppen zijn. Ze zouden
niet snel delen, volgens de meeste
wetenschappers. Ook dat leek
Clevers in de onrustige darm niet
waarschijnlijk. Want om de darm
A Muis licht op
Clevers bouwde een speciale
muis waarin het stamceleiwit
felgroen kleurt. Hoe deed hij
dit? Hij nam een stukje DNA uit
een zeepoliep. Dat is een soort
alg die groen licht geeft. Dit
stukje plakte de hoogleraar in het
DNA van de muis. Hij codeerde
het zo dat het oplicht op de plek
waar het eerder ontdekte eiwit
wordt aangemaakt. Ofwel: als een
stamcel aan het werk gaat. Hij
legde vervolgens een stukje van
het onderste gedeelte van de
darm onder de microscoop. En
wat zag hij? Groen oplichtende
cellen. De darm had dus stamcellen. Nu wilde hij nog bewijzen
dat deze darmstamcellen zich
razendsnel delen. Want die activiteit zou wel eens de oorzaak van
de tumorgroei kunnen zijn. Nadat
een darmstamcel zich deelt, is het
geen echte stamcel meer. Langzaam groeit hij uit tot gespecialiseerde darmcel. Maar het groene
licht gaat na die eerste deling uit.
Clevers moest iets verzinnen om
iets van de stamcel zichtbaar te
houden in de dochtercellen.
Dit is een
stamcel
elke week een
nieuwe bekleding te
geven, moeten de stamcellen hard
werken. Dat betekent: vaak delen
elen
om zo veel mogelijk nieuwe cellen
ellen
aan de darm te geven die zich
kunnen specialiseren tot bijvooroorr
beeld een slijmcel. Hoe kon hijij nu
bewijzen dat de darm wel stamamcellen heeft? En dat die zich vaak
delen? Hij moest ze een merkerkteken kunnen geven. Een teken
eken
dat de stamcel verraadt.
A Clevers ontmaskert cel
Ieder mens heeft zijn eigen DNA.
NA.
Elke lichaamscel krijgt een kopie
‘Fluorfoto’ van een delende cel.
De chromosomen zijn oranje, de
verdeelkabels (microtubuli) groen.
van jouw unieke DNA-code. Op
O
die kopie staan duizenden genen.
nen
n..
Wanneer een cel besluit dat hij
h
een gen nodig heeft, laat hij da
dat
at
hij
gen een eiwit maken. Dan kan hij
het pas echt gebruiken. Met het
heet
ene eiwit kan een cel bijvoorbeeld
ld
re
energie uit voedsel halen. Andere
eiwitten kunnen weer signalen
door het lichaam sturen. Ook
komt niet elk eiwit in elke cel voor.
Met behulp van een computerprogramma hield Clevers een eiwit
over dat alleen door stamcellen
werd gebruikt. Dat eiwit werd dus
zijn merkteken. De grote vraag
was nu: zou dat eiwit ook op die
onderste darmcellen zitten waarvan Clevers vermoedde dat het
stamcellen waren? Onder een
microscoop kun je dat niet zien.
Want eiwitten zijn kleurloos. De
oplossing: hij gaf het eiwit dat
stamcellen verraadt een fel
kleurtje.
Onderin ons darmweefsel (rood)
zitten de stamcellen (blauw). Op
de rechterfoto zijn in blauw de
dochtercellen van de stamcellen
te zien. Zo laat Clevers zien dat
stamcellen de darm vernieuwen.
A Spoor kleurt blauw
Om de resten van een stamcel te
kunnen volgen, gaf Clevers zijn
muis nóg een bijzonder kenmerk.
Hij zette weer een extra stukje in
zijn DNA. Dat is een soort aanen uitknop die een darmstamcel
blauw laat kleuren. Elke cel die uit
deze gemanipuleerde cel ontstaat,
neemt een beetje blauw mee.
Door nu een injectie met speciaal
hormoon in de muis te spuiten,
Hans Clevers ‘bouwde’ een muis
op maat voor zijn onderzoek.
zette hij het aan. In een kleine
dosis, zodat er slechts een paar
darmstamcellen donker kleuren.
Wanneer de darmstamcel zich
een paar keer deelt, ontstaat langzaam een spoor van blauwe cellen
door de darm. Na drie dagen zag
Clevers bovenaan de darm ook
lichtblauw gekleurde varianten
van gespecialiseerde darmcellen
zitten. Slijmcellen bijvoorbeeld.
Onderin de darm bleven donkerblauwe stamcellen zich dagelijks
vernieuwen. Ertussenin ontdekte
hij nieuwe blauwe dochtercellen.
Tot nu toe dacht de wetenschap
dat stamcellen zich maximaal 52
keer deelden. Maar de darmstamcellen in de muis deelden ruim
700 keer. In de onrustige darm
waren ze dus actiever dan we tot
dan toe dachten. Nu had Clevers
nog één vraag: wat gebeurt er als
de muis kanker heeft?
A Tumor groeit explosief
‘Darmkanker is uniek omdat het
ontstaat door mutaties van slechts
een enkel gen’, zegt Clevers. Je lijf
beschermt je met een enkel gen
tegen darmkanker. Schakel je dit
gen uit, dan groeien tumoren in
je darm. Al verloopt dat volgens
Clevers niet in elke cel hetzelfde.
‘Toen ik het gen in gewone darmcellen van de muis uitschakelde,
ontstonden kleine tumoren. Die
zie je met het blote oog niet en zijn
ongevaarlijk.’ Toen hij het gen in
stamcellen uitschakelde, zag hij
dat de tumor een niet te stoppen
groeispurt maakte. Het zijn een
paar afwijkende stamcellen die
darmkanker levendig houden.
Als ze daar zo schadelijk zijn, kun
je ze dan niet beter verwijderen?
‘Nee, dan ben je binnen vijf dagen
dood’, zegt Clevers. We moeten
ervoor zorgen dat het beschermende gen daar niet meer uitschakelt. Of alleen díe kankerstamcellen aanpakken en gewone
stamcellen met rust laten.
7
[email protected]
MEER INFORMATIE
www.hubrecht.eu/index_nl.html:
over het belang van onderzoek in
de ontwikkelingsbiologie.
STAMCEL
37
Visueel
Plakje muis
In beenmerg is 1 op de 100.000 cellen een stamcel
De sterk uitvergrote dwarsdoorsnede van een muizenaorta ziet
er zo uit. De turquoise lijn laat de wand van de aorta zien. De
gele rondjes zijn bloedstamcellen.
Stamcel
Felle cel
Als je de wand van een darm uitvergroot, zie je dat er allerlei
uitstulpingen op zitten. Dat zijn de darmvlokken. Hieronder zijn
een paar van die uitstulpingen uitvergroot met een fluorescentiemicroscoop. De rode cellen zijn de gespecialiseerde darmcellen.
De groene onderin zijn de darmstamcellen.
in beeld
Met het blote oog zijn onze stamcellen niet te zien. Maar met
elektronenmicroscopen en fluorescentiemicroscopen kunnen we
ze toch opsporen.
7 TEKST: ANTJE VELD
Plas bloed
In beenmerg zitten verschillende typen bloedcellen. Welke
de stamcellen zijn? Dat weet je
pas als je de kenmerken per cel
vaststelt. Aan de kleur en de
vorm is weinig te zien.
Op kweek
Onderzoekers kunnen deze
mesenchymale stamcellen laten
uitgroeien tot verschillende
cellen, zoals bot of kraakbeen.
Wat ze worden, hangt af van de
signalen die de onderzoekers ze
geven. Bijvoorbeeld: wat voor
groeifactor gooien ze erbij?
38
STAMCEL
STAMCEL
39
Visueel
In 2001 groeiden in het lab
voor het eerst menselijke
rode bloedcellen uit
embryonale stamcellen
Rijpe neuronen
Dit zijn voorlopercellen
van neurale cellen. Ze
zijn ontstaan uit humane
embryonale stamcellen.
Ze groeien in een schaaltje
in het lab van onderzoeker
Su-Chun Zhang aan de
Universiteit van WisconsinMadison. Hier is te zien dat
ze rijpe neuronen (rood) en
gliacellen (groen) maken.
Gliacellen hebben veel
taken. Zo voorzien ze de
zenuwcellen van voedingsstoffen.
Bloemschikken
Op deze illustratie van de Universiteit van Wisconsin-Madison zijn de
motorische neuronen rood, de zenuwuitlopers groen en de blauwe stippen
zijn DNA in de celkernen.
Zelf bloedcellen maken
In 2001 slaagden Amerikaanse
wetenschappers er voor het eerst in
om in het laboratorium menselijke
rode bloedcellen te laten groeien uit
embryonale stamcellen. Die rode
bloedcellen zie je hier.
Eiwit verraadt neuronen
Humane embryonale stamcellen
die zijn gespecialiseerd tot neurale
cellen. In blauw de kernen van de
cellen. In groen de uitlopers van de
neurale cellen. Deze kunnen we zien
omdat een specifiek eiwit is aangekleurd dat alleen in neuronen
voorkomt.
40
STAMCEL
Duwtje
richting
neuronen
Deze kolonie van
humane embryonale stamcellen
werd gekweekt op
materiaal van een
muis. De stamcellen
worden behandeld
met een stof die
zorgt dat ze zich
als neurale cellen
gaan ontwikkelen.
STAMCEL
41
Visueel
Eiwit op hol
Planten hebben net
als mensen hun
eigen stamcellen
In deze plant is een bepaald eiwit
extra aangezet. Daarom ontstaan
stamcellen waar ze niet horen. Het
roze uitsteeksel is gebouwd met
stamcellen. De rest van de plant
(het blauwe deel) bestaat uit
volwassen cellen.
Slim spul
Dit web van cellen is onmisbaar. Het zijn neurale stamcellen. Hieruit groeien
de neuronen en steuncellen voor je hersenen. Neuronen geven signalen
door en de steuncellen beschermen de neuronen weer, zodat ze hun werk
ongestoord kunnen doen.
Raketinslag
Je zou het misschien niet zeggen,
maar dit is de wortel van een
plantje. De zandraket om precies
te zijn. We noemen deze manier
van weergeven een hittekaart.
De rode kleur geeft aan in welke
cellen het eiwit PLETHORA2
wordt gevormd. Hoe koeler de
kleur, hoe minder van het eiwit.
Als onderzoekers dit eiwit aan de
plant toevoegen, groeien extra
stamcellen. Het zorgt voor meer
wortelstamcellen op de plek waar
ze al zaten én dat bovengronds
ook wortels gaan groeien. Alsof
er spontaan een been uit je
schouder groeit en geen arm.
42
STAMCEL
Isolatiedraad
De 3 ronde vormen op de
foto’s hiernaast zijn zogeheten
Schwanncellen, ontstaan uit
dezelfde stamcel. Schwanncellen
zorgen voor een coating rond de
axonen, de uitlopers van zenuwcellen. Door deze coating (de
donkere cirkel op de rechterfoto)
kunnen signalen sneller verstuurd
worden via de zenuwen.
MEER INFORMATIE
Stem cell now, Christopher
Thomas Scott, Plume (2006):
genoeg plaatjes gezien? Hierin
staat duidelijk wat stamcellen zijn.
STAMCEL
43
Toekomst
Geen proefdieren meer, een
medicijn voor MS en een nieuwe knie uit je eigen rug
Stout gedroomd
Wat kunnen we nog verwachten van stamcellen? Quest vroeg vijf stamcelonderzoekers naar
hun droom voor de nabije toekomst. En hoe lang duurt het nog voor die verwezenlijkt is?
7 TEKST: RIK KUIPER
‘Proefdieren zijn straks niet meer nodig’
g
‘Nieuwe knie maken uit eigen rug’
Wie? Eelko May is onderzoeker bij
de faculteit werktuigbouwkunde,
maritieme techniek en technische
materiaalwetenschappen van de
TU Delft.
Wat is jouw stoute droom?
‘Ik zou een complete knie willen
laten groeien in de grote rugspier
van de patiënt zelf. Zodat mensen
met knieproblemen geen titanium
prothese meer nodig hebben. Die
protheses gaan bij jonge mensen
10 jaar mee. Dat is veel te kort.
En dus moet er een andere
oplossing komen. De techniek
waaraan we in het Europese
MyJoint-programma werken is
als volgt: eerst maak je van
het beschadigde gewricht een
3D-CT-scan. Met behulp daarvan
44
STAMCEL
ontwerp je een scaffold, een
stuk poreus materiaal in de vorm
van het gewricht. Vervolgens
neem je stamcellen af bij de
patiënt, bijvoorbeeld door ze met
een naald uit het beenmerg te
halen. De stamcellen spuit je in
de scaffold, en vervolgens plaats
je deze in de grote rugspier van
de patiënt. De stamcellen
groeien, worden bot en kraakbeen, en vervangen de scaffold
die langzaam oplost. Zo groeit in
een paar maanden een compleet
kniegewricht, dat je vervolgens
kunt transplanteren naar het
been.’
Hoe is de stand van zaken nu?
‘Enkele jaren geleden heeft een
patiënt wiens kaak was wegge-
haald vanwege kanker, een
nieuwe kaak laten groeien in zijn
eigen rug. Die is met succes
getransplanteerd naar zijn
hoofd, ter vervanging van zijn
oude kaak. Maar een kaak
bestaat alleen uit bot, terwijl in
een knie ook kraakbeen zit.’
Wat moet er nog gebeuren?
‘We weten nog niet hoe we ervoor
moeten zorgen dat stamcellen
ook kraakbeen gaan maken.
Misschien moet je een chemische
factor toevoegen, die stimuleert
dat de stamcellen kraakbeen
produceren. Maar welke dat is?
Wij werken nu aan een andere
methode. We onderzoeken of we
de stamcellen een beetje kunnen
samendrukken, of ze langs elkaar
kunnen wrijven. In de hoop dat
dat ze ertoe zet kraakbeen te
worden. Ik ontwerp daarvoor
nu een apparaat dat met
de scaffold mee de rug in
gaat. Zo hopen we op het bot een
dunne laag kraakbeen te maken.
Op dit moment zijn we bezig met
experimenten in varkens, die
inmiddels een klein gewrichtje
geïmplanteerd hebben gekregen.’
Hoe lang duurt het nog?
‘Je wilt een mens niet maanden
met een knie in zijn rug laten
lopen, als de kans groot is dat het
mislukt. Over 5 jaar kunnen we er
bij mensen misschien mee gaan
experimenteren. Het duurt nog
wel 10 jaar voordat het op grote
schaal toegepast wordt.’
Wie? Stefan Braam bestudeert
hartspiercellen bij het Leids
Universitair Medisch Centrum.
Wat is jouw stoute droom?
‘Om de werking en bijwerkingen
van nieuwe medicijnen te testen,
gebruiken we veel proefdieren.
Meestal gaat het om muizen
of ratten maar vaak ook om
honden en varkens. Bijvoorbeeld omdat hun hart meer
op dat van mensen lijkt. Ik
hoop dat we veel van deze
dierproeven in de toekomst
kunnen vervangen door studies
met stamcellen.’
Hoe is de stand van zaken nu?
‘We kunnen nu al menselijke
embryonale stamcellen laten
groeien in een kweekbakje in
het laboratorium. Deze cellen
kunnen gecontroleerd uitgroeien
tot elk celtype in het menselijk
lichaam, waaronder hartspiercellen. Deze hartspiercellen
lijken in veel opzichten op de
cellen in het menselijk hart.
Zo vertonen ze elektrische
activiteit, waardoor de hartspiercellen samentrekken:
het hart klopt op het schaaltje.
Op de hartcellen kun je medicijnen druppelen. Vervolgens
kun je zien hoe de hartcellen
reageren. Stel bijvoorbeeld
dat we een hooikoortsmedicijn
testen. Dan moeten hartcellen
daar geen bijwerkingen van
krijgen.’
Wat moet er nog gebeuren?
‘Het is nog niet bekend of de
cellen in het kweekbakje exact
hetzelfde reageren als cellen
in een lichaam. Dat moeten
we nog onderzoeken, bijvoorbeeld door de bijwerkingen
die een patiënt krijgt van een
medicijn te vergelijken met
de bijwerkingen die de hartcellen in het lab krijgen van
het medicijn. Daar zijn we nu
mee bezig.’
Hoe lang duurt dat nog?
‘Ik denk dat bedrijven over 2
tot 3 jaar kant-en-klare tests
gaan aanbieden. Daarmee
kunnen medicijnfabrikanten
het effect van medicijnen op
het hart voorspellen. Er is al
veel interesse voor. Hopelijk
zullen over 5 jaar de eerste
dierproeven vervangen worden
door proeven met stamcellen.’
STAMCEL
45
Toekomst
‘De architectuur van het brein begrijpen?
Het lijkt nu nog science fiction’
46
‘Ik wil stamcellen doorgronden’
Wie? Ben Scheres is hoogleraar
moleculaire genetica aan de
Universiteit Utrecht. In 2006
won hij de Spinozaprijs, de
‘Nederlandse Nobelprijs’ voor
zijn onderzoek naar de groei
van planten.
Wat is jouw stoute droom?
‘Dromen over nieuwe armen,
benen, harten en hersenen heeft
iedere stamcelonderzoeker. Ik
ook. Maar ik hoop daarnaast dat
we nieuwe organen niet alleen
kunnen laten ontstaan, maar
dat we ook begrijpen hoe ze
ontstaan.’
Hoe is de stand van zaken nu?
‘De wetenschap begrijpt inmiddels
redelijk hoe een bevruchte eicel
zich ontwikkelt tot een klompje
stamcellen, en hoe die stamcellen
vervolgens uitgroeien tot een
groter organisme. Maar hoe het
allemaal in elkaar grijpt, is nog
niet duidelijk. Welke gebeurtenissen volgen elkaar op? Welke
signalen geven cellen elkaar?
Welke genen werken op welke
wijze samen? Het zou mooi zijn
dat allemaal te weten.’
Wat moet er nog gebeuren?
‘Momenteel doen wetenschappers
veel experimenten om te achterhalen wat genen doen en hoe ze
met elkaar communiceren. Ze
schakelen bijvoorbeeld een gen
van een organisme uit, en kijken
wat er met de ontwikkeling
gebeurt. Ook verplaatsen ze
genen om de gevolgen te zien.
Uiteindelijk hopen we daar een
logica in te ontdekken. Die logica
zou wel eens eenvoudiger kunnen
zijn dan we denken. Ik vermoed
dat er een paar sterk op elkaar
lijkende mechanismen zijn,
die de groei sturen. Met
een paar vaste trucs
ontstaat dan heel
complex gedrag. Ik
hoop dat we dat ooit
met een computer
kunnen modelleren.’
Hoe lang duurt dat
nog? ‘Er is nog
veel werk te doen.
Misschien kunnen we de
groei van een mens over
25 jaar helemaal doorgronden.
Maar de mens is een heel
complex wezen. De architectuur
van de hersenen begrijpen?
Het lijkt nu nog science fiction.
Daarom beginnen we met veel
eenvoudiger organismen. Wij doen
zulk onderzoek bijvoorbeeld met
planten.’
‘Multiple Sclerose genezen’
‘Nooit meer een droge mond!’
Wie? Sjef Copray is verbonden
aan de afdeling neurowetenschappen van het Universitair
Medisch Centrum in Groningen.
Wat is jouw stoute droom?
‘Multiple Sclerose (MS) is
een hersenaandoening waarbij
de laag myeline beschadigd
raakt. Die laag vormt de isolatie
rondom de uitlopers van de
zenuwcellen, zoals plastic om een
elektrische kabel. Daardoor wordt
de overdracht van boodschappen
in het brein steeds trager.
Uiteindelijk kan de patiënt
verlammingsverschijnselen
krijgen. Een therapie voor MS
bestaat nog niet. Maar het moet
mogelijk zijn om de myelinelaag
met behulp van stamcellen te
herstellen. Ik hoop dat we ooit bij
Wie? Rob Coppes is stralingsbioloog bij het Universitair
Medisch Centrum Groningen.
Wat is jouw stoute droom?
‘Mensen met kanker krijgen nu
vaak bestraling. Behalve de
tumor raakt daarbij ook het
omliggende weefsel beschadigd.
Neem bijvoorbeeld hoofd- en
halskanker. Door de bestraling
kunnen de speekselklieren
beschadigen, waardoor de
patiënt een droge mond krijgt.
Dat is voor de patiënt vervelend:
hij kan niet goed meer praten,
zijn smaak wordt minder en er
kan ernstig tandbederf optreden.
Ik ken een verhaal van een leraar
die na een behandeling alleen
nog maar door een microfoon
tegen zijn klas kon praten. Het
STAMCEL
MS-patienten een buisje bloed
kunnen aftappen, en de geoogste
bloedcellen vervolgens kunnen
herprogrammeren zodat ze
veranderen in pluripotente
stamcellen. De stamcellen
laten we daarna uitgroeien tot
neurale stamcellen, die we in
het brein kunnen inbrengen.
Daardoor herstelt de myelinelaag.’
Hoe is de stand van zaken nu?
‘In theorie zou dit moeten
werken. Maar we weten nog niet
of dat in de praktijk ook echt zo
is. Bovendien is niet bekend
welke gevaren deze behandeling
kent. Ontstaan er tumoren in het
lichaam als we die stamcellen
inbrengen? Dat moeten we nog
ontdekken.’
Wat moet er nog gebeuren?
‘We hebben muizen, die we
een stof door het eten geven.
Daardoor krijgen ze dezelfde
beschadigingen in het brein als
bij MS. En we beheersen de
techniek om van hun bloedcellen
neurale stamcellen te maken, die
we weer bij ze kunnen inspuiten.
We zijn dus klaar om met dierproeven te beginnen. Volgend
jaar hopen we ook op apen te
testen, en daarna klinische
proeven met MS-patiënten.’
Hoe lang duurt dat nog?
‘Als alle experimenten voorspoedig verlopen, en we hebben
de financiële middelen beschikbaar, dan hoop ik de behandeling
binnen 5 jaar op patiënten te
kunnen testen.’
zou mooi zijn als we dat in de
toekomst met stamcellen zouden
kunnen voorkomen.’
Hoe is de stand van zaken nu?
‘Bij muizen hebben we speekselklieren bestraald, en de dieren
vervolgens ingespoten met
speekselklierstamcellen van
andere muizen. De speekselklieren herstelden, en functioneerden weer normaal.’
Wat moet er nog gebeuren?
‘De volgende stap is om het bij
mensen te proberen. Voordat we
een patiënt bestralen, halen we
een stukje speekselklier weg. In
het laboratorium isoleren we de
speekselklierstamcellen. Na de
bestraling spuiten we die via de
mond weer terug in de speekselklieren, precies op de plaats waar
ze nodig zijn. Het is ons inmiddels
al gelukt om uit menselijke
speekselklieren stamcellen te
winnen, en die in een schaaltje te
laten uitgroeien tot structuren die
op een speekselklier lijken. De
vraag is alleen of we bij een
patiënt voldoende stamcellen
kunnen afnemen. Ik schat dat
we er ongeveer 1000 moeten
inspuiten bij een patiënt.’
Hoe lang duurt dat nog?
‘Voordat we het voor het eerst
kunnen testen op mensen,
hebben we nog 4 tot 6 jaar nodig,
denk ik. Verloopt die studie goed,
dan volgt nog een grote studie
met honderden patiënten. Pas als
ook die succesvol is, komt deze
behandeling voor iedereen
beschikbaar.’
STAMCEL
47
Boeken
Quest Historie
Van de makers van Quest!
®
‘Ik heb kanker
niet overwonnen’
Zwemmer Maarten van der Weijden won vorig jaar olympisch goud.
Een mirakel, want een paar jaar eerder genas hij dankzij een
stamceltransplantatie van leukemie. Hij schreef er een boek over.
7 TEKST: RIK KUIPER
T
oen Maarten van der
Weijden negentien jaar
oud was, werd acute
lymfatische leukemie bij
hem geconstateerd. De talentvolle
zwemmer kreeg chemotherapie
om de kanker uit zijn bloed te
halen, en vervolgens een stamceltransplantatie. De stamcellen
nestelden zich in zijn beenmerg,
en maakten zijn bloed weer
gezond. Van der Weijden stofte
zijn zwembroek af, hervatte zijn
training en werd in Beijing
olympisch kampioen op de tien
kilometer in open water. In één
klap was hij wereldberoemd. Toen
hij stopte met topsport, had hij
tijd om zijn verhaal op te schrijven.
Onlangs verscheen Beter, het
boek over zijn wonderbaarlijke
wederopstanding.
werkt het gewoon niet. Ik lag in
het ziekenhuis samen met Bob en
Rob. Als er twee zijn die gevochten
hebben, dan zijn zij het. Maar ze
zijn toch overleden. Mij zul je nooit
horen zeggen dat ik op eigen
kracht kanker overwon. Ik heb
gewoon geluk gehad.’
Waarom dit boek?
‘Direct na mijn medaille stroomde
mijn mailbox vol. Uitgeverijen
wilden dat ik een boek zou
schrijven. En ik kreeg veel mails
van mensen die me bedankten.’
Je kreeg een stamceltransplantatie. Hoe was dat?
‘Vooral de chemotherapie
vooraf was zwaar. Daarmee
maakten ze alle leukemiecellen
kapot, en vervolgens ook mijn
beenmerg. Ik was vermoeid, vaak
misselijk, mijn weerstand was
laag en ik had hoge koorts.’
Bedankten?
‘Mijn visie op kanker sprak
mensen aan. Die is anders dan die
van Lance Armstrong. Hij beweert
dat je moet vechten. Dat je kanker
kunt verslaan. Voor sommige
patiënten biedt dat steun, maar zo
www.quest.nl/historie
‘
Voor Armstrong heb je in je boek
geen goed woord over.
‘Laat één ding duidelijk zijn: ik
vind hem als persoon super. Hij
zamelt veel geld in, en dat is
geweldig, want alleen met geld
zijn nieuwe therapieën te
ontwikkelen. Maar zijn visie deel
ik niet. Ik heb mailtjes gekregen
van mensen die de zienswijze
van Armstrong als een trap na
voelden. Alsof hun geliefde niet
genoeg gevochten had…’
,
Kun je als sporter baat gehad
hebben bij die behandeling?
‘Ik zou niet weten waarom. De
stamcellen in mijn beenmerg zijn
!
QUEST
PRIJST BOEKEN
Maandelijks reikt Quest
prijzen uit in wisselende
categorieën. De winnaars
verdienen eeuwige roem.
Beste eerste zin
‘Sinds de oudheid heeft
de mens gezocht naar de
bronnen van de eeuwige
jeugd. Waar magiërs en
alchemisten hun inspanningen zagen
doodlopen, lijkt
de biomedische
wetenschapper
de belofte van
eeuwig leven in
te lossen door
de ontdekking
van de
stamcel.’
Stamcellen, Christine Mummery
e.a. (Veen Magazines, 39,95)
Beste roman
over klonen
helemaal
kapotgemaakt.
kapotgemaakt Daarna zijn er
een paar teruggezet, en die
hebben het weer hersteld. Dan
kom je nooit meer helemaal op het
oude niveau, zeiden de artsen. Na
een stamceltransplantatie houd je
slechtere bloedwaarden. Het heeft
me dus eerder belemmerd.’
Ben je psychisch sterker
geworden door je ziekte?
‘Waarom probeer je de ziekte te
verbinden met de medaille? Voor
mij staat het los van elkaar.’
Maar je schrijft in het boek dat
je sinds je ziekte nergens meer
bang voor bent.
‘Ik ben verliezen minder erg
gaan vinden. Daarin ben ik
dus inderdaad veranderd. Maar
anderen kunnen dat zonder dat
ze ernstig ziek zijn geweest. Het
is geen unieke eigenschap. Door
mijn prestaties te verbinden
met mijn ziekte, probeer je mij
bijzonderder te maken dan ik in
werkelijkheid ben.’
Mijn ziekte en mijn
olympische medaille? Die
Maarten van der
staan los van elkaar
Weijden (Ambo, 17,95)
® Beter,
De contactgestoorde arts
Victor Hoppe
vestigt zich met
drieling (met
hazelip!), maar
zonder vrouw in
klein, roddelziek
dorp. Wat is er met de
kinderen aan de hand?
De Engelenmaker, Stefan Brijs
(Atlas, 15,00)
Meest misleidende titel
Zou ‘Stem cell then’ geen
betere titel zijn? Want het
stamcelonderzoek gaat zo
snel, dat een boek over het
onderwerp al verouderd is
wanneer het van de pers rolt.
Desondanks is dit boek uit
2006 een uitstekende
inleiding voor de leek. In
het
Engels,
dat dan
weer wel.
Stem Cell
Now,
Christopher
Thomas
Scott
(Penguin,
15,99)
STAMCEL
49
Pijler
AANBIEDING
Colofon
Stamcelspecial
Initiatiefnemer Quest-Stamcel:
BSIK-consortium Stem Cells in Development and Disease (SCDD)
Coördinatie SCDD:
Rini de Crom, projectmanager
Marja Miedema, consulent wetenschap & samenleving
Tom de Vries Lentsch, vormgeving/fotografie/beeldbewerking
Hoofdredacteur
Secretariaat
Karlijn van Overbeek
Sandra Mersmann
Art Director
Drukkerij
Ron Ottens
Roto Smeets, Weert
Coördinatie Quest-Stamcel
Distributie losse verkoop
Rik Kuiper
Antje Veld
Aldipress (Nederland), Imapress (België)
Productiemanagement
Beeldredactie
Martin Maasland, Anouk Wouwenaar
Esther de Pauw Gerlings
Advertenties
Eindredactie
Suzanne Dijkstra, Renske Schriemer
Vormgeving
Fleur van Rijn
Redactie-assistentie
Angela Wals
Verder werkte mee:
Nick Kivits
Redactie Quest
Natascha Mijnhart (chef), Mariken
Boersma, Philip Fontani, Marc Koenen,
Rik Kuiper, Tonie Mudde, Berry Overvelde,
Elly Posthumus, Carin Röst, Antje Veld
Beeldredactie: Niels Broekema (chef),
Gaby Baas, Marijn van der Meer
Vormgeving: Sandra de Bont
Specials & Quest Historie: Monique
Kitzen (chef), Evelien van Eck, Anna
van der Gaag, Jerwin de Graaf, Roberto
Lobosco, Paul Serail
Webredactie
Guido Hogenbirk, Choong Wei Tjeng,
Matthijs de Visser
Redactieadres
Redactie Quest, Gebouw Stede,
Dalsteindreef 82-92, 1112 XC Diemen
Telefoon: +31-(0)20-79 43 500
(niet voor vragen over abonnementen)
e-mail: [email protected]
internet: www.quest.nl
Telefoon: +31-(0)20-314 09 17
René Schuurman
[email protected]
Niels Daviena
[email protected]
Ljubica Nikolic
[email protected]
Ad Verhoef
[email protected]
Ab van Vlaardingen,
[email protected]
Natasha Reding
[email protected]
Denise Klaver
[email protected]
Quest-verzamelband
Geef je Quest-nummers
m
mers
een overzichtelijke plek.
p
De handige verzamelellband biedt ruimte aan
aaan
een hele jaargang van
vaan
12 nummers. Voor
slechts 9,95 blijven
venn
oii,
je bladen altijd mooi,
en kun je ze steedss
orweer makkelijk doorbladeren.
Bestellen? Surf
naar www.quest.nll
en klik op ‘winkel’.’.
Bestel
nu voor
9,95
*
JUBILEUMUITGAVE
PRACHTIGE BOX
MET DE ULTIEME
DVD-COLLECTIE
Advertentie
7UDQVODWLRQHHO $GXOW 6WDPFHORQGHU]RHN
99,95
Marketing
Lideweij Vermeulen (marketing director)
Christina de Wijn, Marlies Bult
Quest-Stamcel is een
extra editie van het
maandblad Quest,
uitgegeven door:
G+J Uitgevers C.V.
Dalsteindreef 82-92
1112 XC Diemen
Eric Blok (CEO/uitgever)
Niets uit deze uitgave mag worden
verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt
door middel van druk, fotokopie,
microfilm of welke
andere wijze dan
ook, zonder
schriftelijke
toestemming van
de uitgever.
%LQQHQKHW=RQ0ZSURJUDPPD 7UDQVODWLRQHHO $GXOW 6WDPFHORQGHU]RHN ZRUGW
PHGLVFKZHWHQVFKDSSHOLMNHNHQQLVRYHUQLHWHPEU\RQDOHVWDPFHOOHQYHUWDDOG
QDDUQLHXZHHQYHLOLJHEHKDQGHOPHWKRGHQ'LWWUDQVODWLRQHHO RQGHU]RHNZRUGW
RSGLYHUVH1HGHUODQGVHXQLYHUVLWDLUHPHGLVFKHFHQWUDXLWJHYRHUGHQLVILQDQFLHHO
PRJHOLMNJHPDDNWGRRUKHWPLQLVWHULHYDQ9RONVJH]RQGKHLG:HO]LMQHQ6SRUW
Je gegevens, zoals naam, adres en telefoonnummer, worden opgenomen in ons gegevensbestand. Dat bestand wordt
gebruikt voor onze abonnementenadministratie en kan gebruikt worden om je in de toekomst te kunnen informeren over
producten of diensten van onze eigen onderneming of van zorgvuldig geselecteerde organisaties. Indien je dergelijke
informatie niet op prijs stelt, stuur dan een briefje naar onze Klantenservice abonnementen.
ZZZ]RQPZQOWDV
Beeldcredits
7Cover
M. van der Meer/Quest, Science Photo Library/ANP, Shutterstock.
7Inhoud (3)
Milo, RCWW, Inc./Corbis, Diederik van der Laan, Nick Barker/
Hubrecht Instituut, Thinkstock/Corbis.
7Vers bloed (4-9)
Barbara Moget (16-17), Gabriel Bouys/ANP, Marijn van der
Meer/Quest, Science Photo Library/ANP, Science Photo
Library/ANP, Thinkstock/Corbis (18-19).
7Dag in het lab (20-21)
Tom de Vries Lentsch/Erasmus MC Rotterdam.
Diederik van der Laan, Shutterstock, Science Photo Library/ANP
(4-5), Diederik van der Laan (6-7), Diederik van der Laan (8-9).
7Stoomcursus stamcel (10-11)
Marijn van der Meer/Quest, Shutterstock.
7Kort (12-13)
James W. Porter/Corbis, Raphael Gaillarde/Gamma/
Hollandse Hoogte, RCWW, Inc./Corbis, Warner Brothers/
courtesy Everett Collection/Hollandse Hoogte, doc-stock/
Corbis, MedicalRF.com/Corbis, Shutterstock.
7Kort (14-15)
Ralf-Finn Hestoft/Corbis, Pasquale Sorrentino/SPL/ANP,
Science Photo Library/ANP, Science Photo Library/ANP, Tom
de Vries Lentsch/Erasmus MC Rotterdam, AgStock Images/
Corbis, Frans Lanting/Corbis, Tayama Tatsuyuki/Gamma/
Hollandse Hoogte, Maggie Bartlett.
50
7Hoe kloon ik mijn moeder? (16-19)
STAMCEL
7Confrontatie (22-25)
Tom de Vries Lentsch/Erasmus MC Rotterdam (22-23), Tom
de Vries Lentsch/Erasmus MC Rotterdam, Mauro Fermariello/
SPL/ANP, Tek Image/SPL/ANP (24-25).
7V&A (26-29)
Shutterstock, HBSS/Corbis, Norbert Schaefer/Corbis, Science
Photo Library/ANP, Peter Foley/EPA/ANP (26-27), Tom de
Vries Lentsch/Erasmus MC Rotterdam, Science Photo Library/
ANP, Shutterstock, Tom de Vries Lentsch/Erasmus MC
Rotterdam, Ben Welsh/ANP (28-29).
7Gerenoveerd lichaam (30-35)
Marijn van der Meer/Quest, Shutterstock, Bilderlounge/Hollandse
Hoogte, Volker Steger/SPL/ANP (30-31), NHPA/Fotonatura,
Shutterstock, Felix Kalkman/Hollandse Hoogte, Science Photo
Library/ANP (32-33), Sam Ogden/SPL/ANP, Yorgos Nikas/SPL/
ANP, Life in View/SPL/ANP, Nature Picture Library/Hollandse
Hoogte, cellscience/bewerking Quest (34-35).
7Dappere darm (36-37)
Freddy Radtke and Hans Clevers/Reprinted with permission
from AAAS, Shutterstock, Jeffrey van Haren/Erasmus MC,
Shutterstock, Nature/Erasmus MC, Tom de Vries Lentsch/
Erasmus MC Rotterdam.
7Stamcel in beeld (38-43)
Catherine Robin/Erasmus MC Rotterdam, Alice Gerrits/
Universitair Medisch Centrum Groningen, Helene Roelofs/
Leids Universitair Medisch Centrum, Nick Barker/Hubrecht
Instituut Utrecht (38-39), Su-Chun Zhang/University of
Wisconsin-Madison, Su-Chun Zhang/University of WisconsinMadison, Gabriele Bergler/University of Sheffield, Stefan
Braam/Leids Universitair Medisch Centrum, University of
Wisconsin-Madison (40-41), Communications.Raymond Poot/
Erasmus MC Rotterdam, Hugo Hofhuis en Maartje Gorte/
Universiteit Utrecht, Siska Driegen/Erasmus MC Rotterdam,
Kalika Prasad en Maartje Gorte/Universiteit Utrecht (42-43).
7Stout gedroomd (44-47)
Milo.
%1!&$&+')&'!)
%1!&$&+*+),+!-')*
%1!&$&+&$%
+$&+!*
&-'+*(')&-&
!$$)0&&*!&
/+)%&&)!&)*
/+)%&''!)&
/+)%&+)'()!+
&)!$
,%& !&
)&
+-&$!-&,*
)+'%-&'+& %'&
.)*'') )
)$')&&*+&
Via internet of per telefoon.
nationalgeographic.nl/shop
0161 - 459 505
014 - 404 527
'$2"&&
!&'*,)*&)+ '%,.!*+
-&%+$,.&
!+)')&#'&!&#)!"#
!&,!&*!1)*-& +!"*