De tien waarheden van dirigent Philippe Herreweghe

De tien waarheden van dirigent Philippe Herreweghe
De Morgen/DM Magazine - 15 Apr. 2017
Pagina 14
Binnen twee weken wordt dirigent Philippe Herreweghe zeventig. 'Een verbijsterende vaststelling', noemt hij dat. Gelukkig is er
muziek. 'Vroeger moest religie ons verzoenen met onze sterfelijkheid. Maar eigenlijk kan Mahler dat veel beter.'
Vorige week dinsdagnamiddag. Philippe Herreweghe wenkt me van op het podium in de Blauwe Zaal van kunstencentrum deSingel.
De muzikanten met wie hij zonet nog de Mattheüspassie van Bach repeteerde - 50 topmusici uit 17 landen -, bergen hun instrumenten
op en verdwijnen een voor een naar de bar. Het is pauze, de handen en stembanden mogen na het gedemonstreerde meesterschap
even verpozen.
Herreweghe wijst me op een cello die nonchalant tegen een orkeststoel leunt. "Dat is het instrument van mijn vrouw (celliste Ageet
Zweistra, STS)", zegt hij. "Als ik die cello hoor zingen, ben ik geneigd om te denken dat ook de materie een ziel heeft." We kuieren
samen richting tapkast. "Ik heb in dit gebouw al honderden keren gespeeld", mijmert hij onderweg. "Ik hou van deze plek."
Op 2 mei wordt hij 70. Dat wordt gevierd met een reeks verjaardagsconcerten van zijn eigen ensembles: het Orchestre des ChampsElysées, het Collegium Vocale Gent en het Antwerp Symphony Orchestra. Dan wordt een mens 70, moet hij nog werken ook, zeg ik.
(lacht) "Ik vind die hele zeventigste verjaardag behoorlijk surrealistisch: ik voel me nog altijd 25. En ik ben nooit ziek. Het enige
wat mij ooit is overkomen - ik spreek nu over vijf jaar geleden - is dat ik op een dag niet meer op mijn benen kon blijven staan.
In het ziekenhuis constateerden ze een milde vorm van de ziekte van Ménière, een aandoening die gepaard kan gaan met
evenwichtsstoornissen. Ik had een hersengezwel verwacht, dus die diagnose stemde me redelijk euforisch."
"Dat neemt niet weg dat ouder worden soms hard is. Onlangs werkte ik samen met een jonge muzikante. Een mooi, fris kind. Het oog
veroudert niet, weet u. Dat meisje zei: 'Mijnheer Herreweghe, ik ken u zeer goed.' Ik voelde me gevleid en vroeg: 'Ah ja? Vanwaar?' Ze
antwoordde: 'U hebt mijn grootmoeder nog gedirigeerd.' Dat was pijnlijk." (lacht)
Hij vertelt dat hij met een zekere schroom aan ons gesprek begint. "Ik praat het liefst over klassieke muziek: het enige onderwerp
waar ik écht iets van af weet. Maar aangezien dit een levensbeschouwelijk interview is, zal ik me buiten mijn expertisegebied moeten
begeven. En dat vind ik nu al gênant.
"In mijn persoonlijke leven heb ik - net zoals iedereen - geklungeld en gezwalpt. Ik ben dus niet zo goed geplaatst om uitspraken te
doen over wat er belangrijk is in het leven. Ik zou zeggen: blijven ademen, dát is belangrijk. Niét dood zijn." (lacht)
We trekken ons in zijn loge terug met koffie en rosé, en verzetten ons anderhalf uur lang succesvol tegen onze eindigheid.
1 Niets Boven Onder De Douche.
"Ik verzin graag mijn eigen gezegden. Mijn vrienden weten dat. (lacht) 'Oost west, mij best' is zo'n zelfbedachte uitdrukking. Of:
'Eensgezind, altijd gezind'. En dus ook: 'Niets boven onder de douche'.
"Ons bewustzijn wordt geconditioneerd door de taal. Italianen zien de wereld anders dan wij omdat zíj Italiaans spreken en wíj Vlaams.
Daarom speel ik zo graag met woorden. Ik probeer de taal wat minder onbuigzaam te maken. De realiteit een beetje naar mijn hand te
zetten."
Tijdens de repetities gaf hij zijn muzikanten aanwijzingen in het Frans, het Engels en het Duits. Ik vraag hem wie hij voor zijn
talenknobbel mag bedanken. "Ik ben door de jezuïeten opgeleid", zegt hij. "Daar kan ik zowel goeie als slechte dingen over vertellen.
Dat ik onder hun hoede een grote liefde voor taal en literatuur heb ontwikkeld, is een van de goeie dingen. (lacht)
"Later heeft het leven mijn talenkennis verder aangescherpt. Ik spreek Frans omdat ik dertig jaar in Parijs heb gewoond, Spaans omdat
ik vijf jaar met een Zuid-Amerikaanse vrouw heb samengeleefd en Italiaans omdat ik sinds enige tijd een huisje in Toscane heb. Dat
helpt allemaal om een bescheiden polyglot te worden.
"Je moet minstens je eigen taal beheersen. Als je dat niét doet, zie je de realiteit door een smal gaatje. Want dan is ook je taal smal."
2 De Rede Alleen Zal Ons Redden.
"Ik droom van een maatschappij waarin het verstand zegeviert. Ik weet wel: ook de rede heeft haar beperkingen. De wetenschap kan
ons niet vertellen waarom we hier zijn en hoe we ons in ethisch opzicht moeten gedragen. Maar veel problemen kunnen wél met ons
intellect worden opgelost. Ik denk dat we het Israëlisch-Palestijnse conflict relatief snel zouden kunnen beëindigen als we het louter
rationeel zouden benaderen. Maar emoties en andere vormen van irrationaliteit nemen steeds weer de overhand.
"Vooral de redeloosheid van stuiptrekkende religies is de oorzaak van veel kwaad. En dan heb ik het niet alleen over de islam, maar
ook over hardcore strekkingen binnen de katholieke kerk. Voltaire schreef ooit: 'Een van de grootste zegeningen die wij de mensheid
kunnen brengen, is bijgeloof en fanatisme uitroeien.' Zover zijn we nog lang niet, vrees ik."
Hoe kan een niet-gelovige dirigent de religieuze gevoeligheid van de muziek van Bach overbrengen, wil ik weten. "Ik ben weliswaar
niet gelovig, maar ik ben ook niet antireligieus. Ik hou van de verhalen die in de Bijbel staan: ze bevatten diepmenselijke wijsheden
die ons kunnen voeden. Maar ik ben wel antiklerikaal: ik hou allerminst van de manier waarop de katholieke kerk de sagen van het
Copyright © 2017 gopress. Alle rechten voorbehouden
christendom reduceert tot geboden en verboden. Gelukkig heeft de muziek van Bach daar weinig mee te maken. Bach liet zich
inspireren door de verhalen, niet door de dogma's."
In een Humo-interview zei Herreweghe ooit: "Ik heb in mijn leven valse waarden meegekregen. Materialisme, carrièrisme, sociale
opgang: allemaal naast de kwestie." Ik vraag of dat iets is dat hij zijn ouders aanrekent. "Het zou ongepast zijn om mijn ouders
wat dan ook ten laste te leggen. Die lieve mensen hebben hun best gedaan. Alleen hadden ze de Tweede Wereldoorlog hebben
meegemaakt: ze hebben schaarste gekend en honger gehad. Na de oorlog waren hun belangrijkste doelen: nooit meer honger lijden,
geld verdienen en de sociale ladder beklimmen. Dat heeft zich uiteraard weerspiegeld in mijn opvoeding: mijn ouders eisten dat hun
kinderen presteerden, dat we er alles aan deden om materiële welstand te verwerven. Vandaag krijgen kinderen heel andere waarden
mee: ze moeten doen wat ze graag doen en gelukkig worden. Maar toen waren dat geen prioriteiten."
Zelf heeft hij geen kinderen. Vindt hij het jammer dat hij zich niet omringd heeft met een paar kleine Herreweghes? "Toch wel, ja. Maar
het is nu eenmaal zo gelopen. Ik heb op seksueel gebied een haast castrerende opvoeding gehad. Als tegenreactie heb ik er in de
jaren zeventig wild op los geleefd. Ik verbleef in communes en fladderde van de ene vrouw naar de andere. Een gezinnetje stichten en
een huisje kopen: daar was mijn generatie niet mee bezig. Reizen en vrijen, dát wilden we. (lacht) Uiteindelijk ben ik pas op mijn 45ste
getrouwd: wat laat om nog aan kinderen te beginnen. Maar gelukkig word ik als dirigent elke dag door fijne jonge mensen omringd."
3 We Moeten Ons Verzetten Tegen Het Doemdenken.
"Marine Le Pen en Geert Wilders hebben een deel van hun succes te danken aan het feit dat ze voortdurend roepen dat de wereld
er vandaag slechter aan toe is dan vroeger. Terwijl dat aantoonbaar onjuist is. (neemt er het boek bij van de Zweed Johan Norberg:
'Vooruitgang: tien redenen om naar de toekomst uit te kijken') In dit boek wordt met cijfers en grafieken duidelijk gemaakt dat het op
heel veel gebieden net béter gaat met de wereld. In 1969 was 29 procent van de wereldbevolking ondervoed, nu nog maar 11 procent.
Honderd jaar geleden was de gemiddelde levensverwachting wereldwijd 31 jaar, vandaag maar liefst 71 jaar. In 1990 leefde 37 procent
van alle mensen in extreme armoede, vandaag nauwelijks 10 procent. Enzovoort. We zijn er de voorbije millennia echt wel stevig op
vooruitgegaan.
"Ik vind het jammer dat daar in de media nauwelijks over bericht wordt. Catastrofes verkopen blijkbaar beter dan wetenschappelijke
doorbraken: journalisten schrijven haast uitsluitend over negatieve gebeurtenissen. Maar zo geven ze wel een compleet vertekend
beeld van de realiteit. En spreiden ze bovendien het bedje van extreemrechtse populisten. In het Londen van de negentiende eeuw
werden 17 keer méér misdaden gepleegd dan in het Londen van vandaag. En toch zeggen veel Londenaars op basis van wat ze in de
media te zien krijgen: 'Je kunt tegenwoordig niet meer buiten komen zonder overvallen te worden.' Zonde is dat."
4 Waarover Men Niet Spreken Kan, Daarover Moet Men Zwijgen. - Ludwig Wittgenstein, Oostenrijks-Brits filosoof
"Als ik in de krant een stuk lees waarin Karel De Gucht het heeft over het handelsakkoord tussen India en de Europese Unie, word
ik blij. De Gucht weet daar alles over, ik kan veel van hem opsteken. Maar als een bekende Vlaming schrijft over het leven in het
algemeen, haak ik af. Dan verkies ik een tekst van Dostojevski.
"Steeds meer mensen doen uitspraken over onderwerpen waar ze nauwelijks iets van af weten. Het internet heeft kennis zo
toegankelijk gemaakt dat sommige mensen denken dat ze overál experten in zijn.
"Ik ga na concerten vaak eten met sponsors. Ik ben die mensen bijzonder dankbaar voor hun steun, maar ik heb het soms moeilijk met
hun statements over muziek. Ik heb liever dat ze me tijdens zo'n diner vragen stellen in plaats van allerlei meningen te ventileren. Of
dat we over hún expertise praten, zodat ik iets van hén kan opsteken."
5 Je Hoeft Geen Psychiatrie Te Studeren Om Dirigent Te Worden.
"Ik heb na mijn studies geneeskunde nog een opleiding psychiatrie gevolgd. Sommige mensen zien daarin een verklaring voor mijn
succes: ze denken dat ik als gediplomeerd psychiater bedreven ben in het manipuleren van mijn muzikanten en daardoor een beter
dirigent ben. Voor eens en voor altijd: dat klopt niet. (lacht) Mijn studies psychiatrie hebben me wél als mens verrijkt. Als psychiater in
spe heb ik mensen en werelden leren kennen die mij als lid van een bourgeoisgezinnetje totaal onbekend waren."
Eigenlijk was hij liever muziek gaan spelen in plaats van op de universiteitsbanken te gaan zitten. Maar zijn ouders waren bang dat hij
als muzikant in de spreekwoordelijke goot zou eindigen en dus behaalde hij op hun verzoek een universitair diploma. Ik vraag of hij
zichzelf nooit verweten heeft dat hij destijds zo braaf naar hen geluisterd heeft. "Nee. Mijn ouders hebben mij ook nooit verbóden om
muzikant te worden. Ze hebben het me alleen sterk afgeraden. (lacht) Mijn plan was: psychiater worden en daarnaast - bij wijze van
hobby - dirigeren. Dat is enigszins anders gelopen omdat ik een góéd dirigent bleek te zijn én het geluk heb gehad om met geweldige
muzikanten te mogen werken.
"Had ik beter een opleiding tot dirigent gevolgd in plaats van naar de universiteit te gaan? Ja en nee. Ja, omdat ik bij gebrek aan
scholing wat techniek mis: slagtechnisch ben ik nog altijd geen hoogvlieger. En nee, omdat je aan de universiteit gestructureerd leert
nadenken en in contact komt met intelligente mensen. Mocht ik mijn leven kunnen herdoen, ik zou vermoedelijk opnieuw voor de
universiteit kiezen. Al zou ik dan wel rechten of geschiedenis doen in plaats van geneeskunde."
6 Ons Bewustzijn Is Ons Hoogste Goed.
"Ons bewustzijn onderscheidt ons van de andere dieren op deze planeet. Ik vind het dan ook belangrijk dat we het voortdurend doen
groeien. Dat we ons blikveld verruimen, geestelijk hongerig blijven, onze nieuwsgierigheid niet verliezen. Ik ben enorm graag in het
gezelschap van mensen die verwonderd in het leven staan. Hun curiositeit wakkert de mijne aan en omgekeerd. Dat is heerlijk."
7 Een Vaag Begrip Van Menselijkheid Is Te Verkiezen Boven Om Het Even Welke Ideologie.
"Hoe hoog ik de rede en de wetenschap ook in het vaandel draag: ons brein heeft maar greep op 7 procent van de realiteit. We
begrijpen maar een fractie van wat ons overkomt. Om ook in de resterende 93 procent van de werkelijkheid niet verloren te lopen,
Copyright © 2017 gopress. Alle rechten voorbehouden
moeten we vertrouwen op het begrip menselijkheid. Dat is een moeilijk te definiëren concept, maar niettemin een uitstekend ethisch
kompas.
"Er zijn in de loop van de geschiedenis mensen geweest die de complexe realiteit hebben gereduceerd tot simplistische schema's.
De grondleggers van het nazisme en het marxisme, bijvoorbeeld. Maar ideologieën - welke dan ook - slagen er nooit in de gelaagde
werkelijkheid volledig te omvatten. Ze zijn gedoemd om zich tegen ons te keren. Daarom kunnen we ons gedrag beter laten sturen
door het gegeven 'menselijkheid': wat is humaan en wat niet? Anders gezegd: leve Brassens, dood aan Marx, dood aan Sartre.
Omwille van het nazisme heb ik lange tijd gemengde gevoelens gehad over Duitsland. Mijn vader heeft nog in het verzet gezeten, heel
wat van zijn collega-verzetsstrijders zijn zelfs gefusilleerd. Maar met het ouder worden ben ik het land steeds meer gaan waarderen.
Na de oorlog zijn de Duitsers in een soort van morele ground zero wakker geworden: ze hebben hun normen en waarden volledig
moeten herdenken. Dat heeft hen in staat gesteld om zich uit hun verleden los te rukken en resoluut naar de toekomst te kijken. Op
moreel gebied hebben de Duitsers vandaag onmiskenbaar een voorsprong op de rest van Europa."
8 Gnoothie Seauton - Oudgrieks aforisme: Ken Uzelf.
"'Ken uzelf' betekent voor mij: ken je plaats in het leven. Als dirigent ben ik allesbehalve een held. Ik ben een curator van de muziek.
Samen met de Belgische concertorganisatoren ben ik een van de actoren die bepalen wat het publiek in dit land qua klassieke muziek
te horen krijgt. Die opdracht neem ik au sérieux en vervul ik met een zekere nederigheid. Zoals een meubelmaker stoelen maakt en in
zijn etalage zet, haal ik klassieke muziekwerken van de zolder en stel ik ze voor aan het publiek. Mijn doel is niet om daarmee geld te
verdienen of roem te verwerven. Het enige wat ik wil, is de muziek doorgeven waarover ik zelf enthousiast ben."
Curator zijn van de muziek, betekent dat ook: ervoor zorgen dat er voor klassieke muziek ook in de toekomst nog een publiek is? "Dat
is vooral de verantwoordelijkheid van de organisatoren. Wij, als muzikanten, kunnen alleen maar fris en enthousiast spelen.
"Dat het publiek voor klassieke muziek vergrijst, is overigens vooral een West-Europees fenomeen. Ik heb onlangs een Bach-concert
gedirigeerd in Zuid-Korea. Toen ik bij het concertgebouw aankwam, werd ik onthaald door zo'n 300 gillende tieners. Ik heb nog even
nagevraagd of ze mij niet verwarden met een of ander popidool, maar dat was niet het geval." (lacht)
9 Ars Longa, Vita Brevis - Het Leven Is Kort, Maar De Kunst Leeft Eeuwig.
"Hoe langer ik dirigeer, hoe meer inzicht ik krijg in de muziek die ik vertolk. Ik denk dat geen dirigent al vaker de Mattheüspassie
heeft gedirigeerd dan ik. Maar pas nu besef ik dat ik eigenlijk nóg meer over dat werk zou moeten weten om het echt goed te
kunnen brengen. Alleen: ik ben bijna 70, er is nauwelijks nog tijd om te doen wat ik nog allemaal zou wíllen doen. Dat is een beetje
frustrerend."
Een andere optie, zeg ik, is rustig uitbollen en wat vaker genieten van zijn huis in de Italiaanse Crete Senesi. Hij glimlacht en zegt:
"Tom Boonen is gestopt op zijn 36ste. Dat is logisch: als wielrenner verlies je gaandeweg aan kracht en explosiviteit. Maar als dirigent
word je net béter naarmate je ouder wordt. Ik kan tegenwoordig in de best denkbare omstandigheden werken. Ik word omringd door
fantastische muzikanten, krijg subsidies en word als gastdirigent gevraagd door de beste orkesten. Prachtig. Dus als ik mag kiezen
tussen muziek maken of aan mijn zwembad in Toscane liggen, kies ik voor de muziek. Dirigeren is mijn passie, mijn leven.
"Het enige wat me soms zwaar valt, is het reizen. Vorige week waren we in Rotterdam en Glasgow, volgende week gaan we naar
Sevilla, Madrid, München, Londen en Parijs. Dat doen we onszelf aan, dat weet ik, maar het kan haast niet anders. Als we met
honderd muzikanten op tournee zijn, kunnen we het ons niet veroorloven om een dag niét te spelen: dat kost ons 200.000 euro aan
lonen, hotels en verblijfskosten. Om aan een tournee iets te verdienen, móéten we dus wel bijna elke dag spelen."
10 Politici Moeten Voor Hun Vak Worden Opgeleid.
"Stel je voor dat de passagiers van een Boeing 747 onder elkaar zouden mogen uitmaken wie van hen het vliegtuig gaat besturen. Dat
zou belachelijk zijn, niet? En toch is dat precies wat we in de politiek doen: we verkiezen politici, maar ze zijn hoogst zelden voorbereid
om aan politiek te doen.
De democratie is van alle staatsvormen wellicht de minst slechte. Maar onze politici zouden voor hun vak moeten worden opgeleid. Op
economisch, ethisch én juridisch gebied. En na hun studies moeten ze allemaal verplicht de wereld rondreizen. Pas dan zouden we
politieke programma's krijgen waarin een mensbeeld vervat zit, en een toekomstproject voor onze maatschappij. Vandaag mis ik dat.
Partijprogramma's zijn vaak niets meer dan een optelsom van allerlei kleine maatregelen.
"Noteer wel dat ik dit allemaal met de grootst mogelijke terughoudendheid zeg Politiek is niet mijn specialiteit. Misschien zijn er tegen
een beroepsopleiding voor politici wel tal van praktische en conceptuele bezwaren te maken. Zoals ik al zei: waarover men niet
spreken kan, moet men zwijgen. Of in mijn geval: proberen te zwijgen." (lacht)
In De Tien Waarheden stelt Stef Selfslagh een interessante sterveling de vraag: "Wat zijn de tien dingen die je in de loop van je leven
hebt geleerd en die je als waarheden durft te verkondigen?" Het resultaat: bruikbare levenswijsheden, niet zelden verpakt in snedige
oneliners. Aflevering 33: dirigent Philippe Herreweghe.
Philippe Herreweghe
Geboren in Gent, op 2 mei 1947 / Studeerde piano, orgel en clavecimbel aan het Conservatorium van Gent en geneeskunde en
psychiatrie aan de Universiteit Gent. / Begon te dirigeren op zijn 14de / Richtte het Orchestre des Champs-Elysées en het Collegium
Vocale Gent op / Werkt als hoofddirigent bij het Antwerp Symphony Orchestra (voorheen deFilharmonie) /Is een veelgevraagd
gastdirigent, onder meer bij het Koninklijk
Copyright © 2017 gopress. Alle rechten voorbehouden
Concertgebouworkest in Amsterdam, het Gewandhausorchester in Leipzig en het Mahler Chamber Orchestra /Werd in 2000 geridderd
door Albert II / Kreeg dit jaar een eredoctoraat van de Universiteit Gent / Getrouwd met celliste Ageet Zweistra.
STEF SELFSLAGH
Copyright © 2017 De Persgroep Publishing. Alle rechten voorbehouden
Copyright © 2017 gopress. Alle rechten voorbehouden