artikel - Vrije Universiteit Amsterdam

-c
-Q)
..c
E
rn
rn
c
Q)
Q)
ha
e
c
rgro d
. .
..
..
..
.
•
.
•
..
..
HiLde van Xanten •
• •
.
.
~''P.u.:~
definitie van eenzaamheid
N
.....,
~
Eenzaamheid is een vaak gebruikt begrip, maar wat verstaan we er
onder? We kennen allemaal de spreuk 'eenzaam, maar niet alleen' en
weten dus dat eenzaamheid niet hetzelfde is als zonder anderen zijn.
Mensen met een drukke sociale agenda kunnen toch eenzaam zijn.
Algemeen geaccepteerd en gebruikt is de definitie van Van Tilburg
en De Jong Gierveld (2007J:
Eenzaamheid is het subjectief ervaren van een onplezierig of
ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit vanl bepaalde sociale relaties.
Het kan zijn dat het aantal contacten dat men heeft met andere
mensen geringer is dan men wenst. Het kan ook zijn dat de
kwaliteit van de gerealiseerde relaties achterblijft bij de wensen.
Eenzaamheid is onvrijwillig, het is een ervaring van mensen en
daarmee moeilijk van buitenaf waar te nemen.
In vrijwel alle omstandigheden ervaren mensen dat eenzaamheid
een negatieve impact heeft op de kwaliteit van leven. Op basis van
onderzoek schat Van Tilburg dat ongeveer 30 procent van de Nederlandse bevolking eenzaam is. Daarbij gaat het om matig eenzaam.
Binnen die groep is opnieuw een derde van de mensen ernstig eenzaam: ongeveer 10 procent van de volwassen Nederlandse bevolking.
Dit zijn ongeveer 1 miljoen mensen en het betreft alle leeftijdscategorieën. Het is een fabel dat enkel ouderen eenzaam zouden zijn.
Emotioneel en sociaal
Van Tilburg en De Jong Gierveld [20071 maken onderscheid naar
verschillende typen van eenzaamheid, waarbij zij zich baseren op
het onderscheid dat Weiss maakte tussen emotionele en sociale
eenzaamheid [1973J:
• bij emotionele eenzaamheid is sprake van een subjectief ervaren
gemis van een emotioneel hechte band en/of een intieme relatie met
een partner of hartsvriend(in1.
(1)
(1)
:::J
N
llJ
llJ
• bij sociale eenzaamheid is er sprake van een subjectief ervaren
gemis van betekenisvolle relaties met een bredere kring van mensen
zoals kennissen, buren, collega's, mensen die dezelfde interesse
delen in hobby of sport etc.
3
OT
(1)
ëi
:E
(1)
CD
:::J
VI
n
Onderzoek laat zien dat emotionele eenzaamheid zwaarder weegt
voor mensen dan sociale eenzaamheid; het is moeilijker om mee te
maken en mogelijk ook moeilijker op te lossen. Een combinatie van
emotioneel en sociaal beleefde eenzaamheid is het meest ernstig; in
feite is er dan sprake van meervoudige eenzaamheidsproblematiek.
Isolement
Mensen in een sociaal isolement hebben weinig of geen betekenisvolle relaties [objectief vast te stellen] en zij voelen zich daarbij ook
eenzaam [subjectief beleefd1. Zij kampen dus met meervoudige
eenzaamheidsproblematiek. Ongeveer 6 procent van de Nederlandse
bevolking behoort tot de sociaal geïsoleerden. Dit lot kan in principe
iedereen treffen, maar onder bepaalde groepen mensen komt sociaal
isolement vaker voor: ouderen en mensen met een lage economische
status lopen meer risico en mensen van allochtone afkomst en
mensen die gescheiden of verweduwd zijn, lopen nog iets meer risico
op sociaal isolement IMachielse 20061.
Het maken van een onderscheid tussen de verschillende vormen van
eenzaamheid is nuttig als nagedacht gaat worden over effectieve
interventies. Tevens biedt het handvatten om risicogroepen in beeld
te krijgen.
OT
llJ
"0
(1)
:::J
llJ
n
OT
CD
a
ël
:::J
a.
eenzaamheid en de mores van de samenleving
Prof. dr. Theo van Tilburg is als hoogleraar Sociologie en Sociale
Gerontologie verbonden aan de faculteit Sociale Wetenschappen van
de Vrije Universiteit Amsterdam. In het kader van de Longitudinal
Aging Study Amsterdam houdt hij zich bezig met onderzoek naar
[veranderingen in] persoonlijke relatienetwerken en eenzaamheid
onder ouderen. Uit de onderzoeken van Van Tilburg komt onder meer
naar voren dat eenzaamheid niet specifiek voorbehouden is aan
ouderen; de problematiek van eenzaamheid komt voor in alle leeftijdsgroepen en in alle lagen van de Nederlandse bevolking.
Cl>
Cl>
:::J
N
Ol
Ol
3
:T
~.
c~
Cl>
ro:::J
(Jl
n
:T
Ol
-c
Cl>
:::J
Ol
n
:T
Theo van Tilburg heeft meer dan dertig jaar ervaring in het doen van
onderzoek naar eenzaamheid. Als jonge wetenschapper kon hij indertijd
aan de faculteit Sociale Wetenschappen van de Vrije Universiteit
Amsterdam aansluiten bij prof. dr. Jenny de Jong Gierveld, de pionier
van het eenzaamheidsonderzoek in Nederland. Samen met De Jong
Gierveld publiceerde Van Tilburg het boek Zicht op eenzaamheid
waarin op toegankelijke wijze een aantal belangrijke bevindingen uit
het longitudinale eenzaamheidsonderzoek zijn weergegeven.
Gedragingen van groepen mensen
Eenzaamheid is bij uitstek een individueel gevoel. Echter, Van Tilburg
is niet zozeer geïnteresseerd in de beleving van unieke personen. In
de onderzoeken van Van Tilburg staan de bewegingen en gedragingen
van bevolkingsgroepen centraal. Op basis van het (langdurig] volgen
van grote groepen mensen kan een schets gemaakt worden van eenzaamheid in de context van de Nederlandse cultuur en de veranderende
samenleving. Daaruit volgen overigens wel redelijk nauwkeurige
schetsen van de individuele situaties van eenzaamheid. Van Tilburg:
"Vergelijk het met trouwen. Dat gebeurt op basis van een individueel
ro
<b
ël
:::J
c-
--~--------------._-------------
besluit van personen. Maar ieder van ons neemt dit besluit in de
context van de maatschappij waarin we op dat moment leven. Of
we nu willen of niet, die context is in hoge mate van invloed op onze
individuele besluiten. Dat werkt bij eenzaamheid net zo. De beleving
van eenzaamheid en ook de inzet en het nut van interventies worden
sterk bepaald door de mores van onze samenleving."
w
w
Cijfers stabiel
Ongeveer 30 procent van de Nederlandse bevolking is matig eenzaam. Vervolgens is ongeveer 10 procent van de bevolking ernstig
eenzaam. In de publicatie Zicht op eenzaamheid worden deze cijfers
onderbouwd en nader geduid. Er zijn onderzoeksgegevens verwerkt
over een lange periode, ongeveer tot 2004. Is de situatie sindsdien
veranderd? De aandacht voor eenzaamheid lijkt sterk toe te nemen.
Is er mogelijk sprake van een explosieve groei van het aantal eenzamen? Voor Van Tilburg zijn er geen duidelijke aanwijzingen in die
richting. Hij constateert, op basis van longitudinaal onderzoek, dat
de cijfers min of meer stabiel blijven, ook internationaal. Uiteraard
neemt de bevolking toe en is er mogelijk een stijging waarneembaar in absolute aantallen eenzame mensen. Maar gekeken naar
mensen in min of meer dezelfde omstandigheden, gevolgd over een
langere periode, is er vooralsnog geen sprake van een toename van
eenzaamheid.
Nederland: kampioen alleen wonen
Dat betekent overigens niet dat de omstandigheden onveranderd
zijn ten opzichte van pakweg twintig jaar geleden. Theo van Tilburg:
"Een proces van individualisering is al vele jaren gaande. Een van
de gevolgen daarvan is dat steeds meer mensen alleen wonen.
Een belangrijk deel van de Nederlanders kiest daarvoor en zeker
als je jong bent, is alleen wonen een gewenst perspectief en onze
samenleving maakt deze individuele wens mogelijk. Opvallend is
dat we dit ook zien bij senioren; anno 2010 is zelfstandig wonen voor
vele ouderen een groot goed. Zij zijn gezonder en leven langer. Was
voorheen het bejaardenhuis een veilige optie, tegenwoordig blijven
ouderen liefst zo lang mogelijk in hun eigen woonomgeving, óók na
overlijden van de partner. Maar op een gegeven moment kantelt het
perspectief: je kiest tenslotte niet voor het overlijden van je partner
en ook niet voor de gebreken die komen met het stijgen der jaren.
Er vallen gaten in je familie- en vriendennetwerk en de ouderdom
belemmert je in je maatschappelijke participatie. Met andere
woorden, de alleenwonenden op leeftijd vormen een risicogroep. Ik
moet dit wel meteen nuanceren: met behoorlijke zekerheid kunnen
we dit vaststellen voor de 80-plus ouderen. Voor de 'jongere· alleenwonende senioren is het verband minder duidelijk. Waarschijnlijk
geldt voor hen wat voor ons allemaal geldt: ongeveer 10 procent
\
van de Nederlanders raakt ernstig eenzaam. Let wel, dat kunnen dus
evengoed jonge mensen zijn."
Tien procent ernstig eenzamen
Die ernstig eenzamen zijn een moeilijk op te sporen groep en onderzoekers krijgen hen niet gemakkelijk in beeld. Theo van Tilburg:
"Ernstig eenzaam is een heel specifieke problematiek veroorzaakt
door een veelheid van factoren. Mensen kampen tegelijkertijd met
een stoornis of aandoening en daaropvolgende sociale problemen.
Denk aan combinaties van slecht zelfbeeld, gevoelens van depressiviteit
of andere psychiatrische problemen, ruzie, ziekte of overlijden in de
familie, geen werk, financiële problemen enzovoort. Juist omdat er
tal van factoren een rol kunnen spelen en ook omdat de achtergronden
en omstandigheden zo anders kunnen zijn, is niet alleen het vinden
van deze mensen ingewikkeld. Het aanbieden van passende interventies
is minstens zo moeilijk."
Moeizame match probleem-interventie
Van Tilburg: "We kennen veel verschillende interventies, in het
welzijnswerk maar ook breder. Uit onderzoek blijkt dat lang niet
alle interventies het gewenste resultaat hebben. We onderscheiden
verschillende typen van eenzaamheid en dit onderscheid wordt
steeds meer gemeengoed in het werkveld. Mogelijk mede daardoor
slaagt men er behoorlijk goed in om eenzame mensen in het vizier
te krijgen. Dit vind ik opvallend en het stemt positief. Maar vervolgens
zijn veel interventies gericht op het eerste contact maken met andere
mensen. Dat hoeft niet fout te zijn. Zo lang je maar wéét dat je er
de eenzaamheid niet mee oplost. Eenzaamheid wegnemen heeft te
maken met het aangaan van betekenisvolle relaties; daar is meer,
of iets anders, bij nodig dan nieuwe mensen ontmoeten. Dan heb je
het over gevoelens uiten, ervaringen delen, samen vertrouwen opbouwen. Een herkenbaar voorbeeld is de oudere man of vrouw die
recent verweduwd is. Ja, deze persoon is eenzaam en dat kan ook
lang voortduren, gemiddeld zo'n vijf jaar. Het aanbod is vaak het aanreiken van contactmogelijkheden, bijvoorbeeld via huisbezoek of een
cursus. Maar is dit de goede match? Deze mensen zijn (meestal! niet
contactarm en hun contacten zakken niet naar een onaanvaardbaar
niveau. Het probleem zit ergens anders. Hun vertrouwenspersoon
is weg en die vervang je niet met een huisbezoek. Met andere woorden:
het eenzaamheidsprobleem ligt niet in het gebrek aan sociale contacten
in brede zin. Je interventie moet dus niet daarop gericht zijn. "Moet
je mensen dan gaan ondersteunen bij het vinden van een nieuwe
vertrouwenspersoon? "Dat kan", zegt Van Tilburg, "maar mensen
moeten daar wel aan toe zijn. Dat is veelal echt maatwerk en dat is
lastig. Maar laten we eerlijk wezen: waarom zou het gemakkelijk
moeten zijn? Als het oplossen van het eenzaamheidsprobleem
Cl)
Cl)
::>
N
Ol
Ol
3
:::T
Cl)
0..
:E
Cl)
ro
::>
lil
n
:::T
Ol
-c
Cl)
::>
Ol
n
:::T
..,ro
<.C
Cl
::>
0..
gemakkelijk was, dan deden mensen het zelf wel. Overigens dóen
mensen ook veel zelf; laten we dat vooral constateren. Lid worden
van een club of activiteiten bezoeken in het wijkcentrum ... Dergelijke
dingen bedenken mensen zelf wel. Als professional moet je dus
andere dingen doen. Verder komt gelukkig steeds meer het besef
dat kritisch gevolgd moet worden of ingezette interventies echt
effect hebben. Want dat moet je je natuurlijk óók afvragen. Niet elke
goed gekozen activiteit is een succesvolle activiteit en vaak weet je
niet zo precies of de eenzaamheid verminderd is door de interventie
of door andere factoren."
w
U1
Toekomstperspectief
Bij de aanpak van eenzaamheid pleit Van Tilburg voor hard werken,
nauwkeurig vooronderzoek en zorgvuldig kijken naar de match
doelgroep, doelstelling en interventie. Daarbij is hij overtuigd van
het effect van langdurige inzet. "Effectieve interventies zijn vaak
langdurige en/of intensieve interventies", aldus Van Tilburg, "en dat
klopt ook eigenlijk wel. Een zekere mate van intensiteit is nodig, wil
je mensen diepgaander met elkaar in contact brengen. Als één
van de best practices noem ik het Escfape-project waarbij ernstig
zieke mensen, soms aan bed gekluisterd, via e-mail en internet,
maar vooral ook via structurele begeleiding, weer contact maken
met de wereld. De begeleiding was niet eens altijd fysiek nabij; veeL
gebeurde op afstand in de vorm van een (technischel helpdesk. Het
project was duur maar succesvol."
Van Tilburg bevestigt dat er in de praktijk beperkt geld is voor
langdurige inzet of ondersteuning. ''Vaak is er subsidiegeld voor
een project en dat is van beperkte duur. Voor het volhouden is er
aansluitend geen geld."
Experimenteren met slimme ICT
Aan de VU experimenteert Van Tilburg momenteel met de inzet
van slimme ICT. Intensieve begeleiding is immers erg kostbaar en
lang niet alles kan opgelost worden met de inzet van vrijwilligers
[mochten die al te vinden zijn!. Slim gebruik van ICT gaat verder dan
het gebruiksvriendelijk aanbieden van de communicatie- en communitymogelijkheden. Denk aan Hyves of Facebook, maar ook aan
Skype of andere al bestaande interactiviteit. Van Tilburg wil een
stap verder gaan. 'Wij zijn geïnteresseerd in de ontwikkeling van
programma's waar mensen, in aansluiting op hun eigen leefwereld
en ervaringen, een interventie op maat krijgen aangeboden. Dat
kan online hulpverlening zijn, bijvoorbeeld via een goed interactief
programma, maar dat kunnen ook cursussen zijn. Denk aan een
vriendschapscursus met gezamenlijke bijeenkomsten ondersteund
door een online dienstverlening waarbij mensen contact kunnen
leggen met anderen, op basis van een match van profielen. De inzet
moet heel persoonlijk gericht zijn, in aansluiting op wat mensen
zelf weten en kunnen. One size fits all is niet effectief."
De VU werkt aan dergelijke slimme IeT op twee thema's: eenzaamheid
en beweging. Aan de hand van het thema beweging schetst Van
Tilburg waar hij naartoe wil: "Je hebt een intelligenter programma
nodig dan een druk op de knop waarna het tv-programma Nederland
beweegt start. Dat programma biedt geen maatwerk. Het tempo
van de aangeboden oefeningen kan te hoog zijn, misschien kan
iemand niet staan, of mogelijk wenst iemand moeilijker oefeningen.
Het gaat ons om het aansluiten bij individuele behoeften. Gelukkig
worden we geholpen door de technische ontwikkelingen: apparatuur
zoals een geïntegreerde tv/computer met een zeer gebruiksvriendelijk
touchscreen wordt straks betaalbaar voor een grote groep mensen.
Ontwikkelingen gaan snel. Wij dachten na over de ontwikkeling van
een grote 'jPhone' afgestemd op de behoeften van ouderen. Met de
iPad is zo'n product nu eigenlijk al commercieel op de markt. Dat is
positief. "
w
ex>
Grote werkende generatie
Van Tilburg constateert dat een aantal mensen anno 2010 meer
toegerust zijn om problemen te lijf te gaan. Veel Nederlanders hebben
een hogere opleiding genoten en meer mensen, vooral vrouwen,
hebben werkervaring opgedaan. Van Tilburg: "Via werk bouw je tal.
van [sociale] vaardigheden op. Dit zijn belangrijke indicatoren bij
het hebben en houden van vrienden op latere leeftijd, ook als je niet
meer werkt. Je zou dus kunnen zeggen dat méér mensen in de
afgelopen jaren, via opleiding en werk, de kans hebben gekregen
om contactvaardigheden op te doen."
Voor Van Tilburg is het logisch om juist nauwkeurig te kijken naar
mensen in de aanloop naar hun pensioen. Dat kan immers een
kwetsbaar moment zijn. "Het denken over werk is de afgelopen
jaren drastisch gewijzigd. Stoppen met 65 jaar of nog eerder is niet
meer aan de orde; feitelijk is werk nóg belangrijker geworden in onze
samenleving en dat gaat voor veel mensen 24 uur per dag door.
Met alle communicatiemiddelen is de scheiding tussen werk en
privé niet meer zo scherp. Meer dan tevoren is werk de manier
om levensvervulling te zoeken. Dit heeft een impact op de (jongel
ouderen van nu. Mensen die tegenwoordig pensioneren, slagen er
beter in om werkcontacten langer in het netwerk te houden. Bij
voorgaande generaties zagen we op dezelfde leeftijd al een teruggang
in contacten. Dat is interessant. Hoe dit op den duur uitpakt, gerelateerd aan eenzaamheid en isolement, dat weten we nog niet."
Echte preventie ligt gevoelig
In een samenleving waar werken centraal staat, ligt de lat tamelijk
hoog. Er worden hoge eisen aan je gesteld en wil je je goed handhaven,
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
--------------------
dan dien je te beschikken over veel verschillende competenties.
Heb je die niet, dan loop je risico op eenzaamheid of isolement.
Dat gevaar dreigt overigens ook voor de workaholics die, alle vaardigheden ten spijt, weinig investeren in een leven naast het werk. Van
Tilburg: "Die workaholic is redelijk gemakkelijk te benoemen. Maar
hoe vinden we nu alle andere mensen die in de gevarenzone komen?
We kunnen reeksen van latente risico's vaststellen en mensen zouden
in die zin preventieve maatregelen kunnen treffen. Maar niet iedere
kwetsbare burger wordt op de proef gesteld. En niet iedereen is
gelukkig met een bewust opgebouwd heterogeen netwerk, als een
soort verzekering tegen eenzaamheid. En bovendien, weet jij van jezelf
of je eenzaam zult worden, bijvoorbeeld na overlijden van je partner?
En ben je vervolgens bereid om je, nog tijdens je gezamenlijke leven,
voor te bereiden op dergelijke risico's? Dat zou echte preventie zijn.
Maar de wereld steekt zo niet in elkaar en mensen willen er liever
niet op die manier over nadenken."
f1)
f1)
::J
~
Terugtrekkende overheid
N
QJ
QJ
3
~
In de huidige samenleving heeft het gevoel van het individu centraal
zich sterk genesteld in onze opvattingen en levenswensen, maar ook
in de wetgeving (WMO) en de rol die we de overheid toebedelen in
ons dagelijks leven. Individualisering is meer dan een proces waar
mensen zelf keuzes maken; het gaat ook om verantwoordelijkheid
nemen voor je eigen leven. De overheid faciliteert dit en dat is ook
gewenst. Maar er is ook een keerzijde: er zijn mensen die de verantwoordelijkheid niet aankunnen, door persoonlijke tekortkomingen,
omdat zij gegeseld zijn door het leven of door een combinatie van
deze factoren. Eenzaamheid, en in het ergste geval sociaal isolement,
kan een van de gevolgen zijn.
~.
0.
:E
f1)
ro
::J
til
n
~
QJ
"0
f1)
::J
QJ
n
~
..,ro
<0
a
::J
0.
,
Projecten eenzaamheid, do's & don'ts
• Bereid je goed voor en beschrijf zorgvuldig je doelstelling, doelgroepen en de mogelijk passende interventies. Maak daarbij gebruik
van de kennis die landelijk beschikbaar is. Beter goed 'gejat' dan
slecht 'verzonnen', Er zijn veelgeroemde en desondanks weinig
nagevolgde projecten.
• Volg je een project van elders na, bekijk dan zo zorgvuldig
mogelijk wat er gewerkt heeft voor wie en waarom dan. Neem niet
vanzelfsprekend aan dat een optimale match elders ook in jouw
setting wel zal werken. Maak zo mogelijk gebruik van de databanken
van MOVISIE en Vilans.
• Neem de tijd om na te denken, ook tijdens je project. Welzijnswerk
kent veel doeners en dat is goed. Maar bij eenzaamheidsproblematiek
hebben we ook denkers nodig. Wees je daarvan bewust en maak
daarvoor tijd/geld vrij.
• Ga voor maatwerk, gekoppeld aan langdurige inzet. Denk niet
dat de problematiek vlot op te lossen is. Resultaten boeken bij
eenzaamheidsproblematiek is op de eerste plaats een kwestie van
volhouden. Is er enkel geld of draagvlak voor een project van drie
maanden of een half jaar? Pas daar dan je doelstellingen op aan.