Ethiek en klimaatverandering

Faculteit Letteren & Wijsbegeerte
Ethiek en klimaatverandering
Een analyse van drie ethische modellen voor de
toewijzing van emissierechten
Luka De Bruyckere
Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van
Master in de Moraalwetenschappen
Promotor: Prof. Dr. Sigrid Sterckx
Academiejaar: 2011-2012
Studentennummer: 00806439
i
Word count
Inleiding, corpus en besluit: 36.101
Volledige masterproef: 36.105
ii
Dankwoord
Een thesis schrijven doe je alleen, maar nooit helemaal alleen. Deze thesis kwam tot een goed
einde, mede dankzij de steun van de mensen rond mij heen. In dit dankwoord wil ik enkele
personen bedanken die het schrijfproces van de afgelopen maanden van dicht, of iets minder
dichtbij, meemaakten.
Eerst en vooral bedank ik mijn promotor Prof. Dr. Sigrid Sterckx voor haar heldere kijk en uiterst
nuttige feedback.
Ook de mensen die deze masterproef met veel geduld nalazen om er de laatste fouten uit te halen,
wil ik heel hartelijk bedanken: Dirk, Katje, Marijke, Naomi, Karen en vooral Magda, die elke
pagina vol ellenlange zinnen doorploegde. De eindverantwoordelijkheid ligt uiteraard bij mezelf.
Verder bedank ik mijn vrienden en de hele weekendwacht om er te zijn en te blijven luisteren, ook
wanneer mijn relaas het interessantste moment misschien al even gepasseerd was.
In het bijzonder denk ik aan mijn mede-thesissers;
Naomi, om de laatste punt achter mijn besluit te zetten,
Sabrina, voor de muzikale ontspanning,
Bert, om af en toe als praatpaal met een mening te willen dienen,
Jan-Jasper, voor de energie en de humor, en de vooral voor laatste adrenaline-dagen en -nachten.
Lore wil ik bedanken voor de heerlijke schrijfomgeving en de goede zorgen, de koffies en de ijsjes.
Karen, om me te deblokkeren en om me weer op gang zetten toen ik even niet meer wist wat en
hoe.
Luna, voor haar zorg en voor alle hilarische, trieste, gekke en vanzelfsprekende momenten.
Mijn zussen, Silja en Thelma voor hun steun.
Ten slotte wil ik graag mijn ouders bedanken,
mijn papa voor de vele gesprekken door de jaren heen, voor de inhoudelijke stimulans,
mijn mama voor het meeleven, de telefoontjes, het eten, kortom voor het mama-zijn.
iii
Inhoud
Dankwoord ..........................................................................................................................................iii
Inhoud ................................................................................................................................................. iv
Inleiding ............................................................................................................................................... 1
1. Algemene situering ...................................................................................................................... 1
2. Onderzoeksvragen ........................................................................................................................ 4
3. Methodologie ............................................................................................................................... 5
4. Hoofdlijnen .................................................................................................................................. 6
Hoofdstuk 1 ............................................................................................................................................
Klimaatverandering .............................................................................................................................. 7
1. Het klimaatsysteem ...................................................................................................................... 7
2. Oorzaken van de huidige klimaatverandering ............................................................................. 9
2.1 Antropogene broeikasgassen ................................................................................................ 10
2.2 Terugkoppelingsmechanismen ............................................................................................. 11
3. Gevolgen .................................................................................................................................... 14
3.1 Temperatuur ......................................................................................................................... 14
3.2 Zeeniveau ............................................................................................................................. 16
3.3 Neerslag, waterbeschikbaarheid en voedselproductie ......................................................... 18
3.4 Orkanen ................................................................................................................................ 19
3.5 Klimaatvluchtelingen en ongelijkheid ................................................................................. 20
3.6 Na 2100 ................................................................................................................................ 20
4. Adaptatie en mitigatie ................................................................................................................ 21
4.1 Een opwarming van 2°C ...................................................................................................... 21
4.2 Emissiebudget ...................................................................................................................... 22
4.3 Urgentie ................................................................................................................................ 23
Hoofdstuk 2 ............................................................................................................................................
De 'equal per capita'-benadering ........................................................................................................ 26
1. Limiet ......................................................................................................................................... 26
2. Gelijkheid ................................................................................................................................... 27
3. Bevolking ................................................................................................................................... 29
4. Emissiehandel ............................................................................................................................ 30
4.1 Emissiehandel onder de equal per capita benadering .......................................................... 31
4.2 Globale emissiehandel ......................................................................................................... 32
5. Variaties ...................................................................................................................................... 33
iv
5.1 'Contraction and convergence' ............................................................................................. 34
5.2 Een historische gelijk aandeel .............................................................................................. 35
6. De 'equal per capita'-benadering in de praktijk .......................................................................... 37
6.1 De budget benadering .......................................................................................................... 37
6.2 Een persoonlijk emissiebudget............................................................................................. 39
Hoofdstuk 3 ............................................................................................................................................
Alternatieven voor de 'equal per capita'-benadering .......................................................................... 42
1. Henry Shue ................................................................................................................................. 43
1.1 Variabiliteit ........................................................................................................................... 43
1.2 Kwalitatief verschillende emissies ....................................................................................... 44
1.3 Derdewereldlanden .............................................................................................................. 45
2. Tim Hayward.............................................................................................................................. 46
2.1 Kritiek op Shue .................................................................................................................... 46
2.2 Ecologische ruimte ............................................................................................................... 49
3. Posner en Sunstein ..................................................................................................................... 52
3.1 Variabele effecten ................................................................................................................. 53
3.2 Welzijn en bevolkingsaantal ................................................................................................ 54
3.2.1 Herverdeling.................................................................................................................. 54
3.2.2 Armoedebestrijding ....................................................................................................... 55
3.3 Politieke haalbaarheid .......................................................................................................... 56
Hoofdstuk 4 ............................................................................................................................................
Analyse............................................................................................................................................... 61
1. Limiet ......................................................................................................................................... 62
2. Verdeling .................................................................................................................................... 63
2.1 Wat wordt er verdeeld? ........................................................................................................ 63
2.2 Op welke manier? ................................................................................................................ 65
3. Herverdeling............................................................................................................................... 70
3.1 Controverse .......................................................................................................................... 70
3.2 Grootte ................................................................................................................................. 72
3.3 Richting van de herverdeling ............................................................................................... 75
4. Tabel ........................................................................................................................................... 77
Hoofdstuk 5 ............................................................................................................................................
Discussie ............................................................................................................................................ 80
1. De 'equal per capita'-benadering ................................................................................................ 80
1.2 De maatschappelijke context ............................................................................................... 80
1.2 De 'equal per capita'-benadering in een ideale wereld ......................................................... 83
2. De subsistentiebenadering.......................................................................................................... 84
3. De ecologische-ruimte-benadering ............................................................................................ 87
v
4. Posner en Sunstein: pragmatiek ................................................................................................. 89
Besluit ................................................................................................................................................ 92
Bibliografie ........................................................................................................................................ 95
vi
Inleiding
1. Algemene situering
“The questions that [the possible consequences of climate change pose] are fundamental
questions of morality. They concern how we ought to live, what kinds of societies we want,
and how we should relate to nature and other forms of life.” (Jamieson, 1992, p. 147)
De mensheid wordt geconfronteerd met een limiet. Sinds de jaren 1970 groeit het bewijs dat de
uitstoot van broeikasgassen, die de welvaart van Westerse industrielanden tot stand bracht, zo
schadelijk is voor het ecosysteem aarde dat deze de welvaart ook weer vernietigen kan. De
broeikasgassen die vrijkomen bij vele menselijke activiteiten destabiliseren het klimaat en zodoende
de leefomgeving van de mens (IPCC, 2007). Na eeuwen van ongelimiteerde uitstoot zijn de grenzen
van de absorptievermogen van de atmosfeer1 in zicht.
De klimaatcrisis stelt de mensheid voor het meest alomvattende, complexe probleem ooit. De
kwestie is verweven met onnoemelijk veel deelaspecten en kenmerken van het menselijke
samenleven zoals ethiek, ongelijkheid, economie, productie, consumptie, technologie en
internationale politiek om er maar enkele te noemen.
De wetenschappelijke wereld wijst ons op de enorme urgentie van de klimaatproblematiek. De
koolstofafhankelijke wereld waarin we leven moet op korte termijn omgevormd worden tot een
koolstofarme maatschappij, willen we ecologische, economische en sociale catastrofes voorkomen
(IPCC, 2007). Dit vormt een gigantische uitdaging en zet ons aan het denken over hoe we de
maatschappij waarin we leven willen inrichten. Vanuit het besef dat ethische reflectie hieromtrent
van fundamenteel belang is, koos ik de klimaat-ethiek als onderwerp van mijn masterproef.
Broeikasgassen reduceren om gevaarlijke klimaatveranderingen af te wenden geldt als het officiële
1 Als volgt gedefinieerd door Risse : “capacity of the atmosphere to absorb greenhouse gases in a manner that leaves
the basic climate conditions of the earth unaffected.” (Risse, 2008, p. 24)
1
doel van een klimaatakkoord (UNFCCC, 1992). Er kan geargumenteerd worden dat de natuur
intrinsiek waardevol is en dat dit een voldoende reden vormt om verwoestende klimaatwijzigingen
te voorkomen. Toch is de klimaatcrisis voor mij in essentie een sociaal probleem. Het voorkomen
van menselijk leed vormt de belangrijkste reden om drastische klimaatwijzigingen te vermijden.
Vanuit deze invalshoek vormt niet eender welke manier om de uitstoot van broeikasgassen te
verminderen een geschikte oplossing voor de klimaatproblematiek. Ook de manier waarop het
vooropgestelde doel bereikt wordt is van belang. Zo zou een dictatoriaal regime drastische
broeikasgasreducerende maatregelen kunnen doorvoeren, zonder met de wil of het welzijn van de
bevolking rekening te houden. Wanneer de Chineese regering besliste om de drieklovendam aan te
leggen, werden miljoenen valleibewoners gedwongen te verhuizen. (Tan, Hugo, & Brunn, 2011)
Men kan dit toejuichen omdat een dergelijke actie heel wat emissies weet te vermijden. Vanuit het
perspectief van de individuele Chinees, die zich gedwongen ziet een andere thuisbasis op te zoeken,
valt echter te betwijfelen of zijn situatie beter is dan wanneer hij moet emigreren vanwege
veranderende weersomstandigheden of een stijgend zeeniveau. Het is maar de vraag of hij gebaat is
bij een repressief klimaatbeleid, zelfs als dit beleid effectief blijkt te zijn en klimaatrampen kan
afwenden.
Op dit punt rijzen ethische vragen omtrent klimaatbeleid. Het debat raakt onder meer aan de
verdeeldheid over de rol van de staat, de reikwijdte van de menselijke vrijheid en de spanning
tussen algemeen en eigenbelang. In hoeverre moeten we bepaalde vrijheden opofferen in naam van
het algemeen belang? Zijn er rechten en vrijheden waar niet aan geraakt mag worden? Of heiligt het
doel de middelen en is alles geoorloofd om desastreuze klimaatveranderingen te voorkomen?
Bovenstaande vragen vormen niet het onderwerp van deze masterproef. Ik ga uit van de assumptie
dat de klimaatproblematiek een sociaal vraagstuk is dat mensenlevens aanbelangt. Dit impliceert dat
het doel de middelen niet heiligt. Rechtvaardigheidsoverwegingen en ethiek in het algemeen zouden
een belangrijke rol moeten spelen wanneer beslissingen genomen worden, zowel omtrent
afzonderlijke mitigatiemaatregelen als in de context van een bindend, mondiaal klimaatakkoord.
Dat de uitstoot van broeikasgassen ingeperkt moet worden is geen onderwerp van discussie meer.
De manier waarop de reductie doorgevoerd zou moeten worden ligt echter minder voor de hand. De
discussie raakt aan wat Gardiner (2004) de kern van het ethische debat rond klimaatverandering
noemt: hoe moeten de kosten en baten van broeikasgasemissies verdeeld worden?
Een mogelijkheid bestaat er in de reductiedoelstellingen te baseren op de huidige uitstootverdeling.
Dit is wat het Kyoto protocol doet: elk deelnemend land reduceert de emissies met ongeveer
hetzelfde percentage.
Een
andere
manier
om
de
noodzakelijke
reductie
door
te
voeren
neemt
2
rechtvaardigheidsoverwegingen in rekening door de reductiedoelstellingen van elk land af te
stemmen op de gewenste uitstootverdeling. Nadat elk land de vereiste verminderingen heeft
doorgevoerd is de uitstootverdeling die als ideaal vooropgesteld werd, een realiteit. Maar welke
uitstootverdeling is wenselijk?
Beslissen in welke mate landen de uitstoot van broeikasgassen moeten verminderen, bepaalt
hoeveel recht landen nog hebben om broeikasgassen uit te stoten. Het instellen van een
emissieplafond introduceert een verdelingsvraagstuk: wie heeft recht op uitstoot en in welke mate?2
Heeft elk land evenveel recht op uitstoot? Moet de verdeling rekening houden met het aantal
inwoners dat een land telt? Hoort de verdeling de respectievelijke verantwoordelijkheid voor de
klimaatverandering in overweging te nemen? Wordt de verdeling gebaseerd op relatieve welvaart of
worden emissierechten gealloceerd naar behoefte?
Aangezien welvaart binnen de huidige maatschappelijke organisatie afhankelijk is van de uitstoot
van
broeikasgassen,
herschikt
een
veranderende
uitstootverdeling
ook
de
onderlinge
welvaartsverhoudingen. Bepalen hoe deze uitstoot verdeeld zou moeten zijn impliceert een oordeel
over hoe de maatschappij er uit zou moeten zien3.
Sommige auteurs, zoals Baer (2002), grijpen dit aan als een opportuniteit. Een klimaatakkoord biedt
de mogelijkheid financiële transfers teweeg te brengen die de mondiale ongelijkheid kunnen
verminderen, bijvoorbeeld via een globaal emissiehandelsysteem. Andere commentatoren (Posner
& Sunstein, 2008, 2009) zien het potentieel van een klimaatakkoord om de bestaande wereldorde te
herschikken net als een bedreiging voor het klimaatakkoord in kwestie. Machtige politieke actoren
zullen volgens hen nooit akkoord gaan met een klimaatakkoord dat hen massa's geld en op termijn
macht kost, wat maakt dat een rechtvaardig klimaatakkoord gedoemd is om te mislukken.
Naast een verdelingsvraagstuk behelst de allocatie van emissierechten ook een ander soort
rechtvaardigheidsvraagstuk. De klimaatproblematiek legt immers de bestaande mondiale
ongelijkheid bloot en intensiveert deze. De koolstofgedreven ontwikkeling van de Annex I landen
tot
machtige,
rijke
industrielanden
is
verantwoordelijk
voor
de
cumulatie
van
broeikasgasconcentraties in de atmosfeer. De klimaatverandering die daar het gevolg van is zal, nu
en in de toekomst, enorm veel menselijk leed veroorzaken, vooral in regio's waarvan de bewoners
amper hebben bijgedragen aan de verstoring van het klimaatsysteem (IPCC, 2007).
2 Ondanks de lectuur van Hayward (2007) die argumenteert dat er geen recht op uitstoot bestaat zal ik dit concept
doorheen de hele scriptie hanteren. Het vormt immers een essentieel onderdeel van enkele benaderingen die ik
bespreek en is onmisbaar binnen de discussie omtrent de vermindering van broeikasgasemissies.
3 Deze bedenking baseer ik op Jamieson (1992).
3
Verder groeien de emissiecurves van de meeste derdewereldlanden jaarlijks. Vele van deze landen
zijn zich aan snel tempo aan het ontwikkelen, wat meer mensen de kans geeft uit de armoede te
ontsnappen. Dit legt een extra druk op het klimaatsysteem die vooral mensen in derdewereldlanden
zal treffen. Dirix et al. (2012) noemen dit de paradox van de klimaatverandering:
While the industrialised nationes are responsible for the high levels of GHG's, the nonindutrialised nations on the whole refuse to reduce their emissions even though they are
already bound to be climate change's most prone victims. (Dirix et al., 2012, p. 122)
We kunnen stellen dat de verantwoordelijkheid voor de klimaatwijziging hoofdzakelijk op de
schouders van de westerse mens rust terwijl de gevolgen zwaarder zullen zijn voor de mensen die
het minst van de gegenereerde welvaart hebben kunnen genieten.
2. Onderzoeksvragen
Er is al veel inkt gevloeid over de vraag hoe de uitstoot van broeikasgassen op een rechtvaardige
manier verminderd kan worden. Deze thesis gaat over de zoektocht naar de meest rechtvaardige
manier om de resterende absorbtieve capaciteit van de atmosfeer onder de wereldbevolking te
verdelen. Het is niet de intentie van de masterproef om het hierboven geschetste
rechtvaardigheidsvraagstuk te beslechten en aan te geven op welke manier emissierechten verdeeld
zouden moeten worden. De masterproef wil een antwoord geven op volgende onderzoeksvragen:
Welke zijn de toonaangevende voorstellen betreffende de wereldwijde allocatie van rechten op de
uitstoot van broeikasgassen? Wat zijn de voornaamste overeenkomsten en verschillen tussen deze
voorstellen? Welk van deze voorstellen kan worden beschouwd als het meest overtuigend op basis
van wetenschappelijke en ethische criteria?
Deze vragen waaieren uiteen in verschillenden deelvragen waarop de opeenvolgende hoofdstukken
een antwoord proberen te vinden. Het eerste hoofdstuk behandelt de vraag binnen welk
natuurwetenschappelijk kader de verdeling van emissierechten zich situeert. De tweede vraag peilt
naar de manier waarop de 'equal per capita'-benadering het recht op uitstoot wil verdelen. De
vraagstelling van hoofdstuk 3 luidt: wat zijn de alternatieven voor en kritieken op de 'equal per
capita'-benadering? Het vierde hoofdstuk wil een antwoord bieden op de vraag hoe de behandelde
benaderingen zich tot elkaar verhouden. Ten slotte behandelt het vijfde hoofdstuk de laatste
4
onderzoeksvraag: Welk van deze voorstellen kan worden beschouwd als het meest overtuigend op
basis van wetenschappelijke en ethische criteria?
3. Methodologie
Zoals deze inleiding al aangaf is de masterproef een literatuurstudie waarin gepoogd wordt een
overzicht te presenteren van verschillende benaderingen die voorstellen doen met betrekking tot de
verdeling van het recht op uitstoot. Dit overzicht wil in geen geval exhaustief zijn. Het groeide
vanuit de lectuur van enkele belangrijke artikels binnen de klimaatethiek, zoals 'A perfect moral
storm' (2006) en 'Ethics and global climate change' (2004) van Stehpen Gardiner en 'Justice and the
distribution of greenhouse gas emissions' (2009) van Simon Caney. Om een beter inzicht te krijgen
in de 'equal per capita'-benadering, een invloedrijk voorstel met betrekking tot de allocatie van
emissierechten, raadpleegde ik enkele primaire bronnen van auteurs die bijdroegen aan de
ontwikkeling van deze benadering, waaronder Anil Agarwal en Sunita Narain (1991), Peter Singer
(2002), Jamieson (2001), Baer (2002) en Ott en Sachs (2000). Deze artikels anticiperen op bepaalde
kritieken die tegen de 'equal per capita'-benadering geformuleerd worden. Secundaire bronnen zoals
Posner en Sunstein (2008, 2009) vervolledigen het beeld door nog andere problemen aan te stippen.
De subsistentiebenadering van Henry Shue (1993) en de ecologische-ruimte-benadering van Tim
Hayward (2007) bespreek ik vanuit hun capaciteit om als alternatief voor de 'equal per capita'benadering te fungeren en tegemoet te komen aan tekortkomingen van de benadering4.
Het overzicht dat ik vervolgens presenteer wil een bijdrage leveren aan de zoektocht naar de meest
rechtvaardige wijze om de verdeling van emissierechten te organiseren. Niet door zelf een voorstel
te ontwikkelen, maar door elke benadering helder uiteen te zetten en aan te geven hoe de
benaderingen zich ten opzicht van elkaar verhouden. Door de besproken benaderingen met elkaar te
vergelijken ontstaat een dieper inzicht in elke benadering afzonderlijk en komen verrassende en
minder verrassende gelijkenissen naar de oppervlakte. Wie een bepaalde benadering aanhangt moet
goed weten wat de aanpak werkelijk voorstelt en wat de implementatie ervan teweegbrengt.
4 Shue's voorstel werd niet expliciet ontwikkeld als antwoord op de 'equal per capita'-benadering maar komt wel
tegemoet aan een belangrijke kritiek hierop. Hayward ontwikkeld zijn aanpak wel deels uit onvrede met de 'equal
per capita'-benadering en de subsistentiebenadering.
5
4. Hoofdlijnen
In het eerste hoofdstuk zet ik de mondiale klimaatproblematiek uiteen. Het is belangrijk te weten
wat er precies mis is met het klimaat en een dieper begrip te hebben van de klimaat destabiliserende
mechanismen. Dit hoofdstuk maakt duidelijk dat er nood is aan een limiet op de globale uitstoot van
broeikasgassen. Een dergelijk limiet beperkt de resterende absorbtieve capaciteit van de atmosfeer.
Het tweede hoofdstuk handelt over meest invloedrijke en intuïtief aanvaardbare aanpak om
emissierechten onder de wereldbevolking te verdelen: de 'equal per capita'-benadering. Ik bespreek
de belangrijkste aspecten van de klassieke versie van de benadering en besteed aandacht aan enkele
variaties en meer praktisch uitgewerkte versies.
Enkele belangrijke kritieken op de 'equal per capita'-benadering werden vertaald in voorstellen die
de resterende absorbtieve capaciteit van de atmosfeer op een andere manier willen verdelen.
Hoofdstuk 3 behandelt de subsistentiebenadering van Henry Shue en de ecologische-ruimtebenadering van Tim Hayward, twee belangrijke alternatieven voor de 'equal per capita'-benadering.
Het hoofdstuk sluit af met een bespreking van de kritische bemerkingen van Eric Posner en Cass
Sunstein.
In het vierde hoofdstuk worden de 'equal per capita'-benadering, de subsistentiebenadering en de
ecologische-ruimte-benadering met elkaar vergeleken aan de hand van 3 thema's: het
vooropgestelde emissieplafond, het object en werkwijze van de verdeling en de beoogde
welvaartsherverdeling. Er wordt onderzocht hoe de verschillende benaderingen zich tegenover
elkaar positioneren. Deze analyse van de besproken voorstellen combineer ik met de kritiek van
Posner en Sunstein.
Het vijfde en laatste hoofdstuk bevat de beargumentering van mijn eigen positiebepaling. Door aan
te geven wat de verdiensten zijn van de besproken voorstellen en op welke punten de benaderingen
voor verbetering vatbaar zijn, toon ik aan welk voorstel ethisch het meest verdedigbaar is.
6
Hoofdstuk 1
Klimaatverandering
De overgrote meerderheid van wetenschappers en beleidsmakers is ervan overtuigd dat het
klimaatsysteem gedestabiliseerd wordt doordat de mens grote hoeveelheden broeikasgassen
uitstoot. Maar hoe komt dit? En wat zijn de gevolgen? Met andere woorden: wat is er mis met het
klimaat?
In wat volgt zet ik uiteen hoe de klimaatveranderingen tot stand komen. Daarna bespreek ik de
gevolgen van de door mensen geïnduceerde klimaatveranderingen om te eindigen met een antwoord
op de vraag hoeveel we nog mogen uitstoten voor de aarde gemiddeld 2°C warmer is dan voor de
industriële revolutie. Dit doe ik op basis van het 'IPCC fourth assessment report' (AR4), het laatste
rapport van het 'Intergovernmental Panel on Climate Change' (IPCC) uit 2007
5.
Verder gebruik ik
werken die dit rapport als basis gebruikten en wetenschappelijke publicaties van een recentere
datum om een actueel overzicht van de klimaatproblematiek te kunnen samenstellen.
1. Het klimaatsysteem
De klimaatverandering wordt veroorzaakt door een verhoogde concentratie broeikasgassen in de
atmosfeer. Die verhoogde concentratie is hoofdzakelijk het gevolg van de verbranding van fossiele
brandstoffen en het anders aanwenden van land, voornamelijk door ontbossing. Toch zijn
broeikasgassen niet inherent schadelijk. Ze maken deel uit van de natuurlijke samenstelling van de
atmosfeer en spelen een belangrijke rol in de klimaatregulatie. Pas wanneer ze in onnatuurlijke
hoeveelheden in de atmosfeer aanwezig zijn, zorgen ze voor de opwarming waarmee we momenteel
en in de toekomst mee geconfronteerd worden (IPCC, 2007).
Zonder het natuurlijke broeikaseffect zou de planeet 32°C kouder zijn dan nu het geval is, en zou
5 Het volgende rapport komt deels uit in september 2013, deels in 2014 (IPCC, 2012).
7
het leven op aarde er heel anders uitzien. De gasdeeltjes in de atmosfeer laten zonnestraling door
die de aarde opwarmen. Die geeft een deel van de geabsorbeerde warmte terug af aan de atmosfeer,
onder de vorm van warmtestraling (infrarood). Deze warmtestraling heeft een lagere frequentie dan
de zonnestralen en wordt daardoor niet volledig doorgelaten door de broeikasgassen. De warmte
wordt deels teruggekaatst naar de aarde met een hogere temperatuur tot gevolg (Houghton, 1997 in
Gardiner, 2004).
Jones en De Meyere (2009) beginnen hun uiteenzetting van de klimaatproblematiek met de stelling
dat het klimaat nooit stabiel is geweest. Temperatuur is geen constant gegeven. De geschiedenis van
de aarde is een opeenvolging van ijstijden en interglacialen. Dit is grotendeels het gevolg van
periodieke veranderingen van de baan van de aarde om de zon, de Milankovitch-cycli, waardoor de
zonnestraling die de aarde initieel opwarmt gewijzigd wordt. Dit, in combinatie met
terugkoppelingsmechanismen zoals bijvoorbeeld de stijging van de atmosferische CO₂concentratie, heeft temperatuurschommelingen tot gevolg. De CO₂-deeltjes kunnen zoals gezegd de
infraroodstraling van de aarde absorberen en terugkaatsen naar de aarde, wat de temperatuur doet
stijgen en waardoor meer nog meer broeikasgassen vrijkomen6. De verstoring van de mate waarin
de aarde zonne-energie absorbeert en weer uitstoot in de atmosfeer, beïnvloed door de
atmosferische concentratie van broeikasgassen, wordt weergegeven door de mate van radiative
forcing. (Jones & De Meyere, 2009). Deze maat, gemeten in watt per vierkante meter (W/m²),
wordt gebruikt om antropogene en natuurlijke oorzaken van klimaatverandering te schatten en te
vergelijken (IPCC, 2007). Raupach en Fraser (2011) stellen heel eenvoudig dat de radiative forcing
de totale invoer van warmte-energie is waaraan de planeet blootgesteld wordt. Het IPCC omschrijft
radiative forcing als volgt:
Radiative forcing is a measure of how the energy balance of the Earth-atmosphere system is
influenced when factors that affect climate are altered. The word radiative arises because
these factors change the balance between incoming solar radiation and outgoing infrared
radiation within the Earth’s atmosphere. This radiative balance controls the Earth’s surface
temperature. The term forcing is used to indicate that Earth’s radiative balance is being
pushed away from its normal state.
Radiative forcing is usually quantified as the ‘rate of energy change per unit area of the
6 De hogere temperaturen zorgen bijvoorbeeld voor warmer oceaanwater dat minder CO₂ kan vasthouden (Jones &
De Meyere, 2009). Hogere temperaturen verhogen het risico op het smelten van de permafrost en het vrijkomen van
het onderliggende koolstof reservoir (Zimov, Schuur, & Chapin III, 2006). Ik ga verderop dieper in op de werking
van terugkoppelingsmechanismen.
8
globe as measured at the top of the atmosphere’, and is expressed in units of ‘Watts per
square metre’.... When radiative forcing from a factor or group of factors is evaluated as
positive, the energy of the Earth-atmosphere system will ultimately increase, leading to a
warming of the system. In contrast, for a negative radiative forcing, the energy will
ultimately decrease, leading to a cooling of the system. (IPCC, 2007, p. 136)
Er zijn ook factoren die een afkoelend effect hebben. Sommige aërosolen, zoals sulfaataerosol dat
vrijkomt bij de verbranding van fossiele brandstoffen, zorgen ervoor dat minder
-energie de aarde bereikt. Een ander afkoelend effect van aërosolen wordt global dimming
genoemd. Verontreiniging verandert de optische eigenschappen van wolken waardoor deze meer
zonnestraling reflecteren. Het global dimming-effect heeft er waarschijnlijk voor gezorgd dat de
gemiddelde temperatuur tussen 1940 en 1970 iets lager lag dan de periode ervoor (Jones & De
Meyere, 2009).
Naast aërosolen hebben ook andere fysische processen, zoals veranderingen in de inkomende
zonne-energie en de helderheid van het aardoppervlak, een afkoelend effect op de planeet. Al deze
afkoelende factoren hadden in 2005 samen een negatieve radiative forcing van 1.1 W/m² (Raupach
& Fraser, 2011).
2. Oorzaken van de huidige klimaatverandering
Met de doorbraak van industriële productieprocessen tijdens de industriële revolutie begon de mens
CO₂ en andere broeikasgassen te produceren, eerst in kleine hoeveelheden maar met de
industrialisering van Westerse landen steeg de menselijke productie van broeikasgassen (IPCC,
2007). Wanneer men dit plaatst tegen de achtergrond van de trage evolutie van natuurlijke
fenomenen zoals de zonnebestraling en de stabiliteit van het klimaat gedurende de afgelopen 12.000
jaar, dan gaat het om een enorm snelle opstoot van deze concentratie (Jones & De Meyere, 2009).
9
2.1 Antropogene broeikasgassen
De broeikasgassen waardoor de stabiliteit van het klimaat momenteel bedreigd wordt zijn de extra,
door mensen geproduceerde gassen die niet meer geabsorbeerd worden door de natuurlijke
broeikasgasputten (sinks)7 (Gardiner, 2004). Daardoor stijgt de concentratie broeikasgassen in de
atmosfeer en neemt de radiative forcing toe.
Het klimaat wordt niet enkel gedestabiliseerd door de uitstoot van koolstofdioxide, hoewel dit
broeikasgas het meest bijdraagt aan de opwarming van de aarde. Ook andere broeikasgassen zoals
methaan (CH4), lachgas (N₂O), ozon (O3), synthetische gassen en waterdamp (H₂O) hebben een
opwarmend effect. De atmosferische concentraties van deze broeikasgassen zijn sinds de industriële
revolutie, en vooral sinds de decennia na 1950 snel de hoogte in gegaan. Enkel de concentratie van
waterdamp wordt niet onmiddellijk beïnvloed door menselijke activiteiten (Raupach & Fraser,
2011). De snelle stijging van de concentraties van deze broeikasgassen sinds de industriële revolutie
tonen de invloed aan van de mens op het klimaat.
De stijgende concentratie van koolstofdioxide (CO₂) in de atmosfeer wordt vooral veroorzaakt door
de verbranding van fossiele brandstoffen en ontbossing. Voor de start van de industriële revolutie
bedroeg de CO₂-concentratie 280 deeltjes per miljoen (ppm). In 2009 bedroeg dit 386 ppm. De
concentratie stijgt met bijna 2 ppm per jaar (Raupach & Fraser, 2011). CO₂ is het belangrijkste, lang
levende antropogene broeikasgas met een radiatove forcing van 1.7 W/m2 in 2005 (Raupach &
Fraser, 2011).
Na CO₂ is methaan (CH4) het overvloedigst aanwezig in de atmosfeer. Het is een belangrijk
langlevend broeikasgas omdat het opwarmend potentieel van methaan, over een periode van 100
jaar, 25 maal hoger ligt dan dat van koolstofdioxide (Schuur & Abbott, 2011). Landbouw en de
ontginning van fossiele brandstoffen, zijn verantwoordelijk voor twee derde van de menselijke
CH4-uitstoot. Pre-industriële waarden van methaan waren 2,5 maal lager dan de huidige 1,8 ppm.
De levensduur van methaandeeltjes bedraagt momenteel ongeveer 9 jaar, hoewel de interactie met
andere broeikasgassen dit kan verlengen (Montzka, Dlugokencky, & Butler, 2011).
De menselijke bijdrage aan de concentratie lachgas (N₂O) in de atmosfeer wordt onder meer
veroorzaakt door anorganische meststoffen, teelt van stikstofbindende gewassen, de verbranding
7 De voornaamste sinks van het belangrijkste broeikasgas CO₂ zijn de oceanen en bossen. (IPCC, 2007)
10
van fossiele brandstoffen, bepaalde industriële processen, het verbranden van biomassa en
afvalverwerking (Montzka, Dlugokencky, & Butler, 2011). De pre-industriële waarden van lachgas
bedroegen tussen 265 en 280 deeltjes per miljard (ppb), in 2009 was dit al 323 ppb . De concentratie
van lachgas steeg jaarlijks met 0,7 ppm (Corazza et al., 2011). Het gas wordt onder meer
geassocieerd met voedselproductie. Rekening houdend met een groeiende bevolking zal de N₂Oconcentratie, zonder mitigatie8, waarschijnlijk, net als tussen 1979 en 2005, elke 10 jaar met 5
procent blijven toenemen (Montzka, Dlugokencky, & Butler, 2011). De langlevende gasdeeltjes
hebben een levensduur van 114 jaar (Zhang, Lawlor, Li, & Zhan, 2011).
CH4, N₂O, synthetische gassen en ozon waren in 2005 samen verantwoordelijk voor een radiative
forcing van 1.3 W/m². Het netto effect van alle afkoelende en opwarmende factoren resulteerde in
2005 in een positieve radiative forcing van 1.6 W/m² 9 (Raupach & Fraser, 2011).
2.2 Terugkoppelingsmechanismen
De extreme klimaatveranderingen die zich aan het voltrekken zijn worden mogelijk gemaakt door
terugkoppelingsmechanismen. Zonder zou de opwarming van de aarde bij een verdubbeling van de
CO₂-concentratie ten opzichte van het pre-industriële niveau slechts 1 graad bedragen.
Terugkoppelingsmechanismen zorgen ervoor dat een verandering in het klimaatsysteem, in dit geval
de verhoogde atmosferische concentratie van broeikasgassen, andere elementen beïnvloedt die op
hun beurt invloed uitoefenen op de warmteregulatie. De opwarming veroorzaakt door de verhoogde
concentratie broeikasgassen in de atmosfeer kan er voor zorgen dat de aarde zelf meer
broeikasgassen vrijgeeft wat de opwarming nog verder opdrijft (Raupach & Fraser, 2011).
Een voorbeeld hiervan is de atmosferische concentratie van waterdamp (H₂O) die sinds de jaren
1980 aan het stijgen is (Jones & De Meyere, 2009). Dit is het resultaat van de warmere lucht die
meer water kan vasthouden. De verhoogde concentratie aan waterdamp versterkt de initiële
8
Het reduceren van de uitstoot van broeikasgassen om de klimaatwijzigingen in te perken (Jones & De Meyere,
2009).
9 De berekening hiervan is complexer dan het optellen van positieve en negatieve radiative forcing (Raupach &
Fraser, 2011).
11
opwarming omdat waterdamp zelf een broeikasgas is.10
To the extent that water vapor concentrations increase in a warmer world, the climatic effects
of the other greenhouse gases will be amplified. Models of the Earth’s climate indicate that
this is an important positive feedback that increases the sensitivity of surface temperatures to
carbon dioxide by nearly a factor of two when considered in isolation from other feedbacks,
and possibly by as much as a factor of three or more when interactions with other feedbacks
are considered. (Held & Soden, 2000)
Ook de natuurlijke kringlopen van broeikasgassen als koolstofdioxide en methaan intensiveren de
opwarming door hun reactie op temperatuur en vochtigheid. Een hogere temperatuur zorgt er
hoogstwaarschijnlijk voor dat de aarde en oceanen netto minder CO2 opnemen bij een verhoogde
atmosferische CO2-concentratie wat resulteert in een hogere airborne fraction die opnieuw een
opwarmend effect heeft op de temperatuur (Betts et al., 2011).
Een laatste belangrijk terugkoppelingsmechanisme heeft te maken met het smelten van het poolijs.
Het smelten van ijs maakt de oppervlakten van ijskappen donkerder waardoor het ijs een lager
albedo-effect krijgt. Het albedo-effect geeft aan hoeveel zonnestraling een oppervlakte weerkaatst.
Bij een lagere albedo absorbeerd het ijs meer warmte waardoor het nog verder gaat smelten
(Raupach & Fraser, 2011).
Sinds de jaren 1980 worden steeds hogere temperaturen gemeten in de bovenste lagen van de
permafrost (IPCC, 2007). Het smelten van de permafrost is een heel verontrustend
terugkoppelingsmechanisme aangezien de dooi koolstofdioxide en methaan vrijlaat dat daar
doorheen duizenden jaren geaccumuleerd werd. De grond houdt ongeveer dubbel zoveel CO₂ vast
als momenteel aanwezig is in de atmosfeer. Niet alle CO₂ in de permafrost loopt het risico om de
komende eeuwen in de atmosfeer gelost te worden maar een groot deel zal in enkele tientallen jaren
na de dooi langzaam in de atmosfeer komen (Schuur & Abbott, 2011) wanneer de CO₂ niet meer
volledig opgenomen wordt door de extra begroeiing op de dooiende ondergrond (Schuur et al.,
10 The water vapor feedback is the process whereby an initial warming of the planet, caused, for example, by an
increase in atmospheric carbon dioxide, leads to an increase in the humidity of the atmosphere. Because water vapor
is itself a greenhouse gas, this increase in humidity causes additional warming. (Dessler & Sherwood, 2009, p.
1020)
... although there continues to be some uncertainty about its exact magnitude, the water vapor feedback is virtually
certain to be strongly positive, with most evidence supporting a magnitude of 1.5 to 2.0 W/m2/K, sufficient to
roughly double the warming that would otherwise occur. (2009, p. 1021)
12
2009). De hoeveelheid methaan die het risico loopt aan de permafrost te ontsnappen is heel wat
kleiner maar aangezien dit broeikasgas een veel grotere opwarmend effect heeft zou methaan bijna
de helft van de radiative forcing door 'permafrost emissies' veroorzaken (Schuur & Abbott, 2011).
Uitgedrukt in CO₂-equivalenten11 schatten Schuur en Abbott dat er tegen 2040 30 tot 60 miljard ton
koolstof in de lucht zou vrijkomen bij het smelten van de permafrost. Tegen 2100 zou dit oplopen
232 tot 380 miljard ton en 549 tot 865 miljard tegen het jaar 2300.
Momenteel wordt ongeveer 60 procent van de CO₂ emissies geabsorbeerd door natuurlijke 'sinks'
zoals de oceaan en de aardse biosfeer. De overige CO₂-uitstoot, de airborne fraction12 die
momenteel ongeveer 40 procent bedraagt, komt in de atmosfeer terecht. Hoewel er onder
wetenschappers nog heel wat discussie over bestaat beweren sommigen dat de efficiëntie van de
koolstofputten achteruitgaat onder invloed van de klimaatwijzigingen (Gloor, Sarmiento, & Gruber,
2010). De airborne fraction bleef de afgelopen 5 decennia vrijwel constant (Knorr, 2009) maar
sommige wetenschappers zoals Canadell et al. (2007), Raupach et al. (2008) en Le Quéré et al.
(2009) rapporteren een stijging van de airborne fraction. Deze zou 45 procent bereikt hebben.
Andere auteurs (Gloor, Sarmiento, & Gruber, 2010; Knorr, 2009) betwisten dit en stellen dat de
mechanismen die aan de airborne fraction ten gronde liggen complex zijn. De stijging zou ook een
gevolg kunnen zijn van de reactie van het systeem op de enorme toename van CO₂-uitstoot sinds de
jaren '90. Of de airborne fraction recent gestegen is blijft onderwerp van discussie maar indien Le
Quéré gelijk heeft en de airborne fraction effectief stijgt dan is dit een zeer krachtig
terugkoppelingsmechanisme.
Terugkoppelingsmechanismen beïnvloeden het verloop van de temperatuurstijging op een niet te
onderschatten wijze. We lopen het risico een kantelpunt (tipping point) te overschrijden waarna het
klimaat zichzelf verder opwarmt, met of zonder antropogene broeikasgassen en zonder de
mogelijkheid om de klimaatverandering tegen te houden of terug te draaien. In het geval van
dergelijke abrupte klimaatveranderingen13 zou de aarde een ander evenwicht bereiken met een
enorme impact op ecologische systemen zoals het afsterven van het gehele Amazonewoud, het
11 Een hoeveelheid niet CO₂-broeikasgassen wordt soms uitgedrukt in CO₂-equivalenten om duidelijke vergelijkingen
te kunnen maken (IPCC, 2007).
12 “... the ratio between the increase rate in atmospheric CO₂ and the CO₂ emitted to the atmosphere by human
activity (fossil fuel burning and land use change)” (Gloor et al., 2010, p. 9047).
13 “... when the climate system is forced to cross some threshold, triggering a transition to a new state at a rate
determined by the climate system itself and faster than the cause.’’ (Lenton et al., 2008, p. 1786)
13
verdwijnen van de Groenlandse ijskappen en het tot stilstand komen van de golfstroom. (Lenton et
al., 2008). De golfstroom, een sterke warme stroming in de Atlantische oceaan, heeft via het
transport van warmte heel veel invloed op het huidige klimaat. Zo is het gematigde klimaat van
West-Europa grotendeels een gevolg van de golfstroom (Vellinga & Wood, 2002). Door de instroom
van grote hoeveelheden zoet water als gevolg van de smeltende ijskappen en extra neerslag zou de
golfstroom vertragen en zelfs tot stilstand kunnen komen (Lenton et al., 2008). Hoewel de
consequenties niet exact te voorspellen zijn en zich over een periode van minstens 100 jaar zullen
manifesteren, hebben Velliga en Wood (2008) het over afnemende neerslag en dalende temperaturen
in de noordelijke hemisfeer. Op sommige plaatsen zou het kouder worden dan voor de industriële
revolutie. De effecten van het stilvallen van de golfstroom kunnen echter niet aanzien worden als
het terugdraaien van de opwarming van de aarde. Het klimaat zou enkel in nog sterkere mate
gedestabiliseerd worden met bijvoorbeeld op lokaal niveau snelle en grote veranderingen van het
zeeniveau tot gevolg.
Informatie over terugkoppelingsmechanismen en mogelijke kantelpunten is van vitaal belang om
enigszins betrouwbare voorspellingen te doen over de toekomstige temperatuurstijgingen en hun
consequenties. Toch bestaat er nog heel wat onzekerheid, zowel omtrent de toekomstige
antropogene emissies als omtrent de invloed en sterkte van terugkoppelingsmechanismen. Zo blijft
ook de drempelwaarde, uitgedrukt in een bepaalde temperatuurstijging of CO₂-concentratie, voor
plotse klimaatwijzigingen heel onzeker (Jones & De Meyere, 2009).
3. Gevolgen
3.1 Temperatuur
Volgens het laatste rapport van het IPCC steeg de gemiddelde temperatuur tussen 1906 en 2005 met
0,74°C. Er is sprake van een versnelling. In 50 jaar, 1956 tot 2005, steeg de temperatuur twee maal
sneller dan in de 100 jaar tussen 1906 en 2005. De uiteindelijke temperatuurstijging hangt af van de
reactie van het klimaatsysteem op de stijgende atmosferische broeikasgasconcentaties, de
zogenaamde klimaatgevoeligheid. Deze geeft de temperatuurstijging weer bij een verdubbeling van
de pre-industriële CO₂-concentratie. (IPCC, 2007 in Jones & De Meyere, 2009).
Volgens het rapport zal de temperatuur tegen het einde van deze eeuw tussen 1,1 en 6,4°C stijgen
14
ten opzichte van de gemiddelde temperatuur in 1980-1999. Om de vergelijking te kunnen maken
met de temperatuur vóór de industriële revolutie telt men hier 0,5°C bij. Dit maakt dat de
toekomstige temperatuurstijging voorspeld wordt tussen 1,6 en 6,9°C te liggen wanneer er geen
mitigatiemaatregelen ondernomen worden. Het onzekerheidsinterval is zo groot doordat de
hoeveelheid broeikasgassen en aërosolen in de atmosfeer bepaald wordt door moeilijk te
voorspellen factoren. Zo is het bijna onmogelijk om in te schatten hoeveel technische vooruitgang
we de komende decennia mogen verwachten, welke levensstijl mensen erop na zullen houden, hoe
aan hun behoefte voldaan zal worden en hoeveel mensen er zullen zijn. Ook de wereldeconomie is
een heel volatiele factor die een enorme impact heeft op de concentratie broeikasgassen in de
atmosfeer. (IPCC, 2007 in Betts et al., 2011)
Om toch plausibele voorspellingen over de gevolgen van de stijgende temperaturen te kunnen
maken werkt het IPCC met 6 scenario's (A1FI ,A1B, A1T, A2, B1 en B2) die gebaseerd zijn op de
variatie van de factoren bevolkingsgroei, economische groei en technologische verandering. De
scenario's worden allemaal even plausibel geacht en houden geen rekening met eventuele
maatregelen die genomen worden om de klimaatveranderingen tegen te gaan (IPCC, 2007).
Betts et al. (2011) wijzen er op dat er heel wat aandacht gaat naar drie van de zes scenario's omdat
deze geanalyseerd werden met meer omvattende analysemethoden. A1FI, het scenario met de
hoogste temperatuurstijging, werd enkel geanalyseerd met meer eenvoudige modellen waardoor het
niet opgenomen wordt in de 'AR4' grafiek die de evolutie van de temperatuur weergeeft. De indruk
wordt gewekt dat een opwarming van 4°C enkel zal plaatsvinden indien het hoogste
emissiescenario werkelijkheid wordt.14 Toch reikt het interval van de uitgetekende scenario's
waarbinnen de mogelijke temperatuurstijging tot 2100 ligt, tot 5,9°C ten opzichte van preindustriële niveaus en is de mogelijke temperatuurstijging zelfs nog hoger, tot 6,9°C, als men alle
zes de modellen in rekening brengt. Een opwarming van 4°C ligt dus eerder in het midden van het
interval dan in het bovenste gedeelte. Betts et al. onderzochten de implicaties van het hoogste
emissiescenario (A1FI) en concludeerde dat de aarde tijdens de jaren 2070, de jaren 2060 in het
geval van sterkere terugkoppelingsmechanismen, een opwarming van 4°C ten opzichte van preindustriële temperaturen kan kennen. In 2090 zou dit al 5°C kunnen zijn. Het is momenteel nog te
vroeg om bepaalde scenario's uit te sluiten of meer plausibiliteit toe te kennen (Betts et al., 2011).
Aangezien de meeste broeikasgassen decennia tot eeuwen in de atmosfeer aanwezig blijven houden
de klimaatveranderingen niet op wanneer de uitstoot, hypothetisch gezien, helemaal zou stilvallen.
14 Deze perceptie wordt ook in de hand gewerkt doordat de periode 1980-2000 en niet het pre-industriële niveau als
vergelijkingsbasis gebruikt wordt (Betts et al., 2011).
15
Zoals Jones en De Meyere het verwoorden "... is de opwarming die zich nu voordoet het gevolg van
emissies uit een vroegere periode, terwijl de gevolgen van de veel hogere emissies van vandaag zich
nog in de toekomst moeten manifesteren." (Jones & De Meyere, 2009, p. 61). Daarnaast wordt
traagheid van het klimaatsysteem onder meer in de hand gewerkt door de indirecte opwarming van
de atmosfeer via de oceanen. Zij absorberen namelijk heel wat warmte die maar heel geleidelijk
terug wordt afgegeven aan de atmosfeer (Levitus et al., 2012).
3.2 Zeeniveau
Een belangrijke consequentie van een warmer wordend klimaat is de stijging van het zeeniveau. Dit
wordt grotendeels veroorzaakt doordat het zeewater uitzet als gevolg van de hogere temperaturen.
De oceanen absorberen namelijk 80% van de extra warmte die de klimaatwijziging met zich
meebrengt (Nicholls & Cazenave, 2010). De tweede en meest voor de hand liggende oorzaak is de
watertoevoer, veroorzaakt door het smelten van de gletsjers en de sneeuwvelden. Elk decennium is
er tijdens de zomermaanden 7,4 procent minder gletsjerijs (IPCC, 2007 in Jones & De Meyere,
2009).
Sinds het einde van de 19e eeuw is het zeeniveau jaarlijks gemiddeld 1,7 millimeter gestegen.
Tussen 1993 en 2009 was dit opgelopen tot een jaarlijkse gemiddelde van 3,3 millimeter, wat een
versnelling suggereert (Nicholls & Cazenave, 2010). Gedurende de 20e eeuw steeg het zeeniveau
17 centimeter (Jones & De Meyere, 2009).
Het IPCC rapport voorspelde in 2007 een stijging van 18 tot 59 centimeter tijdens de periode 19902090 (IPCC, 2007). De stijging veroorzaakt door het smelten van de ijskappen op Antarctica en
Groenland werd hierbij niet meegerekend. Dit wordt gemotiveerd door de verwachting dat de dooi
gecompenseerd zou worden door extra sneeuwval en vooral omdat de bijdrage van deze ijskappen
aan het stijgende zeeniveau heel onzeker is (Rahmstorf, 2010). Observaties sinds 2007 suggereren
echter dat zowel de Antarctische als de Groenlandse ijskappen sneller aan massa verliezen dan dat
verwacht kan worden van hun smelt- en sneeuwpatroon (Lowe & Gregory, 2010) en dat dit verlies
ingecalculeerd moet worden in de modellen die het toekomstige zeeniveau willen voorspellen. Toch
blijft hier heel wat onzekerheid over bestaan. Andere bronnen stellen dat de ijskappen op Groenland
sinds 2005 trager aan massa verliezen (Kerr, 2009). De versnelling van het smeltproces tijdens de
late jaren '90 zou te wijten zijn aan natuurlijke variaties van voorbijgaande aard (Lowe & Gregory,
2010). De onderzoekers insisteren er wel op dat de gletsjers uiteindelijk zullen smelten indien de
16
temperatuur blijft stijgen15 (Kerr, 2009). Er zou een einde gekomen zijn aan de versnelling van het
smeltproces, dat bijgevolg niet naar de toekomst geëxtrapoleerd mag worden (Nick, Vieli, Howat,
& Joughin, 2009), maar de gletsjers blijven verkleinen aan een trager tempo.
Recentere, semi-empirische studies kondigen een veel hoger zeeniveau aan dan de voorspellingen
van het IPCC. Jevrejeva (2010) voorziet een stijging van 60 tot 160 centimeter tijdens de 21e eeuw.
Ook de projecties van Rahmstorf en Vermeer (2009), 75 tot 190 centimeter tussen 1990 en 2100,
zijn pessimistisch. Rahmstrof (2010) wijst er evenwel op dat het heel onwaarschijnlijk is dat de
bovengrenzen van deze voorspellingen, waar de media op focussen, uitkomen. Het is namelijk heel
moeilijk om de gevolgen te voorspellen van de hoge temperaturen die deze bovengrenzen teweeg
zouden brengen en de manier waarop deze onzekerheden in de projecties geïntegreerd worden heeft
invloed op de hoogte van de bovengrenzen. Hij stelt voor om de centrale schattingen met elkaar te
vergelijken om iets zinnigs te kunnen zeggen over de stijging van de zeespiegel. Voor de studie die
hij in 2009 samen met Vermeer uitvoerde komt dit neer op een centrale schatting van 114 centimeter
tegen 2095 en 124 centimeter tegen 2100 (Vermeer & Rahmstorf, 2009).
De semi-empirische studies zijn onderhevig aan kritiek. Ze gaan namelijk uit van de
veronderstelling dat het ijs steeds sneller smelt naarmate het warmer wordt en baseren zich op
gegevens over zeeniveau en temperatuur uit het verleden om dit effect te berekenen Het probleem
hiermee is dat het helemaal niet zeker is of de manier waarop het stijgen van de zeespiegel en de
temperatuur aan elkaar gerelateerd zijn onveranderd zal blijven in de toekomst en dus dezelfde
effecten met betrekking tot het zeeniveau zal reproduceren (Rahmstorf, 2010).
De gevolgen van een stijgende zeespiegel reiken verder dan enkel het overstromen van
kustgebieden. Een ander onmiddellijk gevolg is het vermengen van zout water met zoet oppervlakte
water. Na een tijd zal de kust zich aanpassen aan de hogere zeespiegel. Dit zorgt voor meer erosie
met als gevolg dat zout water zich vermengt met zoet grondwater. Draslanden zoals zoutmoerassen
zullen in grootte afnemen indien ze onvoldoende sediment hebben om gelijke tred te houden met
het stijgende zeewater (Nicholls & Cazenave, 2010).
Dit alles heeft enorme socio-economische gevolgen zoals beschreven in het rapport van werkgroep
15 Ook als de uitstoot van broeikasgassen van vandaag op morgen tot nul gereduceerd zou worden, zou het zeeniveau
significant stijgen als gevolg van de traagheid van het klimaatsysteem. Jevrejeva (2010) schat dat we sowieso
veroordeeld zijn tot een stijging van 16 tot 22 centimeter.
17
II van het IPCC dat handelt over de impact van de klimaatwijzigingen, de mogelijke
adaptatiemaatregelen en de kwetsbaarheid van de verschillende regio's in de wereld (Parry, 2007).
De dichtbevolkte delta's en hun groeiende steden in Zuid-Azië en Zuid-Oost-Azië zijn heel
kwetsbaar. Ook Afrika is bedreigd doordat kustgebieden een lage ontwikkelingsgraad kennen en er
een snelle bevolkingsgroei verwacht wordt. Kleine eilandstaten, zowel hoger als lager gelegen
eilanden, hebben het meest te vrezen van een stijgende zeespiegel. Zij lopen het risico tijdens de
21e eeuw helemaal onder te lopen (Nicholls & Cazenave, 2010).
3.3 Neerslag, waterbeschikbaarheid en voedselproductie
Eén van de gevolgen van de klimaatverandering die we nu al ervaren, is een veranderend
neerslagpatroon. Het regent meer in Noord- en Zuid-Amerika, in het Noorden van Europa en in
Noord- en Centraal-Azië (IPCC 2007, in Jones & De Meyere, 2009). Hierdoor neemt het risico op
zware overstromingen gevoelig toe (Wilby & Keenan, 2012). De toename van regen in bepaalde
delen van de aarde wordt gelinkt aan droogte in andere gebieden (Allan, 2011). In Zuid-Azië, de
Mediterrane gebieden en in de Afrikaanse Sahel is de neerslag afgenomen met droogte tot gevolg
(IPCC, 2007 in Jones & De Meyere, 2009).
Droogte, bos-of akkerbrand en overstroming zijn desastreus voor de landbouw. Vooral kleine
boeren hebben hier last van en zullen bij een ongewijzigd klimaatbeleid blootgesteld worden aan
mislukte
oogsten.
Dit
maakt
hen
kwetsbaar
voor
voedselonzekerheid,
schulden,
gezondheidsproblemen en soms ook dakloosheid en sociaal geweld (Brondizio & Moran, 2008).
Een
veranderend
neerslagpatroon
heeft
onder
meer
gevolgen
voor
de
wereldwijde
waterbeschikbaarheid. In sommige tropische gebieden kan de toegang tot water met 10 tot 40
procent toenemen. Droge gebieden krijgen dan weer te maken met een daling van 10 tot 30 procent.
Tegen 2020 zouden in Afrika 75 tot 250 miljoen mensen te maken krijgen met waterschaarste. Door
het smelten van gletsjers verliest één zesde van de wereldbevolking de zekerheid van drinkbaar
water aangezien zij afhankelijk zijn van het smeltwater dat in de lente en zomer de rivieren voedt.
Tegen 2050 wordt er waterschaarste verwacht voor één miljard mensen (IPCC, 2007 in Jones & De
Meyere, 2009).
De landbouw wordt naast het neerslagpatroon ook beïnvloed door andere veranderende
weerfenomenen zoals de regelmaat van de seizoenen. De landbouw zal heel wat te lijden hebben
18
onder de toenemende instabiliteit van het klimaat wat, in combinatie met een groeiende
wereldbevolking, een nefaste impact heeft op de wereldwijde voedselzekerheid. In sommige regio's
zal het risico op hongersnood toenemen. De factoren die in een wereld zonder kimaatveranderingen
voor een daling van het aantal ondervoede kinderen zouden zorgen, zoals een stijging van het
inkomen per capita, zullen grotendeels teniet gedaan worden door de gevolgen van een veranderend
klimaat. Er wordt verwacht dat de klimaatverandering 20 procent meer ondervoede kinderen te
weeg zal brengen (Nelson, 2009).
Bij een lage opwarming zullen de gevolgen voor de voedselproductie afhangen van regio tot regio.
Droge en tropische gebieden zullen een afname van de landbouwopbrengst kennen, in gematigde
temperatuurzones zal de voedselproductie een beetje verhogen. In het geval van sterke
temperatuurstijgingen zal de voedselproductie wereldwijd aangetast worden (IPCC, 2007 in Jones
& De Meyere, 2009).
3.4 Orkanen
Verder winnen de orkanen ter hoogte van de noordelijke Atlantische Oceaan aan kracht,
hoogstwaarschijnlijk een gevolg van de klimaatwijzigingen (Knutson et al., 2010). Knutson et al.
hebben het over een intensiteitsverhoging van 2 tot 11 procent tegen 2100 en het frequenter
voorkomen van de meest intense stormen. Toen het laatste rapport van het IPCC uitkwam was het
nog niet duidelijk of het totaal aantal tropische orkanen stijgt als gevolg van de klimaatwijzigingen.
(IPCC, 2007 in Jones & De Meyere, 2009). Knutson et al. (2010) verwachten een daling van 6 tot
34 procent van de globale gemiddelde frequentie van tropische stormen. Over de hele wereld
zouden dus minder orkanen voorkomen maar men zou wel vaker met krachtigere stormen te maken
krijgen.
Andere gevolgen van het veranderende klimaat die momenteel al tot uiting komen zijn onder andere
minder koude dagen en nachten en meer hittegolven.
19
3.5 Klimaatvluchtelingen en ongelijkheid
Klimaatwijzigingen hebben een enorme impact op de gezondheidssituatie van de inwoners van
zowel ontwikkelde als minder ontwikkelde landen. De westerse wereld kan zich verwachten aan
een hoger aantal sterfgevallen als gevolg van frequentere en intensere hittegolven en infectieziekten
(Costello et al., 2009).
In derdewereldlanden is de situatie nog onrustwekkender, enerzijds omdat de effecten van de
klimaatveranderingen zich intenser uiten en anderzijds, omdat deze staten veel minder goed in staat
zijn om hun bevolking bij te staan in het geval van hevige en abnormale weersomstandigheden.
Al deze effecten van de klimaatverandering hebben immense socio-economische gevolgen en
maken dat miljoenen mensen op de vlucht slaan voor honger, overstroming, droogte, enz... Het is
onmogelijk om het exacte aantal klimaatvluchtelingen te kennen, deels omdat er geen consensus is
over wie klimaatvluchteling is en wie niet. Voorspellen hoeveel mensen zullen migreren door de
gevolgen van een warmere wereld is zo mogelijk nog moeilijker. Het aantal klimaatvluchtelingen
zal afhangen van de effectieve klimaatveranderingen en van de beslissingen van individuen om te
migreren. Toch zijn er aanwijzingen dat de klimaatvluchtelingencrisis alle vluchtelingencrisissen
die de wereld tot op heden gekend heeft zal overtreffen met betrekking tot het aantal getroffen
mensen16 (Biermann & Boas, 2010).
De klimaatproblematiek wordt gekenmerkt door een enorme onrechtvaardigheid. Zij die het minst
uitstoten, zowel nu als in het verleden, worden het hardst getroffen door de klimaatveranderingen.
Van de 262 miljoen mensen die, tussen 2000 en 2004, jaarlijks getroffen werden door een
klimaatramp woonden er 98 procent in de derde wereld (Jones & De Meyere, 2009).
Naast het feit dat vooral regio's getroffen worden waar mensen wonen die weinig tot niets hebben
bijgedragen aan de uitstoot van broeikasgassen heeft de ongelijkheid waar het klimaatvraagstuk ons
mee confronteert vooral te maken met een ongelijke capaciteit om zich aan te passen. Rijkere
landen kunnen door middel van adaptatiemaatregelen voorkomen dat burgers getroffen worden door
klimaatrampen. Dit is echter geen optie voor armere landen (Biermann & Boas, 2010).
3.6 Na 2100
De 6 scenario's waarmee het IPPC werkt doen maar voorspellingen tot 2100. Daardoor gaat de
16 Schattingen spreken van 200 tot 250 miljoen klimaatvluchtelingen tegen 2050 (Biermann & Boas, 2010).
20
meeste aandacht naar deze periode. Maar men mag niet vergeten dat de tijd doortikt na 2100 en dat
de temperaturen zelfs in het meest optimistische scenario ook na dat jaar zullen blijven stijgen als
gevolg van enerzijds de traagheid van het klimaatsysteem en anderzijds de stijgende cumulatieve
concentraties broeikasgassen in de atmosfeer. Zelfs indien een opwarming van 4°C of meer
vermeden wordt vóór 2100, kan dit nog steeds werkelijkheid worden in een verdere toekomst. Het
spreekt voor zich dat de onzekerheid van voorspellingen die meer dan een eeuw verder reiken
aanzienlijk groter is. Van de hierboven besproken consequenties van een instabiel klimaat is de
stijging van het zeeniveau op langere termijn het meest ontrustwekkend. Indien de ijskappen op
Groenland volledig smelten kan het zeewater tot 7 meter stijgen. Wordt het klimaatsysteem
gedurende meerdere eeuwen blootgesteld aan een opwarming van meer dan 3°C dan is het
verdwijnen van het Groenlandse ijs hoogstwaarschijnlijk onomkeerbaar (IPCC, 2007 in Jones & De
Meyere, 2009).
4. Adaptatie en mitigatie
4.1 Een opwarming van 2°C
Al in 1992 werd een verdrag tot stand gebracht waarin politieke leiders zich tot doel stelden om
gevaarlijke klimaatveranderingen te vermijden door de uitstoot van broeikasgassen te stabiliseren.
Een opwarming van 2°C komt overeen met een atmosferische CO2-concentratie van 350 tot 450
ppm en wordt door vele landen als de grens erkend die de wereldwijde temperatuurstijging niet mag
overschrijden. Deze grens wordt ook door vele wetenschappers aanzien als de maximale
opwarming wil men de ergste gevolgen voorkomen (Jones & De Meyere, 2009).
Toch zal ook een wereld die 2°C warmer is heel wat menselijk leed met zich meebrengen. Dit werd
nog duidelijker na de publicatie van een update van het IPCC door Smith et al. (2009). Hieruit bleek
dat de gevolgen van een opwarming van 2°C ernstiger zijn dan eerst aangenomen werd. In dit
opzicht lijkt het vreemd om vast te houden aan de 2°C-grens en zeker om een CO2-concentratie van
450 ppm als bovengrens te hanteren. 450 ppm geeft immers maar een gemiddelde kans om effectief
onder de 2°C te blijven (Sawin et al., 2009). Onder meer om deze redenen argumenteren andere
wetenschappers zoals Hansen et al. (2009) en Rockström et al. (2009) dat een CO2-concentratie van
350 ppm het absolute maximum is. Om dit doel te behalen zou de huidige CO2-concentratie moeten
afnemen aangezien de concentratie nu al meer dan 390 ppm bedraagt. Volgens Jones en De Meyere
21
(2009) is dit geen realistische doelstelling. De 2°C-grens is bijgevolg eerder een praktische richtlijn,
gekozen vanwege de veronderstelde haalbaarheid. Er zijn echter al studies die uitwijzen dat we heel
weinig kans hebben om onder deze grens te blijven (Anderson & Bows, 2011).
De 2°C-grens bevindt zich aan de onderkant van het interval van mogelijke opwarmingscenario's
die het IPCC ontwikkelde. De scenario's in kwestie geven de mogelijke emissiegroei weer voor een
scenario waarin het huidige klimaatbeleid wordt voortgezet. Daarnaast berekende het IPCC ook het
stabilisatieniveau van CO₂ voor een bepaalde mate van opwarming. Op die manier kan men bepalen
hoeveel emissiereductie vereist is om een kans te hebben binnen een 'veilig' interval te blijven. Het
is heel duidelijk dat de uitstoot van broeikasgassen enorm zal groeien in het geval van een
ongewijzigd beleid en er enorme uitstootreducties zullen moeten doorgevoerd worden om de
temperatuurstijging onder de 2°C te houden. Ter illustratie: bij een klimaatgevoeligheid van 3°C
zou men de wereldwijde CO₂-uitstoot tegen 2050 met 50 tot 85 procent moeten reduceren ten
opzichte van het emissieniveau van 2000 om de CO₂-concentreatie te stabiliseren op 350 à 400 ppm
en de temperatuurstijging tussen 2 en 2,4°C te houden. Het Westen zou tegen 2050 de CO₂-uitstoot
met 80 à 95 procent ten opzichte van 1990 moeten verminderen om binnen dit scenario te blijven.
De uitstoot van CO₂ zou moeten pieken tussen 2000 en 2015 (IPCC, 2007 in Jones & De Meyere,
2009). Deze projectie werd gemaakt in 2007. Hoewel er een significante CO₂-daling van 1,4
procent opgemeten werd tijdens het crisisjaar 2009 steeg de globale uitstoot in 2010, parallel met de
stijging van het Bruto Mondiaal Product opnieuw met 5,9 procent, vooral door de emissiegroei in
de derde wereld17 (Peters et al., 2012). Dit maakt dat de hierboven omschreven reductiedoelstelling
elk jaar onwaarschijnlijker wordt.
4.2 Emissiebudget
Hoeveel CO₂ mogen we nog uitstoten voordat de aarde meer dan 2°C opwarmt? In 2009 berekende
Meinshausen dat er tussen 2000 en 2050 1000 gigaton (Gt) CO₂ uitgestoten mag worden om 75
procent kans te hebben om onder de gewenste 2°C ten opzichte van de pre-industriële temperatuur
te blijven18. 1440 Gt correspondeert met een kans van 50 procent. Uit een recente berekening van
17 Hierbij moet wel de kanttekening gemaakt worden dat de stijgende emissiecurves van derdewereldlanden maar deels
toe te schrijven zijn aan binnenlands verbruik. Een significant deel van de uitstoot komt van de fabricage van
exportproducten voor westerse consumenten (Weber, Peters, Guan, & Hubacek, 2008).
18 Meinshausen (2009) vertelt er ook bij dat de kans om boven de 2°C grens uit te komen 53 tot 83 procent wordt
22
Grasso (2012) blijkt dat er vanaf 2010 nog 657,1 Gt19 koolstofdioxide uitgestoten kan worden,
zonder dat “international bunkers such as aviation and shipping” (Grasso, 2012) meegerekend
worden. Andere auteurs bekomen een resterend budget van 670 Gt, waarschijnlijk omdat de
economische recessie in rekening gebracht werd. In tien jaar tijd, één vijfde van de voorziene
periode, werd ongeveer één derde van het resterende emissiebudget opgesoupeerd (Grasso, 2012).
Ook uit deze cijfers blijkt de nood aan broeikasgasreductie en sterke klimaatmaatregelen.
4.3 Urgentie
Verschillende auteurs (Jones & De Meyere, 2009; Raupach & Fraser, 2011) wijzen op het risico van
een 'management probleem'. Hoe langer we wachten om effectieve actie te ondernemen om de
klimaatverandering tegen te gaan, hoe gevaarlijker de gevolgen en hoe hoger de adaptatie- en
mitigatie-kosten20. “The level of risk we incur is directly related to the strength and speed of our
actions.”(Raupach & Fraser, 2011, p. 16).
De manier waarop het probleem hier geformuleerd wordt, toont mooi aan hoe belangrijk de
komende decennia zijn. De mitigatie-acties die tussen nu en 20 jaar ondernomen worden, hebben
een grote impact op de kans om binnen een laag emissiescenario te blijven (IPCC, 2007).
Toch moet men opletten met zienswijzen die de klimaatproblematiek willen 'managen'. Jamieson
(1992) waarschuwt dat dit een vorm van economisch denken is die tegenwoordig overal
doorschemert:
One reason for the hegemony of economic analysis and prescriptions is that many people
have come to think that neoclassical economics provides the only social theory that
accurately represents human motivation. According to the neoclassical paradigm, welfare
can be defined in terms of preference satisfaction, and preferences are defined in terms of
choice behavior. From this, many (illicitly) infer that the perception of self-interest is the
indien de wereld in 2020 nog steeds meer dan 25 procent meer uitstoot dan in 2000.
19 Grasso (2012) is voorzichtig. Hij waarschuwt dat zijn cijfers enkel indicatief zijn en niet bedoeld om
klimaatwetenschappers tegen te spreken.
20 Ook op de economie heeft de klimaatcrisis een immense impact. Het Sternrapport toonde aan dat het gevolg van
een ongewijzigd klimaatbeleid zal leiden tot een economische recessie met een verlies dat kan oplopen tot 20
procent van het Bruto Mondiaa Product (Stern, 2007 in Jones & De Meyere, 2009).
23
only motivator for human beings. This view suggests the following “management
technique”: if you want people to do something give them a carrot; if you want them to
desist, give them a stick. (Jamieson, 1992, p. 143)
Maar, argumenteert Jamieson, mensen doen niet steeds wat na een kosten-baten analyse als beste,
de efficiëntste en bijgevolg meest rationele, optie uit de bus komt. Een waarde als economische
efficiëntie kan het klimaatbeleid maar voor een deel vormgeven.
Een andere reden om economie binnen het debat omtrent klimaatbeleid niet als enige leidraad te
nemen, is dat economische analyse nooit alle gevolgen van de klimaatverandering in rekening kan
brengen. Daarvoor zijn de consequenties te onzeker en onderling te sterk verweven. Bovendien is
de wereld te divers en onbekend om de enorme effecten van de klimaatdestabilisatie op de
wereldeconomie te kunnen voorspellen.
Bijgevolg is “... the idea of managing global climate change ... a dangerous conceit.” (Jamieson,
1992, p. 146)
Naast mitigatie is er ook nood aan adaptatie, aanpassing aan de huidige en toekomstige
klimaatveranderingen, bijvoorbeeld het bouwen van dijken, het planten van droogtebestendige
gewassen, het bouwen van meer orkaanbestendige huizen (IPCC, 2007). Dit vereist krachtdadige
instituties, accurate informatie en de implementatie van technologieën die momenteel enkel in
rijkere landen bekend zijn (Lybbett & Sumner, 2010). Costello et al. (2009) vermelden het volgende
in verband met gezondheidszorg en het belang van informatie:
A key challenge is to improve surveillance and primary health information systems in the
poorest countries, and to share the knowledge and adaptation strategies of local communities
on a wide scale. Essential data need to include region-specific projections of changes in
health-related exposures, projections of health outcomes under different future emissions
and adaptation scenarios, crop yields, food prices, measures of household food security,
local hydrological and climate data, estimates of the vulnerability of human settlements (eg,
in urban slums or communities close to coastal areas), risk factors, and response options for
extreme climatic events, vulnerability to migration as a result of sea-level changes or storms,
and key health, nutrition, and demographic indicators by country and locality. (2009, p.
1694)
Migratie is ook een belangrijke vorm van adaptatie. In de context van de klimaatvluchtelingencrisis
argumenteren Bierman en Boas (2010) dat er nu al maatregelen genomen moeten worden om
24
mensen op vrijwillige basis te laten emigreren. Het is essentieel actie te ondernemen voordat de
situatie zo ernstig wordt dat mensen gedwongen worden ergens anders heen te trekken. Om de
onvermijdelijke migratie doordacht te organiseren zijn “long-term resettlement and reintegration
programs” (Biermann & Boas, 2010, p. 83) noodzakelijk.
Er is nog een andere, meer controversiële21 manier om om te gaan met de dreigende
klimaatwijzigingen, namelijk geo-engineering. Dit is “a term for a variety of divergent technologies
that are in most cases still technologically immature.” (Gordijn & ten Have, 2012)
Er zijn momenteel twee belangrijke technologieën: Carbon Dioxide Removal, die de capaciteit van
de koolstofputten wil verbeteren om op die manier letterlijk CO2 uit de lucht te halen, en Solar
Radiation Management. Laatstgenoemde wil er voor zorgen dat er meer zonne-energie
teruggekaatst wordt door bijvoorbeeld wolken met aerosolen in te spuiten.
Jones en De Meyer (2009) benadrukken dat mitigatie een onmisbaar onderdeel van een succesvol
klimaatbeleid vormt. Indien men enkel inzet op adaptatie zullen de gevolgen van het veranderend
klimaat, zoals de stijgende zeespiegel en de terugvallende voedselproductie, het adaptatiebeleid
telkens inhalen met verwoestende consequenties.
Hoewel de kans elk jaar kleiner wordt is het nog steeds mogelijk om gevaarlijke klimaatverandering
te voorkomen (Jones & De Meyere, 2009). Er is echter nood aan een alomvattende aanpak die veel
verder gaat dan de mitigatiemaatregelen die nu genomen worden.
De crisis van het klimaat is geen alles of niets verhaal. Indien we de 2°C grens overschrijden wil dit
niet zeggen dat alles verloren is en mitigatie niets meer uithaalt. Er is nog steeds een enorm verschil
tussen een opwarming van 3°C en een wereld die 6°C warmer is. 'Business as usual', vanuit het idee
dat we de strijd tegen de klimaatverandering verloren, is geen optie.
Dit hoofdstuk toont heel duidelijk aan dat de uitstoot van broeikasgassen moet worden
teruggedrongen. Er is nood aan een mondiaal emissieplafond om de stijgende emissiecurves een
halt toe roept.
De volgende twee hoofdstukken bespreken verschillende voorstellen met betrekking tot het
instellen van een dergelijk limiet en de verdeling van de emissies die dan nog uitgestoten mogen
worden.
21 Het zou ons te ver leiden om uitgebreid in te gaan op de controverse die dit soort technieken met zich meebrengt. Ik
hou het bij een vermelding en een korte verklaring van het concept.
25
Hoofdstuk 2
De 'equal per capita'-benadering
Zoals hoofdstuk 1 aantoonde is het essentieel om de uitstoot van antropogene broeikasgassen zo
snel mogelijk in te perken. Naast de controverse omtrent de grootte van de reductie, 450 deeltjes per
miljoen (ppm) of minder, bestaat er heel wat discussie over de wijze waarop dit gebeuren moet.
De 'equal per capita'-benadering is een invloedrijke manier om de ongebreidelde uitstoot aan
banden te leggen. In wat volgt bespreek ik de belangrijkste aspecten van de klassieke 'equal per
capita'-benadering: ik geef een voorbeeld van een eventueel emissieplafond en ga dieper in op het
gelijkheidsprincipe dat fungeert als belangrijk ondersteunend argument. Verder bespreek ik de
manier waarop de aanpak rekening houdt met het respectievelijke bevolkingsaantal van een land en
het globale emissiehandelsysteem, dat voor een welvaartstransfer van vervuilende naar minder
vervuilende landen moet zorgen.
Daarna ga ik dieper in op twee variaties van de 'equal per capita'-benadering, die beiden tegemoet
komen aan kritieken op de 'equal per capita'-benadering: het 'contraction and convergence'-model
van Meyer en de historische-schuld-benadering.
Het hoofdstuk wordt afgesloten met een bespreking van twee manieren om de 'equal per capita'benadering effectief te implementeren: de budget benadering en het Personal Carbon Allowancessysteem.
1. Limiet
De 'equal per capita'-benadering wil de uitstoot van broeikasgassen beperken door een limiet te
stellen aan de globale uitstoot van broeikasgassen, zoals bijvoorbeeld22 de CO₂-concentratie die
22 Ott en Sachs (2000) wijzen er op dat de beslissing over welke limiet men aanhoudt, wat de wetenschappelijke
consensus ook mag zijn, hoe dan ook een politieke overeenkomst blijft op basis van het risico dat men bereid is te
nemen. In theorie kan de 'equal per capita'-benadering elk emissieplafond implementeren. In lijn met de
26
overeenkomt met een opwarming van 2°C. Zoals in Hoofdstuk 1 uiteengezet werd, mag de
atmosferische CO₂-concentratie in dat geval niet boven de 450 ppm uitkomen. Op basis van de
berekeningen van Meinshausen (2009), geactualiseerd door Grasso (2012) rest er ons tussen 2010
en 2050 nog een uit te stoten emissiebudget van 657,1 Gt CO₂ indien we 75 procent kans willen
hebben dat de concentratie zich stabiliseert voordat een opwarming van 2°C ten opzichte van preindustriële temperaturen bereikt wordt. Deze berekening gaat uit van een einddatum, wat impliceert
dat de economie tegen 2050 omgevormd moet zijn tot een koolstofarm systeem. Tegen die tijd zal
het hele emissiebudget opgebruikt zijn en zal de temperatuurstijging meer dan 2°C bedragen als de
cumulatieve emissies blijven toenemen (Messner, Schellnhuber, Rahmstorf, & Klingenfeld, 2010).
Het emissiebudget representeert de absorptieve capaciteit van de atmosfeer die nog rest, voordat de
atmosferische CO₂-concentratie een hoogte bereikt die het klimaat in gevaarlijke mate
destabiliseert23.
2. Gelijkheid
De 'equal per capita'-benadering stelt voor de resterende absorptieve capaciteit van de atmosfeer
gelijk te verdelen onder de gehele wereldbevolking. Elke persoon heeft recht op een gelijke
hoeveelheid uitstoot (Agarwal & Narain, 1991; Baer, 2002; Jamieson, 2010; Sinden, 2010; Singer,
2002). Er wordt geen onderscheid gemaakt tussen mensen die in het Zuiden leven en op dit moment
minder uitstoten dan een gemiddelde bewoner van het noordelijke halfrond, en westerlingen.
Zuiderlingen mogen niet meer uitstoten, ook niet uit rechtvaardigheidsoverwegingen die wijzen op
het feit dat de westerlijke bevolking zijn hoeveelheid broeikasgassen al ruimschoots uitgestoten
heeft. Ook westerlingen hebben niet meer recht op uitstoot. Argumenten die stellen dat zij gewend
zijn aan een koolstofintensief leven, of dat het Westen geconfronteerd wordt met een 'carbon lock
in'24 gelden niet.
wetenschappelijke consensus zal ik in wat volgt de 2°C grens als niet te overschrijden limiet hanteren.
23 Zoals in hoofdstuk 1 naar voren kwam is zelfs een opwarming van 2°C niet onproblematisch. Om een duidelijk
betoog te kunnen opbouwen laat ik deze discussie ter zijde en zal ik de 2°C grens als de niet te overschrijden limiet
hanteren.
24 Het Westen wordt geconfronteerd met een 'carbon lock in'. Bepaalde structurele factoren zorgen er voor dat het
ontwikkelingspad van bestaande technologische en institutionele systemen moeilijk te veranderen is. Hierdoor verloopt
de overgang naar een lage koolstofeconomie heel moeizaam, ondanks het groeiende bewijs dat de huidige koolstof gedreven economie ernstige ecologische risico's met zich mee brengt. Het Westen zit als het ware opgesloten in
27
Uitgaande van een emissiebudget van 657,1 Gt CO₂ en een wereldbevolking van 7 miljard mensen
komt dit neer op een persoonlijk emissiebudget van ongeveer 94 ton CO₂ voor de volgende 40 jaar
of 2,3 ton per jaar. Tegen het einde van de periode zouden individuele emissiequota nog lager
moeten liggen, om de overgang naar de lagere toegestane emissies vanaf 2050 veilig te stellen
(Messner, Schellnhuber, Rahmstorf, & Klingenfeld, 2010) Dit emissiebudget representeert de
hoeveelheid uitstoot waar elke persoon recht op heeft.
Het emissiebudget dat Singer (2002) voorstelt, 1 ton CO₂ per persoon per jaar, is minder dan de
helft van wat de bovenstaande berekeningen impliceren. Dit komt omdat hij niet uitgaat van een
einddatum waarna praktisch alle uitstoot gevaarlijk is, maar van een persoonlijk emissiebudget dat
ook na 2050 constant blijft. Om dit mogelijk te maken is het noodzakelijk om vanaf het begin van
de implementatie van de 'equal per capita'-benadering hele lage emissiequota te hanteren.25
Vele auteurs, waaronder Peter Singer (2002) en Paul Baer (2002), vergelijken de atmosfeer met een
'global sink' waarin elke aardbewoner een gelijk aandeel heeft. Dit idee wordt ondersteund door de
overtuiging dat de aarde en haar hulpbronnen gemeenschappelijke goederen zijn waar elke
aardbewoner een gelijke aanspraak op kan maken. Zodoende geldt dit ook voor het vermogen van
de atmosfeer om uitstoot te absorberen en bijgevolg voor de aan uitstotende activiteiten gerelateerde
welvaart. “[The equal per capita] approach draws its prima facie plausibility from the view that,
between any two people, neither has done more than the other to create the absorptive capacity of
the earth.” (Risse, 2008, p. 27) Iedereen heeft dus evenveel recht op het absorptievermogen van de
atmosfeer.
De 'equal per capita'-benadering berust op een egalitaire assumptie die ook binnen de wereldethiek
te vinden is. Deze assumptie werd, volgens John Stuart Mill, door Jeremy Bentham als volgt
verwoord: “everybody to count for one, nobody for more than one.” (Mill, 1998, p. 257 in Guidi,
2008).
Gelijkheid wordt opgevoerd als het belangrijkste argument voor de 'equal per capita'-benadering.
Voor Peter Singer (2002) geldt dit gelijkheidsprincipe als een fundamenteel, vanzelfsprekend
principe dat geen verder bewijs of ondersteuning behoeft. Er mag bijgevolg enkel van dit principe
energiesystemen die op fossiele brandstoffen draaien (Unruh, 2000). De transportsector die afhankelijk is van benzine
en diesel is hier een voor de hand liggend voorbeeld van.
25 Opmerkelijk genoeg spreekt ook Messner (2010) van een persoonlijk emissiebudget van 1 ton CO₂ per jaar, maar dit
pas tegen 2050. De quota die Messner wil invoeren vanaf 2050 zijn even groot als de quota die Singer vanaf het eerste
implementatiejaar wil toepassen.
28
afgeweken worden indien daar een goede reden voor is.
3. Bevolking
De 'equal per capita'-benadering word onder meer voorgesteld door Agarwal en Narain (1991), twee
Indische onderzoekers van het Centre for Science and Environment, een onderzoeksorganisatie uit
New Delhi die zich inzet voor milieuvriendelijke, rechtvaardige ontwikkelingsstrategieën.
Zij pleiten ervoor dat het bevolkingsaantal van een land mee bepaalt hoeveel dat land mag uitstoten.
Hiermee gaan ze lijnrecht in tegen de logica die de Verenigde Staten hanteren om te rechtvaardigen
waarom ze het Kyoto-protocol niet ratificeren. Volgens de Amerikaanse regering ten tijde van
George W. Bush is het niet eerlijk dat non-Annex I-landen26 geen beperkingen opgelegd krijgen met
betrekking tot hun emissies terwijl de Westerse landen enorme inspanningen moeten leveren om
hun emissies in te perken (Singer, 2002). Dit is onrechtvaardig omdat bepaalde groeilanden, zoals
China en India, elk jaar meer broeikasgassen uitstoten en op het punt staan om de grootste uitstoters
ter wereld te worden. China stootte in 2006 al meer uit dan de Verenigde Staten (Gregg, Andres, &
Marland, 2008).
Op het eerste gezicht lijken de Amerikanen een punt te hebben. Als de VS uitstootquota opgelegd
krijgen dan zouden landen die meer uitstoten dan de VS toch ook onderworpen moeten worden aan
dergelijke beperkingen? Maar deze redenering gaat voorbij aan een belangrijk punt, namelijk het
bevolkingsaantal. Het aantal Amerikanen dat verantwoordelijk is voor de hoge uitstoot van het land
is vele malen lager dan het aantal Chinezen die samen de uitstoot van China veroorzaken. Een
eenvoudige berekening leert ons dat de gemiddelde Amerikaan veel meer broeikasgassen uitstoot
dan de gemiddelde Chinees. In 2009 stootte een Amerikaan gemiddeld 28,6 ton CO₂ uit, negen
maal meer dan een Chinees die slechts 3,1 ton in de atmosfeer bracht (Hertwich & Peters, 2009).
De zogenaamde rechtvaardigheid waar de Verenigde Staten naar streven reflecteert een status-quo
benadering, ook wel 'grandfathering' genoemd (Caney, 2009). Elk land vermindert de uitstoot met
een gelijk percentage. In de praktijk komt dit erop neer dat het recht op uitstoot verdeeld wordt op
basis van de huidige emissie verdeling. Wie voor het instellen van een limiet veel broeikasgassen
uitstoot mag erna proportioneel evenveel blijven uitstoten. Wie weinig vervuilt moet ook
verminderen en zo blijven de verhoudingen gelijk. Wie deze benadering verdedigt geeft hier
26 De categorie non-Annex I-landen bestaan uit de ontwikkelingslanden en groeilanden. De Annex I-landen zijn de
industrielanden (Bruyninckx, 2010).
29
impliciet mee aan de huidige uitstootverdeling rechtvaardig, of in ieder geval wenselijk te vinden.
Zoals eerder aangehaald rekent de 'equal per capita'-benadering af met de hierboven geschetste
ongelijkheid, door het totale emissiebudget te delen door het aantal aardbewoners. Om te weten
hoeveel elk land toebedeeld krijgt, wordt het individuele emissiequota vermenigvuldigd met het
aantal inwoners van elk land.
Een voor de hand liggende kritiek hierop is die van de bevolkingsgroei. Landen zouden er namelijk
gebaat bij zijn een groter aantal inwoners te hebben (Posner & Sunstein, 2009; Peter Singer, 2002).
Een groeiende bevolking is echter een weinig wenselijke evolutie, aangezien meer mensen ook
meer vervuiling veroorzaken. Maar als meer mensen meer emissierechten opleveren dan zouden
overheden in de verleiding kunnen komen om de bevolkingsgroei aan te moedigen. Bovendien
verkleint dit ieders gelijke deel. Dit probleem is simpel op te lossen: door een jaar in het verleden of
in de toekomst als referentiepunt te nemen en uit te gaan van het verwachte aantal inwoners voor
dat jaar, wordt deze valkuil vermeden. Peter Singer (2002) stelt daarom voor het emissiebudget
onder de verschillende staten te verdelen op basis van de bevolkingsgroei van elk land, die
momenteel door de Verenigde Naties verwacht wordt tegen 2050. Door te kiezen voor een
toekomstig jaar worden landen met een jonge bevolking, die voor een bevolkingsgroei zullen
zorgen in het komende decennium, niet in moeilijkheden gebracht.
Maar ook deze oplossing stuit op kritiek. Landen zoals China, die op het moment van de projecties
al maatregelen genomen hebben om hun bevolking onder controle te houden, worden bij deze
aanpak benadeeld (Sinden, 2010). Had China de één-kind-politiek niet ingevoerd dan had het land
recht op een groter aandeel van de emissierechten.
4. Emissiehandel
De meeste voorstanders van de 'equal per capita'-benadering incorporeren een vorm van
emissiehandel in hun voorstel: het 'cap-and-trade'-systeem (Baer, 2002; Hyams, 2009; Jamieson,
2005; Sinden, 2010; Singer, 2002). Momenteel bestaat dit al op Europees niveau, in Australië,
Nieuw-Zeeland, Tokyo, Zuid-Korea en in enkele Amerikaanse staten en Canadese provincies
(Betsill & Hoffmann, 2011). In tegenstelling tot de 'equal per capita'-benadering gebeurt de
30
verdeling van emissierechten niet op egalitaire wijze.27
4.1 Emissiehandel onder de equal per capita benadering
Momenteel bestaat er een enorme variabiliteit in individuele uitstoot. Een Europeaan bijvoorbeeld
stoot ruim negen maal meer uit dan een Indiër (Hertwich & Peters, 2009). Alle emissies die een
Indiër niet uitstoot, zou hij kunnen verkopen aan een Europeaan wiens emissiebudget niet volstaat
om zijn CO₂- intensieve leven te kunnen leiden. Op nationaal niveau zullen sommige landen minder
uitstoten dan waar ze recht op hebben, aangezien hun economie heel klein is, de levensstandaard
laag en dus weinig koolstofintensief of indien ze er in geslaagd zijn drastische CO₂-reducties door
te voeren. Deze landen zouden hun resterende emissierechten kunnen verkopen aan landen die meer
uitstoten dan hun rechtmatige deel van de emissierechten (Singer, 2002). Het verhandelen maakt
een uitstootrecht tot een waardevol goed. Er wordt volop gedebatteerd of het vermarkten van CO₂uitstoot wenselijk is.
De emissiehandel heeft een aantal belangrijke voordelen. In de context van de 'equal per capita'benadering is emissiehandel een manier om te voorkomen dat de Westerse economieën ineenstorten
wanneer de staten niet over voldoende uitstootrechten beschikken (Singer, 2002). Dit is een
belangrijk economisch en politiek argument voor de 'equal per capita'-benadering.
Verder bestaat een positieve correlatie tussen rijkdom en CO₂-uitstoot wat aangeeft dat
emissiehandel een welvaartstransfer teweeg zal brengen tussen rijke en arme landen en, afhankelijk
van het type actor dat deel mag nemen aan de emissiehandel, eventueel ook tussen rijke en arme
mensen (Hayward, 2007).
Een laatste belangrijk argument voor emissiehandel is dat landen aangespoord worden om minder
uit te stoten en om in te zetten op duurzame ontwikkeling (Baer, 2002; Sinden, 2010). Alle emissies
die landen kunnen reduceren hoeven ze niet meer aan te kopen. Ook derdewereldlanden zouden
gebaat zijn bij een verminderde uitstoot omdat ze dan meer uitstootrechten op de markt kunnen
brengen.
27 De European Union Emissions Trading Scheme, het grootste multi-nationale emissiehandelsysteem ter wereld,
verdeelde tijdens haar eerste implementatiefase, van 2005 tot 2007, de emissierechten gratis op basis van het
grandfathering principe (European Communities, 2008). Bedrijven die veel uitstootten voor de implementatie van
het systeem behielden hetzelfde proportionele aandeel in de uitstootrechten.
31
4.2 Globale emissiehandel
Door de wijze waarop emissiehandel nu functioneert gaan deze argumenten maar in beperkte mate
op. De laatste twee voordelen veronderstellen namelijk een handelssysteem in uitstootrechten, waar
alle landen ter wereld aan deelnemen. Momenteel is dit niet het geval. De emissiehandel die het
Kyoto Protocol naar voren schuift als flexibiliteitsmechanisme is enkel bestemd voor Annex Ilanden28, namelijk de geïndustrialiseerde landen, die het protocol ratificeerden. Dit zijn immers de
enige landen die reductiedoelstellingen opgelegd kregen (Ott & Sachs, 2000). De regel ligt nogal
voor de hand, aangezien de landen met reductieverplichtingen anders uitstootrechten kunnen kopen
van landen die zich niets van een uitstoot limiet moeten aantrekken, wat de hele reductie opzet
teniet zou doen. Maar hierdoor kunnen non-Annex I-landen geen handel drijven en daardoor is er
geen sprake van een welvaartstransfer. Ondanks het verzet van non-Annex I-landen tegen bindende
emissiequotas (Bruyninckx, 2010) hebben zij er volgens Singer (2002) heel wat bij te winnen
aangezien hun deelname aan de emissiehandel een significante herverdeling van de welvaart teweeg
zou brengen.
Een ander gevolg van het feit dat de non-Annex I-landen niet in uitstootrechten mogen handelen is
dat deze landen weinig redenen hebben om aan duurzame ontwikkeling te doen, wat het derde
argument voor emissiehandel deels onderuit haalt.
Vele, relatief gemakkelijke emissiereducties worden over het algemeen niet uitgevoerd door de
armste derdewereldlanden zelf. Zij hebben hier de middelen niet voor of stellen andere prioriteiten.
Onder het Kyoto Protocol kunnen Annex I-landen via het United Nations Clean Development
Mechanism (CDM) milieuprojecten in non-Annex I-landen financieren. Als beloning voor de
bekomen broeikasreductie mogen ze meer uitstoten in eigen land. Westerse bedrijven gaan op zoek
naar de goedkoopste reducties en mogen deze aanrekenen alsof het om een binnenlandse
uitstootreducties gaat. Efficiëntie is de filosofie achter het Clean Development Mechanism.
Broeikasgassen moeten gereduceerd worden waar dit het goedkoopst uitvalt. Het nadeel van dit
systeem, ook wel offsetting genoemd, is dat alle goedkope, gemakkelijk te behalen reducties in de
derde wereld door Westerse bedrijven worden uitgevoerd. Het voordeel dat hiermee te behalen valt,
in de vorm van emissierechten die verkocht kunnen worden of ingezet om zelf minder rechten te
28 Men kan zich de vraag stellen of de tweedeling tussen Annex I-landen (de industrielanden) en non-Annex I-landen
(de G77en China) de werkelijkheid nog weerspiegelt. China, India en Brazilië zijn non-Annex I-landen maar hun
economie kent enorme groeicijfers. Zij hebben niet dezelfde levensstandaard als Westerse naties maar staan ook niet
op hetzelfde niveau als landen zoals Somalië of Haïti. Deze landen op dezelfde manier behandeling inzake CO2reducties lijkt niet meer wenselijk in deze snel veranderende wereld (Bruyninckx, 2010).
32
moeten kopen, wordt door de Westerse bedrijven opgestreken. De duurdere, maar even
noodzakelijke emissiereducties zullen de non-Annex I-landen zelf moeten financieren want die zijn
niet voordelig voor Westerse ondernemingen. Indien er een globaal emissieplafond met reducties
voor elk land zou komen dan draait CDM heel nadelig uit voor de derdewereldlanden (Ott & Sachs,
2000).
Volgens Clean Development Mechanism Watch (CDM Watch) is het bovendien niet altijd zeker dat
deze projecten voor een effectieve CO₂-reductie zorgen. Er wordt heel wat bedrog gepleegd. Zo
wordt het broeikasgas HFC-23, vooral in India en China, opzettelijk gecreëerd om het daarna weer
te kunnen vernietigen. De kost van de opkuis is namelijk lager dan wat er via emissierechten aan te
verdienen valt. (CDM Watch, 2010)
Een ander nefast effect van het CDM-systeem is dat het de duurzame ontwikkeling in Westerse
landen vertraagt. Als de reductie met minder middelen kan bekomen worden in het buitenland, dan
zullen bedrijven daar voor reducties zorgen. Deze bedrijven worden hierdoor weinig aangespoord
om het productieproces te verschonen en structurele veranderingen in het bedrijf zelf door te
voeren, zeker niet als dit kostelijke ingrepen zijn. Emissiereductie is het meest noodzakelijk in
Westerse landen maar het huidige systeem van emissiehandel voorkomt dat hier de nodige reducties
doorgevoerd worden (Ott & Sachs, 2000).
Indien ook de derde wereld met een koolstoflimiet rekening moet houden, dan is CDM niet meer
aan de orde (Baer, 2002). Als de prijs voor emissierechten hoog genoeg ligt zullen
derdewereldlanden de goedkope reducties zelf doorvoeren en met de verkoop van deze extra
uitstootrechten geld verdienen. Dit maakt een einde aan de toe-eigening van gemakkelijke
emissierechten door de Westerse landen, terwijl de reducties wel degelijk doorgevoerd worden (Ott
& Sachs, 2000).
Dit alles wijst er op dat er nood is aan een globale limiet op uitstoot en een wereldwijd
emissiehandelssysteem, in plaats van regionale limieten en handelssystemen.
5. Variaties
De eenvoud en intuïtieve aantrekkelijkheid maken de 'equal per capita'-benadering populair in het
33
denken over een rechtvaardige verdeling van emissierechten. Hoewel het basisidee hetzelfde blijft,
bestaan er verschillende invullingen van de benadering. Deze komen tegemoet aan bepaalde
kritieken op de klassieke 'equal per capita'-benadering.
5.1 'Contraction and convergence'
Het 'contraction and convergence'-model ontwikkeld door Meyer (2000) is een invloedrijke variant
op de 'equal per capita'-benadering. Het kreeg onder andere bijval van India en het Europese
parlement. Deze variatie op de 'equal per capita'-benadering komt tegemoet aan de kritiek dat het
voor deze landen politiek en economisch niet haalbaar is om hun emissies onmiddellijk te reduceren
tot op het vooropgestelde per capita niveau.
Het verschil met de klassieke 'equal per capita'-benadering is dat industrielanden tijd krijgen om een
transitieperiode door te maken. Tijdens deze periode mogen zij meer uitstoten dan hun eerlijk
aandeel in de absorptieve capaciteit van de atmosfeer zou toelaten, zonder hiervoor uitstootrechten
te hoeven kopen. Gedurende de transitieperiode, de conctractiefase, worden de emissies van de
Annex I-landen, over een tijdspanne van enkele tientallen jaren, gereduceerd tot de hoeveelheid
uitstoot waar ze op basis van een gelijke verdeling van de atmosferische absorptiecapaciteit recht op
hebben. Tijdens de daaropvolgende convergentiefase worden de uitstootrechten onder de staten
verdeeld op basis van bevolkingsaantal en treedt de effectieve per capita verdeling in werking. Ook
wordt aan landen die meer uitstoten dan hun emissiebudget toelaat, de mogelijkheid geboden om
ongebruikte uitstootrechten van andere landen te kopen (Sinden, 2010).
Tijdens de transitieperiode wordt echter niet aan het uiteindelijke doel, namelijk het vermijden van
gevaarlijke klimaatwijzigingen op een rechtvaardige manier voldaan, maar deze periode is nodig
om de drastische emissiereductie politiek en economisch verteerbaar te maken.
Een belangrijk praktisch gevolg van deze aanpak is dat er minder geld van grote naar kleine
uitstoters stroomt, aangezien de eersten pas rechten hoeven te kopen wanneer hun uitstoot ongeveer
overeenkomt met de toegestane hoeveelheid (Sinden, 2010). Verder zal het te distribueren
emissiebudget kleiner zijn, doordat er tijdens de contractiefase nog heel wat uitgestoten wordt
voordat de uitstootrechten gelijk verdeeld worden.
34
5.2 Een historische gelijk aandeel
Wordt de resterende absorptiecapaciteit van de atmosfeer gelijk verdeeld onder alle aardbewoners,
dan zouden Westerse staten zowel drastische en kostelijke reductiemaatregelen moeten doorvoeren
als emissierechten moeten kopen om hun economieën draaiende te houden (Neumayer, 2000). Toch
is de 'equal per capita'-benadering behoorlijk mild voor de industrielanden. Zij hoeven namelijk
niets te betalen voor de grote hoeveelheid emissies die ze produceerden doorheen de eeuwen na de
start van de industriële revolutie tot de (hypothetische) invoering van de 'equal per capita'benadering (Singer, 2002). Aangezien bepaalde hoeveelheden van sommige broeikasgassen,
waaronder koolstofdioxide, honderden tot duizenden jaren in de atmosfeer blijven zijn deze
emissies de oorzaak van de klimaatveranderingen waar we nu mee geconfronteerd worden en zullen
zij een significante bijdrage leveren aan de klimaatveranderingen die nog op til zijn. (Archer et al.,
2009) Het is namelijk de cumulatie van broeikasgassen in de atmosfeer, in plaats van de extra
toegevoegde emissies, die de klimaatverandering aandrijft (IPCC, 2007 in Sinden, 2010).
Een belangrijke kritiek op de klassieke 'equal per capita'-benadering is dat de historische
verantwoordelijkheid van het Westen genegeerd wordt. Landen die al behoorlijk wat uitgestoten
hebben, krijgen proportioneel evenveel emissierechten als landen die amper bijgedragen hebben aan
de destabilisering van het klimaat.
Neumayer (2000) stelt deze onrechtvaardigheid aan de kaak, onder meer gesteund door het
'vervuiler-betaalt' principe. Wie milieuschade veroorzaakt moet ook instaan voor de kosten hiervan.
“[Historical accountability] demands that the major emitters of the past also undertake the
major emission reductions in the future as the accumulation of greenhouse gases in the
atmosphere is mostly their responsibility and the absorptive capacity of nature is equally
allocated to all human beings no matter when or where they live.” (Neumayer, 2000, p. 2)
“The idea behind historical accountability is that countries which have in the past emitted in
excess of an equal per capita allocation should have less than their equal per capita
allocation of emission rights in the future, and vice versa for countries which have in the past
emitted less than their equal per capita allocation.“ (Neumayer, 2000, p. 2)
De industrielanden hebben een historische schuld opgebouwd tegenover de derdewereldlanden die
compenseerd moet worden.
De 'historische' versie van de 'equal per capita'-benadering, de historische-schuld benadering houdt
35
rekening met de verantwoordelijkheid die het Westen draagt met betrekking tot de oorsprong van
het klimaatprobleem. Dit doet ze door een vroeger startpunt te hanteren, bijvoorbeeld het moment
waarop de mens voor het eerst broeikasgassen uitstootte. Het totaal aantal antropogene emissies
wordt gedeeld door het gemiddelde bevolkingsaantal gedurende de hele periode, wat de
hoeveelheid uitstootrechten per persoon bepaalt. Om het historische aandeel emissierechten waar
een land recht op heeft, te kennen wordt deze hoeveelheid vermenigvuldigd met het gemiddelde
bevolkingsaantal van dat land. Men kan berekenen hoeveel een land effectief heeft bijgedragen aan
de totale kwantiteit broeikasgassen in de atmosfeer. Door dit te vergelijken met de hoeveelheid waar
een land recht op heeft, weten we of een land meer of minder uitstootrechten gebruikte dan waar het
recht op heeft. De landen die meer uitstootten moeten (historische) emissierechten kopen van
landen die minder vervuilden. Op die manier dragen de Westerse landen de verantwoordelijkheid en
dus de kosten voor hun emissies uit het verleden en worden de ongelijkheden via emissiehandel
rechtgetrokken (Sinden, 2010).
Relatief radicale versies van de historische-schuld benadering beginnen te rekenen vanaf de
industriële revolutie. Meer gematigde variaties nemen het jaar 1990 als startpunt. Ongeveer vanaf
dan waren de schadelijke effecten van broeikasgassen algemene kennis. (Gardiner, 2004; Howard,
2009; Risse, 2009; Peter Singer, 2002). Door de verdeling slechts te laten starten in 1990 wordt er
tegemoet gekomen aan twee punten van kritiek op de historische-schuld benadering. De eerste luidt
dat mensen vroeger niet konden weten dat hun gedrag zo desastreuze gevolgen zou hebben. De
tweede kritiek stelt dat mensen die nu in het Westen leven niet gestraft mogen worden voor de
daden van hun voorouders29 (Sinden, 2010).
29 Hier kan dan weer tegenin gebracht worden dat de huidige inwoners van rijke naties profiteren van de daden van
hun voorouders. De industrialisatie zorgt namelijk voor een hoge levensstandaard en dit voordeel van eerdere
uitstoot wordt aanvaard door de hedendaagse Westerling. Hierdoor zijn ze toch tot op een bepaalde hoogte
medeplichtig aan het induceren van een warmer klimaat. Zij dragen hier mee de verantwoordelijkheid voor zonder
dat ze moreel veroordeeld worden. Het gaat om wie de klimaatverandering veroorzaakt, niet om wie moreel te
beschuldigen valt (Neumayer, 2000).
36
6. De 'equal per capita'-benadering in de praktijk
6.1 De budget benadering
De budget benadering, ontwikkeld door het 'German Advisory Council on Global Change'
(WBGU), wordt voorgesteld
als
een oplossing voor de impasse waar de huidige
klimaatonderhandelingen zich in bevinden (Schellnhuber et al., 2009). Deze uitgewerkte,
implementeerbare versie van de 'equal per capita'-benadering wil de opwarming ten opzichte van
het pre-industriële klimaat onder de 2°C houden door elk land heel duidelijk te maken hoeveel
broeikasgassen het nog mag uitstoten en landen te verplichten een strikt nationaal stappenplan te
volgen dat naar een koolstofarme maatschappij leidt. De benadering is gebaseerd op drie principes.
Ten eerste: het 'vervuiler-betaalt' principe, dat wijst op de verantwoordelijkheid van de
industrielanden. Ten tweede: het voorzorgsbeginsel, dat stelt dat er op tijd actie ondernomen moet
worden, ook door groeilanden en ontwikkelingslanden. In het licht van de klimaatveranderingen is
het niet verantwoord toekomstige ontwikkeling op fossiele brandstoffen te baseren. Economische en
sociale ontwikkeling moet overal te wereld losgekoppeld worden van de uitstoot van
broeikasgassen. Ten derde: het gelijkheidsprincipe, wat ieders gelijke recht op de voordelen van de
gemeenschappelijke goederen van de aarde vooropstelt. Het totale emissiebudget wordt op een
gelijke per capita basis verdeeld onder de verschillende landen in functie van hun bevolkingsaantal
in een gegeven basisjaar (Messner et al., 2010). Dit maakt het tot een toepassing van de 'equal per
capita'-benadering.
Landen worden verwacht rond te komen met hun emissiebuget tot het jaar 2050. Tegen dan moet de
samenleving op die manier georganiseerd zijn dat welvaart en ontwikkeling mogelijk zijn zonder de
excessieve emissie van broeikasgassen. Na de budgetperiode zal er slechts ecologische ruimte zijn
voor een heel beperkte globale uitstoot (Messner et al., 2010).
Messner et al. (2010) geven een voorbeeld van een mogelijke concrete invulling van de budget
benadering. Ze hanteren een hoger risicofactor en bijgevolg een hoger globaal emissiebudget dan
Meinshausen en Grasso. Een kans van 67 procent om de 2°C grens niet te overschrijden komt
overeen met een emissiebudget van 750 Gt voor de periode 2010-2050, wat neerkomt op een
jaarlijks persoonlijk emissiebudget van 2,7 ton CO₂. Dit vermindert tot 1 ton CO₂ tegen 2050.
Berekend op basis van de emissies gedurende het jaar 2008 zal een land als Duitsland, dat 1,2
procent van de wereldbevolking uitmaakt, tegen 2020 haar hele voorziene emissiebudget opgebruikt
37
hebben. Burkina Faso daarentegen kan met de huidige per capita uitstoot verder tot het jaar 4502.
Dit toont aan dat het handhaven van zowel het globale als de nationale emissiebudgetten een
gigantische uitdaging vormt. Messner et al. benadrukken dat het de gedeelde verantwoordelijkheid
van de gehele mensheid is om te zorgen dat het globale emissiebudget niet overschreden wordt.
“The key issue is that allocating the national emission budgets creates a shared responsibility
for climate change mitigation.”(Messner et al., 2010, p. 8)
Om de mitigatiemaatregelen te begeleiden voorziet de benadering een controlemechanisme. Staten
ontwikkelen een realistisch stappenplan dat omschrijft hoe de noodzakelijke reducties en
transitiemaatregelen doorgevoerd zullen worden. Een onafhankelijke internationale institutie
evalueert of deze plannen realistisch zijn zodat landen geen grote hoeveelheden van hun
emissiebudget opsouperen tijdens de eerste jaren na de implementatie. Deze institutie is ook
gemachtigd om sancties op te leggen aan landen die hun tussentijdse doelstellingen niet halen
(Messner et al., 2010).
Enkele flexibiliteitsmechanismen moeten de overgang naar een lage koolstofeconomie en het
handhaven van het emissiebudget enigszins faciliteren. Deze flexibiliteitsmechanismen helpen
sommige landen om binnen hun budget te blijven en maken de overgang naar een ecologische
samenleving financieel voor andere landenmogelijk. Naast emissiehandel gaat het om
technologische transfers en mechanismen als 'Joint Implementation'. Dit systeem is gelijkaardig aan
het 'Clean Development Mechanism' maar de landen waar de emissiereductie plaatsvindt, kregen
ook bindende reductiedoelstellingen opgelegd door het Kyoto Protocol. Maatregelen om minder
uitstoot te genereren, mogen om efficiëntie-redenen ook uitgevoerd worden in andere landen, in ruil
voor dezelfde hoeveelheid emissierechten. Dit zou landen die minder financiële middelen hebben
om hun reductiedoelstellingen waar te maken, helpen om de ecologische transitie te maken.
Bovendien zullen deze landen op termijn ook meer emissierechten kunnen verkopen, aangezien de
projecten hun totale emissie vermindert (Messner et al., 2010).
Aangezien er heel streng op toegezien wordt dat geen land het emissiebudget overschrijdt, is het
voor elk bedrijf heel duidelijk hoeveel speelruimte en tijd er nog rest om de overgang te maken naar
milieuvriendelijke strategieën. Deze transparantie verschaft stabiliteit en zekerheid gedurende de
hele periode waarbinnen de budget benadering toegepast wordt. Elke inspanning om de uitstoot van
broeikasgassen te reduceren wordt overal ter wereld gelijk beloond. Het institutioneel kader van de
budget benadering wil ervoor zorgen dat er competitie ontstaat tussen verschillende bedrijven en
38
landen om de meest innovatieve 'vergroeningsstrategie' (Messner et al., 2010).
De benadering insisteert op het feit dat actie om de klimaatcrisis aan te pakken geen uitstel
verdraagt. Dit omdat het tientallen jaren duurt om zaken zoals consumentengedrag, en
koolstofintensieve infrastructuur te veranderen. Hoe later de globale emissies hun hoogste peil
bereiken, hoe strakker de reductiedoelstellingen, tot de uitvoering praktisch onmogelijk wordt.
Bijgevolg is het van belang tussentijdse doelen te stellen, zowel op internationaal als nationaal
niveau. De globale uitstoot van broeikasgassen zou moeten pieken tussen 2015 en 2020 om daarna
af te nemen tot de maatschappij in 2050 op een koolstofarme manier georganiseerd wordt (Messner
et al., 2010).
6.2 Een persoonlijk emissiebudget
De meeste auteurs (Baer, 2002; Grasso, 2012; Sinden, 2010; Singer, 2002) zien landen als
belangrijkste actor met betrekking tot de verdeling van emissierechten. Grasso (2012) verwoordt het
als volgt:
... the state is assumed to be the subject of justice to which shares of the emission budget
pertain: therefore ... the article acknowledges statist moral agency, as the literature on
climate justice more or less implicitly assumes because of the primacy of states in climate
negotiations (e.g., Miller, 2008; Neumayer, 2000; Shue, 1993, 1999). ... I argue that states, in
the ambit of climate change, are conglomerate collectivities (French, 1984) whose in/actions
can be considered authentic expressions of their members’ identity, public culture and
selfdetermination, even if some members disagree with them. Climate change can thus be
produced by state’s members in/actions, but, i) these in/actions largely reflect the public
culture and the shared values fostered, or at least not hampered, by governments, and ii)
such in/actions are allowed, and/or favoured, by government norms and policies shaped by
these culture and values, which are a product of the entire society and as such irreducible to
individuals. In light of these arguments, it seems ultimately possible to maintain that, as far
as climate change is concerned, states are subjects of justice. (Grasso, 2012,)
Ook uit praktische overweging is de verdeling van emissierechten aan staten de meest eenvoudige
39
manier van werken. Staten worden op het internationale toneel aanzien als de vertegenwoordigers
van hun inwoners. Bovendien bestaat een staat uit instituties die reductiemaatregelen kunnen
doorvoeren.
Staten kunnen optreden als trustees van de wereldwijd verdeelde emissierechten. Zij hebben dan de
ethische verplichting om de quota rechtvaardig te verdelen onder alle burgers. Staten fungeren dus
als tussen'persoon'. Aangezien er geen belangeloze entiteit is, zoals een vorm van wereldbestuur,
met de autoriteit om alle staten te vertellen wat ze moeten doen en laten, lijken staten de enige
praktisch haalbare actoren om de rechten te verdelen (Sinden, 2010).
Toch kan men zich de vraag stellen of overheden wel de ideale ontvangers en verdelers zijn van
emissierechten. Critici van de 'equal per capita'-benadering wijzen in dit verband op de ongelijkheid
binnen eenzelfde land. Er bestaat een risico dat corrupte overheidsfunctionarissen, vaak de rijke
elite van een land, het geld dat binnenkomt via de verkoop van emissierechten voor eigen
doeleinden aanwenden in plaats van de middelen te laten doorstromen naar de gehele bevolking. Op
deze manier lijkt de 'equal per capita'-benadering vooral rijke mensen in arme landen te
bevoordelen30 (Posner & Sunstein, 2009). Verder ontberen derdewereldlanden vaak de instituties
om de voordelen van emissierechten te verdelen (Pan, 2003).
Ook rijke landen kennen een intra-nationale ongelijkheid. Hier moet rekening mee gehouden
worden in de context van de klimaatonderhandelingen. Arme mensen zullen niet geneigd zijn om
energie te besparen indien er een groot verschil is qua energieconsumptie tussen arm en rijk.
Bijgevolg is “... equity within one nation ... a necessary condition of public support for sound
climate policies.” (Pan, 2003, p. 5)
Onder meer om deze redenen benadrukt Hyams (2009) dat het de mensen zelf zijn die recht hebben
op de uitstootrechten en de voordelen die daaruit voortvloeien. Indien er zich een
verdelingsvraagstuk aandient zijn mensen volgens de liberale theorie de “primary recipients of the
resource” (Hyams, 2009, p. 16). Staten mogen hier niet aan verdienen aangezien de voordelen
bestemd zijn voor de burgers. Idealiter worden emissierechten rechtstreeks aan individuen
uitgedeeld die er dan naar eigen goeddunken over kunnen beschikken.
Personal Carbon Allowances of kortweg PCA's vormen een praktische toepassing van de 'equal per
capita'-benadering die tegemoet komt aan de bovenvermelde problemen. In dit systeem worden
30 Singer (2002) stelt voor om de voordelen van de emissierechten waar een land recht op heeft niet uit te keren aan
dictators en regeringen waarvan vermoed wordt dat ze het geld niet laten doorstromen naar de bevolking. Totdat het
land geregeerd wordt door een legitieme overheid kan de VN het geld in bewaring houden.
40
emissierechten, via de staat of via een supranationale instelling, aan individuen toegekend. Iedereen
krijgt, via een elektronische koolstofrekening, een gelijke hoeveelheid PCA's toebedeeld. Dit is een
persoonlijk emissiebudget dat bepaalt hoeveel CO₂ uitstotende activiteiten iemand kan uitvoeren
(Starkey, 2012). Er bestaat al relatief veel onderzoek dat peilt naar de publieke acceptatie van PCA's
en er lopen verschillende experimenten om de concrete werking van een dergelijk systeem te
verfijnen (Fawcett, 2010). Hoewel vooral burgerbewegingen het PCA-systeem steunen bestaat er
onder andere in Groot-Brittannië een bescheiden interesse vanuit regeringskringen (Hyams, 2009).
Naast de mogelijkheid om via dit systeem een niet te overschrijden plafond op de uitstoot van
broeikasgassen te zetten, geniet deze aanpak heel wat aanhang omdat het individuen een morele
motivatie verschaft om hun steentje bij te dragen aan de strijd tegen de klimaatverandering (Hyams,
2009).
Een functionerend PCA-systeem komt tegemoet aan het probleem van de intra-nationale
ongelijkheid aangezien elites geen grip hebben op de voordelen van emissierechten. Rijke mensen
die in arme landen wonen betalen evenveel als rijke Westerlingen. Bovendien wordt het vervuilerbetaalt principe rechtstreeks toegepast waardoor mensen die zuinig met energie omspringen hier
onmiddellijk voor beloond worden (Hyams, 2009).
Hoewel er discussie bestaat over de wenselijkheid van de vermarkting van persoonlijke
emissierechten, voorzien de meeste versies van het PCA-systeem de mogelijkheid om
uitstootrechten te kopen en verkopen. Dit heeft als gevolg dat de toegang tot energie-intensieve
goederen deels bepaald wordt door het vermogen om ervoor te betalen. Maar ook de initiële
allocatie van de emissierechten heeft een significante invloed op de mogelijkheid tot vervuiling. De
uitstootrechten worden namelijk gratis verdeeld en wie emissierechten verkoopt wordt hiervoor
gecompenseerd (Hyams, 2009).
41
Hoofdstuk 3
Alternatieven voor de 'equal per capita'-benadering
De 'equal per capita'-benadering is de meest voor de hand liggende manier om de resterende
absorptieve capaciteit van de atmosfeer te verdelen. Toch zijn er verschillende redenen om de
benadering te bekritiseren.
In het vorige hoofdstuk besprak ik al enkele tegenwerpingen waaraan tegemoet gekomen wordt. Zo
lossen voorstanders van de 'equal per capita'-benadering het probleem van de bevolkingsgroei op
door, via het vaststellen van een basisjaar, overheden geen kans te geven de bevolkingsgroei aan te
moedigen (Singer, 2002). De historische-schuld-benadering kan gezien worden als een poging om
tegemoet te komen aan de kritiek dat grote vervuilers de emissies uit het verleden gratis gekregen
hebben (Neumayer, 2000). De Personal carbon allowances zijn dan weer een reactie op de twijfel
of overheden wel correct omgaan met de voordelen van emissierechten (Hyams, 2009).
Andere kritieken zijn volgens sommige auteurs zo fundamenteel dat de verdeling van de resterende
absorptieve capaciteit van de atmosfeer, naar hun mening, een andere aanpak behoeft. In dit
hoofdstuk bespreek ik onder meer een alternatieve aanpak voorgesteld door Henry Shue. Hij
betoogt dat uitstoot vrijgekomen bij de productie en consumptie van luxeartikelen fundamenteel
verschilt van emissies voor levensnoodzakelijke behoeften. Verder ga ik in op het pleidooi van Tim
Hayward voor een benadering die de rechtvaardige verdeling van alle grondstoffen voorstaat. Ik
eindig dit hoofdstuk met een uiteenzetting van de kritieken van Eric Posner en Cass Sunstein die,
ondanks hun sympathie voor de herverdelingsbenadering, geen alternatief voor de 'equal per capita'benadering voorstellen.
42
1. Henry Shue
1.1 Variabiliteit
In een wereld waar iedereen over een gelijke hoeveelheid uitstootrechten beschikt bestaat er nog
steeds ongelijkheid. Dit komt onder meer omdat niet iedereen een gelijke toegang heeft tot
alternatieve energiebronnen (Caney, 2009). Mensen met zonnepanelen op hun dak hebben toegang
tot energie zonder daarvoor emissierechten in te zetten. Daarnaast hebben mensen ook een
variërende nood aan energie en bijgevolg emissierechten. Inwoners van koude gebieden zoals
Finland hebben meer energie nodig om hun huizen te verwarmen dan mensen die in gebieden leven
met een meer gematigd klimaat, zoals België. Ook geografische variabiliteit zorgt voor verschillen
in energiebehoefte. In een heuvelachtige stad is het moeilijker fietsen dan in een vlakke omgeving.
Zolang er geen CO₂-neutrale alternatieven voor de auto op grote schaal beschikbaar zijn, zullen
inwoners van een heuvelachtige stad als Napels meer emissierechten moeten inzetten om zich te
verplaatsen dan inwoners van een vlakke stad als Firenze. We kunnen stellen dat de 'equal per
capita'-benadering een gelijk startpunt voorziet maar dat variërende levensomstandigheden komaf
maken deze initiële gelijkheid teniet doen.
In plaats van iedereen een gelijke hoeveelheid uitstootrechten te garanderen hecht Shue (1993)
belang aan de praktische toepassing van deze rechten. Wat kan men met een emissierecht bekomen
en vooral, hoeveel moet men er inzetten om bijvoorbeeld een behoorlijke maaltijd te kunnen
nuttigen? Aangezien dit varieert naargelang de regio en mensen verschillende behoeften hebben,
ijvert Shue met betrekking tot de verdeling van emissierechten, voor een benadering die erop toeziet
dat alle mensen over genoeg uitstootrechten beschikken. 'Genoeg' wil in deze context zeggen dat
iemand alle activiteiten kan uitvoeren die noodzakelijk zijn om tegemoet te komen aan bepaalde
basisbehoeften zonder hier extra rechten voor aan te kopen.
Of een bepaalde hoeveelheid emissierechten volstaat hangt af van heel wat factoren zoals
bijvoorbeeld klimaatomstandigheden, fysieke conditie of toegang tot milieuvriendelijke
energiebronnen. De hoeveelheid emissierechten waar iemand volgens Shue recht op heeft, varieert
bijgevolg van persoon tot persoon (Shue, 1993).
Gardiner verwoordt het als volgt:
...the proposal suggests that actual emissions entitlements may not be equal for all
43
individuals and may vary over time. For the benefits that can actually be drawn from a given
quantity of greenhouse gas emissions vary with the existing technology, and the necessity of
them depends on the available alternatives. But both vary by region, and will no doubt
evolve in the future, partly in response to emissions regulation (Gardiner, 2004, p. 585).
1.2 Kwalitatief verschillende emissies
Shue (1993) wijst er op dat sommige uitstoot noodzakelijk is om, in de huidige koolstofafhankelijke
wereld, aan bepaalde basisbehoeften te voldoen. Bijgevolg is niet alle uitstoot even 'slecht'. Hij
maakt het verschil tussen luxe-emissies en subsistentie-emissies, een opdeling gebaseerd op het
onderscheid tussen wens en nood (Shue, 1993). Hoewel een ton broeikasgassen, die niet
geabsorbeerd wordt door de oceaan of de aarde, even schadelijk is als elke andere ton
broeikasgasemissies, kan er wel degelijk een kwalitatief verschil bestaan. Indien de ene ton
broeikasgassen geproduceerd werd om sauna's te verwarmen of luxewagens te fabriceren en de
andere vrijkwam bij het telen van voedsel dan kan men stellen dat de eerste ton uit te vermijden
luxe-emissies bestaat. De uitstoot van de andere ton broeikasgassen is daarentegen essentieel voor
het voortbestaan van een menselijke gemeenschap.
De economische kost om de respectievelijke emissies te elimineren kan dezelfde zijn maar de
menselijke kost is amper te vergelijken. Aangezien er doorgaans meer te verdienen valt aan
luxeartikelen kan het zelfs goedkoper zijn om subsistentie-emissies te elimineren dan luxe-emissies.
Shue betoogt dat er een probleem is met het efficiëntie denken inzake emissiereductie omdat de
distinctie tussen essentiële en onnodige uitstoot genegeerd wordt (Shue, 1993).
De subsistentie-emissies moeten iedere aardbewoner gegarandeerd worden, ongeacht de vereiste
uitstoot31. Shue (1993) gaat zelfs nog verder. Iedereen heeft een onvervreemdbaar recht op
subsistentie-emissies wat impliceert dat men ze niet kan verhandelen. Dit is een manier om
emissies, nodig voor een minimale levenskwaliteit, te beschermen tegen de mechanismen van de
markt zodat deze niet opgekocht worden door rijke westerlingen.
The poor in the developing world would be guaranteed a certain quantity of protected
emissions, which they could produce as they choose. This would allow them some measure
31 Al moet de milieu impact hiervan tot een minimum beperkt worden (zie verder).
44
of control over their lives rather than leaving their fates at the mercy of distant strangers.
(Shue, 1993, p. 58)
We should not have a homogenized - undifferentiated - market in emissions allowances in
which the wealthy can buy up the allowances of the poor and leave the poor unable to
satisfy even their basic needs for lack of emissions allowances (Shue, 1993, p. 57).
Als er nog ruimte voor uitstoot overblijft32 nadat alle mensen ter wereld voorzien zijn in hun
basisbehoeften kan er gediscussieerd worden over de allocatie van de overige 'veilige' uitstoot 33.
Deze emissies kunnen verhandeld worden en ingezet voor bijkomende wensen zoals een grote auto
of een verre reis (Shue, 1993). In wat volgt gebruik ik de term subsistentiebenadering om te
verwijzen naar het voorstel van Shue.
1.3 Derdewereldlanden
Shue stelt dat “... those living in desperate poverty ought not to be required to restrain their
emissions, thereby remaining in poverty, in order that those living in luxury should not have to
restrain their emissions....” (Shue, 1993, p. 42) Hij oppert dat dit rechtvaardigheidsoordeel zo voor
de hand ligt dat er geen verdere argumentatie nodig is.
Anyone who cannot see that it would be unfair to require sacrifices by the desperately poor
in order to help the affluent avoid sacrifices will not find anything else said in this article
convincing, because I rely throughout on a common sense of elementary fairness. Any
32 Zoals geschetst in het vorige hoofdstuk wordt het echter steeds onwaarschijnlijker dat er nog veel ruimte zal zijn om
'extra' uitstoot te produceren.
33 Volgens Shue hoeft de verdeling van luxe-emissies niet noodzakelijk op een gelijke per capita basis gebeuren:
... the guaranteed minimum principle does not imply that allocation of any remaining emissions rights above
those necessary for subsistence must be made on a per capita basis. The guaranteed minimum view is distinct
from a more robust egalitarian position which demands equality of a good at all levels of its consumption; ...
(Shue, 1995, p. 387–388 in Gardiner, 2004, p. 585)
... hence, above the minimum some other criterion might be adopted. (Gardiner, 2004, p. 585)
45
strategy of maintaining affluence for some people by keeping other people at or below
subsistence is, I take it, patently unfair because so extraordinarily unequal - intolerably
unequal. (Shue, 1993, p. 42)
In het licht van de hierboven geschetste rechtvaardigheidsoverwegingen mogen non-Annex I-landen
volgens Shue meer uitstoten dan ze in deden 1993, het moment waarop hij zijn artikel schreef
(Shue, 1993). Sindsdien zijn de emissiecurves van non-Annex I-landen effectief exponentieel
gestegen (Posner & Sunstein, 2009). Ook de globale emissiestijging die de komende jaren verwacht
wordt zal grotendeels te wijten zijn aan de toenemende uitstoot van de derdewereldlanden (Rogelj
et al., 2009). Landen met een snel groeiende economie zoals Brazilië, Rusland, India en China, de
zogenaamde BRIC-landen, zijn aan een inhaalbeweging bezig en zullen in de toekomst de grootste
uitstoters zijn. Maar ook kleinere landen die tot de 'minst ontwikkelde landen' gerekend worden
zullen, afhankelijk van de bevolkingsgroei, hoogstwaarschijnlijk meer uitstoten dan momenteel het
geval is (O’Neill et al., 2010).
Om dit mogelijk te maken binnen een globale context waar de grootte van de emissiereductie van
de komende decennia cruciaal is voor de toekomst van de planeet, moet de hoeveelheid emissies die
de Westerse landen reduceren volgens Shue (1993) groter zijn dan de emissiestijging in non-Annex
I-landen. Maar, voegt hij er aan toe, de emissiestijging is slechts gerechtvaardigd totdat
derdewereldlanden hun subsistentie-niveau bereikt hebben. Deze acceptabele emissietoename moet
tot het minimum beperkt worden door middel van schone ontwikkelingsstrategieën die geen
onnodige broeikasgassen produceren en bijgevolg een hoog welvaarstrendement hebben. Hoewel
het Westen voor enorme uitdagingen staat op vlak van emissiereductie worden de
reductiedoelstellingen milder naarmate het Zuiden een duurzamer ontwikkelingspad kiest. Shue
concludeert hieruit dat milieuvriendelijke ontwikkeling in het Zuiden in ieders belang is (Shue,
1993).
2. Tim Hayward
2.1 Kritiek op Shue
46
Wanneer elke persoon op aarde een hoeveelheid emissierechten toebedeeld krijgt die volstaat om in
te staan voor een minimum aan levenskwaliteit, is het goed mogelijk dat het emissieplafond,
corresponderend met een atmosferische CO2-concentratie van 450 deeltjes per miljoen,
overschreden wordt. Binnen de subsistentiebenadering bestaat er geen manier om te vermijden dat
de globale uitstoot een gevaarlijke hoogte bereikt die voor een opwarming van meer dan 2°C kan
zorgen. Het voorstel van Shue impliceert immers dat er een morele beperking bestaat op de reductie
van broeikasgassen. Alle emissies die als moreel essentieel aanzien worden zijn niet onderworpen
aan dezelfde reductieverplichtigen als andere vormen van uitstoot (Gardiner, 2004).
Maar welke emissies zijn moreel essentieel? Wat zijn basisbehoeften en welke zijn van vitaal
belang voor een zekere levenskwaliteit? Met andere woorden wanneer zijn emissies subsistentieemissies?
Shue (1993) geeft geen antwoord op deze vragen wat zijn voorstel kwetsbaar maakt voor kritiek.
Wie bepaalt immers wanneer uitstoot een luxe of een noodzaak is? Dit wijst op een fundamentele
zwakte van zijn voorstel aangezien iedereen emissies kan rechtvaardigen door te argumenteren dat
bepaalde activiteiten essentieel zijn.
Tim Hayward (2007) wijst er op dat landen die zich momenteel aan het ontwikkelen zijn, het
concept 'subsistentie-emissie' zouden kunnen interpreteren als 'alle emissies die nodig zijn om
dezelfde levensstandaard te bereiken als industrielanden'. Dit zou de globale emissiehoeveelheid de
hoogte in jagen met dramatische gevolgen voor miljoenen tot miljarden mensenlevens.
In tegenstelling tot Shue stelt hij dat
... all emissions are, after all, emissions. From this [purely environmental] perspective, it is
no better to say the poor should be allowed extra emissions to counteract their inefficiency
because they are poor than it is to say the rich should be allowed more emissions because
they can use them more efficiently. It is inappropriate to posit a right implying an openended permission to take what is needed without at the same time ensuring that there is
adequate supply for it. (Hayward, 2007, p. 442)
Hayward wil de zaken fundamenteel anders bekijken. Hij argumenteert dat de voordelen die via de
uitstoot van broeikasgassen bekomen worden essentieel zijn, niet de emissies zelf. Het uitstoten van
broeikasgassen is slechts een middel om energie op te wekken die gebruikt kan worden om
menselijke noden en wensen te bevredigen (Hayward, 2007 in Caney, 2009). Emissierechten
47
hebben enkel een instrumentele waarde, geen intrinsieke waarde waar iedereen aanspraak op zou
kunnen maken.
Simply put, carbon emissions should not be the object of a human right because a decent
human life does not inherently depend on them. (Hayward, 2007, p. 440)
De voordelen waar emissies voor instaan kunnen ook op andere manieren verworven worden.
Hieruit concludeert Hayward dat er geen mensenrecht op uitstoot bestaat.
Waar mensen recht op hebben is “... secure access to the means to a decent life” (Hayward, 2007, p.
432). Emissies zijn echter niet inherent noodzakelijk om deze middelen te voorzien. Het is waar dat
mensen vanwege de huidige economische realiteit onvermijdelijk een zekere vervuiling
veroorzaken willen ze aan hun basisbehoeften voldoen, maar dit is historisch gegroeid en hoeft niet
zo te blijven. Het is van groot belang deze afhankelijkheid ongedaan te maken.
Focussen op het recht op uitstoot, zoals vele debatten binnen het domein van de klimaat-ethiek
momenteel doen, leidt de aandacht af van waar het in essentie om draait, de reductie van
broeikasgassen. Door, zoals Shue (1993), subsistentie emissies tot een onvervreemdbaar
mensenrecht te verheffen wordt de link tussen uitstoot en welvaart, die niet zo dwingend hoeft te
zijn, te strak aangehaald wat koolstofonafhankelijkheid in de weg staat. Bovendien bestaat het risico
dat er te veel emissierechten uitgedeeld worden zodat het klimaat onvermijdelijk gedestabiliseerd
wordt.
If the poor are to be assisted toward less carbon-dependent development paths, this end is
not well served by focusing exclusively on how emissions rights are distributed, since one of
the goals is precisely to enable the poor not to require the levels of emissions that we in the
West have reached. (Hayward, 2007, p. 433)
Hoewel de verdeling van de resterende absorptieve capaciteit van de atmosfeer een belangrijk
probleem is dat aandacht verdient, wordt het debat te eng opgevat in termen van rechten in plaats
van verantwoordelijkheden met betrekking tot de kosten van de adaptatie en mititgatiemaatregelen.
Deze focus op het recht dat mensen zouden hebben om te vervuilen is problematisch omdat “... [it]
tends to encourage claims of a self-interested character, the competition between which has an
inherently expansionary logic. Rights, moreover, can give normative force to imperatives other than
that of reducing emissions.” (Hayward, 2007, p. 431)
Hayward waarschuwt voor het gevaar dat emissierechten een eigen leven gaan leiden in de vorm
48
van eigendomsrechten die verhandelbaar zijn op de markt. De uitwassen van een systeem als het
Clean Development Mechanism tonen aan dat bedrijven in staat zijn reducties voor te wenden om
emissierechten te verwerven. Het gaat in dit geval niet meer om het reduceren van broeikasgassen,
het binnenhalen van emissierechten wordt een doel op zich.
Met deze overwegingen in het achterhoofd stelt Hayward een andere definitie van subsistentie voor:
Subsistence could even be defined, with some plausibility, as a mode of satisfying basic
human needs that precisely does not require such activities as emit carbon into the air in any
quantities that turn the atmosphere’s absorptive capacity into a scarce resource. (Hayward,
2007, p. 441)
Dit lijkt op een definitie van het concept duurzaamheid, wat niet zo verwonderlijk is aangezien
duurzaamheid nodig is om aan basisnoden te kunnen blijven voldoen.
2.2 Ecologische ruimte
De 'equal per capita'-benadering steunt volledig op het concept 'emissierecht' waar Hayward (2007)
tegen argumenteert. Hij zegt echter niet gekant te zijn tegen gelijkheid als normatief referentiepunt
om de verantwoordelijkheid voor de reductie van emissies te alloceren. De benadering levert goed
werk door een limiet op de globale uitstoot te zetten die onder geen beding overschreden mag
worden. De gelijke mogelijkheid om gebruik te maken van de resterende veilige uitstoot mag
evenwel niet aanzien worden als een onvervreemdbaar mensenrecht op uitstoot.
Mensen hebben het recht “... to live in an environment free of harmful pollution [,] ... (Hayward,
2007, p. 432) ... an environment adequate for their health and wellbeing” (p. 441). Door, zoals Shue,
mensen een recht toe te kennen op alle uitstoot die ze nodig hebben voor een kwaliteitsvol leven zal
een dergelijke omgeving, zowel voor mensen die nu in kwetsbare gebieden leven als voor
toekomstige aardbewoners, niet meer beschikbaar zijn. Met andere woorden: het recht op de
uitstoot van broeikasgassen hypothekeert het mensenrecht op een gezonde leefomgeving in plaats
van het te garanderen.
Ook het feit dat de 'equal per capita'-benadering slechts één hulpbron op een per capita basis
alloceert wekt kritiek op. Verschillende auteurs, waaronder Hayward (2007), vragen zich af waarom
49
andere schaarse goederen dan de absorptieve capaciteit van de atmosfeer niet op een eerlijke manier
verdeeld zouden moeten worden.
Hayward stelt voor een allesomvattende benadering te hanteren, die consistent is met het
mensenrecht op een gezonde leefomgeving. Hayward noemt zijn alternatief de 'ecologische ruimte
benadering'. Deze benadering werd ontwikkeld door Mathis Wackernagel en William E. Rees
(1996). Zij werken met het concept 'ecologische voetafdruk' dat ze als volgt definiëren:
The ecological footprint is a measure of the 'load' imposed by a given population on nature.
It represents the land area necessary to sustain current levels of resource consumption and
waste discharge by that population. (Wackernagel & Rees, 1996, p. 5)
Hayward (2006) wijdt in een ander artikel wat meer uit over de ecologische voetafdruk:
Ecological footprint accounts express in ‘global hectares’ the amount of biologically
productive space with ‘world average productivity’ necessary to maintain the current
material throughput of the human economy under current management and production
practices. The footprint is not made on a continuous piece of land; it corresponds to the
aggregate land and water area that is drawn on in various ecosystem categories. The
footprint of a nation measures its total resource consumption by adding imports to, and
subtracting exports from, its domestic production. (Hayward, 2006, p. 359)
Alle acties die mensen ondernemen om levensnoodzakelijke of luxegoederen te produceren vinden
plaats binnen één biofysisch systeem. De absorptieve capaciteit van de atmosfeer is maar één
component van de ecologische ruimte. Ook water en andere grondstoffen die de mens nodig heeft
om te overleven, maken er deel van uit (Hayward, 2007).
Het gaat Hayward om de rechtvaardige verdeling van de geaggregeerde ecologische ruimte en de
welvaart die het gebruik ervan creëert.
... climate justice, like global justice more generally, and indeed as a part of it, implies a
fundamental right of each individual to an equitable share of the planet’s aggregate natural
resources and environmental services that are available on a sustainable basis for human use.
(Hayward, 2007, p. 445)
Een gelijke verdeling van de ecologische ruimte impliceert bijgevolg niet noodzakelijk dat elk
component op gelijke per capita basis verdeeld moet worden. Het is mogelijk om landen een groter
50
deel van het absorptievermogen van de atmosfeer te laten gebruiken indien zij vanwege
technologische voorsprong over een efficiëntere infrastructuur beschikken.
Onder meer om deze reden is het volgens Hayward onzinnig om emissierechten een
onvervreemdbare status toe te kennen.
... making the trade of them impermissible would mean forgoing the advantages of
efficiency that might otherwise have been had, and this is not self-evidently in anyone’s
interest, including that of the poor: after all, a share of the benefits of others’ emissions could
prove to be more beneficial for subsistence ends than a less valuable inalienable right to
one’s own emissions. subsistence needs could be met through the exercise by others of
emissions rights if the benefits therefrom were distributed to the worst off. (Hayward, 2007,
p. 442)
Landen die, vanwege een gebrek aan efficiënte infrastructuur veel meer emissies nodig hebben om
levensnoodzakelijke producten te fabriceren, hoeven onder de 'ecologische ruimte benadering' geen
extra emissies te krijgen om in hun basisonderhoud te kunnen voorzien.
Verder is er een veel accurater verband tussen welvaart en ecologische ruimte dan tussen welvaart
en broeikasgassen.
The quantity of ecological space occupied by a given party correlates quite reliably with the
quantity of income and wealth that party disposes of because the possession of economic
assets is, in very large proportion, the command of ecological space. (Hayward, 2007, p.
446)
Dit maakt meteen duidelijk dat er ook een ecologisch kostenplaatje verbonden is aan welvaart.
Wealth is the command of resources, all of which in the final analysis are natural resources.
It is important to recognize that while enjoying the benefits of ‘‘consuming’’ resources,
productively or otherwise, one is simultaneously creating ‘‘disbenefits’’ in the form of
environmental pollution. (Hayward, 2007, p. 447)
Consumptie creëert vervuiling wat impliceert dat de beschikbare ecologische ruimte gelimiteerd is.
Het recht dat iemand heeft op een deel van de ecologische ruimte wordt ingeperkt door de
verantwoordelijkheid dit deel niet volledig uit te putten. Door grondstoffen sneller te verbruiken dan
51
de vernieuwingscapaciteit van de aarde aan kan ontstaat er een 'ecologische schuld' die oploopt
naarmate men meer ecologische ruimte van de toekomst leent.
Momenteel zijn industrielanden “ ‘ecological debtors’ who actively deprive the planet’s poorer
peoples of their ‘fair share’ of the earth’s bounty.” (Hayward, 2007, p. 445) Westerse staten hebben
zich immers een disproportioneel groot deel van de natuurlijke hulpbronnen toegeëigend en konden
bijgevolg een technologische voorsprong opbouwen ten aanzien van derdewereldlanden.
There is nothing inherently unjust about being technologically advanced. But if that
advancement is itself achieved only by means of utilizing disproportionate amounts of
ecological space, and if its products are then traded for the equivalent of even more
ecological space than went into their production, then there is injustice ... For it is one thing
to justify greater gains from one’s fair share of ecological space; it is quite another to stake a
claim to a greater share of ecological space than is equitable. (Hayward, 2007, pp. 446–447)
3. Posner en Sunstein
Hoewel Posner en Sunstein (2008, 2009) geen alternatief voor de 'equal per capita'-benadering naar
voren schuiven, ga ik toch dieper in op enkele van hun belangrijkste kritieken omdat deze enkele
fundamentele problemen blootleggen die niet te negeren zijn.. De vraag die ze in de titel van hun
artikel uit 2009 stellen, 'Should greenhouse gas permits be allocated on a per capita basis?'
beantwoorden ze heel beslist negatief. Het artikel is een duidelijke afwijzing van de benadering om
heel wat redenen. Zo argumenteren ze dat de destabilisatie van het klimaat variabele effecten heeft
over de hele wereld wat maakt dat een gelijke verdeling van het recht op uitstoot minder voor de
hand ligt. Een tweede kritiek wijst op het feit dat er geen correlatie bestaat tussen bevolkingsaantal
en welzijn waardoor de 'equal per capita'-benadering de dichtbevolkte, rijke landen bevoordeelt.
Bijgevolg herverdeelt de benadering de globale welvaart op een heel wat minder doeltreffende
manier dan ze laat uitschijnen. Ten derde botst de 'equal per capita'-benadering op de grenzen van
wat politiek mogelijk is.
52
3.1 Variabele effecten
Naast de variabele toegang tot milieuvriendelijke energie en de ongelijke nood aan energie is er een
derde factor die maakt dat een gelijke verdeling van emissierechten niet leidt tot wereldwijde
gelijkheid. De gevolgen van de klimaatverandering manifesteren zich namelijk niet overal ter
wereld in dezelfde mate. Sommige landen, zoals Nederland of Bangladesh, die op een heel laag
zeeniveau liggen hebben heel wat te verliezen bij de klimaatveranderingen (Nordhaus & Boyer,
2003, p. 85). Andere landen kunnen worden verwacht voordelen te ondervinden zoals stijgende
landbouwopbrengsten. Rusland en Canada zullen bijvoorbeeld een bescheiden voordeel ervaren van
een iets warmer wordend klimaat, terwijl in India enorm veel schade opgemeten zal worden
(Nordhaus & Boyer, 2003, p. 96).
Deze variabiliteit heeft gevolgen voor de effecten van een klimaatakkoord. Indien er een akkoord
wordt gesloten dat landen emissierechten toekent op basis van hun bevolkingsaantal, dan creëert de
overeenkomst een gelijke beginsituatie voor elke aardbewoner34. Door de gedifferentieerde
gevolgen van de klimaatverandering, die de 'equal per capita'-benadering niet in rekening brengt, is
de uitkomst van zo een aanpak echter ongelijk:
Per capita distribution of greenhouse gas emission permits would distribute the revenues
from the abatement program on an equal basis, but would not equalize the overall effects of
that program (Posner & Sunstein, 2009, p. 56).
De voor-en nadelen dat een land ondervindt bij een zeker klimaatakkoord hangen onder andere af
van hoe kwetsbaar het land in kwestie is voor een veranderend klimaat. Sommige landen hebben
veel te winnen bij een klimaatakkoord, bijvoorbeeld omdat hogere temperaturen de
landbouwopbrengst significant doet dalen, terwijl anderen veel meer zullen moeten betalen dan
wanneer er geen klimaatakkoord komt (Posner & Sunstein, 2009).
Volgens Posner en Sunstein (2008, 2009) is de variabiliteit van de te verwachte schade in
verschillende landen een reden om de 'equal per capita'-benadering af te wijzen. Het is niet
rechtvaardig om mensen die in een zwaar getroffen land leven evenveel uitstootrechten toe te
kennen als inwoners van landen die economisch niet te lijden hebben onder de gevolgen van de
34 Op voorwaarde dat overheden de voordelen van emissierechten op een manier gebruiken die burgers ten goede
komt.
53
klimaatwijzigingen of er zelfs voordeel bij hebben. Een Rus en een Indiër komen onder invloed te
staan van totaal andere omgevingsfactoren waardoor de gelijke beginsituatie, gecreëerd door de
gelijke per capita verdeling van het recht op uitstoot, heel ongelijk eindigt. Aangezien de 'equal per
capita'-benadering onvoldoende rekening houdt met deze verschillen concluderen zij dat deze
benadering niet de meest rechtvaardige manier is om het recht op uitstoot te verdelen.
3.2 Welzijn en bevolkingsaantal
Posner en Sunstein (2008) zijn principiële voorstanders van een mondiale herverdeling van de
welvaart maar vragen zich af waarom dit via een klimaatakkoord verwezenlijkt zou moeten worden.
The upshot is that if wealthy people in wealthy nations want to help poor people in poor
nations, emissions reductions are unlikely to be the best means by which they might to do so.
Our puzzle, then, is why distributive justice is taken to require wealthy nations to help poor
ones in the context of climate change, when wealthy nations are not being asked to help poor
ones in areas in which the argument for help is significantly stronger. (Posner & Sunstein,
2008, p. 1571)
Posner en Sunstein (2009) herhalen meerdere malen dat de 'equal per capita'-benadering niet de
juiste manier is om de globale welvaart te herverdelen. Dit omdat er geen correlatie bestaat tussen
welzijn en bevolkingsaantal. Er bestaan kleine, rijke landen en dichtbevolkte, arme landen met alle
variaties er tussenin. De 'equal per capita'-benadering bevoordeelt grote landen doordat zij meer
emissierechten toebedeeld krijgen. Arme landen kunnen dit voordeel in de vorm van emissierechten
goed gebruiken maar krijgen het enkel naarmate ze meer inwoners tellen. Indien grote landen al rijk
zijn dan is dit voordeel volgens Posner en Sunstein onrechtvaardig en helpt het de herverdeling niet
vooruit.
Om de welvaart in de wereld op een veel effectievere manier te herverdelen moet het recht op
uitstoot verdeeld worden op basis van relatieve welvaart eerder dan op basis van bevolkingsaantal.
3.2.1 Herverdeling
Een benadering die volgens Posner en Sunstein heel wat beter zou zijn, is de
54
herverdelingsbenadering. Deze aanpak alloceert alle emissierechten aan arme landen totdat zij op
gelijke voet staan met Westerse naties. Indien er nog uitstootrechten overblijven, krijgen ook de
rijke staten een deel van wat rest. Het Westen heeft veel minder recht op uitstoot en moet bijna alle
emissierechten die het wenst te gebruiken kopen van armere landen wat een herverdeling betekent
die veel groter en heel wat doeltreffender is dan wat met de 'equal per capita'-benadering bereikt kan
worden (Posner & Sunstein, 2009).
Toch, merken de auteurs op, is de herverdeling die de 'equal per capita'-benadering met zich
meebrengt één van de sterkste argumenten vóór de benadering. Indien er een benadering bestaat die
een van de belangrijkste pluspunten van de 'equal per capita'-benadering in grotere mate bereikt,
dan is het duidelijk dat deze te verkiezen valt boven de 'equal per capita'-benadering.
Zonder een effectieve manier aan te duiden waarop emissierechten verdeeld zouden moeten worden
concluderen Posner en Sunstein dat de 'equal per capita'-benadering in principe beter is dan de
status-quo of grandfathering benadering. Onder deze aanpak wordt elk land verwacht de emissies
met hetzelfde percentage te verminderen. De huidige emissiecurves worden als basis gehanteerd
voor de verdeling van het absorptievermogen van de atmosfeer wat de actuele welvaartsverdeling
intact laat. De herverdelingsbenadering is dan weer beter dan de 'equal per capita'-benadering omdat
deze de welvaart op een meer doeltreffende manier verdeelt.
3.2.2 Armoedebestrijding
Ondanks hun sympathie voor de herverdelingsbenadering poneren Posner en Sunstein (2009) dat
een directe financiële transfer de meest effectieve manier is om de globale welvaart te herverdelen,
veel effectiever dan via de verdeling van emissierechten.
... significant greenhouse gas reductions are a crude and somewhat puzzling way of
attempting to achieve redistributive goals. The arc of human history suggests that in the
future, people are likely to be much wealthier than people are now. Why should wealthy
countries give money to future poor people, rather than to current poor people? (Posner &
Sunstein, 2008, p. 1571)
Investeren in mitigatiemaatregelen staat voor Posner en Sunstein gelijk aan geld geven aan
toekomstige arme mensen. Dit omdat, zoals in hoofdstuk 1 uiteengezet werd, het effect van elke
55
uitstotende activiteit zich pas op langere termijn manifesteert aangezien sommige broeikasgassen
een lange levensduur hebben (Jones & De Meyere, 2009, p. 61). Door deze traagheid komt elke
broeikasgasreductie die we vandaag doorvoeren de toekomstige generaties ten goede.
Geld geven aan toekomstige arme mensen is vanuit een herverdelingsperspectief geen goed idee
omdat Posner en Sunstein ervan uitgaan dat de armen van de toekomst heel wat minder arm zullen
zijn dan de mensen die nu in armoede leven. Om de gewenste herverdeling te bekomen moet men
laatstgenoemden helpen. Hieruit volgt dat het geld dat normaal aan mitigatiekosten besteed zou
worden beter direct uitbetaald wordt aan arme landen (Lomborg, 2001 in Gardiner, 2004; Posner &
Sunstein, 2008, 2009).
Lomborg, Posner en Sunstein stellen dat er een keuze gemaakt moet worden. Of we helpen de
huidige generatie armen door hen het mitigatiegeld onmiddellijk uit te betalen, of we kiezen voor de
toekomstige generaties door mitigatiemaatregelen uit te voeren. Aangezien zij die nu leven veel
gemakkelijker geholpen kunnen worden en de auteurs er vanuit gaan dat de armen van de toekomst
minder hulpbehoevend zullen zijn, is de keuze voor de huidige armen snel gemaakt (Lomborg, 2001
in Gardiner, 2004; Posner & Sunstein, 2008, 2009).
3.3 Politieke haalbaarheid
Hoewel Peter Singer (2002) een klimaatakkoord op basis van de 'equal per capita'-benadering
geschikt als politiek compromis noemt, lijkt deze benadering, gegeven de huidige internationale
politieke situatie, geen realistisch scenario35. Westerse landen zouden hun uitstoot drastisch moeten
35 De strijd tegen de klimaatverandering houdt volgens Gardiner een 'moreel risico' in voor de geïndustialiseerde
landen:
... [action on climate change] embodies a recognition that there are international norms of ethics and
responsibility, and reinforces the idea that international cooperation on issues involving such norms is both
possible and necessary. Hence it may encourage attention to other moral defects of the current global system,
such as global poverty, human rights violations and so on. (Gardiner, 2006, p. 402)
Hieruit blijkt de angst om een precedent te scheppen en zo een hellend vlak te creëren inzake herverdeling en andere
maatregelen die de wereld rechtvaardiger zouden kunnen maken. Zij die gebaat zijn bij een status-quo, vooral
actoren met niet te verwaarlozen politieke en economische macht, vergaren deze macht en rijkdom namelijk op basis
van deze onrechtvaardigheden (Gardiner, 2006, p. 401).
56
verminderen en aangezien de reductie van broeikasgassen geld kost staan deze landen niet te
springen voor een bindende limiet (Posner & Sunstein, 2009).
De Westerse landen zijn, momenteel, machtige landen met heel wat politiek gewicht. Als men enkel
al naar de houding van de VS kijkt, een van de meest vervuilende landen ter wereld, dan wordt snel
duidelijk hoe ver men afstaat van een bindend akkoord dat de klimaatverandering op effectieve
wijze tot een halt roept. Het Kyoto-protocol, gekenmerkt door compromissen en weinig ambitieuze
doelstellingen, werd niet geratificeerd door de VS (Manne & Richels, 2004). De kans dat de
Amerikaanse overheid veel ingrijpendere maatregelen, zoals de 'equal per capita'-benadering,
goedkeurt is vrijwel nihil (Posner & Sunstein, 2009).
Een derde argument tegen de 'equal per capita'-benadering luidt dan ook dat een akkoord op basis
van deze benadering politiek niet haalbaar is. De 'equal per capita'-benadering zou de VS
bijvoorbeeld honderden miljoenen dollars kosten aan mitigatiemaatregelen en aan de vele
uitstootrechten die bijgekocht zouden moeten worden om aan de energieverslindende wensen van
de bevolking te voldoen.
Posner en Sunstein (2008, 2009) gaan er vanuit dat landen het idee moeten hebben dat het te
ratificeren akkoord in hun nationaal belang is. Dit wil over het algemeen zeggen dat staten eerst
kijken naar het voordeel voor hun eigen inwoners alvorens eventueel de belangen van buitenlandse
burgers in rekening te brengen. Op globale schaal zullen de voordelen van een klimaatakkoord dat
desastreuze klimaatveranderingen kan voorkomen, de kosten overtreffen (Stern, 2006). Maar
wanneer het akkoord in kwestie gebaseerd is op de 'equal per capita'-benadering, dan geldt deze
kosten-baten verhouding niet voor elk land afzonderlijk. In sommige landen zullen de kosten van de
broeikasgasreductie en aankoop van extra emissiesrechten hoger liggen dan wat het akkoord hen
opbrengt36. Dit is onder meer zo in het geval van China en de VS, de twee grootste uitstoters ter
wereld die uiteraard de meeste reducties zouden moeten doorvoeren.
... restrictions on greenhouse gas emissions will probably be most costly for high-emissions
nations, including the United States. Indeed, the United States would have borne at least half
of the total worldwide cost of the Kyoto Protocol, and perhaps significantly more than that a point that helps explain its unwillingness to ratify the treaty. Large emitters, facing
significant costs from emissions reductions requirements, therefore will be unlikely to join a
treaty unless the treaty uses their status quo emissions as the baseline from which to
determine cuts. As a practical matter, nations that are already the biggest greenhouse gas
emitters will not join a treaty that requires them to reduce their emissions to the level of very
36 Deze kosten-baten verhouding brengt de verwachte schade van de klimaatverandering ook in rekening.
57
poor nations; nor would they enter a treaty that requires them to pay a lot of money for
permits distributed to poor nations. (Posner & Sunstein, 2009, p. 88)
Via compensaties aan landen die benadeeld worden door een klimaatakkoord kan men proberen
'internationaal Paretianisme'37 te bereiken. Een akkoord dat aan dit principe voldoet is een
overeenkomst waarbij elk land beter af is met dan zonder akkoord zodat het algemene welzijn
verhoogd wordt. Om dit te bekomen krijgen de landen die weinig baat hebben bij een akkoord sidepayments uitbetaald. In de context van een klimaatakkoord zou dit betekenen dat onder andere de
VS betaald wordt om het akkoord te ondertekenen en zijn emissies terug te dringen (Posner &
Sunstein, 2009).
The world should enter into the optimal agreement, and the United States should be given
side-payments in return for its participation. ... On conventional assumptions, the optimal
agreement should be assessed by reference to the overall benefits and costs of the relevant
commitments for the world. To the extent that the United States is a net loser, the world
should act so as to induce it to participate in an agreement that would promote the welfare of
the world's citizens, taken as a whole. With side-payments to the United States, of the kind
that have elsewhere induced reluctant nations to join environmental treaties, an international
agreement could be designed so as to make all nations better off and no nation worse off.
(Posner & Sunstein, 2008, pp. 1569–1570)
Het internationaal Paretianisme impliceert dat landen die veel te verliezen hebben bij
klimaatwijzigingen een grotere last moeten dragen. Deze extra belasting zou bestaan uit sidepayments om landen die weinig baat hebben bij een akkoord tot coöperatie te overhalen. Aangezien
hun situatie er zonder een akkoord nog slechter uitziet dan met, wint iedereen bij een akkoord
waarbij de meest kwetsbaren het meest betalen.
Posner en Sunstein (2008, 2009) verdedigen het 'internationaal Paretianisme' niet 38 maar willen
37 Het pareto principe is een economisch principe waar aan voldaan wordt wanneer de situatie van minstens één
individu verbetert, zonder daarbij andere mensen te benadelen (Posner & Sunstein, 2008). Wanneer iedereen
bepaalde toestand boven een andere set omstandigheden verkiest, dan stelt het principe dat het sociale welzijn hoger
is in de eerste situatie. (Chang, 2000)
38 ... we reject International Paretianism in principle. From a welfarist perspective, a step such as genocide prevention
might be justified even if its national benefits are exceeded by its national costs, so long as the global benefits
exceed the global costs. Nor do we insist that International Paretianism is always a firm constraint on domestic
58
aangeven dat landen overwegend uit eigenbelang handelen en dat dit een serieuze beperking
betekent van wat politiek mogelijk is.
The only point is that domestic self-interest imposes a significant limitation on what is
feasible, and that nations should not be expected to sign a climate change agreement from
which they are large-scale net losers. (Posner & Sunstein, 2009, p. 87)
Het vorige tegenargument dat stelde dat de herverdeling die de 'equal per capita'-benadering met
zich meebrengt niet ver genoeg gaat wordt nu omgekeerd. De 'equal per capita'-benadering gaat te
ver doordat de grote herverdelingscapaciteit elk klimaatakkoord onmogelijk maakt. De vele
emissierechten die Annex-I-landen van non-Annex I-landen zouden moeten kopen realiseert een
herverdeling die Posner en Sunstein als te omvangrijk beoordelen. De financiële transfer die de
'equal per capita'-benadering zou realiseren is veel hoger dan het bedrag dat momenteel aan
ontwikkelingssamenwerking uitgegeven wordt. Posner en Sunstein hanteren dit bedrag als een maat
voor het altruïsme van Westerse naties en schatten op basis hiervan de Westerse bereidheid tot
herverdelen. Het is hun stelling dat de 'equal per capita'-benadering elk bindend klimaatakkoord
onmogelijk maakt omdat het machtige landen veel meer kost dan ze vanuit altruïstische motieven
bereid zijn aan herverdeling te spenderen.
Insisteren op deze benadering is gevaarlijk omdat het risico bestaat dat er helemaal geen
overeenkomst gesloten wordt. Zonder mondiaal akkoord reduceert elk land zijn emissies naar eigen
goeddunken wat de kans dat de 2°C grens overschreden wordt nog reëler maakt39.
... any climate change agreement must also be feasible, and the constraints of feasibility
impose significant restrictions on the pursuit of ideals. The poignant irony is that insistence
on the first-best outcome, as a matter of principle, may make the climate change problem
intractable, in a way that could lead to disaster from the standpoint of the very nations that
are poorest and most vulnerable. (Posner & Sunstein, 2009, p. 86)
Posner en Sunstein zijn er zich van bewust dat deze kritiek op de 'equal per capita'-benadering ook
van toepassing is op de herverdelingsbenadering die volgens hun analyse als beste voorstel uit de
judgments. It is imaginable, for example, that domestic forces will favor at least some degree of altruism, so that
nations will take steps that promote global welfare without promoting domestic welfare. (Posner & Sunstein, 2009,
p. 87)
39 Merk op dat dit momenteel aan de gang is. Er is nog steeds geen klimaatakkoord dat alle staten te wereld bindende
reductiedoelstelling oplegt.
59
bus komt. Het is namelijk nog minder denkbaar dat naties met deze radicale herverdeling zullen
instemmen dan dat de 'equal per capita'-benadering geïmplementeerd wordt.
60
Hoofdstuk 4
Analyse
In hoofdstuk 2 zette ik uiteen hoe de resterende 'veilige' uitstoot verdeeld moet worden volgens de
'equal per capita'-benadering. In hoofdstuk 3 besprak ik de alternatieven geformuleerd door Shue en
Hayward en ging ik dieper in op de kritieken van Posner en Sunstein.
In wat volgt vergelijk ik de 'equal per capita'-benadering, de subsistentiebenadering en de
ecologische-ruimte-benadering met elkaar. Dit doe ik aan de hand van 3 thema's. Ten eerste, hoe
gaan de verschillende benaderingen om met het vooropgestelde limiet, namelijk het emissieplafond
dat correspondeert met een atmosferische CO2-concentratie van 450 deeltjes per miljoen40? Ten
tweede, wat wordt er verdeeld en op welke wijze? Ten derde, wat zijn de gevolgen van de
respectievelijke benaderingen voor de globale welvaartsherverdeling? In dit laatste deel probeer ik
per benadering een antwoord te formuleren op de volgende vragen: Hoeveel wordt er effectief
herverdeeld? Welke benadering brengt de grootste welvaartstransfer met zich mee? Van wie komt
de herverdeling? Wie zijn de recipiënten van de welvaartstransfer? En wordt dit bepaald op basis
van respectievelijke verantwoordelijkheid voor de klimaatverandering?
Na deze thema's behandeld te hebben geef ik aan wat de onderlinge gelijkenissen zijn en op welke
punten de benaderingen van elkaar verschillen.
De kritieken van Posner en Sunstein betrek ik ook in de analyse, samen met de argumenten die zij
aandragen voor de herverdelingsbenadering. Het is echter belangrijk steeds in het achterhoofd te
houden dat Posner en Sunstein enkel kritiek formuleren zonder een alternatief te willen presenteren
als dé oplossing voor het probleem.
40 Voor een motivering van dit emissieplafond verwijs ik naar hoofdstuk 1 en 2.
61
1. Limiet
De noodzaak een limiet te stellen aan de uitstoot van broeikasgassen vormt de reden voor de
ontwikkeling van de benaderingen in kwestie. Het instellen van dergelijke limiet roept de vraag op
die centraal staat binnen deze thesis: hoe verdelen we de emissies die nog uitgestoten mogen
worden voordat de uitstoot van antropogene broeikasgassen een opwarming van meer dan 2°C ten
opzichte van pre-industriële niveaus veroorzaakt?
De 'equal per capita'-benadering (Baer, 2002; Sinden, 2010; Singer, 2002) en de ecologischeruimte-benadering (Hayward, 2007) hanteren de limiet als absoluut. Het emissieplafond, door
wetenschappers vastgelegd op een CO2-concentratie van 450 deeltjes per miljoen, mag onder geen
beding overschreden worden.
Hoe langer invasieve mitigatiemaatregelen op zich laten wachten, hoe minder elke mens nog mag
uitstoten wanneer de 'equal per capita' of ecologische-ruimte-benadering geïmplementeerd wordt. In
extreme omstandigheden zou het kunnen dat de toegelaten uitstoot niet volstaat om aan ieders
basisbehoeften te voldoen, maar ook dit is geen reden om mensen toe te laten meer uit te stoten.
In het geval van de subsistentiebenadering van Shue (1993) bestaat de mogelijkheid wel dat er meer
uitgestoten wordt dan het wetenschappelijke vastgelegde emissieplafond voorschrijft. Dit om twee
redenen. Wanneer het aantal mensen dat op aarde leeft stijgt, neemt ook de uitstoot toe die vereist is
om aan ieders basisnoden te voldoen. De benadering staat niet toe dat men mensen subsistentieuitstoot ontzegt met het oog op het voorkomen van drastische klimaatwijzigingen. Een belangrijk
verschil met de 'equal per capita'-benadering en de ecologische-ruimte-benadering is dat niet het
emissieplafond, maar het bestaansminimum als absoluut aanzien wordt.
Een tweede mogelijke reden waardoor de uitstootlimiet overschreden zou kunnen worden, is het
gebrek aan duidelijke criteria om vast te leggen wat 'noodzakelijke uitstoot' is. Het risico bestaat dat
elke vorm van uitstoot als noodzakelijk gepresenteerd wordt (Gardiner, 2004).
In tegenstelling tot de hierboven besproken benaderingen zeggen Posner en Sunstein (2008, 2009)
niet expliciet hoe absoluut een emissieplafond voor hen is. Ze vinden de reductie van
broeikasgassen belangrijk41 maar wanneer de auteurs stellen dat het beter is mensen te helpen die
momenteel in armoede leven, gooien ze elke garantie om onder het emissieplafond te blijven
41 “We do not question the proposition that an international agreement to control greenhouse gases, with American
participation, is justified ...” (Posner & Sunstein, 2008, p. 1572)
62
overboord. Hun keuze voor de huidige generatie impliceert immers dat de middelen bestemd voor
mitigatiemaatregelen, verdeeld worden onder de meest behoeftigen om hen zo uit de armoede te
helpen. Door nauwelijks of geen mitigatiemaatregelen uit te voeren wordt de wetenschappelijke
limiet zonder twijfel ruimschoots overschreden.
Posner en Sunstein leunen op dit vlak dicht aan bij Shue. Ook hij kiest de kant van de huidige
generatie behoeftigen, met dit verschil dat hij insisteert op zoveel mogelijk duurzame ontwikkeling
om aan hun noden te voldoen. Posner en Sunstein doen dit niet aangezien hun opmerking impliceert
dat er geen geld aan mitigatie besteed wordt.
We kunnen concluderen dat het emissieplafond binnen de opzet van 'equal per capita'-benadering en
de ecologische-ruimte-benadering ingebouwd zit. Dit is niet zo binnen de subsistentiebenadering
die, net zoals Posner en Sunstein, de behoeften van de mensen die op dit moment de aarde
bevolken, vooropstelt.
2. Verdeling
2.1 Wat wordt er verdeeld?
De benaderingen verschillen van elkaar met betrekking tot het te verdelen goed.
Hoewel hun gehanteerde principes ook van toepassing zouden kunnen zijn op meerdere goederen
spreken de 'equal per capita'-benadering en de subsistentiebenadering zich enkel uit over de
verdeling van emissierechten.42 De klimaatonderhandelingen gaan over emissiereductie en het is
binnen deze context dat de beide benaderingen ontwikkeld werden; als antwoord op het
verdelingsvraagstuk dat het instellen van een emissieplafond met zich meebrengt.
Hayward (2007) reageert hierop door te argumenteren dat uitstootrechten enkel dienen als middel
om energie op te wekken, waarmee dan weer noden bevredigd en wensen vervuld kunnen worden.
42 Aangezien de wereld op dit moment afhankelijk is van fossiele brandstoffen lijkt de 'equal per capita'-benadering
toch enkele andere hulpbronnen in de herverdeling mee te nemen. De landbouw bijvoorbeeld, is momenteel enorm
CO₂-intensief (Robertson, Paul, & Harwood, 2000). Daardoor zal onder de 'equal per capita'-benadering het gebruik
van grond ook gelimiteerd zijn per persoon. Dit is echter een meer arbitraire wijze om verschillende grondstoffen te
herverdelen dan de ecologische-ruimte-benadering.
63
Hij stelt dat mensen geen recht hebben op het uitstoten van broeikasgassen, maar wel op de
voordelen die uitstoot ons kan verschaffen. Binnen zijn ecologische-ruimte-benadering zijn deze
voordelen het object van verdeling, en niet het recht op uitstoot of andere afzonderlijke goederen.
Posner en Sunstein (2009) sluiten aan bij Hayward wanneer ze argumenteren dat het vanuit het
perspectief van het welfarism beter is om alle hulpbronnen te herverdelen in plaats van één enkel
schaars goed aan herverdeling te onderwerpen.
De herverdelingsbenadering, die alle emissierechten aan arme landen geeft tot deze even welvarend
zijn als rijke industrielanden, houdt zich enkel bezig met de verdeling van het resterende
absorptievermogen van de atmosfeer. Wanneer de auteurs stellen dat de herverdelingsbenadering in
principe beter is dan de 'equal per capita'-benadering lijken ze akkoord te gaan met de verdeling van
één enkele hulpbron. Dit is echter enkel hun standpunt indien men de welvaart kost wat kost via een
klimaatakkoord wil herverdelen, iets waar zij niet achter staan.
In hun artikel lezen we het volgende:
From a welfarist perspective, a sensible redistributive policy would follow these general
principles: redistribute all resources rather than shares of the atmosphere's capacity to absorb
greenhouse gases ... If redistribution is to occur in the specific context of a climate treaty, the
redistributive approach, ... would be much better than the per capita approach.(Posner &
Sunstein, 2009, p. 75)
Bij wijze van conclusie kunnen we de verschillende benaderingen in twee categorieën opdelen, aan
de hand van volgend criterium: welke goederen worden aan distributie onderworpen?
De 'equal per capita'-benadering en de subsistentiebenadering plaatsen zich in de categorie van
benaderingen die enkel de resterende absorptieve capaciteit van de atmosfeer wil distribueren. De
ecologische-ruimte-benadering daarentegen wenst meer dan enkel emissierechten te verdelen.
Posner en Sunstein stellen zich zoals vaker, iets genuanceerder op. In principe sluiten ze zich aan bij
deze tweede categorie maar indien een klimaatakkoord zich tot doel stelt de globale welvaart te
herverdelen nemen ze vrede met de herverdelingsbenadering die slechts één zaak onder de
wereldbevolking verdeelt.
64
2.2 Op welke manier?
Ook het gehanteerde verdelingsprincipe verschilt van benadering tot benadering.
Zoals de naam aangeeft, wil de 'equal per capita'-benadering het recht op uitstoot op gelijke wijze
verdelen. Het ondersteunende rechtvaardigheidsargument stelt dat niemand recht heeft op meer
uitstoot louter omwille van de plaats waar hij of zij geboren is (Baer, 2002). Dit principe ligt zo
voor de hand dat het op het eerste gezicht moeilijk is om er iets tegen in te brengen:
If we begin by asking, “Why should anyone have a greater claim to part of the global
atmospheric sink than any other?” then the fi rst and simplest response is “No reason at all.”
In other words, everyone has the same claim to part of the atmospheric sink as everyone
else. This kind of equality seems self-evidently fair, at least as a starting point for discussion,
and perhaps, if no good reasons can be found for moving from it, as an end point as well.
(Singer, 2002, p. 35)
Toch roept net dit pure egalitarisme reactie op. Er zijn volgens de tegenstanders van de 'equal per
capita'-benadering wel degelijk redenen om sommige mensen meer emissierechten toe te wijzen.
Een reden kan zijn dat sommige mensen meer nood hebben aan emissierechten om in hun
levensonderhoud te kunnen voorzien. De subsistentiebenadering wil het recht op uitstoot dan ook
verdelen op basis van behoefte (Shue, 1993).
Hoewel de subsistentiebenadering een ander criterium hanteert om emissierechten te alloceren,
suggereert Gardiner dat de subsistentiebenadering helemaal niet zoveel verschilt van 'equal per
capita'-benadering:
... in practice, the guaranteed [minimum] approach may not differ from the per capita
principle, and yet may lack the practical advantages of that approach. On the first issue, ..., it
is hard to see individuals agreeing on an equal division of basic emissions entitlements that
does anything less than exhaust the maximum permissible on other (climatological and
intergenerational) grounds [than the guaranteed minimum approach]; and easy to see them
being tempted to overshoot it. Furthermore, determining an adequate minimum may turn out
to be almost the same task as (a) deciding what an appropriate ceiling would be and then (b)
assigning per capita rights to the emissions it allows. For a would also require a view about
what constitutes an acceptable form of life and how many emissions are necessary to sustain
it. (Gardiner, 2004, p. 586)
65
Als men echter vasthoudt aan een emissieplafond dat correspondeert met een atmosferische CO 2concentratie van maximum 450 deeltjes per miljoen, dan klopt het niet dat het bepalen van een
gepast plafond afhangt van wat als een waardig leven aanzien wordt. In theorie kan de 'equal per
capita'-benadering eender welk plafond instellen. De versies die hier worden besproken hanteren
echter een limiet die aansluit bij een wetenschappelijk gefundeerde visie van welke atmosferische
concentratie broeikasgassen als maximum geldt. Zoals hierboven uiteengezet vormt het feit dat deze
limiet als absoluut wordt gezien en bepaald wordt los van berekeningen hoeveel uitstoot de
wereldbevolking nodig zou hebben om iedereen een menswaardig leven te garanderen, een
belangrijk verschil met de subsistentiebenadering.
We kunnen stellen dat de beide benaderingen zowel in principe als in de praktijk wel degelijk
verschillen.
De beide benaderingen variëren nog op een ander punt. De 'equal per capita'-benadering houdt geen
rekening met het kwalitatieve verschil tussen luxe- en subsistentie- emissies (Gardiner, 2004). Waar
mensen hun emissierechten voor gebruiken maakt weinig uit. Het uiteindelijke doel is het reduceren
van zoveel mogelijk broeikasgassen ongeacht hetgeen hiermee geproduceerd wordt.
Net zoals de subsistentiebenadering opteren ook Posner en Sunstein (2009) niet voor het
gelijkheidsprincipe. Een van hun redenen om er van af te wijken luidt dat sommige arme landen, die
nood hebben aan meer middelen, een laag bevolkingsaantal hebben waardoor ze heel wat middelen
in de vorm van emissierechten mislopen. De auteurs argumenteren dat de verdeling van
hulpbronnen op basis van relatieve welvaart hoort te gebeuren.
Merk op dat dit Posner en Sunstein opnieuw dicht bij Shue's subsistentiebenadering brengt. Volgens
de herverdelingsbenadering die Posner en Sunstein propageren, krijgt wie armer is meer
emissierechten. Onder de subsistentiebenadering heeft iedereen die zich onder het 'adequate
minimum' bevindt, meer recht op uitstoot. Bij aanvang van de distributie is de groep mensen die
Posner en Sunstein willen bevoordelen dezelfde als de mensen die Shue wil helpen, namelijk zij die
onder het bestaansminimum leven.
Een verdeling op basis van relatieve welvaart is echter niet helemaal hetzelfde als een verdeling
naar behoefte. Iemand kan meer nood hebben aan emissierechten om andere redenen dan armoede.
Mindervalide personen of mensen die in koude gebieden leven hebben meer emissierechten nodig
om dezelfde levensstandaard te behalen als valide mensen of inwoners van gematigde klimaatzones.
66
De beide benaderingen verschillen ook met betrekking tot de verdeling van emissierechten boven
het adequate minimum. De herverdelingsbenadering blijft de resterende uitstootrechten verdelen op
basis van relatieve welvaart. De rol van de subsistentie-benadering daarentegen is uitgespeeld van
zodra de hele wereldbevolking zich boven de afgesproken drempelwaarde bevindt. Shue (1993)
spreekt zich niet uit over de wijze waarop de verdeling van dan af gebeuren moet:
... the guaranteed minimum principle does not imply that allocation of any remaining
emissions rights above those necessary for subsistence must be made on a per capita basis.
The guaranteed minimum view is distinct from a more robust egalitarian position which
demands equality of a good at all levels of its consumption hence, above the minimum
some other criterion might be adopted. (Shue, 1995 in Gardiner, 2004)
Naast hun pleidooi voor een verdeling op basis van welvaart geven Posner en Sunstein (2009) nog
een andere reden om af te wijken van het gelijkheidsprincipe. Het is namelijk niet rechtvaardig noch
welvaartsmaximaliserend om slachtoffers van de klimaatwijzigingen evenveel emissierechten toe te
kennen als mensen die welvaren bij een warmer klimaat.
De mate waarin een land met destructieve klimaatveranderingen te maken krijgt is maar één factor
die de welvaart van een land bepaald. Het belang van deze factor zal in de toekomst steeds groter
worden vanwege de economische schade die de klimaatveranderingen kan teweegbrengen.
Getroffen landen zullen minder welvarend zijn. Een verdeling van emissierechten op basis van
welvaart in de plaats van bevolkingsaantal geeft deze landen meer recht op uitstoot. Bijgevolg
houdt een dergelijke aanpak rekening met de variabele gevolgen van de klimaatdestabilisatie. Het is
niet vanwege een grotere kwetsbaarheid dat landen meer recht hebben op uitstoot 43 maar hun
grotere aandeel emissierechten is wel een onrechtstreeks gevolg daarvan.
Posner en Sunstein (2009) stellen dat het absorptievermogen van de atmosfeer, zowel om
rechtvaardigheidsredenen als om geluksmaximaliserende redenen, beter niet op gelijke wijze
verdeeld wordt:
... per capita emissions rights give the appearance but not the reality of fairness. (Posner &
Sunstein, 2009, p. 51)
43 Dit zou op voorhand heel moeilijk te bepalen zijn aangezien 'kwetsbaarheid' in de context van klimaatveranderingen
wil zeggen dat een regio slachtoffer kan worden van uiterst hevige en onvoorspelbare weersomstandigheden (Ipcc,
2007).
67
... there is no reason to think that the per capita approach to climate regulation is the right
way to redistribute wealth and thus to increase global welfare.(Posner & Sunstein, 2009, p.
75)
Toch getuigt hun voorstel om welvaart als verdelingscriterium te hanteren van een bezorgdheid om
gelijkheid. Ze wijzen de 'equal per capita'-benadering af omdat een gelijke beginsituatie geen
gelijkheid van uitkomst garandeert.
Per capita distribution of greenhouse gas emission permits would distribute the revenues
from the abatement program on an equal basis, but would not equalize the overall effects of
that program. (Posner & Sunstein, 2009, p. 56)
... equalization of revenues can occur amidst gross disparities in treaty benefits-a point that
raises serious questions about the idea that per capita distributions are fair. (Posner &
Sunstein, 2009, p. 71)
Ook op dit punt komt de subsistentiebenadering overeen met de analyse van Posner en Sunstein.
Het voorstel om iedereen boven een bepaalde drempelwaarde te verheffen toont aan dat de
benadering belang hecht aan een gelijke uitkomstsituatie.
Hoewel ook de ecologische-ruimte-benadering van Hayward (2007) de absorptieve capaciteit van
de atmosfeer niet op gelijke wijze verdelen wil, leunt deze aanpak dichter aan bij het
gelijkheidsprincipe dan de herverdelingsbenadering. Elke aardbewoner maakt een gelijke aanspraak
op het geheel van voordelen waar het gebruik van de ecologische ruimte voor kan zorgen.44
Een gelijke verdeling van de ecologische ruimte wil niet zeggen dat elke grondstof op een gelijke
wijze verdeeld moet worden, enkel dat iedere wereldburger uiteindelijk evenveel toegang moet
hebben tot “the means to a decent life” (Hayward, 2007, p. 432). Dit lijkt aan te leunen bij het
adequate minimum concept van Shue maar Hayward stelt niet voor de ecologische ruimte naar
behoefte te verdelen. Iemand die meer ecologische ruimte nodig heeft om dezelfde activiteiten te
kunnen uitvoeren als een ander persoon krijgt geen groter deel van de ecologische ruimte
toebedeeld.
Zelf stelt Hayward dat er weinig praktisch verschil bestaat tussen gelijkheid en behoefte. Hij
44 In de conclusie van een ander artikel over de verdeling van natuurlijke grondstoffen stelt Hayward explicieter dat de
ecologische ruimte op een gelijke per capita basis verdeeld hoort te worden: “... as a basic norm, a globally equal per
capita right to ecological space should be recognised.”(Hayward, 2006, p. 368)
68
vermeldt het volgende in verband met gelijkheid en sufficiëntie:
In this article I have not developed an explicit argument for equal per capita shares of
ecological space, and it might be thought that my argument tends rather to support a right to
sufficient ecological space—that is, sufficient for secure access to the means to a decent
human life. In view of the current global overuse of ecological space, however, I am
doubtful whether there would be any surplus to distribute if everyone on the planet were
secured sufficiently, so I am also doubtful whether the philosophical distinction between
equality and sufficiency has any pressing practical implications in this context. Combining
these doubts with the thought that any departure from equality requires a positive
justification, I am prepared for the time being to refer simply to an equal right. (Hayward,
2007, p. 450)
Net zoals Gardiner lijkt ook Hayward voorbij te gaan aan het verschil tussen gelijkheid en behoefte.
Er is echter wel degelijk een belangrijke distinctie. Menselijke behoeften zijn niet gelijk. Een
hulpbron naar behoefte verdelen impliceert noodzakelijkerwijze een ongelijke verdeling want
sommige mensen hebben meer emissierechten nodig om van hetzelfde comfort te kunnen genieten.
Hayward heeft een punt wanneer hij zijn zegt dat er waarschijnlijk geen surplus te distribueren valt
wanneer iedereen voldoende emissierechten ter beschikking heeft. Maar hij lijkt er vanuit te gaan
dat enkel dit surplus op ongelijke wijze verdeeld mag worden. Als er geen surplus is, ook geen
ongelijke verdeling. Toch zijn het net de levensnoodzakelijke hulpbronnen, deze die geen deel
uitmaken van het surplus, die op ongelijke basis verdeeld moeten worden om aan ieders behoefte te
voldoen.
Uit het voorgaande kunnen we besluiten dat elk van de benaderingen belang hecht aan gelijkheid.
De 'equal per capita'-benadering verheft dit principe tot een fundamenteel en vanzelfsprekend
beginsel wat reacties oproept die zich materialiseren in de vorm van andere voorstellen om het
absorptievermogen van de atmosfeer te verdelen.
Posner en Sunstein hechten net zoals Shue belang aan uitkomstgelijkheid terwijl Hayward iedereen
een gelijk deel wil garanderen van alles wat de aarde voortbrengt.
69
3. Herverdeling
3.1 Controverse
De herverdeling van de globale welvaart is een belangrijk en vaak controversieel aspect van elke
benadering die ik bespreek. Zo is de herverdelingscapaciteit van de 'equal per capita'-benadering
een belangrijk ondersteunend argument. Tegelijkertijd is het een reden voor sommige
commentatoren om de 'equal per capita'-benadering te verwerpen.
De houding van Posner en Sunstein (2009) is behoorlijk ambivalent. Aan de ene kant stellen ze dat
de herverdelingsbenadering een veel effectievere manier is om het mondiale welzijn te herverdelen
en bijgevolg een betere manier om emissierechten te alloceren dan de 'equal per capita'-benadering.
Aan de andere kant is het feit dat de 'equal per capita'-benadering voor een significante herverdeling
zorgt één van hun belangrijkste kritieken op de benadering. Naïef idealisme zou elk politiek
akkoord verhinderen.45
Wat de auteurs er telkens bij vermelden is dat de herverdelingsbenadering beter is indien men zich
tot doel stelt de mondiale welvaart te herverdelen (Posner & Sunstein, 2009). Dit is een belangrijke
kanttekening aangezien welvaartsherverdeling zowel felle voor- als tegenstanders heeft (Kymlicka,
2002). Politieke machthebbers willen een akkoord om de hoogst bedreigende klimaatwijzigingen af
te wenden. Hoewel er ongetwijfeld politici zijn die een vorm van herverdeling voorstaan kan men
de herverdeling van de mondiale welvaart niet het finale doel van de klimaatonderhandelingen
noemen (UNFCCC, 1992)46. De voorwaarde om de herverdelingsbenadering boven de 'equal per
45 Dit lijkt in contradictie met hun betoog voor de herverdelingsbenadering, die heel wat verder gaat wat herverdeling
betreft, maar Posner en Sunstein willen met hun artikel geen benadering als dé manier om uitstootrechten te
verdelen propageren. Het gaat er hen vooral om argumenten te formuleren tegen de 'equal per capita'-benadering.
Soms lijken ze zichzelf hierdoor tegen te spreken.
46 Artikel 2 van de United Nations Framework Convention on Climate Change luidt als volgt:
The ultimate objective of this Convention and any related legal instruments that the Conference of the Parties may
adopt is to achieve, in accordance with the relevant provisions of the Convention, stabilization of greenhouse gas
concentrations in the atmosphere at a level that would prevent dangerous anthropogenic interference with the
climate system. Such a level should be achieved within a time frame sufficient to allow ecosystems to adapt
naturally to climate change, to ensure that food production is not threatened and to enable economic development to
proceed in a sustainable manner. (UNFCCC, 1992)
70
capita'-benadering te verkiezen is niet vervuld. Het is binnen deze context dat Posner en Sunstein
stellen dat ook de 'equal per capita'-benadering te ver gaat en een gevaar betekent voor een bindend
klimaatakkoord.
In sum, the feasibility problem with the per capita approach is that it conflicts with the state
system that currently organizes the world. States might well be willing to enter a climate
treaty that mitigates climate change if the treaty creates restrictions that work off existing
levels of greenhouse gas emissions. Doing so would serve their national interests. But given
the current level of altruism that appears to exist, they are highly unlikely to adopt a
distributive goal like that mandated by the per capita approach. To insist on the per capita
approach, then, is most likely to subvert the best chance for a climate treaty and hence to
render the climate change problem intractable. (Posner & Sunstein, 2009, pp. 89–90)
Posner en Sunstein zijn voorstanders van de herverdeling van de globale welvaart: “... in principle,
significant global redistribution is plausibly justified by considerations of both welfare and
fairness.”(2009, p. 83)
Ze geloven echter niet dat voldoende politici deze mening delen en in de praktijk willen brengen.
Posner en Sunstein maken van dit praktische bezwaar een moreel tegenargument wanneer ze
zeggen dat insisteren op de 'equal per capita'-benadering vooral mensen zal schaden dan helpen.
Because of the constraints of feasibility, the insistence by poor nations on the best
approaches in principle would likely undermine current efforts to convince the world to take
significant steps to reduce greenhouse gas emissions-and as a result would most harm those
very nations that are especially vulnerable to the effects of climate change. (Posner &
Sunstein, 2009, p. 93)
Volgens Baer (2002) is dit geen morele tegenwerping. Posner en Sunstein (2009) wijzen op een heel
belangrijke beperking van de 'equal per capita'-benadering, een beperking die geldt voor elke
benadering die de mondiale welvaartsverdeling wil aanpakken. Maar deze beperking is te wijten
aan de huidige politieke situatie en toont geen principieel probleem aan.
Bear verwoordt het als volgt:
The fact that the United States might not like or agree to such costs is not an ethical
argument; I may not like the high price of oil, but that doesn’t mean I can steal it. (2002, p.
71
404)
Ook de subsistentiebenadering en de ecologische-ruimte-benadering hebben herverdelende
consequenties, wat maakt dat de kritiek van Posner en Sunstein ook op deze voorstellen van
toepassing is.
3.2 Grootte
Alle drie de benaderingen zorgen voor een significante herverdeling, maar geen van de drie
concretiseert het herverdelingsaspect in die mate dat duidelijk wordt hoe groot de herverdeling
effectief zal zijn. De grootte van de herverdeling hangt per voorstel af van een aantal factoren.
In het geval van de 'equal per capita'-benadering is, ten eerste, de begindatum van de verdeling van
groot belang. Hoe eerder de begindatum, hoe omvangrijker de herverdeling. Dit omdat de
historische schuld die de geïndustrialiseerde landen effectief dienen te compenseren, groter is
naarmate een eerder startpunt gehanteerd wordt. Ten tweede bepaalt ook de mate waarin
industrielanden mitigatiemaatregelen doorvoeren het gewicht van de herverdeling: de hoeveelheid
emissierechten dat een land moet aankopen of kan verkopen, staat in rechtstreeks verband met de
emissiecurves van het land in kwestie. Hoe minder broeikasgassen een land uitstoot en hoe meer het
in de eigen energiebehoeften kan voorzien, hoe minder emissierechten aangekocht moeten worden.
Invasieve mitigatiemaatregelen in Westerse landen kunnen dus tot een significant lager
herverdelingsniveau leiden.
Hoeveel de subsistentiebenadering herverdelen zou, is dan weer afhankelijk van wat als adequaat
minimum aanzien wordt. Hoe hoger het minimum, hoe groter de welvaartstransfer. Shue (1993)
expliciteert niet welke menselijke noden dit minimum behelst. Indien het minimum vastgelegd
wordt op 'wat noodzakelijk is om te overleven' dan zal de herverdeling heel wat bescheidener
financiële transfers teweegbrengen dan wanneer zij, bij wijze van voorbeeld, de drempelwaarde van
de 'capabilities approach' zou hanteren. Deze benadering, ontwikkeld door Martha Nussbaum en
Amartya Sen, hanteert een lijst van basisnoden of capabilities (Nussbaum, 2007). Wie de
mogelijkheid heeft om aan al deze verschillende noden te voldoen leidt een leven “worthy of human
dignity” (Nussbaum, 2007, p. 78). De capabilities omvatten veel meer dan wat strikt noodzakelijk is
72
om te overleven. Zo is 'spel'47 een item op de lijst die Nussbaum opstelde. Bijgevolg is er heel wat
meer uitstoot nodig om iemand boven de drempelwaarde van de capabilities approach te tillen. De
welvaartstransfer zal omvangrijker zijn, net zoals het risico om de wetenschappelijke limiet te
overschrijden.
Naarmate het niveau van het adequate minimum hoger is komt de mate van herverdeling dichter in
de buurt van de herverdelingsbenadering. Toch zal deze benadering in geen geval meer herverdelen
dan de herverdelingsbenadering, zelfs niet als het adequate minimum vastgelegd wordt op het
huidige consumptieniveau van de gemiddelde westerling. Dit omdat westerlingen in dat geval niet
hoeven in te leveren. Het adequate minimum is namelijk de drempelwaarde die iedereen, rijker of
armer, zou moeten kunnen halen. De welvaartstransfer neemt pas grotere proporties aan wanneer
zuiderlingen over meer emissierechten beschikken dan westerlingen.
De ecologische-ruimte-benadering bezit het potentieel om de herverdeling zo ver door te drijven dat
er meer welvaart herverdeeld wordt dan onder de herverdelingsbenadering. Indien de ecologische
schuld van de industrielanden vereffend wordt dan betekent dit immers een mondiale
welvaartsherverdeling (Hayward, 2007).
What the rich owe to the poor is a share of the benefits they have derived from the emissions
for which the poor have not been responsible. (Hayward, 2007, p. 433)
De omvang van de herverdeling hangt af van de mate waarin de ecologische schuld vereffend moet
worden. Indien de ecologische-ruimte-benadering bepaalt dat de ecologische schuld van de
industrielanden volledig gecompenseerd hoort te worden, dan is het criterium waarop de
herverdeling gebaseerd wordt niet de huidige welvaart of gelijkheid, maar de mate waarin
grondstoffen in het verleden gebruikt werden. In dat geval vindt er naar alle waarschijnlijkheid een
welvaartsherverdeling plaats die de herverdelingsbenadering overtreft.
Hayward weidt niet uit over de wijze waarop bepaald zou kunnen worden hoe groot de ecologische
schuld in kwestie is en welke mate deze gecompenseerd zou moeten worden. Het meest concrete
voorstel luidt als volgt:
If the rich were to acknowledge their wide-ranging ecological debts and begin to accept the
obligations to discharge them, the needs of the poor could then be met in ways consonant
with sustainability—for instance, through wealth and technology transfer. (Hayward, 2007,
47 “Play. Being able to laugh, to play, to enjoy recreational activities.” (Nussbaum, 2007, p. 77)
73
p. 448)
Volgend citaat suggereert dat enkel de huidige overconsumptie van grondstoffen gecompenseerd
hoort te worden:
Meanwhile, if the rich are to be allowed a ‘‘soft landing’’ from the high levels of emissions
they currently depend on and benefit from, this continuing advantage of theirs over the poor
must be seen for what it is—a debt—and thus duly compensated. (Hayward, 2007, p.
433)[nadruk toegevoegd]
Maar dit is niet concreet genoeg om te bepalen hoe Hayward de schuldvereffening ziet. Bijgevolg is
het niet mogelijk uit te maken of de ecologische-ruimte-benadering grotere herverdelingsimplicaties
heeft dan de herverdelingsbenadering.
De ecologische-ruimte-benadering herverdeelt hoogstwaarschijnlijk meer dan de klassieke48 'equal
per capita'-benadering, al hangt ook deze stelling af van de mate waarin gecompenseerd wordt. Het
feit dat de ecologische-ruimte-benadering de herverdeling eist van alle grondstoffen die de aarde
rijk is, maakt de veronderstelling behoorlijk plausibel.
Posner en Sunstein (2009) simuleren de herverdelingsimplicaties van verschillende situaties die de
gedifferentieerde effecten van de klimaatwijzigingen in rekening brengen. De mondiale voordelen
van een klimaatakkoord vormt de variërende factor. Hun analyse toont aan dat de
herverdelingsbenadering bijna altijd meer welvaartsherverdeling met zich meebrengt dan de 'equal
per capita'-benadering. Er is slechts één simulatie waarbij de herverdelingsbenadering significant
minder herverdeelt, namelijk wanneer rijke staten alle voordelen van een klimaatakkoord
opstrijken, bijvoorbeeld doordat verwoestende weersomstandigheden afgewend worden, en arme
staten niets te winnen hebben bij het akkoord. Deze assumptie is echter onrealistisch omdat
algemeen aangenomen wordt dat arme, zuiderse landen het hardst getroffen zullen worden door de
klimaatveranderingen (IPCC, 2007) en bijgevolg, binnen het discours van Posner en Sunstein, het
meest gebaat zijn bij een bindend klimaatakkoord.
48 De historische schuld benadering, de versie van de 'equal per capita'-benadering die emissies uit het verleden in de
verdeling wil incorporeren, eist volledige compensatie. De herverdelingsimplicaties zijn daarom aanzienlijk groter
dan die van de klassieke 'equal per capita'-benadering (Neumayer, 2000). Uiteraard verdeeld ook deze aanpak enkel
emissies. Een vergelijking met de ecologische-ruimte-benadering is dus moeilijker.
74
Van alle hierboven besproken benaderingen lijkt de herverdelingsbenadering voor de grootste
welvaartstransfer te zorgen. De herverdelingsbenadering brengt in vergelijking met de 'equal per
capita'-benadering een grotere welvaartstransfer met zich mee. Ook de subsistentie-benadering zal
in geen geval meer herverdelen dan de herverdelingsbenadering omdat deze elk emissierecht
alloceert aan wie armer is. Enkel de ecologische-ruimte-benadering kan eventueel voor een grotere
welvaartstransfer zorgen door een volledige compensatie te eisen van het disproportioneel grote
aandeel grondstoffen die het Westen in het verleden gebruikte.
3.3 Richting van de herverdeling
Een laatste belangrijke vraag luidt als volgt: wie staat in voor de welvaartstransfer en wie ontvangt
compensatie? Deze vraag peilt naar wie de verantwoordelijkheid dient te dragen voor de
klimaatveranderingen. Een uitgebreide uiteenzetting van deze problematiek49 zou ons te ver leiden.
In dit laatste deel wens ik slechts aan te geven hoe de respectievelijke benaderingen bepalen, van
wie de welvaartstransfer moet komen en naar wie de middelen stromen.
Onder de 'equal per capita'-benadering zorgen landen met hoge per capita emissies voor een
financiële transfer in de richting van landen met een lage uitstoot per inwoner. Dit gebeurt via een
globaal emissiehandelssysteem. De grote uitstoters zijn doorgaans ook de rijkere aardbewoners
waardoor er een transfer plaatsvindt van rijk naar arm (Singer, 2002).
Posner en Sunstein (2009) willen deze link veel strakker aanhalen door de herverdeling rechtstreeks
op relatieve welvaart te baseren. Rijke mensen betalen, arme mensen ontvangen. Zij beroepen zich
niet rechtstreeks op het criterium verantwoordelijkheid om te bepalen van wie de herverdeling hoort
te komen.
Dit is ook zo in het geval van de subsistentiebenadering. Shue (1993) wil een no-fault-based50
49 Het debat omtrent verantwoordelijkheid in de context van de klimaatverandering gaat over meer dan de vraag wie
moet betalen. Het gaat onder andere om de kwestie of iemand verantwoordelijk kan gesteld worden voor de
gevolgen van activiteiten van eerdere generaties. Een andere discussie gaat over de verantwoordelijkheid voor daden
waarvan men niet weet dat deze andere mensen schade berokkenen (Sinden, 2010).
50 Shue (1993) hanteert het onderscheid tussen 'fault-based' principes, bijvoorbeeld het 'vervuiler-betaald' principe en
'no-fault-based' principes, zoals een verdeling van de kosten op basis van de mogelijkheid tot betalen.
Het is belangrijk in gedachte te houden dat de actoren die volgens de 'flault-based' principles in de fout gingen niet
als slechte of onethische mensen gezien moeten worden. Het is belangrijk te weten wie verantwoordelijk is en daar
75
principe hanteren om antwoord te vinden op de vraag wie recht heeft op de compensatie in kwestie.
Hij opteert voor een rechtvaardigheidsprincipe dat hij 'maintain an adequate minimum' noemt. De
transfers gaan naar iedereen die minder heeft dan een nader te bepalen minimum, tot zij dit
adequate bestaansminimum bereikt hebben.
Een antwoord op de eerste vraag, van wie de transfers komen moeten, zit echter niet vervat in een
'no-fault-based' principe. Het adequate minimum principe wijst geen verantwoordelijken aan. Om
beide vragen te kunnen beantwoorden is er nood aan een combinatie van principes die op
verschillende argumenten steunen. Shue stelt voor het adequate-minimum principe aan te vullen
met het 'ability-to-pay' principe wat opnieuw een gelijkenis met Posner en Sunstein blootlegt. De
vraag wie verantwoordelijk is voor de klimaatverandering wordt overgeslagen51. Complexe vragen,
zoals wie aan wie in welke mate schade berokkend heeft en wie verantwoordelijk is voor welke
mate van klimaatverandering, hoeven niet beantwoord te worden.52
Onder de ecologische-ruimte-benadering moeten de ecologische schuldenaars, meer bepaald de
industrielanden, hun gebruik van natuurlijke hulpbronnen drastisch verminderen:
... a globally equal per capita right to ecological space should be recognised. On that basis,
justice requires of ‘ecological debtors’ a long-term commitment to reduce their ecological
space utilisation to the permitted level. More immediately, justice imposes an obligation on
them to redistribute the economic benefits they have derived from their excess use ...
(Hayward, 2006, p. 368)
Een welvaartstransfer is er pas wanneer de schuld ook vereffend wordt. We zagen eerder dat
Hayward niet duidelijk maakt of, en in welke mate, deze schuld vereffend moet worden. We kunnen
dus enkel stellen dat elke welvaartstransfer onder de ecologische-ruimte-benadering van
ecologische schuldenaars zal komen. De mensen die beroofd werden van hun rechtmatig aandeel
van de ecologische ruimte ontvangen de compensatiebetalingen.
eventueel gevolgen aan te koppelen zodat dergelijke fouten ,zoals excessief vervuilen, zo veel mogelijk ontmoedigd
worden. Dit kan echter zonder iemand moreel te veroordelen (Shue, 1993).
51 Hayward (2006) toont aan dat rijkdom positief correleert met de mate waarin mensen grondstoffen verbruiken. Een
'ability-to-pay' principe staat bijgevolg niet volledig los van verantwoordelijkheid.
52 Shue erkent dat er ook heel wat informatie vereist is om de verdeling te baseren op het adequate-minimum-principe.
Er moet eerst en vooral uitgemaakt worden wat dit minimum exact is om dan te bepalen wie er onder zit en wie niet.
Maar, zegt hij, de nodige informatie is makkelijker te verzamelen aangezien het om de huidige stand van zaken gaat
en niet om het analyseren van fouten uit het verleden.
76
Elke benadering wil mensen met meer middelen de verantwoordelijkheid laten dragen voor de
klimaatveranderingen, enkel de manier waarop en de redenen waarom variëren. De benaderingen
zijn opnieuw in twee categorieën onder te verdelen. De ecologische-ruimte-benadering en de 'equal
per capita'-benadering vormen de eerste categorie. Deze hanteert verantwoordelijkheid als criterium
om te bepalen van wie de herverdeling komt en naar wie de middelen gaan. Vanwege de correlatie
tussen rijkdom en het gebruik van grondstoffen zal de herverdeling in de praktijk van de
welgestelde aardbewoners komen.
De tweede categorie houdt enkel onrechtstreeks rekening met verantwoordelijkheid. In de praktijk
én in theorie komt de herverdeling van het welvarende deel van de wereldbevolking. De
subsistentiebenadering en de herverdelingsbenadering behoren duidelijk tot deze categorie.
4. Tabel
De tabel op de volgenden pagina stelt de verschillen en gelijkenissen tussen de benaderingen
schematisch voor.
77
‘Equal per capita’ benadering
Ecologische ruimte benadering
Subsistentie benadering
Analyse van Posner en Sunstein
(Herverdelingsbenadering)
Absoluut
Limiet
Absoluut
Niet absoluut
Niet geëxpliciteerd.
Wordt overschreden wanneer armen het
mitigatiegeld uitbetaald krijgen
(Absoluut)
Alle natuurlijke hulpbronnen.
Wat
Resterende absorbtieve
capaciteit van de atmosfeer
Absorbtieve capaciteit van de
atmosfeer
Geaggregeerde ecologische
ruimte
Gelijkheid
Naar behoefte
Gelijkheid
Welvaart
Hangt af van:
Adequate minimum
Niet geëxpliciteerd
Grootste herverdelingscapaciteit
Hoge uitstoters
In combinatie met ability to pay:
Rijken
Ecologische schuldenaars
Rijken
Lage uitstoters
In combinatie met ability to pay:
Armen
Mensen die hun
rechtmatige deel niet
gebruikt hebben
Armen
(Resterende absorbtieve capaciteit van de
atmosfeer)
Hoe
Verdeling
Grootte

Hangt af van:
 Begindatum
Mitigatiemaatregelen
Van
Herverdeling
Naar
78
De 'equal per capita'-benadering en de subsistentiebenadering verschillen van aanpak met
betrekking tot alle thema's die hierboven besproken werden, op één na. De beide benaderingen
willen enkel de absorptieve capaciteit van de atmosfeer onder de wereldbevolking verdelen en
spreken zich niet uit over andere natuurlijke hulpbronnen. De ecologische-ruimte-benadering leunt
het dichtst aan bij de 'equal per capita'-benadering en vertoont geen enkel raakvlak met de
subsistentiebenadering. Het punt waarop de 'equal per capita'-benadering overeenkomt met de
subsistentiebenadering is het enige punt van verschil met de ecologische-ruimte-benadering.
Het ligt voor de hand dat de 'equal per capita'-benadering het meest afwijkt van de analyse van
Posner en Sunstein. Deze is immers ontwikkeld om de 'equal per capita'-benadering onderuit te
halen. Vanwege de vele gelijkenissen tussen de 'equal per capita'-benadering en de ecologischeruimte-benadering spreekt het voor zich dat Posner en Sunstein slechts één enkel zwak raakvlak
vertonen met de ecologische-ruimte-benadering, namelijk hun voorkeur voor de herverdeling van
alle grondstoffen.
De uiteenzetting maakt duidelijk dat de subsistentiebenadering en de analyse van Posner en
Sunstein vele raakvlakken vertonen. Beiden hanteren het emissieplafond niet als absoluut en stellen
de behoeften van de mensen die op dit moment de aarde bevolken voorop. Al zien Posner en
Sunstein liever een aanpak die alle grondstoffen in de verdeling meeneemt, hun betoog voor de
herverdelingsbenadering, die wel genoegen neemt met de herverdeling van enkel emissierechten,
brengt hun alweer dicht in de buurt van Shue.
Hoewel de subsistentiebenadering emissierechten wil herverdelen op basis van behoefte en Posner
en Sunstein op basis van welvaart, hebben we gezien dat dit in de praktijk vaak op hetzelfde
neerkomt.
Het feit dat zowel Shue als Posner en Sunstein de welvaarstransfer rechtstreeks van het welvarende
deel van de wereldbevolking laten komen en geen rekening houden met verantwoordelijkheid duidt
op een laatste overeenkomst.
79
Hoofdstuk 5
Discussie
In dit laatste hoofdstuk probeer ik uit te maken welk van de drie behandelde voorstellen beschouwd
kan worden als de meest rechtvaardige manier om het recht op uitstoot te verdelen.
1. De 'equal per capita'-benadering
De 'equal per capita'-benadering is niet de meest verdedigbare manier om emissierechten te
verdelen. Zoals Posner en Sunstein (2009), Shue (1993) en Hayward (2007) aantonen voldoet
benadering niet aan bepaalde rechtvaardigheidsvereisten. Dit is niet te wijten aan het
gelijkheidscriterium op zich. Gelijkheid is een belangrijk rechtvaardigheidsprincipe. Het niet
aflatende streven naar gelijkheid is dan ook een sterke eigenschap van de 'equal per capita'benadering. Toch blijkt dat het model niet in staat is de gewenste gelijkheid in de praktijk te
brengen. De kloof tussen theorie en praktijk is deels te wijten aan de maatschappelijke context
waarbinnen het model geïmplementeerd zou worden. Anderzijds creëert de benadering ongelijkheid
door toevalligheden die inherent zijn aan het leven op aarde.
1.2 De maatschappelijke context
Indien het voorstel geïmplementeerd zou worden binnen de huidige politieke en economische
organisatie, met andere woorden binnen een context van ongelijkheid, dan zouden de
levensomstandigheden van bijvoorbeeld een Afrikaan en een Europeaan, niet geëgaliseerd worden.
De situatie is na de invoering van de 'equal per capita'-benadering nog steeds ongelijk, bijvoorbeeld
80
omdat Europese landen gemakkelijker toegang hebben tot alternatieve energiebronnen (Barton &
Osborne, 2010).
De
werking
van
de
huidige
neoliberale,
economische
organisatie,
gekenmerkt
door
efficiëntiedenken, heeft een invloed op de implementatie van de 'equal per capita'-benadering.
Hayward (2007) geeft de invoering van emissiehandel als voorbeeld :
The [emission trading] scheme would rely on the workings of the emissions market to
realize its putative advantages. For that market to operate as anticipated would require
a considerable degree of stability and fairness in its background conditions, since
otherwise there is no limit to the ways in which the rich could use their economic
power to further disadvantage the poor and subvert the ends of the system. For such
conditions to be securely established would require an all-embracing conformity of
political economic institutions to basic standards of human rights. We cannot know a
priori whether the market price of an emissions permit would suffice to enable its
holder to meet their subsistence needs, nor what other market-driven contextual
effects might occur to affect the position of its holder. (Hayward, 2007, p. 444)
Posner en Sunstein (2009) wijzen er op dat een context waarbinnen politieke en economische
instellingen voldoende rekening houden met mensenrechten, momenteel niet voorhanden is.
De westerse dominantie binnen het internationale politieke systeem doet de vraag rijzen of de
beloofde welvaartstransfer wel degelijk zou plaatsvinden. Financiële transfers impliceren niet
noodzakelijk een verhoging van de welvaart. Derdewereldlanden ontbreken de instellingen om de
verkregen middelen in welvaart om te zetten en het risico bestaat dat corrupte overheden het geld
voor andere doeleinden aanwenden (Pan, 2003). Bovendien is het onzeker of arme landen
voldoende middelen zullen ontvangen om uit de armoede te ontsnappen. Een markt die zich richt op
vraag en aanbod staat onder invloed van een fluctuerende prijs en kan bijgevolg niet garanderen dat
deze prijs hoog genoeg blijft (Friends of the Earth, 2010; Hayward, 2007). Het is niet ondenkbaar
dat industrielanden de emissierechten aan een veel te lage prijs van derdewereldlanden zullen
kopen. We kunnen ons met andere woorden de vraag stellen of arme landen effectief gebaat zijn bij
de verkoop van hun emissierechten.
Ik sluit me op dit punt aan bij de bezorgdheid van Hayward:
The payment the poor receive, let us suppose, exceeds the income they could have generated
by using the emissions credits themselves. But it may do little to enhance their capacity to
81
develop the sophisticated emissionsefficient technology that could free them from a position
of structural disadvantage. (2007, p. 439)
De economieën van industrielanden zijn doorgaans efficiënter. Daardoor kunnen zij hun
rechtmatige uitstootrechten, samen met de aangekochte emissierechten, doeltreffender aanwenden.
Op die manier blijven industrielanden bevoordeeld ten opzichte van derdewereldlanden.
Bovenstaande voorbeelden tonen aan dat de 'equal per capita'-benadering de bestaande
verhoudingen tussen rijk en arm niet kan rechttrekken. Maar moet de 'equal per capita'-benadering,
of eender welke andere aanpak, absolute gelijkheid voortbrengen om als meest rechtvaardige
aanpak door te gaan? In principe hoeft dit niet. Het doel van de benadering bestaat er in de
atmosferische CO2-concentraties onder de 450 ppm te houden en iedereen een even groot deel van
het resterende absorptievermogen van de atmosfeer toe te wijzen. De uitkomstsituatie hoeft niet
gelijk te zijn. Wie de 'equal per capita'-benadering verkiest, vanuit de verwachting dat het voorstel
via een welvaartstransfer gelijkheid creëert, moet zich dit realiseren. Voorstanders van de 'equal per
capita'-benadering moeten zich bewust zijn van de beperkingen die de maatschappelijke context
met zich meebrengt.
Dit laatste geldt voor alle modellen die voorstellen doen om het recht op uitstoot op een bepaalde
manier te verdelen in het bijzonder, en voor alle projecten die drastische maatschappelijke ingrepen
voorstellen in het algemeen. De maatschappelijke context zal bijna altijd een significante invloed
uitoefenen op de praktische uitvoering van het voorstel in kwestie, en deze invloed zal het voorstel
doen afwijken van het meest ideale scenario53. Het is heel belangrijk na te gaan welke invloed de
maatschappelijke context heeft wanneer een voorstel geïmplementeerd wordt, maar de gevolgen
blijven grotendeels onvoorspelbaar.
Het punt dat ik hier wil maken is dat de beperkingen van de maatschappelijke context niet a priori
als doorslaggevend argument gebruikt kunnen worden om de 'equal per capita'-benadering af te
wijzen. Aangezien er geen garantie bestaat dat de alternatieven voor dit model geen significante
beperkingen zullen ondervinden van de maatschappelijke context, kan bovenstaand argument
hoogstwaarschijnlijk tegen elke benadering geformuleerd worden. Met deze redenering wil ik
aangeven dat we voorlopig nog geen sluitend argument hebben gevonden om de 'equal per capita'-
53 Of een model te ver afwijkt van het theoretische ideaal hangt af van het voorstel in kwestie. Ik geef hier dan ook
geen algemene richtlijnen die aangeven wanneer een voorstel geïmplementeerd zou mogen worden en wanneer niet.
82
benadering af te wijzen.
1.2 De 'equal per capita'-benadering in een ideale wereld
In deze sectie laten we de ongelijke maatschappelijke context achterwege en redeneren we vanuit de
hypothetische assumptie dat we in een gelijke wereld leven zonder grote welvaartsverschillen, waar
iedereen gelijke toegang heeft tot alternatieve energiebronnen. Zelfs in deze ideale wereld zou de
'equal per capita'-benadering niet de meest rechtvaardige manier zijn om emissierechten te verdelen.
Variërende levensomstandigheden en verschillende fysieke noden maken dat sommige mensen meer
emissierechten nodig hebben om in hun levensonderhoud te kunnen voorzien. Singer (2002) ziet
emissiehandel als een oplossing voor deze variabiliteit. Een koud land als Finland, dat meer uitstoot
produceert om de winter door te komen, zou extra quota's kunnen aankopen. Maar dan wordt
Finland benadeeld ten opzichte van landen met een gematigd klimaat. De inwoners van Finland
hebben niet voor het koudere klimaat gekozen54. Weersomstandigheden zijn, net zoals de meeste
fysieke kenmerken, factoren waar een individu geen invloed op heeft. Mensen zouden geen extra
emissierechten moeten aankopen vanwege omstandigheden waar ze niet voor gekozen hebben.
Deze terechte stelling omtrent rechtvaardigheid is een belangrijk kenmerk van het egalitarisme
(Kymlicka, 2002)
. Het feit dat de 'equal per capita'-benadering, een egalitaire aanpak bij uitstek, geen
rekening houdt met ongekozen omstandigheden vormt een kritieke onvolkomenheid.
Een deel van de ongekozen omstandigheden kunnen toegeschreven worden aan de huidige,
ongelijke maatschappelijke context. Toch zijn er ook toevalligheden, zoals fysieke kenmerken met
een genetische basis of weersomstandigheden of, die voor ongelijke behoeften zorgen zonder dat dit
aan maatschappelijke ongelijkheid kan toegeschreven worden. De 'equal per capita'-benadering kan
de ongelijkheid die uit deze toevallige variatie resulteert niet teniet doen.
54 Een tegenargument zou kunnen zijn dat mensen niet in koude regionen moeten gaan wonen als ze niet bereid zijn
meer emissierechten te spenderen aan de verwarming van hun huis. Anderzijds is het moeilijker te argumenteren dat
mensen die in Finland geboren werden, zomaar zouden moeten verhuizen. Hier raken we aan het debat omtrent de
vraag welke omstandigheden door het individu gekozen worden, en welke buiten zijn controle liggen (Kymlicka,
2002). Ik ga hier uit van de assumptie dat weersomstandigheden niet gekozen worden door de inwoners van een
regio.
83
Iedereen een gelijke hoeveelheid van een goed geven, egaliseert de situatie niet als deze van meet af
aan ongelijk was. Om gelijkheid te creëren via de 'equal per capita'-benadering, moeten mensen in
absoluut gelijke omstandigheden leven. Binnen de huidige, ongelijke context is er een meer
invasieve aanpak nodig dan wat de 'equal per capita'-benadering voorstelt.
2. De subsistentiebenadering
In het vorige hoofdstuk gaf ik aan dat elke benadering op een bepaalde manier naar gelijkheid
streeft. Zoals Shue (1993) aantoont met zijn waardevolle en ethisch relevante onderscheid tussen
luxe- en subsistentie-emissies, is het vervullen van ieders basisbehoeften veel belangrijker dan dat
iedereen evenveel luxeproducten bezit.
Ook al is de eindsituatie niet helemaal gelijk, de subsistentiebenadering van Shue creëert een veel
essentiëlere vorm van gelijkheid door er voor te zorgen dat iedereen genoeg emissierechten ter
beschikking heeft. Dit is een reden om het voorstel te verkiezen boven de 'equal per capita'benadering.
Door emissierechten op basis van behoefte te verdelen, reikt de subsistentiebenadering een
oplossing aan voor het probleem van de ongekozen omstandigheden. Als we de moeilijkheden om
subsistentie te definiëren achterwegen laten, kunnen we stellen dat niemand te weinig
emissierechten zal krijgen of benadeeld zal worden vanwege speciale levensomstandigheden. Dit is
een heel sterk argument ter verdediging van het voorstel van Shue. Principieel gezien ben ik
voorstander van de aanpak die Shue voorstelt. Ik verkies een allocatie naar behoefte boven
compromisloze gelijkheid om het simpele feit dat noden ongelijk zijn en absolute gelijkheid de
meest behoeftigen benadeelt.
In de praktijk loopt de implementatie van de subsistentiebenadering echter het risico meer uitstoot
toe te laten dan wat het klimaatsysteem aan kan, zonder in gevaarlijke mate te destabiliseren 55. Het
55
Shue's artikel dateert uit 1993. De urgentie van het probleem was toen al tot heel wat commentatoren doorgedrongen
(Agarwal & Narain, 1991; Grubb, 1995; IPCC, 1990; Jamieson, 1992; Shue, 1992, 1995; Wackernagel & Rees,
1996). Toch is het probleem nog veel dringender geworden. Tijden de afgelopen 19 jaar zijn er maatregelen
ondernomen om de klimaatverandering tegen te gaan en is er een soort bewustzijn gegroeid (Jones & De Meyere,
2009). Toch stijgt de mondiale uitstoot nog steeds en is er in vergelijking met wat de artikels uit het begin van de
jaren '90 voorstellen veel te weinig gerealiseerd. Zo hebben Agarwal en Narain (1991) het over
reductiedoelstellingen van 50% tegen 2015 en 75% tegen 2030 (ten opzichte van de toenmalige emissiecurves). De
context waarbinnen Shue zijn artikel schreef was er met andere woorden een van kansen die nu vervlogen zijn. Het
84
feit dat de benadering niet kan garanderen dat het de CO2-concentratie onder 450 deeltjes per
miljoen zal blijven, is een ernstige tekortkoming. De voornaamste reden om te zoeken naar de
meest rechtvaardige manier om uitstootrechten te verdelen, blijft het voorkomen van gevaarlijke
klimaatwijzigingen. Door te stellen dat eerst alle luxe-emissies gereduceerd moeten worden, wil
Shue dit doel bereiken. Maar door alle mensen vervolgens een onvervreemdbaar recht op
subsistentie-emissies toe te kennen, blijft de mogelijkheid reëel dat de uitstoot boven het
emissieplafond uitkomt.
Hier wordt duidelijk dat de 'equal per capita'-benadering aan een voorwaarde voldoet die de
subsistentiebenadering niet kan waarmaken. Het feit dat het model kan garanderen dat de globale
limiet op broeikasgassen onder geen beding overschreden zal worden, vormt een belangrijk en sterk
argument voor de 'equal per capita'-benadering.
We worden geconfronteerd met een dilemma. Het voorstel van Shue is rechtvaardiger dan 'equal per
capita'-benadering maar kan verschrikkelijke gevolgen hebben voor miljoenen tot miljarden
mensenlevens, zowel nu als in de toekomst. De 'equal per capita'-benadering blijft onvoorwaardelijk
vasthouden aan een absolute limiet op de uitstoot van broeikasgassen, maar benadeelt mensen die
meer emissierechten nodig hebben. Bovendien verkleint het globale emissiebudget naarmate de tijd
verder tikt, waardoor steeds onzekerder wordt of de resterende veilige uitstoot zal volstaan om
ieders basisbehoeften te bevredigen.
Het lijkt alsof de subsistentiebenadering voor de mensen kiest die momenteel de aarde bevolken,
terwijl de 'equal per capita'-benadering de kaart trekt van de toekomstige generaties. Uitmaken
welke van beide benaderingen de voorkeur geniet lijkt ons voor de volgende keuze te plaatsen: de
huidige wereldbevolking in basisbehoeften voorzien, of het emissieplafond corresponderend met
een opwarming van 2°C ten opzichte van de pre-industriële temperatuur respecteren.
Ook Posner en Sunstein plaatsen ons voor een soortgelijk dilemma: of we helpen de huidige
generatie armen door hen het geld bestemd voor mitigatie onmiddellijk uit te betalen, of we kiezen
voor de toekomstige generaties door invasieve mitigatiemaatregelen uit te voeren.
Posner en Sunstein (2008, 2009) kiezen zelf voor de mensen die nu op aarde leven omdat ze ervan
uitgaan dat de armen van de toekomst heel wat minder behoeftig zullen zijn dan de mensen die nu
in armoede leven. Deze assumptie hangt natuurlijk af van meerdere factoren. Ten gevolge van de
groeiende kloof tussen arm en rijk is het mogelijk dat de extra welvaart waar Posner en Sunstein op
is mogelijk dat hij zich nog niet inbeeldde dat de reductiedoelstellingen op een bepaald moment zo strikt zouden
moeten zijn, dat het niet meer mogelijk zou zijn om iedereen een voldoende groot emissiebudget te geven.
85
rekenen, terecht komt bij een steeds rijkere elite en niet bij arme mensen. Verder voorspellen
projecties van het IPCC (2007) dat vooral armere landen getroffen zullen worden door de
klimaatveranderingen. De auteurs erkennen zelf dat hun assumptie niet meer geldt indien het
ecosysteem aarde blootgesteld wordt aan een veranderend klimaat 56. Het is een raadsel waarom ze
het argument toch in hun betoog tegen de 'equal per capita'-benadering opnemen. De redenering
gaat namelijk niet meer op van zodra er naar gehandeld wordt. Stel dat we het geld dat besteed zou
worden aan mitigatiemaatregelen, aan de mensen geven die momenteel onder de armoedegrens
leven.
Het
klimaat
zou
in
extreme
mate
destabiliseren
vanwege
het
gebrek
aan
mitigatiemaatregelen. Deze klimaatwijzigingen zouden toekomstige arme mensen hard treffen,
waardoor zij met grote waarschijnlijkheid heel wat armer zouden zijn dan de armen die nu leven.
Het argument gaat in dat geval niet meer op want de assumptie dat toekomstige arme mensen
minder arm zullen zijn, geldt niet meer.
Maar is er wel sprake van een dilemma? Er dient opgemerkt te worden dat de keuze zich niet hoeft
te beperken tot mitigatie of onmiddellijke financiële transfers. Zo zou het geld ook aan
adaptatieprojecten in derdewereldlanden besteed kunnen worden.
Grubb (1995 in Gardiner, 2004) stelt dat we niet moeten kiezen. Mitigatie en hulp aan de huidige
arme bevolking, in de vorm van financiële transfers en adaptatiemaatregelen kunnen perfect
samengaan. Posner, Sunstein (2008, 2009) en Lomborg (2001, in Gardiner, 2004) plaatsen ons voor
de keuze vanuit hun pragmatische kijk op klimaat-ethiek. Ze gaan er van uit dat machthebbers nooit
zowel de huidige arme bevolking zullen helpen, als miljarden aan mitigatie zullen uitgeven. Deze
pragmatische assumptie impliceert echter niet dat het onmogelijk zou zijn ontwikkelingshulp met
mitigatie te combineren. Bovendien is hun pragmatische tegenargument van toepassing op hun
eigen redenering. De keuze voor de huidige generatie impliceert initiatieven, zoals bijvoorbeeld
financiële transfers, die veel verder gaan dan waar wereldleiders maar toe bereid worden geacht.
Singer (2002) wijst er terecht op dat machthebbers eerder de klimaatveranderingen zullen
aanpakken dan het arme deel van de wereldbevolking te helpen57.
56 “The arc of human history suggests that in the future, people are likely to be much wealthier than people are now.
... This is a claim about history, and we do not contend that increasing wealth is built into the fabric of the universe.
Catastrophic climate change, for example, could make the future far less wealthy than the present.” (Posner &
Sunstin, 2008, p. 1571)
57 Ook hier is het een argument van Posner en Sunstein zelf die tegen hen gebruikt kan worden. Zij schatten namelijk
de bereidheid van landen tot coöperatie in op basis van hun uitgaven aan ontwikkelingssamenwerking. Als we
kijken naar deze gegevens dan wordt snel duidelijk hoe onrealistisch het is om te verwachten dat rijke landen zullen
beslissen tot het uitbetalen van mitigatiegeld aan arme mensen.
86
3. De ecologische-ruimte-benadering
Bovenstaande uitweiding over de positie van Posner en Sunstein benadrukte reeds het belang van
mitigatie. In wat volgt wordt duidelijk dat een onvoorwaardelijke focus op mitigatie en
duurzaamheid de enige uitweg biedt uit de met elkaar verwante patstellingen die ik hierboven
beschreef.
Invasieve mitigatiemaatregelen kunnen er voor zorgen dat er weinig tot geen uitstoot vereist is om
basisbehoeften te bevredigen en kunnen zo de verscheurende keuze tussen de huidige en de
toekomstige generaties vermijden. Door het concept 'recht op uitstoot' af te wijzen58 maakt
Hayward (2007) op verdienstelijke wijze duidelijk dat de focus van het debat verschoven moet
worden. Het gaat om het reduceren van uitstoot en om een duurzaam verbruik van alle natuurlijke
grondstoffen. De voordelen waar emissies voor instaan kunnen ook verworven worden zonder
broeikasgassen uit te stoten. Deze belangrijke wetenschap moet in de praktijk gebracht worden 59.
Het is belangrijk te weten wie nog wat uitstoten mag, maar deze vraag mag de zoektocht naar
alternatieven niet naar de achtergrond verdringen.
Door een alomvattende benadering voor te stellen die alle natuurlijke hulpbronnen, inclusief de
uitstoot van broeikasgassen, distribueert slaagt Hayward er, in theorie, in om de tekortkomingen van
de beide andere benaderingen te overstijgen.
Zijn ecologische-ruimte-benadering wil de uitstoot onder het emissieplafond houden en iedereen
een gelijke hoeveelheid geven van de welvaart die het gebruik van de geaggregeerde ecologische
58 Toch zal ik dit concept blijven gebruiken aangezien het recht op uitstoot het onderwerp van deze thesis vormt.
59 Hayward (2007) stelt net als Shue en vele andere commentatoren dat de geïndustrialiseerde wereld zijn emissies
moet reduceren. Dit wordt echter niet gevolgd door de gebruikelijke stelling dat de emissies van
ontwikkelingslanden nog mogen stijgen. De derde wereld moet aan duurzame ontwikkeling doen in plaats van te
insisteren op de uitstoot waar ze nog recht op hebben. Het recht op ontwikkeling hoeft zich niet noodzakelijk te
vertalen in stijgende emissiecurves. De geïndustrialiseerde wereld heeft een schuld te vereffenen maar dit impliceert
niet dat derdewereldlanden evenveel mogen uitstoten. In dat geval doen ze exact hetzelfde als datgene waarvan ze
de westerse landen beschuldigen, wat de hele wereld in gevaar brengt.
Bovenstaande redenering lijkt in het voordeel te zijn van de industrielanden. Maar de schuld wordt in geen geval
kwijtgescholden. Zoals Hayward voorstelt zou de ecologische schuld vereffend kunnen worden via de overdracht
van technologie en (financiële) assistentie bij adaptatie- en mitigatieprojecten. De derde wereld zou aan
leapfrogging moeten doen, waarbij onmiddellijk schone technologieën in gebruik worden genomen (Perkins, 2003).
De ecologische schuld van het Westen zou gebruikt kunnen worden om deze technologie ter beschikking te stellen
en duurzame ontwikkeling te financieren (Hayward, 2007).
87
ruimte creëert. Door de limiet te respecteren kan hij de tekortkoming van de subsistentiebenadering
vermijden. Door via het recht op een gezonde leefomgeving te focussen op duurzaamheid, en door
alle natuurlijke hulpbronnen in rekening te brengen, slaagt Hayward er, in theorie, in om ieders
basisbehoeften te vrijwaren.
Het gaat niet om de verdeling van een enkel goed waarvan het gebruikt strikt gelimiteerd is. De
aarde heeft de capaciteit om grondstoffen te hernieuwen. Als er op een verstandige, duurzame
manier omgesprongen wordt met de grondstoffen die de aarde voortbrengt, dan komt er geen einde
aan de mogelijkheid om er gebruik van te maken en dan stelt de keuze tussen de mensen die nu de
aarde bevolken en de toekomstige aardbewoners zich niet. Andere grondstoffen kunnen het
verminderde gebruik van fossiele brandstoffen opvangen op voorwaarde dat ze op een duurzame
manier aangewend worden.
Zoals hij zelf erkent, geeft Hayward te weinig argumenten waarom de ecologische ruimte op gelijke
basis verdeeld zou moeten worden. Door gelijkheid als distributiecriterium te hanteren kan deze
benadering de wereldwijde ongelijkheid niet rechttrekken, noch het probleem van de ongekozen
omstandigheden oplossen.
Desondanks is de ecologische-ruimte-benadering toch rechtvaardiger dan de 'equal per capita'benadering. De beide benaderingen zullen geen absolute gelijkheid voortbrengen, deels vanwege de
maatschappelijke beginsituatie, deels vanwege de factor toeval die er voor zorgt dat sommige
mensen een grotere behoefte hebben dan anderen. Toch zal de resterende ongelijkheid, na de gelijke
verdeling van alle natuurlijke grondstoffen, minder omvangrijk zijn dan de ongelijkheid onder de
'equal per capita'-benadering. Door de absolute limiet aan de uitstoot van broeikasgassen kan
laatstgenoemde niet garanderen dat iedereen genoeg emissies ter beschikking zal hebben om aan
noodzakelijke behoeften te voldoen. Dit kan de ecologische-ruimte-benadering wel als grondstoffen
op een duurzame manier aangewend worden.
De reden waarom de ecologische-ruimte-benadering beter is dan de subsistentiebenadering ligt voor
de hand. Laatstgenoemde is te genereus naar de vervuilende behoeften van de huidige
wereldbevolking toe. Toch is behoefte een heel waardevol allocatiecriterium.
De resterende ongelijkheid onder de ecologische-ruimte-benadering zou eventueel naar behoefte
verdeeld kunnen worden. Ik werk deze mogelijkheid niet uit maar het lijkt een waardevolle piste
voor verder onderzoek.
We kunnen stellen dat de rechtvaardige verdeling van alle grondstoffen vanuit ethisch standpunt de
88
meest verdedigbare is. Hayward werkt zijn ecologische-ruimte-benadering echter niet voldoende uit
om het model in de praktijk te brengen.60 Hij garandeert dat het emissieplafond niet overschreden
zal worden maar maakt niet duidelijk hoe het hanteren van de limiet concreet in zijn werk zou gaan:
Ecological space refers to the aggregate resources available; and the amount available is
limited. Thus, whatever precise system of accounting for available ecological space is
adopted, it has to track, so to speak, the supply of ecological resources. (Hayward, 2007, p.
448) [nadruk toegevoegd]
Er wordt geen systeem voorgesteld dat er voor kan zorgen dat mensen enkel de ecologische ruimte
gebruiken waar ze recht op hebben.
Dat landen met minder efficiënte technologieën geen extra uitstootrechten krijgen maar toch
aanspraak kunnen maken op hun deel van de geproduceerde welvaart, is een sterk punt van
Haywards model. Toch blijft het een raadsel hoe de voordelen van de natuurlijke hulpbronnen onder
de wereldbevolking verdeeld zouden worden.
We kunnen dus stellen dat de ecologische-ruimte-benadering een heel waardevol ethisch kader biedt
om het recht op uitstoot te verdelen, maar dat concrete uitwerking ontbreekt.
4. Posner en Sunstein: pragmatiek
De plaats ontbreekt hier om alle consequenties van de implementatie van de ecologische-ruimtebenadering te onderzoeken. Ook los van een concrete uitwerking kunnen we ervan uitgaan dat het
voorstel indruist tegen het pragmatische standpunt van Posner en Sunstein. Ook al is de
ecologische-ruimte-benadering de meest rechtvaardige manier om het recht op uitstoot te verdelen,
het model mist realisme. Men kan zich de vraag stellen of het politiek haalbaar is om alle
natuurlijke grondstoffen te herverdelen.
Posner en Sunstein (2008, 2009) dragen op verdienstelijke wijze bij aan het debat over de
rechtvaardige verdeling van het recht op uitstoot, door er op te wijzen dat elk klimaatakkoord
binnen een bepaalde politieke context beslist wordt. De politieke situatie is momenteel van die aard
60 Voor een meer uitgewerkte versie verwijs ik naar Wackernagel en Rees (1996). Hoewel de ecologische-ruimtebenaderingen van Hayward geïnspireerd is op het ecologische voetafdruk model heb ik het in wat volgt enkel over
het voorstel van Hayward.
89
dat ethische argumenten zoals gelijkheid, weinig gewicht hebben.
De auteurs hebben een punt wanneer zij er voor waarschuwen dat te ambitieuze voorstellen het
onderhandelingsproces kunnen blokkeren door de herverdeling van de mondiale welvaart tot inzet
van de klimaatonderhandelingen te maken. Andere commentatoren benadrukken dit soms te weinig.
Toch moeten Posner en Sunstein er voor opletten ethiek niet met pragmatiek te verwarren.61
Hier stuiten we op het dilemma tussen rechtvaardigheidsidealen, die een eerlijke verdeling van alle
natuurlijke hulpbronnen voorstaan, en een pragmatisch realisme, dat een mondiaal en bindend
klimaatakkoord vooropstelt.
Het is heel belangrijk rekening te houden met de beperkingen die de politieke situatie oplegt. Een
akkoord moet namelijk binnen deze pragmatische context gesloten worden. Rekening houden met
de verwachting dat politieke machthebbers niet akkoord zullen gaan, kan er echter voor zorgen dat
alle voorstellen die gelijkheid voorstaan, a priori afgevoerd worden. Op deze manier worden
ethische argumenten monddood gemaakt, wat enkel kan leiden tot een akkoord op basis de minst
ethisch verdedigbare allocatie wijze.
Momenteel worden emissierechten ook effectief verdeeld op een ethisch weinig aanvaardbare
manier, namelijk het grandfathering principe, en hebben ethische overwegingen te weinig gewicht.
Toekomstig ethisch onderzoek moet aangeven op welke manier ethische argumenten kunnen
bijdragen aan het debat omtrent de reductie van broeikasgasemissies, en hoe deze er voor kunnen
zorgen dat rechtvaardige voorstellen niet te snel afgeschreven worden als te idealistisch.
De uitdaging voor de voorstanders van de ecologische-ruimte-benadering bestaat er in het voorstel
concreter uit te werken, zodat het model geïmplementeerd kan worden binnen de huidige
maatschappelijke en politieke context. Deze maatschappelijke en politieke context zal naar alle
waarschijnlijkheid ook een significante invloed uitoefenen op de praktische uitvoering van de
ecologische-ruimte-benadering. Ook het voorstel dat in deze verhandeling als meest ethisch
verdedigbaar naar voren kwam, is niet zonder tekortkomingen. Wanneer duidelijk wordt dat
perfectie onbereikbaar blijft, kan dit geen reden vormen om de zoektocht te staken. Net vanwege de
onmogelijkheid een model te ontwikkelen dat zowel theoretisch als in de praktijk perfect is, moet er
61 Ze lijken zich wel degelijk bewust van het verschil wanneer ze het hebben over de redenen waarom landen een
akkoord op basis van de 'equal per capita'-benadering niet zouden ratificeren: “... this pragmatic point shows only
that powerful nations might well veto approaches that are better in principle; it does not show that those nations
would be correct to do so. “ (Posner & Sunstein, 2009, p. 55) Toch gebruiken ze de politieke weerstand als ethisch
argument door te stellen dat insisteren op de 'equal per capita'-benadering vooral mensen zal schaden dan helpen.
90
verder gezocht worden naar de meest rechtvaardige manier om het recht op uitstoot onder de
wereldbevolking te verdelen.
91
Besluit
De klimaatcrisis stelt de mensheid voor het meest alomvattende, complexe en ernstigste probleem
ooit. De antropogene klimaatveranderingen, geïnduceerd door de excessieve uitstoot van
broeikasgassen en versterkt door terugkoppelingsmechanismen, hebben desastreuze gevolgen. De
gemiddelde temperatuur neemt toe en het zeeniveau stijgt. Een verstoord neerslagpatroon
beïnvloedt de waterbeschikbaarheid en ook de landbouw ondervindt in vele regio's een negatieve
impact van het veranderende klimaat. Dit alles heeft ernstige socio-economische gevolgen. De
wereldwijde voedselzekerheid komt in het gedrang en de het aantal klimaatvluchtelingen zal alle
vluchtelingencrisissen die de wereld tot op heden gekend heeft, overtreffen. Bovendien wordt de
klimaatproblematiek gekenmerkt door onrechtvaardigheid. Zij die het minst uitstoten, zowel nu als
in het verleden, worden het hardst getroffen door de klimaatveranderingen.
Om er voor te zorgen dat de gemiddelde temperatuur niet meer dan 2°C stijgt ten opzichte van het
pre-industriële niveau, mag er vanaf het jaar 2010 niet meer dan 657,1 Gt CO2 uitgestoten worden.
Aangezien de jaarlijkse emissiecurves nog steeds stijgen, plaatst het hanteren van dit
emissieplafond de mensheid voor een immense uitdaging.
Deze uitdaging leidde onder meer tot de ontwikkeling van de 'equal per capita'-benadering. De
schaarse absorptieve capaciteit van de atmosfeer is een gemeenschappelijke goed waar alle mensen
evenveel aanspraak op kunnen maken. Uitstootrechten worden op basis van inwonersaantal onder
de verschillende landen verdeeld, waardoor elke aardbewoner, in theorie, een gelijke hoeveelheid
emissierechten ter beschikking krijgt. Staten kunnen via een globaal emissiehandelsysteem
uitstootrechten aan- of verkopen, wat een herverdeling van de mondiale welvaart met zich
meebrengt. Tegelijkertijd worden landen aangespoord om zich op een duurzame manier te
ontwikkelen en krijgen Westerse landen de tijd om de noodzakelijke emissiereducties door te
voeren.
Moest de 'equal per capita'-benadering geïmplementeerd worden binnen de huidige, ongelijke
maatschappelijke context, dan zou het voorstel geen gelijke uitkomstsituatie creëren. Dit is te wijten
aan de manier waarop emissiehandel, als ook de wereldeconomie en de maatschappelijke
organisatie in het algemeen, momenteel functioneren. De 'equal per capita'-benadering kan de hier
uit resulterende, ongelijke menselijke verhoudingen niet rechttrekken.
92
Ook in een ideale, gelijke wereld kan het voorstel niet voor gelijkheid zorgen omdat toevallige
factoren altijd voor variatie tussen individuen zal zorgen. Deels om deze reden zullen er altijd
mensen zijn die een grotere behoefte aan emissierechten hebben dan anderen. De 'equal per capita'benadering houdt geen rekening met variërende behoeften, ook niet wanneer mensen niet voor deze
verschillen gekozen hebben.
Hoewel de tekortkomingen van de 'equal per capita'-benadering niet aan het gelijkheidsprincipe zelf
te wijten zijn, is het voorstel niet de meest rechtvaardige manier om uitstootrechten te verdelen.
Door het recht op uitstoot naar behoefte te alloceren biedt de subsistentiebenadering een oplossing
voor het probleem van de ongekozen omstandigheden. De ethisch relevante distinctie die Shue
maakt tussen luxe- en subsistentie-emissies, doet hem besluiten dat iedereen een onvervreemdbaar
recht heeft op de emissies die noodzakelijk geacht worden om basisbehoeften te bevredigen.
Ondanks het waardevolle distributiecriterium is de subsistentiebenadering niet het meest
rechtvaardige voorstel omdat de benadering niet kan garanderen dat het wetenschappelijke
emissieplafond niet overschreden zal worden.
De impliciete keuze voor de huidige wereldbevolking, die Shue deelt met Posner en Suntein, plaatst
zijn voorstel diametraal tegenover de 'equal per capita'-benadering. Deze laatste kiest er voor de
toekomst van de planeet veilig te stellen, desnoods ten koste van de mensen die momenteel de aarde
bevolken.
Hayward lost dit dilemma op door de keuze te omzeilen. Als grondstoffen op een duurzame manier
ontgonnen en verbruikt worden, kunnen ze zich hernieuwen waardoor er voldoende overblijft voor
de toekomstige generaties. Uitgaan van een recht op uitstoot helpt duurzame ontwikkeling niet
vooruit. Bijgevolg introduceert hij de ecologische-ruimte-benadering die compatibel is met het recht
op een gezonde leefomgeving. De welvaart die alle grondstoffen samen creëren, wordt gelijk
verdeeld onder alle aardbewoners. Omdat de benadering vast houdt aan gelijkheid als
distributiecriterium, kan ook deze aanpak het probleem van de ongekozen omstandigheden niet
oplossen, noch de bestaande ongelijkheid rechttrekken. Hoewel ook dit voorstel op beperkingen
botst, is de ecologische-ruimte-benadering de meest rechtvaardige manier om het recht op uitstoot
onder de wereldbevolking te verdelen.
Hoewel de ecologische-ruimte-benadering slechts op een enkele punt van de 'equal per capita'benadering verschilt, namelijk het object van de verdeling, is het voorstel veel overtuigender. Door
alle natuurlijke hulpbronnen in de verdeling mee te nemen en te insisteren op duurzaamheid en
93
mitigatie, kan het voorstel garanderen dat er genoeg grondstoffen zullen zijn om aan ieders
basisbehoeften te blijven voldoen, terwijl het wetenschappelijke emissieplafond niet overschreden
wordt.
De benadering is te verkiezen boven de subsistentiebenadering omdat het wetenschappelijke limiet
gehandhaafd wordt. De beide benaderingen verschillen op meerdere vlakken van elkaar en de
ecologische-ruimte-benadering is niet op al deze punten superieur aan de subsistentiebenadering. Zo
kan het distributiecriterium van de subsistentiebenadering eventueel verkozen worden boven de
allocatiewijze die de ecologische-ruimte-benadering hanteert, zonder dat men de benadering in zijn
geheel hoeft te verkiezen.
Dit kan wel een reden vormen om te onderzoeken hoe de verdeling van alle natuurlijke hulpbronnen
in zijn werk zou gaan indien het distributiecriterium 'naar behoefte' gehanteerd zou worden. Het is
vooral essentieel om na te gaan of de implementatie van de ecologische-ruimte-benadering in dat
geval de draagkracht van de aarde niet overschrijdt, en of een dergelijke allocatiewijze de resterende
ongelijkheid die ook onder de ecologische-ruimte-benadering blijft bestaan, kan egaliseren. Verder
is het belangrijk dat de ecologische-ruimte-benadering concreter uitgewerkt wordt om het voorstel
te kunnen implementeren binnen de huidige maatschappelijke context.
Binnen dit onderzoek moet de politieke situatie in rekening gebracht worden zodat het voorstel niet
voorbestemd is te mislukken vanwege het aanwenden van te ambitieuze rechtvaardigheidscriteria.
Tegelijkertijd mogen ethische argumenten, zoals rechtvaardigheid en gelijkheid, hun gewicht niet
verliezen. Dergelijke argumenten zijn onmisbaar binnen het debat omtrent de vraag hoe we de
maatschappij waarin we leven willen inrichten.
94
Bibliografie
Agarwal, A., & Narain, S. (1991). Global warming in an unequal world: a case of environmental
colonialism. New Delhi: Centre for Science and Environment.
Allan, R. P. (2011). Climate change: Human influence on rainfall. Nature, 470(7334), 344–345.
Anderson, K., & Bows, A. (2011). Beyond “dangerous” climate change: Emission scenarios for a
new world. Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and
Engineering Sciences, 369(1934), 20–44.
Archer, D., Eby, M., Brovkin, V., Ridgwell, A., Cao, L., Mikolajewicz, U., Caldeira, K., et al.
(2009). Atmospheric lifetime of fossil fuel carbon dioxide. Annual Review of Earth and
Planetary Sciences, 37, 117–134.
Baer, P. (2002). Equity, greenhouse gas emissions, and global common resources. In S. H.
Schneider, A. Rosencranz, & J. O. Niles (Eds.), Climate change policy: A survey (pp. 393–
408). Wachington, DC: Island Press.
Barton, J. H., & Osborne, G. E. (2010). Intellectual property and access to clean energy
technologies
in
developing
countries.
Retrieved
from
http://dspace.cigilibrary.org/jspui/handle/123456789/28398
Betsill, M., & Hoffmann, M. J. (2011). The contours of “cap and trade”: the evolution of emissions
trading systems for greenhouse gases. Review of Policy Research, 28(1), 83–106.
Betts, R. A., Collins, M., Hemming, D. L., Jones, C. D., Lowe, J. A., & Sanderson, M. G. (2011).
When could global warming reach 4 C? Philosophical Transactions of the Royal Society A:
Mathematical, Physical and Engineering Sciences, 369(1934), 67–84.
Biermann, F., & Boas, I. (2010). Preparing for a warmer world: Towards a global governance
system to protect climate refugees. Global Environmental Politics, 10(1), 60–88.
Brondizio, E. S., & Moran, E. F. (2008). Human dimensions of climate change: the vulnerability of
small farmers in the Amazon. Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological
Sciences, 363(1498), 1803–1809.
Bruyninckx, H. (2010). Klimaatbeleid voor een nieuwe wereld: vooruitblik op (tussenstation)
95
Cancun. De Gids op Maatschappelijk Gebied: Blad met Mening (m/v), 6, 22–28.
Canadell, J. G., Le Quéré, C., Raupach, M. R., Field, C. B., Buitenhuis, E. T., Ciais, P., Conway, T.
J., et al. (2007). Contributions to accelerating atmospheric CO2 growth from economic
activity, carbon intensity, and efficiency of natural sinks. Proceedings of the National
Academy of Sciences, 104(47), 18866–18870.
Caney, S. (2009). Justice and the distribution of greenhouse gas emissions. Journal of global ethics,
5(2), 125–146.
Chang, H. F. (2000). Liberal Theory of Social Welfare: Fairness, Utility, and the Pareto Principle, A.
The Yale Law Journal, 110, 173–235.
Clean Development Mechanism Watch. (2010). HFC-23 offsets in the context of the eu emissions
trading scheme. CDM Watch. Retrieved from http://www.cdm-watch.org/wordpress/wpcontent/uploads/2010/07/HFC-23_Policy-Briefing1.pdf
Corazza, M., Bergamaschi, P., Vermeulen, A. T., Aalto, T., Haszpra, L., Meinhardt, F., O’Doherty,
S., et al. (2011). Inverse modelling of European N2O emissions: assimilating observations
from different networks. Atmospheric chemistry and physics, 11(5), 2381–2398.
Costello, A., Abbas, M., Allen, A., Ball, S., Bell, S., Bellamy, R., Friel, S., et al. (2009). Managing
the health effects of climate change. Lancet, 373(9676), 1693–1733.
Dirix, J., Peeters, W., & Sterckx, S. (2012). Equal per capita entitlements to greenhouse gas
emissions: a justice based-critique. Climate Change and Sustainable Development: Ethical
Perspectives on Land Use and Food Production. Wageningen, Nederland: Wageningen
Academic Publishers.
Fawcett, T. (2010). Personal carbon trading: A policy ahead of its time? Energy Policy, 38(11),
6868–6876.
Friends of the Earth. (2010). The EU Emissions Trading System: failing to deliver.
Gardiner, S. M. (2004). Ethics and global climate change. Ethics, 114(3), 555–600.
Gloor, M., Sarmiento, J. L., & Gruber, N. (2010). What can be learned about carbon cycle climate
feedbacks from the CO2 airborne fraction. Atmospheric Chemistry and Physics Discussions,
10(16), 7739–7751.
Gordijn, B., & ten Have, H. (2012). Ethics of mitigation, adaptation and geoengineering. Medicine,
Health Care and Philosophy, 1–2.
96
Grasso, M. (2012). Sharing the emission budget. Political Studies, Article first published online: 11
JAN 2012. doi:10.1111/j.1467-9248.2011.00929.x
Gregg, J. S., Andres, R. J., & Marland, G. (2008). China: Emissions pattern of the world leader in
CO2 emissions from fossil fuel consumption and cement production. Geophysical Research
Letters, 35, L08806. doi:10.1029/2007GL032887
Hansen, J., Sato, M., Kharecha, P., Beerling, D., Berner, R., Masson-Delmotte, V., Pagani, M., et al.
(2009). Target atmospheric CO2: Where should humanity aim? Open Atmospheric Science
Journal, 2, 217–231.
Hayward, T. (2006). Global justice and the distribution of natural resources. Political Studies, 54(2),
349–369.
Hayward, T. (2007). Human rights versus emissions rights: climate justice and the equitable
distribution of ecological space. Ethics & International Affairs, 21(4), 431–450.
Hertwich, E. G., & Peters, G. P. (2009). Carbon footprint of nations: A global, trade-linked analysis.
Environmental Science & Technology, 43(16), 6414–6420.
Houghton, J. T. (1997). Global warming: The complete briefing (2nd ed.). Cambridge, UK:
Cambridge University Press.
Howard, M. W. (2009). Environmental justice: Sharing the burdens of climate change. Seminar
paper of Ethics in Today’s Policy Choices, Camden philosophical Society, Maine. Presented
at the Philosophy at the edge 2009: Ethics in today’s policy choices, Camden, Maine:
Camden Philosophical Society.
Hyams, K. (2009). A Just Response to Climate Change: Personal Carbon Allowances and the
Normal-Functioning Approach. Journal of Social Philosophy, 40(2), 237–256.
Intergovernmental Panel on Climate Change. (2007a). IPCC fourth assassment report (AR4).
Geneva: United Nations.
Intergovernmental Panel on Climate Change. (2007b). Climate Change 2007: Impacts, adaptation
and vulnerability. Contribution of working group II to the fourth assessment report of the
Intergovernmental Panel on Climate Change (p. 982). Cambridge, UK. Retrieved from
http://www.ipcc.ch/publications_and_data/ar4/wg2/en/contents.html
IPCC. (2012). Intergovernmental Panel on Climate Change. Retrieved June 22, 2012, from
http://www.ipcc.ch/publications_and_data/publications_and_data.shtml#.T-QpjrWFB2A
97
Jamieson, D. (1992). Ethics, public policy, and global warming. Science, Technology & Human
Values, 17(2), 139–153.
Jamieson, D. (2001). Climate change and global environmental justice. In C. A. Miller & P. N.
Edwards (Eds.), Changing the atmosphere: Expert knowledge and global environmental
governance (pp. 287–307). Massachusetts: Massachusetts Institute of Technology. Retrieved
from
http://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=htulve5KkQMC&oi=fnd&pg=PA287&dq=jam
ieson+equal+per+capita&ots=r5Ol8Fvovj&sig=nMGREIRKA0KcDZxRIvCucAKz4Wg
Jamieson, D. (2010). Adaptation, mitigation, and justice. In S. M. Gardiner, S. Caney, D. Jamieson,
& H. Shue (Eds.), Climate ethics: Essential readings (pp. 263–283). New York City, USA:
Oxford
University
Press.
Retrieved
from
http://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=KY0XT0XG6qYC&oi=fnd&pg=PA263&dq=
%22Adaptation,+mitigation+and+justice%22+amsterdam+elsevier&ots=ZlaAkP2Tt&sig=eueGwJMde3c_dj2qCz34vOQJZO4
Jevrejeva, S., Moore, J. C., & Grinsted, A. (2010). How will sea level respond to changes in natural
and anthropogenic forcings by 2100? Geophysical Research Letters, 37, L07703.
doi:10.1029/2010GL042947.
Jones, P. T., & De Meyere, V. (2009). Terra Reversa, de transitie naar rechtvaardige duurzaamheid.
Berchem-Antwerpen: EPO.
Keenan, T. D., & Cleugh, H. A. (Eds.). (2011). Climate science update: A report to the 2011
Garnaut Review. Canberra: Centre for Australian Weather and Climate Research (CAWCR).
Kerr, R. A. (2009). Galloping glaciers of Greenland have reined themselves in. Science, 323(5913),
458–458.
Knorr, W. (2009). Is the airborne fraction of anthropogenic CO2 emissions increasing. Geophysical
Research Letters, 36(21), L21710.
Knutson, T. R., McBride, J. L., Chan, J., Emanuel, K., Holland, G., Landsea, C., Held, I., et al.
(2010). Tropical cyclones and climate change. Nature Geoscience, 3(3), 157–163.
Kymlicka, W. (2002). Contemporary political philosophy. Oxford, UK: Oxford University Press.
Retrieved
from
http://www.ed.uiuc.edu/Courses/EPS201/PDF-
NOTES/The%20Virtues%20and%20Practices%20of%20Democratic%20Citizens.pdf
98
Le Quéré, C., Raupach, M. R., Canadell, J. G., & Marland, G. (2009). Trends in the sources and
sinks of carbon dioxide. Nature Geoscience, 2(12), 831–836.
Lenton, T. M., Held, H., Kriegler, E., Hall, J. W., Lucht, W., Rahmstorf, S., & Schellnhuber, H. J.
(2008). Tipping elements in the Earth’s climate system. Proceedings of the National
Academy of Sciences, 105(6), 1786–1793.
Levitus, S., Antonov, J. I., Boyer, T. P., Baranova, O. K., Garcia, H. E., Locarnini, R. A., Mishonov,
A. V., et al. (2012). World ocean heat content and thermosteric sea level change (0–2000 m),
1955–2010. Geophysical Research Letters, 39(10), L10603.
Lomborg, B. (2001). The skeptical environmentalist: Measuring the real state of the world.
Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Lowe, J. A., & Gregory, J. M. (2010). A Sea of Uncertainty. Nature Climate Change, 4, 42–43.
Meinshausen, M., Meinshausen, N., Hare, W., Raper, S. C. ., Frieler, K., Knutti, R., Frame, D. J., et
al. (2009). Greenhouse-gas emission targets for limiting global warming to 2 C. Nature,
458(7242), 1158–1162.
Messner, D., Schellnhuber, J., Rahmstorf, S., & Klingenfeld, D. (2010). The budget approach: A
framework for a global transformation toward a low-carbon economy. Journal of Renewable
and Sustainable Energy, 2, 031003.
Meyer, A. (2000). Contraction & convergence: the global solution to climate change. Dartington:
Green Books for the Schumacher Society.
Mill, J. S. (1998). Utilitarianism, edited with an introduction by Roger Crisp. New York: Oxford
University Press. Originally published in 1861.
Montzka, S. A., Dlugokencky, E. J., & Butler, J. H. (2011). Non- CO2 greenhouse gases and climate
change. Nature, 476(7358), 43–50.
Nelson, G. C. (2009). Climate change: Impact on agriculture and costs of adaptation. International
Food
Policy
Research
Instintute.
Retrieved
from
http://books.google.be/books?hl=nl&lr=&id=1Vpe0JvYTJYC&oi=fnd&pg=PR7&dq=small
+farmers+agriculture+climate+change&ots=Xkr03aTti6&sig=Oss2Xr4m6xWTcm89VyYS6
FIyEVk
Neumayer, E. (2000). In defence of historical accountability for greenhouse gas emissions.
Ecological economics, 33(2), 185–192.
99
Nicholls, R. J., & Cazenave, A. (2010). Sea-level rise and its impact on coastal zones. Science,
328(5985), 1517–1520.
Nick, F. M., Vieli, A., Howat, I. M., & Joughin, I. (2009). Large-scale changes in Greenland outlet
glacier dynamics triggered at the terminus. Nature Geoscience, 2(2), 110–114.
Nordhaus, W. D., & Boyer, J. (2003). Warming the World: Economic Models of Global Warming.
Massachusetts, USA: Massachusetts Institute of Technology Press.
Nussbaum, M. (2007). Human rights and human capabilities. Harvard Human Rights Journal, 20,
21–24.
O’Neill, B. C., Dalton, M., Fuchs, R., Jiang, L., Pachauri, S., & Zigova, K. (2010). Global
demographic trends and future carbon emissions. Proceedings of the National Academy of
Sciences, 107(41), 17521–17526.
Ott, H. E., & Sachs, W. (2000). Ethical aspects of emissions trading. Wuppertal Institute for
Climate, Environment and Energy, Wuppertal Papers nr. 110. Retrieved from
http://www.econstor.eu/bitstream/10419/49121/1/332359719.pdf
Pan, J. (2003). Emissions rights and their transferability: equity concerns over climate change
mitigation. International Environmental Agreements: Politics, Law and Economics, 3(1), 1–
16.
Peters, G. P., Marland, G., Quéré, C. L., Boden, T., Canadell, J. G., & Raupach, M. R. (2012). Rapid
growth in CO2 emissions after the 2008-2009 global financial crisis. Nature Climate
Change, 2(1), 2–4. doi:10.1038/nclimate1332
Posner, E. A., & Sunstein, C. R. (2008). Climate change justice. The Georgetown Law Journal, 96,
1565–1612.
Posner, E. A., & Sunstein, C. R. (2009). Should greenhouse gas permits be allocated on a per capita
basis? California Law Review, 97, 51–93.
Rahmstorf, S. (2010). A new view on sea level rise. Nature Climate Change, 4, 44–45.
doi:10.1038/climate.2010.29
Raupach, M., & Fraser, P. (2011). Climate and greenhouse gases. In H. Cleugh, M. Stafford Smith,
M. Battaglia, & P. Graham (Eds.), Climate Change: Science and Solutions for Australia (pp.
15–34). Collingwood, Victoria: CSIRO Publishing.
Raupach, M. R., Canadell, J. G., & Le Quéré, C. (2008). Anthropogenic and biophysical
100
contributions to increasing atmospheric CO2 growth rate and airborne fraction.
Biogeosciences, 5(6), 1601–1613.
Risse, M. (2008). Who should shoulder the burden? Global climate change and common ownership
of the Earth. Harvard University, Faculty Research Working Papers Series, John F. Kennedy
School of Government, Working Paper No. RWP08–075.
Rockström, J., Steffen, W., Noone, K., Persson, \AA, Chapin, F. S., Lambin, E. F., Lenton, T. M., et
al. (2009). A safe operating space for humanity. Nature, 461(7263), 472–475.
Rogelj, J., Hare, B., Nabel, J., Macey, K., Schaeffer, M., Markmann, K., & Meinshausen, M.
(2009). Halfway to Copenhagen, no way to 2 C. Nature Reports Climate Change, 81–83.
Sawin, E. R., Jones, A. P., Fiddaman, T., Siegel, L. S., Franck, D. W. ., Barkman, A., Cummings, T.,
et al. (2009). Current emissions reductions proposals in the lead-up to Cop-15 are likely to
be insufficient to stabilize atmospheric CO2 levels: Using C-Roads–a simple computer
simulation of climate change–to support long-term climate policy development. Climate
change–global risks, challenges, and decisions” conference, university of Copenhagen,
Copenhagen, Denmark (Vol. 10). Presented at the “Climate change – global risks,
challenges, and decisions” conference, Copenhagen, Denmark: University of Copenhagen.
Retrieved
from
http://climateinteractive.org/scoreboard/scoreboard-science-and-data/C-
ROADS%20Analysis%20of%20Current%20Proposals090311.pdf
Schellnhuber, H. J., Messner, D., Leggewie, C., Leinfelder, R., Nakicenovic, N., Rahmstorf, S.,
Schlacke, S., et al. (2009). Solving the climate dilemma: The budget approach (p. 25).
Berlin: German Advisory Council on Global Change (WBGU).
Schuur, E. A. ., & Abbott, B. (2011). Climate change: High risk of permafrost thaw. Nature,
480(7375), 32–33.
Schuur, E. A. ., Vogel, J. G., Crummer, K. G., Lee, H., Sickman, J. O., & Osterkamp, T. E. (2009).
The effect of permafrost thaw on old carbon release and net carbon exchange from tundra.
Nature, 459(7246), 556–559.
Shue, H. (1993). Subsistence emissions and luxury emissions. Law & Policy, 15(1), 39–60.
Shue, H. (1995). Avoidable necessity: global warming, international fairness, and alternative energy.
(I. Shapiro & J. Wagner DeCew, Eds.)Theory and practice: NOMOS XXXVII, 239–264.
Sinden, A. (2010). Allocating the Costs of the Climate Crisis: Efficiency Versus Justice. Washington
101
Law Review, 85, 293–353.
Singer, P. (2002). One atmosphere. One World: The Ethics of Globalization. New Haven,
Connecticut: Yale University Press.
Smith, J. B., Schneider, S. H., Oppenheimer, M., Yohe, G. W., Hare, W., Mastrandrea, M. D.,
Patwardhan, A., et al. (2009). Assessing dangerous climate change through an update of the
Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)“Reasons for concern.” Proceedings of
the National Academy of Sciences, 106(11), 4133–4137.
Starkey, R. (2012). Personal carbon trading: A critical survey Part 1: Equity. Ecological Economics,
73, 7–18. doi:10.1016/j.ecolecon.2011.09.022
Stern, N. (2006). Stern review on the economics of climate change. Stern Review on the Economics
of Climate Change, UK Treasury. Retrieved from http://apo.org.au/?q=node/4420
Stern, N. H. (2007). The economics of climate change: The Stern review. Cambridge University
Press.
Sverker, C. J., Löfgren, Â., & Stripple, J. (2010). Attitudes to personal carbon allowances: political
trust, fairness and ideology. Climate Policy, 10(4), 410–431.
Tan, Y., Hugo, G., & Brunn, S. (2011). Demographic impacts of the Three Gorges Dam.
Engineering earth, 1583–1598.
UNFCCC. (1992). United Nations Framework Convention on Climate Change. New York City,
U.S: United Nations.
Unruh, G. C. (2000). Understanding carbon lock-in. Energy policy, 28(12), 817–830.
Vellinga, M., & Wood, R. A. (2002). Global climatic impacts of a collapse of the Atlantic
thermohaline circulation. Climatic change, 54(3), 251–267.
Vellinga, M., & Wood, R. A. (2008). Impacts of thermohaline circulation shutdown in the twentyfirst century. Climatic Change, 91(1), 43–63.
Vermeer, M., & Rahmstorf, S. (2009). Global sea level linked to global temperature. Proceedings of
the National Academy of Sciences, 106(51), 21527–21532.
Wackernagel, M., & Rees, W. E. (1996). Our ecological footprint: Reducing human impact on the
earth. Gabriola Island, B.C. Canada: New Society Publishers.
Wilby, R. L., & Keenan, R. (2012). Adapting to flood risk under climate change. Progress in
Physical Geography, 36(3), 348–378.
102
Zhang, M., Lawlor, P. G., Li, J., & Zhan, X. (2012). Characteristics of nitrous oxide (N2O)
emissions from intermittently-aerated sequencing batch reactors treating the separated liquid
fraction of anaerobically digested pig manure. Water, Air, & Soil Pollution, 223(5), 1973–
1981. doi:10.1007/s11270-011-0998-z
103