Kerststal in de kunst - Museum Catharijneconvent

Kerststal in de kunst
Eeuwenlang zijn kunstenaars geïnspireerd door de gebeurteDeze kerstvoorstellingen zijn eenvounis in de kerstnacht. Het verhaal van de geboorte van Jezus
dig en bestaan uit het Christuskind in
wordt verteld op schilderijen en beelden. Vanaf de dertiende
een gevlochten kribbe, een os en een
eeuw wordt een paar dagen voor Kerstmis in kerken en in pa- ezel. Soms staat de kribbe in een stal
leizen een kerststal opgezet: een voorstelling van de geboorte
die niet meer is dan een afdak bedekt
van Jezus met houten of gipsen figuren. Sommige kerststallen
met pannen. Voor de kleding van de
zijn klein met de traditionele kerstfiguren zoals het Christusfiguren laten de kunstenaars zich
kind, Maria en Jozef, herders en engelen. Andere groeien uit
inspireren door afbeeldingen uit de
tot grote groepen waarin ook figuren uit het dagelijks leven
klassieke oudheid. De herders dragen
een plaats krijgen. De achttiende-eeuwse Napolitaanse kerstbijvoorbeeld Romeinse herderstuniestal van Museum Catharijneconvent is zo’n uitgebreide
ken en Maria lijkt vaak op een
Wist
..
je dat. aria
kerststal met meer dan zestig poppen.
deftige dame uit de Oudheid.
nM
0
Jozef e
eer 10
ongev ter van
kilome th naar
Nazarem moese
Betleh lopen?
ten
De eerste kerstafbeeldingen
De herders in de bijbel
V
óór de vierde eeuw zijn
er in de kunst nauwelijks
voorstellingen van de
geboorte van Christus te
vinden. Kerstmis wordt dan nog niet
gevierd en omdat het christelijk geloof
verboden is, durven christenen de
bijbelse verhalen niet af te beelden.
Pas in 313 tijdens de regering van
25 december
Oorspronkelijk vieren de Romeinen op
25 december de geboortedag van de
zonnegod Mithras. Net als Christus werd
hij uit een maagd geboren en gezien als
bemiddelaar tussen God en mensen.
Verkondiging aan de herders,
Getijden- en gebedenboek,
Geert Grote, 1440-1450
Niet ver daarvandaan brachten herders de
nacht door in het veld, ze hielden de wacht
bij hun kudde. Opeens stond er een engel
bij hen en werden ze omgeven door het
stralende licht van de Heer, zodat ze hevig
schrokken. De engel zei tegen hen: ‘Wees
niet bang, vandaag is in de stad van David
voor jullie een redder geboren. Jullie zullen
een pasgeboren kind vinden dat in een
doek gewikkeld in een voederbak ligt.’ En
plotseling voegde zich bij de engel een groot
hemels leger dat God prees. Toen de engelen
waren teruggegaan naar de hemel gingen
de herders meteen op weg, en troffen Maria
aan en Jozef en het kind dat in de voederbak
lag.
Lucas 2: 8-16
keizer Constantijn de Grote (ca. 272ontstaan langzamerhand de eerste
337) krijgen de christenen vrijheid van
afbeeldingen van de geboorte van
godsdienst. Constantijn beChristus, vooral op sarcofagen, antieke
Wist
je
slist dat vanaf die tijd de
grafkisten van steen. De kunstenaars
Kerstm dat...
(of het is’ ‘de mis
geboorte van Christus
baseren zich op de beknopte verhafe
e
st) van
Christu
Jezus s’ betekent?
op 25 december gevierd
len van de evangelisten Lucas en
C
h
ri
stus w
ruim 2
erd
0
gebore 00 jaar gele
moet worden. Daarna
Matteüs in de bijbel.
de
n
Kerstm in Betlehem n
is
.
de bela is een van
n
feeste grijkste
nv
christe an de
nen.
De
geboorte in de bijbel
Terwijl ze daar [in Betlehem] waren, brak de
dag van haar bevalling aan, en ze bracht een
zoon ter wereld, haar eerstgeborene. Ze wikkelde hem in een doek en legde hem in een
voederbak, omdat er voor hen geen plaats
was in het nachtverblijf van de stad.
Lucas 2: 6-7
Geboorte van Christus,
Getijden- en gebedenboek, Geert Grote, 1440-1450
Geboorte van Christus, miniatuur uit de
Bernulfuscodex, Reichenau, ca. 1040
(band 13e eeuw)
Infoblad Kerststal in de kunst
De rol van Maria is in die tijd nog niet
zo belangrijk. Op afbeeldingen bevindt
zij zich buiten de stal en toont het
kind aan de herders en de wijzen die
het komen vereren. Haar positie wordt
belangrijk na het Concilie van Efeze in
431. Tijdens deze conferentie van bisschoppen wordt besloten dat Maria de
moeder is van een bijzonder kind dat
zowel God als mens is.
Geboorte van
Christus,
Brevier van
Beatrijs van
Assendelft, Delft,
ca. 1485
De wijzen uit het Oosten in de bijbel
Toen Jezus geboren was in Betlehem kwamen
er magiërs uit het Oosten in Jeruzalem aan.
Nu ging de ster die ze hadden zien opgaan
voor hen uit, totdat hij stil bleef staan boven
de plaats waar het kind was. Ze gingen het
huis binnen en vonden het kind met Maria,
zijn moeder. Ze wierpen zich neer om het eer
te bewijzen. Daarna openden ze hun kistjes
met kostbaarheden en boden het kind geschenken aan: goud en wierook en mirre.
Matteüs 2: 1, 9-11
Kerstafbeeldingen in het
Byzantijnse Rijk
I
n het Byzantijnse of OostRomeinse Rijk wordt een
vaste manier ontwikkeld
voor het afbeelden van de
geboorte van Christus. Maria neemt in
de voorstelling een belangrijke plaats
in. Ze ligt op een rood kleed, een bakermat, en is groter dan iedereen die
haar omringt: Jozef, de os en de ezel,
de herders, de koningen en de engelen. Maria besteedt niet veel aandacht
aan het Christuskind in de kribbe. Omdat er in de bijbel weinig details over
de geboorte van Christus staan, laten
kunstenaars zich steeds meer inspireren door de apocriefe of ‘verborgen’
boeken.
Apocriefe boeken
Apocriefe boeken zijn teksten uit de
tijd van de evangelieschrijvers. Omdat
ze volgens de Kerk teveel fantasierijke
elementen bevatten, zijn de boeken niet
opgenomen in de bijbel.
In twee van deze boeken staan verhalen over de geboorte en de jeugdjaren
van zowel Maria als Jezus. Ze vormen
de basis van de vele motieven waar-
Jozef
Over Jozef weten we niet veel. In middeleeuwse verhalen en kunst wordt hij
afgeschilderd als een oude man. Het is
de vraag of hij bejaard was toen Jezus
werd geboren, want hij kreeg naderhand
nog meer kinderen.
nen krijgen steeds meer menselijke
trekken en de Byzantijnse afstandelijke houding tussen Maria en het
Christuskind verandert in een echte
relatie tussen moeder en kind. Voor
het eerst staat Maria naast de kribbe,
omarmt ze haar kind of kijkt ze onder
het dekentje of hij slaapt.
mee het kerstverhaal en de voorstellingen vanaf de vijfde eeuw worden
uitgebreid. De engelen vereren
bijvoorbeeld het Christuskind en Jozef
wordt niet meer afgebeeld als een
jonge, maar als oude man.
Emoties in
kerstvoorstellingen
K
unstenaars in West-Europa
nemen elementen over uit
de Byzantijnse kerstafbeeldingen en veranderen deze
voorstellingen gaandeweg. De perso-
Geboorte van Christus, detail van een
tweeluik, Noord-Frankrijk of Vlaanderen,
1375-1380
Infoblad Kerststal in de kunst
Ook Jozef neemt nu op een intiemere
manier deel aan het gebeuren rond de
geboorte. Hij zit niet meer verbaasd
met het hoofd in de handen, maar
wijst trots op het kind of draagt doeken voor hem aan. Deze ‘vermenselijking’ van Jozef past in een tijd waarin
de behoefte ontstaat aan lyriek. Minnezangers zingen hun liederen over de
liefde en de natuur.
Op het gebied van het geloof is Bernardus van Clairvaux (1090-1153) een
belangrijke figuur. Hij woont in het
klooster van Cîteaux in het Franse
Bourgondië. Hij schrijft religieuze poëzie waarin hij vertelt over zijn visioen,
waarin Maria zowel het Christuskind
rijkt met allerlei komische taferelen
en eigentijdse verwijzingen. Omdat
de Kerk de nieuwe elementen niet
vindt passen bij het geboorteverhaal
van Christus mogen de toneelstukken
niet meer in het kerkgebouw worden
opgevoerd. Schilders en beeldhouwers
gebruiken de mysteriespelen dankbaar
als inspiratiebron. Een voorbeeld is de
kleding van de engelen. Op het toneel
dragen ze kerkelijke kleding. Kunstenaars nemen dit over in hun beelden
en schilderijen. Omdat de mensen de
mysteriespelen kennen, begrijpen ze
als vanzelfsprekend de ‘beeldtaal’ van
de kunst.
De eerste kerststal
R
uim een eeuw na Bernardus van Clairvaux wordt
het meebeleven van het
kerstverhaal nog intenser.
In 1223 organiseert de Italiaan Franciscus van Assisi (1181-1226) tijdens de
kerstnacht een mis in de vrije natuur.
Hij maakt een kerststal met een echte
voederbak en levende figuren om het
kerstverhaal zo realistisch mogelijk uit
te beelden.
Door de echte kerststal en de preek
die Franciscus daarbij houdt, krijgt het
wonderbaarlijke geboorteverhaal heel
direct een plaats in de gevoelens van
de gelovigen. Tijdens de mis spreekt
hij over de nederigheid en armoede
van Jezus. Volgens Franciscus geeft
God hiermee aan dat hij dicht bij de
mensen wil staan. Dat is een ander
geluid dan de vaak strenge
Wist
je
middeleeuwse preken.
er nog dat...
s
te
ds
Door Fanciscus’ initiatief blevende kersets
estaan
? Op k tallen
m
ersta
ontstaan langzamerrkte
steeds n kun je nog
le
v
e
hand losse groepen van
nde die
ren en
ke
ren teg rstfigubeelden die met Kerstenkomen.
mis worden neergezet.
Het feest komt zo nog dichter
bij de mensen. Aan het einde van de
Middeleeuwen worden kerststallen op
grotere schaal populair. Vooral in ZuidDuitsland, Oostenrijk en Italië staan ze
in kerken of bij de adel thuis.
Op de schilderijen en prenten vanaf
die tijd wordt de Heilige Familie vaak
als een eigentijds huiselijk gezin afgebeeld. Vooral Jozef is een echte huisvader geworden. Hij knipt bijvoorbeeld
zijn broek en kousen in stukjes om het
Christuskind te kunnen bedekken tegen de kou. Vaak stookt hij een vuurtje
om er vervolgens pap op te koken.
Geboorte van Jezus, Middelrijns altaar, Middelrijn
of Westfalen?, ca. 1410
Aankondiging van de geboorte van Christus,
Duitsland, ca. 1495
als Bernardus van haar melk geeft. In
zijn poëzie plaatst Bernardus dit visioen in het vertrouwde Bourgondische
landschap. Op deze manier beleven
de mensen die dit landschap kennen
het verhaal heel persoonlijk en direct.
Bernardus is van mening dat je het leven van Christus zo concreet mogelijk
moet afbeelden om de gelovigen te
laten meeleven met de verhalen.
Ook de mysteriespelen dragen daaraan bij. Al vanaf de elfde eeuw worden
in de kerk als aanvulling op de dienst
‘toneelspelen’ opgevoerd die de bijbelverhalen zichtbaar maken. Zo wordt
ook het verhaal van de geboorte van
Christus nagespeeld. Na verloop van
tijd worden deze mysteriespelen ver-
Infoblad Kerststal in de kunst
Aanbidding
der koningen,
NoordNederland,
ca. 1520
Kerststallen en
de Reformatie
I
n de late Middeleeuwen
komt de gewoonte op om
kerstgroepen neer te zetten
die zijn opgebouwd uit losse
beelden. Deze gewoonte wordt gestimuleerd door de Contrareformatie.
Contrareformatie
Het concilie van Trente (midden 16e
eeuw) is het antwoord van de katholieke kerk op de Reformatie, de nieuwe
protestante geloofsleer van de hervormer
Maarten Luther. De katholieke Jezuïetenorde wordt opgericht om de protestanten
te bestrijden. Deze strijd heet de Contrareformatie.
Symboliek
De mensen waren in de Middeleeuwen
vertrouwd met symbolen in de kunst.
De drie koningen verbeelden bijvoorbeeld de drie levensstadia van de mens:
jong, middelbaar en oud. Bovendien
stellen zij door hun verschillende
huidskleur de toen bekende werelden voor: Europa, Afrika en Azië. De
Birgitta ziet
de geboorte van Christus
D
e heilige Birgitta van Zweden († 1373) heeft grote
invloed op de manier van
afbeelden van Christus’
geboorte. In 1370 bezoekt zij Betlehem,
de geboorteplaats van Christus. In een
visioen ziet Brigitta hoe Maria’s gouden haar op de schouders valt wanneer ze haar sluier afdoet. Maria knielt
om te bidden en plotseling wordt Jezus
geboren. Een helder licht omstraalt het
kind, zo fel dat zelfs de kaarsvlam van
Jozef niet meer zichtbaar is. Sinds die
tijd zijn Jozef en Maria vaak in geknielde houding afgebeeld. Het Christuskind ligt op een punt van Maria’s
mantel en wordt omgeven door een
stralenkrans.
verschillende gebouwen op kerstvoorstellingen hebben ook een symbolische
betekenis. Een paleis staat voor Christus’ afstamming van koning David,
romaanse architectuur beeldt het Oude
Testament uit en is vaak vervallen tot
een ruïne en gotische architectuur verwijst naar het Nieuwe Testament.
Door onder meer in te spelen op de
menselijke behoefte aan pracht en
praal wordt geprobeerd de gelovigen
voor de Roomse Kerk te behouden en
mensen die protestants zijn geworden
terug te winnen. In die tijd worden
daarom weelderige kerken gebouwd
en worden de belangrijkste gebeurtenissen uit het leven van Christus
levendig afgebeeld op schilderijen en
in beeldhouwwerken. Het is dan ook
geen wonder dat juist in de kerken van
de jezuïetenorde uitgebreide kerstgroepen staan. De kerststallen worden ook
Aanbidding
der herders,
Utrecht,
eind
15e eeuw
Infoblad Kerststal in de kunst
houden met de individuele karaktereigenschappen van de personages en de
rol die elk beeld vervult in het geheel.
De regisseurs houden ook rekening
met de dieptewerking. Door de kleine
poppen achteraan te plaatsen en de
grotere vooraan versterken ze de perspectiefwerking en suggereren ze een
grote diepte op het ‘toneel’.
Typisch voor de achttiende eeuw is
het landschap waarin de stal en de
vele herders staan. In de Napolitaanse
kerststal zijn dan ook allerlei idyllische
figuren te vinden en de stal verandert
in een klassieke tempel. Liefelijke
herders en herderinnen in geïdeaWist
liseerde landschappen vormen
je dat.
..
het 12
0
om de uur kost
een populair motief in de diverse
N
apolitaanse
kunstvormen waar de elite zich
Museu kerststal in
m
necon Catharijvent o
mee bezig houdt. Het idee van
p
te
bouwe
n?
een geïdealiseerd landschap
komt uit de klassieke literatuur die
veel wordt gelezen in deze kringen.
Omdat er in Napels veel tempelruïnes
en opgegraven kunstvoorwerpen te
zien zijn is de klassieke tijd voor de
makers van de kerststal nog steeds
dichtbij.
De herders, Napolitaanse kerststal, Napels, 18e eeuw
Kerststallen zorgen voor
een kerstgevoel
N
Na het hoogtepunt van de
kerststal in de achttiende
eeuw wordt de geboorte van
Jezus op nieuwe manieren
weergegeven in beelden(groepen)
De koningen, Napolitaanse kerststal, Napels, 18e eeuw
opgesteld in de paleizen van vorsten en
leden van de hoge adel.
De Napolitaanse kerststal
H
et hoogtepunt van de vervaardiging van kerststallen
ligt in de achttiende eeuw,
de tijd waarin de Napolitaanse kerststal is gemaakt. De figuren
van deze bijzondere stal drukken emoties uit die voor de toeschouwer herkenbaar zijn. Met ieder onderdeel van
de poppen houden zich specialisten bezig. Beeldhouwers maken de hoofden
van klei, beschilderen de gezichten en
zetten er vervolgens ogen in van glas.
Houtsnijders maken de ledematen, die
worden bevestigd aan een beweegbare
romp van ijzerdraad omwikkeld met
textiel. Vrouwen naaien de kleurrijke
kostuums vol details die ontleend zijn
aan eigentijdse kleding. Weer andere
ambachtslieden maken de muziekinstrumenten van de herders en de
koopwaar van de kooplieden.
In de achttiende eeuw is het opstellen
van de Napolitaanse kerststallen het
werk van ‘regisseurs’. Zij vormen de figuren tot groepen, waarbij ze rekening
De wijzen uit het Oosten, Gustave Doré, 1866
Infoblad Kerststal in de kunst
en op schilderijen. In de loop van de
negentiende eeuw ontstaan bijvoorbeeld romantische kerstvoorstellingen.
Kunstenaars situeren dan de geboorte
bijvoorbeeld in het Midden-Oosten.
Vooral bij voorstellingen van de drie
koningen kunnen zij zich uitleven in
het afbeelden van prachtige oosterse
gewaden en landschappen. In de
twintigste eeuw komt de nadruk vaak
te liggen bij de eigen beleving van
Kerstmis. De voorstellingen krijgen
daardoor meer een persoonlijk dan
traditioneel karakter.
Tijdlijn
Begin jaartelling tot eind 4e eeuw
Geen vrijheid van godsdienst, dus nauwelijks kerstafbeeldingen.
4e tot eind 8e eeuw
Eenvoudige afbeeldingen in vroegchristelijke en Byzantijnse kunst: kind in de kribbe met os en ezel, vooral op sarcofagen.
Onder invloed van de Byzantijnse Kerk uitgebreidere voorstellin
gen rondom Maria als de Moeder Gods.
9e tot eind 10e eeuw
Byzantijnse motieven worden in het Westen uitgebreid.
Afbeeldingen worden menselijker en verhalender.
Geboorte van
Geboorte van Chris-
Christus, Reichenau,
tus, Noord-Frankrijk
ca. 1040
of Vlaanderen,
1375-1380
Stal van Betlehem,
Jan Grégoire, 1927
Wist
..
je dat.
m
Museu onvent
rijnec tstal
a
th
a
C
en kers
zelfs e mobil in de
y
van Pla ctie heeft?
colle
Literatuur
• www.bijbelencultuur.nl
• infoblad Meditatie en Devotie,
Museum Catharijneconvent 2007
• infoblad Humanisme en Hervorming, Museum Catharijneconvent 2007
• P. Bröker, Rondom Kerstmis:
iconografie en symboliek in de beeldende kunst rondom de geboorte van Christus, Utrecht 1995
• M.J.G. de Jong, Kerstfeest in de
Middeleeuwen: geschilderd en
geschreven, Leuven 2001
• W.C.M. Wüstefeld, N.H. Koers,
M.L. Caron, Rondom kerst: prentkunst uit eigen bezit (1475-1750),
Utrecht 1990
11e tot eind 15e eeuw Onder invloed van Bernardus van Clairvaux en Franciscus van Assisi komt het geboorteverhaal dicht bij de mensen te staan.
11e eeuw Visioen Bernardus van Clairvaux (1090-1153)
1223 Bouw eerste kerststal door Franciscus van Assisi (1181-1226)
1370
Visioen Brigitta van Zweden van de geboorte van Christus
Geboorte van
Aanbidding
Aanbidding
Christus,
der herders,
der koningen,
Middelrijn of
Meester van de
Westfalen?,
Morrison trip-
derland, ca.
ca. 1410
tiek, ca. 1500
1520
16e tot eind 18e eeuw
Napolitaanse kerststal,
Napels, 18e eeuw
19e eeuw
ABM s355
Noord-Ne-
Traditionele kerstvoorstellingen en in de
vorm van een soort eigentijds elegant
herderstafereel. In de achttiende eeuw
bereikt het bouwen van kerststallen een
hoogtepunt. Toevoeging figuren uit het
dagelijkse leven.
Kerst romantisch afgebeeld bijvoorbeeld
in een Oosterse omgeving.
De wijzen uit het Oosten,
Gustave Doré, 1866
Colofon
20e en 21e eeuw
Toename van persoonlijke, niet traditionele kerstvoorstellingen.
© Museum Catharijneconvent 2007
Afdeling Onderzoek & Educatie
Tekst: Elizabeth Adriaanse en
Anite Haverkamp
Fotografie: Ruben de Heer, Utrecht
Stal van Betlehem,
Vormgeving: Manifesta, Rotterdam
Jan Grégoire, 1927
Infoblad Kerststal in de kunst