Politiek Geluksmanifest 2017

Politiek
Geluksmanifest
2017
nietserieus?”
“Kunjedatwel
ookhardecijfers?”
“Gelukkanjealspoliticus
mensenwerkelijkráákt…”
“Ja,dátisnatuurlijk
PolitiekGeluksmanifest2017
Waaromzoujeditgeluksmanifestwillenlezen?
•Omdatjijanderemensengraaggelukkigwiltzien,vooralwanneer
zijnumindergelukkigofongelukkigzijn
•Omdatjevindtdatwetenschapeninnovatieonssterkermaken,en
datditookopgeluksgebiedvantoepassingis
•Omdatjijaltijdaldachtdatmenselijkwelbevindenzwaarderweegt
danlouterfinanciëleargumenten
•Omdatjegraagwilthorenwatwijrondgelukenoverheidvan
Groot-Brittanniëkunnenleren—enwaaromdeparlementaire
commissieBreedwelvaartsbegripdaarzomaaraanvoorbijisgegaan
•Omdatjejeafvraagtwaaromveelpoliticiwelnaaronderzoek
luisterenals‘klimaat’opdeagendastaatennietalshetomons
‘geluk’gaat
•Omdatjenietbegrijptdater8jaarnadefinanciëlecrisisnogzo
weinigisveranderd
•Omdatjezietdatpolitiekepartijenweerinspelenoponskortetermijn-belangenvoorbijgaanaanonswelzijnoplangetermijn
•Omdatjijjenietkunvoorstellendateen(maatschappelijke)
kosten-baten-analyseofhetberekenenvannutookintermenvan
gelukkan—maardaarbestvooropenstaat
•Omdatjenieuwsgierigbentofwealgenoegwetenomals
landelijkeoverheidofgemeentetekunnensturenopgeluk
•Ofomdatjeweleenswilthorenwaaromwij
NederlandersdeBrandenburgerTorinBerlijn
hebbenbetaald—alinde18eeeuwstredenonze
voorvaderenmetlevensgevaarvoorhungeluk!
2
PolitiekGeluksmanifest2017
BurgersvanNederland,
Hoelangnoglatenwijhetaanpoliticioveromtebedenkenwatonsgelukkigmaakt?
Achtjaarnadefinanciëlecrisisdurvenpoliticinogsteedsnietoverbeleidtepratendat
onsgelukkigermaaktenonsoplangetermijneenbeterlevengeeft.Wezullendusonze
eigenstemmoetengebruikenomtezorgendathetdááreindelijkeensovergaat!
Nogsteedsdenkenpoliticidatwijgelukkigerwordenvanhetreiskostenforfaitofde
hypotheekrenteaftrek:Weesnietbang,diehoudenweovereind!Zedoenalsofhet
verhogenvandekoopkrachtmeteenhalveofeenkwartprocent,invloedheeftopons
levensgeluk.Danwelofonsgelukvanzelfomhooggaat,zodrahetoverheidstekortweer
daaltofdeeconomiegroeit.EenanderdenktweerdatgeborenNederlandersgelukkiger
wordenalsMoslimshungeloofnietmeerkunnenuitoefenen.Echt?
Gevoelensenpersoonlijkeervaringenhorennogsteedsinpolitiekenbestuurnietthuis.
Nogsteedsbespelendemeestepoliticitotvervelenstoeonzezakelijkheidenons
(groeps)egoïsme.Enanderen,inreactiedaarop,onzemeestnegatievegevoelens.
Bijvoorbeelddoorbijnabijelkonderwerpover‘onzeduurbetaaldebelastingcenten’te
spreken,omdatzedatopmediatraininghebbengeleerd.Ofdoorbijverkiezingenweer
eensmet‘minderbelasting’onzestemtekopen.Maarbijpopulistenmogengevoelens
wel.Endanspringenzeopeensdepanuit.Alleennietindecontextvangeluk,maarvan
angst,boosheidenontevredenheid.Datgebeurterwanneerpoliticionzekoopkracht
belangrijkervindendanonzepositievedrijfverenenonsverlangennaargeluk.
Ondertussenzijnwetenschappersaljarenlangdoordrongenvandesamenhangvan
gevoelenverstand.Alvervóórdefinanciëlecrisisontwikkeldenstatisticiindicatorenom
onswelzijnenonzetevredenheidmethetleventemeten.Gelukswetenschappers
verzamelenzelfsalbijna50jaar(!)kennisovergeluk,deoorzakenendeconsequenties
ervan…
Maarnee.Alshetomonsgelukgaat,zijnpolitici,beleidsmakerséndejournalistieke
elitevrijwelnietgeïnteresseerdinonderzoekenfeiten,maarbedenkenzehetliefstezelf
watonzelevensbeterkanmaken.Dingenwaarmeezeinverkiezingenkunnenscorenen
waarhethardstoverwordtgeroepen—metweinigoogvoordelangetermijnenvoor
watonzelevenswerkelijkraakt.‘Enjijwilthethebbenovergeluk?Doenietzonaief!’
Latenwehetmaarzeggenzoalshetis:onzeelitevindtgeluktezacht,tevrouwelijk,te
wolligenpoezelig—enisnietinstaatteontdekkendatditbeeldvangelukallangdoor
dewerkelijkheidisachterhaald.
Maarjuisthetdenkenintermenvangelukbiedteenuniekemogelijkheidompolitieken
bestuurtransparanttemaken.Ominbeeldtekrijgenwatwerkelijkbelangrijkis.Enom
nategaanofonzepoliticidáárietsaandoen.
Inditmanifestzaliklatenzienwelkekenniseninzichtenovergelukaljarenlangdoor
beleidsmakersenmediainonslandwordengenegeerd.Nietmetboosopzet,maardoor
eenmerkaardigsoortveronachtzaming.Eendiepingesletengevoeldatzoietsmooisals
gelukofeenfijnleven,gewoonnietmeekántellenindepolitiek…
Ikzaljullielatenzienhoeveelwijalwetenovergelukenwelkeinvloeddeoverheid
daaropkanuitoefenen.Ookalligtdeverantwoordelijkheidvooronsgelukindeeerste
plaatsbijonszelf,deinvloedvandeoverheiddaaropisveelgroterdandemeeste
mensendenken.
3
PolitiekGeluksmanifest2017
Uitgerekend‘geluk’alsmeetlatkanonshelpenomtezienhoehetgeldvandeoverheidzo
nuttigmogelijk(inmenselijketermen)wordtbesteed.Namelijkdáár,waarjevoor
hetzelfdegeldhetmeestegelukbevordert.
Dezesimpele–enzuinige–gedachte,diealeenaantaljareninkringenvangeluksdeskundigenbekendis,heeftonzebestuurdersechternognietbereikt…
IkzalvertellenhoezelfsdeparlementairecommissieBreedwelvaartsbegripvrijwel
geheelaanhetonderwerpgelukvoorbijisgegaan.
Enikzaljullielatenzieninwelkerapporten,zelfsdoorinternationaalvermaarde
economenenstatistici,dezeinzichtenovergelukals‘maatstafvooreenbeterebesteding
vanoverheidsgeld’tevindenzijn—zodatjejemetmijkuntverbazenhoeeencomplete
parlementairecommissie,vanlinkstotrechts,daaraanisvoorbijgegaan.
Datwijsteedsmeerovergelukweten,dankenwijookaaneenbaanbrekende
ontwikkelingindepsychologie(dieeveneensaldecenniagaandeis).Datisdeopkomst
vandepositievepsychologie.Daardoorwetenwesteedsmeeroverwatwijzelfaanons
gelukkunnendoen.
Maarverdientdienieuwekennishetnietomopgenomentewordeninhetleerplanvan
onzescholen?Moetdezenietwordenmeegenomenindeinrichtingvandezorg,
waaronderdegeestelijkegezondheidszorg?Enheeftdeoverheidgeentaakomte
zorgendatonderwijsenzorgbijdetijdblijven?
Julliewetenhetmisschienniet,maarmeerdan200jaargeledenkwamonsvolkookalin
opstandtegendeelite.Datwasin1781.AchtjaarvóórdeFranserevolutie.Eenenkeling
kanzichdaarvanietsuitdegeschiedenislesherinneren.DatwasdePatriottische
revolutie.Maarheeftiemandonsooitvertelddatdieopstandeigenlijkdraaideomgeluk?
Ookdatzalikjullievertellen.Opdatjenooitmeerzultvergetenwaarvooronze
vooroudersin1781hebbengestredenenzelfsniet…hoehetkomtdatwijNederlanders
heticoonvanBerlijn,deberoemdeBrandenburgerTor,hebbenbetaald.
Aanhetslotvanditgeluksmanifestzalikschetsenwatpolitiekepartijenenookwijzelf
kunnendoenommeergelukvoormeermensenmogelijktemaken.Enwatwijkunnen
doenomgelukeenblijvendeplaatsinhetbestuurvanonslandtegeven.Wantonsgeluk
istebelangrijkomhetaanéénpartijovertelaten.
BurgersvanNederland,
Laatjulliestemklinkenenlaatwetendatonsgelukendatvananderenindezewereld
belangrijkis.Inhetparlementenindegemeenteraad.Bijdeverkiezingenendaarna.
Gelukmakenwesamen!
Deschrijvervanditpamflet(oppersoonlijketitel)iszelfstandigpublicist,sprekerenadviseur,evenalsdocent‘Sturen
opGelukinhetpubliekedomein’aandeErasmusUniversiteit.
Hijnoemtzichzelfgeluksdoctorandusenblogtophttp://geluksdoctorandus.nl/(waarjeookditmanifestenveel
wetenschappelijkeverantwoordeinformatieovergelukkuntvinden)maarzijnechtenaamisAkshayadeGroot.
Hijis58jaaroudeninderdaaddoctorandus.Hijschreefo.a.hetboek‘GelukvoorKamerleden’enhetessay‘Debrief
vandeformateur’(inHP/DeTijd).Hijhielpmeehetmetenvangelukdoorgemeentesteintroducerenenis
programmaleidervaneen8-daagseleergangvanESAA/EHERO,waarinhijsamenmetcollega-programmaleidersen
gastdocentenaanambtenaren,politicienbeleidsadviseurslaatzienhoezijgeluksonderzoekkunnengebruikenvoor
beterbeleid:https://www.eur.nl/esaa/executive_programs/sturenopgeluk/sturenopgeluk/
4
PolitiekGeluksmanifest2017
Inditgeluksmanifestzalikbeschrijven:
•
•
•
•
•
•
•
•
Nederlandlooptvóóralshetomgelukgaat,maarwezienhetniet
Waaromgelukdebestemanierisomtemetenofoverheidsbeleidonsleven
betermaakt
Watwealwetenovergeluk–eenmini-samenvatting
a.Verschilleningeluktussenlanden
b.Verschilleningeluktussenmensenbinneneenland
Waaromgelukeenthemaisvoorallepolitiekepartijen
Deoverheidzoukosten-baten-analysesmoetendoenintermenvangeluk
WatgingermismetdeparlementairecommissieBreedwelvaartsbegrip?
GelukalsvergetendrijfveervandeNederlandserevolutie(eind18eeeuw)
Watpolitiekepartijenenanderenaangelukkunnendoen
Nederlandlooptvóóralshetomgelukgaat,maarwezienhetniet
NogsteedskijkenveelmensenhoopvolnaarBhutan,alshetomgelukgaat:wantdáár
hebbenzebbp(brutobinnenlandsproduct,alsmaatstafvangroei)inmiddelsvervangen
doorbrutonationaalgeluk.Zemoesteneenswetendatheteerderomgekeerdis.
NederlandlooptmijlenvervooropBhutan!Alsindsdejarenzeventigmetenwijhet
geluk.OokalsindsdietijdhebbenwijeenSociaal-CultureelPlanbureau(CPB),datalle
indicatorenmonitortdievanbelangzijnvoorhoehetmetonsgaat.Omdetweejaar
brengthetSCPeencompleetoverzichtuit,DeSocialeStaatvanNederland,datbeterdan
welkeanderemetingookvertelthoewijNederlanderservoorstaan.Nietalleen
gemiddeldvoorhetheleland,maarvangroeptotgroep.Eenaantaljarengeleden
verscheendeeersteMonitorDuurzaamNederlandvandegezamenlijkeplanbureausen
hetCentraalBureauvoordeStatistiek(CBS).Ookdaarinwasgelukopgenomen,alwas
hetredelijkbeknopt.
DoordebankgenomenmonitorenwijallanghoegelukkiginwonersvanNederlandzijn,
alleendoenpoliticiernietsmee.Zekloppenzichopdeborstvooreenmooigemiddelde,
enkijkenzeldenofnooitnaarhetgelukvandeonderliggendegroepen—waaringrote
verschillenvoorkomen.Laatstaandatzedaarveelaandoen.Doordejarenheeniser
maarweinigveranderdindeverdelingvangeluk.
Nietalleenmetenwegeluk,inclusiefbijnaalleswatdaarmeeverbandhoudt,aleenhele
tijd.Onslandbeschiktookovergroeiendedeskundigheidopditgebied.
‘Geluksprofessor’RuutVeenhovenuitRotterdamisallangnietmeerdeenige.Prof.
MeikeBartelsaandeVrijeUniversiteithoudtzichbezigmetgeneticaengeluk.Prof.Jan
LuitenvanZandeneneenheelteamuitUtrechtenGroningenhoudenzichbezigmet
veranderingeninwelzijnperlandvanaf1820(ditincontrasttotloutereconomische
groei).Prof.JanAukeWalburgwerdonlangsdeeerstehoogleraarPositievePsychologie
inditland.Maardaarvóór,alsdirecteurvanhetlandelijkeTrimbosinstituut,hadhij
gelukalsinvalshoekvoorpreventieindegeestelijkegezondheidszorg(ggz)alcentraal
gesteld.ZijnTwentsecollegaErnstBohlmeijerishoogleraarGeestelijkeGezondheidsbevorderingenleidteenpionierendonderzoeknaardeinvloedvanonderwijsin
geluksvaardigheden(ofwel:levensvaardigheden)opeenaantalbasisscholen.En
professorVeenhovenzelfmaaktinmiddelsdeeluitvaneennetwerkaaneconomisch
hooglerarenenandereonderzoekers,metdenaamErasmusHappinessEconomics
ResearchOrganisation(EHERO).Enzovoort.Hetisvastnietvolledig.
5
PolitiekGeluksmanifest2017
OokinandereprojectenlooptNederlandindevoorhoedemee.HetCBStrok,samenmet
hunItaliaansecollega’s,hetvoortouwbijdestandaardiseringvangelukenaanverwante
metingenbinnenEurostat(destatistischeorganisatievandeEU).Onderzoeksinstituut
TNOuitDelftspeeldeeenrolalskennismakelaarinhetEU-projectBrainPoolmetals
kernvraag:Watisernodigomtezorgendatandereindicatorendaneconomischegroei
meeringangkrijgen?Zowelbijambtenaren,enpoliticialshetgrotepubliek.
Eventerzijde:wistjeditallemaal?Ofheeftniemandjedatverteld?Hoezouhettoch
komen,datzelfsdeeerstedebestekwartaalschattingvandeeconomischegroei(diein
dekortstetijdweerachterhaaldis)weldekranthaalt,terwijlzulkeontwikkelingen
rondomgeluk‘nietbelangrijkgenoeg’zijn?
Waaromgelukdebestemanierisomtemetenofoverheidsbeleidonslevenbeter
maakt
Hebjijjeooitafgevraagdwathetdoelisvandeoverheid?Voorwiedeoverheidzijn
werkdoet?Aanwiealdatbelastinggelduiteindelijktengoedehoorttekomen?Aanons
natuurlijk!Aan‘demenseninhetland’,zoalspoliticigraagzeggen.Ensomsaanmensen
buitenditland,wanneerdaargoederedenenvoorzijn.
•Maarhoekunnenwijzienofdatgeldookaanonsgeluktengoedeisgekomen?
•Datwijerdusechtopvooruitzijngegaan?
•Enofergroepen‘mindergelukkige’mensenzijndiedeoverheidhardernodighebbendan
andere?
•Kortom:hoemetenwijditalles?
•Wanneerwordterovergerapporteerdenwanneerbesprekenwijdatrapport?
Jezoudenkendatdergelijkevragenineenmoderndemocratischsysteemcentraal
horentestaan.Landelijk,regionaalénlokaal.
Datervastemomenteninhetjaarzijn,waarophieroverwordtgesproken…
Datiedereendiebijbeleidenbestuurbetrokkenisditweetendaarnaartoeleeft…
Datopbasishiervantelkenswordtbekekenofernieuwbeleidnodigis…
Hetgoedenieuwsisdathetmetenvangelukallanggeenprobleemmeeris.
Decennialangdachtmendatdithelemaalnietkon.Bijgevolgwashetenigedat
economenenbeleidsonderzoekerskondendoen:aanmensenvragenhoesterkhun
‘voorkeuren’voor(oftegen)eenbepaaldezaakwaren.Daarmoestenzedaneen
waarderingingeldvoorgeven.Opbasisdaarvanwerdvervolgens–vaaktotopdedag
vanvandaag–berekendinwelkemateeenbepaaldbeleidsvoorstel‘impact’heeftopde
burgers.OokbijeenMKBA(MaatschappelijkeKosten-Baten-Analyse)gebeurtditvaak.
Geluksonderzoekerskwamenerindezestigerenzeventigerjarenvandevorigeeeuw
achterdatjegelukwélkonmeten.Ligthetnietvoordehand,vroegenzijzichaf,om
iemandgewoontevragen:‘Gaathetgoedmetje?Benjetevredenmetjeleven?Voeljeje
gelukkig?Kunjedatmisschienineencijferuitdrukken?Bijv.tussen0en10(netalsop
school).’Vrijwelniemandhaddaarmoeitemee.
Debetrouwbaarheidvanzulkevragenisdaarnauitvoeriggetestenblijktnetzovalide
alsdievanandereonderzoeksvragen.Erwasnogeenvoordeel.Het‘meten’bleeknetzo
goedkoopalshetopnemenvan1of2extravrageninenquêtesdievaaktochal
gebeurden.Daardoorhebbenonderzoekersdievragenalsindstientallenjarenaanvele
miljoenenmenseninvrijwelallelandenvandewereldgesteld.Overbigdatagesproken!
6
PolitiekGeluksmanifest2017
Vragenalsdezezijninmiddelsopgenomenindestandaardvragenlijstvanallenationale
statistischeorganisatiesindeEUendeOESO(deorganisatievanontwikkeldelanden).
InNederlandbijv.wordtgelukalvanafdejaren’70door(o.a.)hetCentraalBureauvoor
deStatistiek(CBS)gemeten.OokeldersindeEuropeseUniegebeurtdat.Eenaantal
organisaties,zoalshetSociaal-CultureelPlanbureau(SCP)ensommigeuniversiteiten,
gebruikendieCBS-metingenaljarenlang.
Terzijde:wistjedat?TerwijlallerleimensenroependatwenodigeensnaarBhutan
moetenkijken,want‘diemetensindskorthetBrutoNationaalGeluk’,meetNederland
gelukalsindstientallenjaren!Alleenwepratenernietover,wekijkenernietnaaren
wedoenernietsmee…
Erzijnverschillendemanierenofvragenomgeluktemeten,enelkdaarvanleidttotietsandereuitkomsten.
Onderzoekerskunnendieverschillenverklarenenkiezenperonderzoekwelkevraaghetmeestgeschiktis.Derechtstreeksevraagnaarhetgeluksgevoelbijvoorbeeld,geeftvooraliemandsstemmingweer.Dezewordtvaakgebruikt
omhetverschilingevoeltemetentijdensverschillendebezighedenopeendag.Bijvoorbeeld:‘Hoegelukkigvoeltu
zichnuindefile/ophetwerk/etc.?’
Wanneerjegelukdaarentegenalsietsvanlangereduurbeschouwt–enwaaromzoujehetanderszoserieusnemen?
–,blijktdevraagnaartevredenheidmethetlevenhetmeestgeschikt.Datisdanookdevraagdiedoorgaansdoor
landelijkstatistischeorganisatieswordtgebruikt.
Hetpunthierisnietdatjeallééngelukzoumoetenmeten.Derealiteitisdatstatistische
organisatiesallangtientallenindicatorenhanterenomnategaanhoeonslevenervoor
staat.Niemandzoudiewillenmissen.Bijnaalleswatjekuntbedenken,ziterweltussen.
Vankoopkrachttotgezondheid,vanleeftijdtotopleiding,vanwerkgelegenheidtot
woonsituatie.Demeestemetingenzijninmiddelsinternationaalafgesprokenen
gestandaardiseerd,zodatjedeuitkomsteninverschillendelandenmetelkaarkunt
vergelijken.Devraagiseerderhoejedaarnogwegwijsuitwordt.
Jekuntnatuurlijkaldiezakenbijelkaarnemenenuitrekenenwathetgemiddeldeis.
Zoietsheeteenindex.Maar:watmoeterwelinenwat(net)nietmeer?En:moetenal
diefactorenevenzwaarwegen?Heeftiemandsinkomennetzo’ngroteinvloedopdiens
levenalsdiensopleiding?Hetlijktbijnaonmogelijkomdaarachtertekomen.Duswordt
deberekeningvanzo’nindexalsneleentamelijksubjectieveafweging.
Tochishetantwoordsimpel.Bijnaaldiezakenzijnnamelijk‘middelen’inrelatietotons
geluk.Wijzoekenbijvoorbeeldeenmooiewoninguit,omdatwijaannemendatwe
daarvangelukkigerworden.Ennietomgekeerd:niemandprobeertgelukkigerte
worden,opdathijofzijdaneenbeterewoningkrijgt.Aldezezakeninzo’nindexzijndus
nietgelijkwaardig,gelukstaaterinzekerezinboven.Hetiseenhogerewaardedan
‘inkomen’of‘eengoedewoonsituatie’.Dieandereindicatorendragenméérofminderbij
aanonsgeluk.Datzienweooknogopeenanderemanier.Steljemaarvoor:wathebje
aaneengoedegezondheidwanneerdiejenietgelukkigmaakt?Wathebjeaaneenmooi
huis,alsjedesondanksnietgelukkigbent?Terwijl,omgekeerd,mensenmeteenmatig
huisofeenzwakkegezondheidsomswélgelukkigzijn.Hoejehetookwendtofkeert,
meestalkomenweuitopgelukalsdatgenewaarhetuiteindelijkomdraait.
Daarzijn,filosofischgezien,eenpaarmogelijkeuitzonderingenop.Bijwaardenals‘vrijheid’,bijmoreleenreligieuze
waarden(‘rechtvaardigheid’of‘dewaardevanhetleven’),enmogelijkookbij‘gezondheid’kunjezeggendatdienet
zobelangrijkofsomsbelangrijkerzijndangeluk.Ikneemdaargeenstandpuntoverin.Hetgaatmijeromdatwebest
kunnenaccepterendatwehetdaaroverwaarschijnlijknieteensworden.Maardemeerderheidaanindicatorenvoor
‘hoehetmetonsgaat’kunnenwebeschouwenals‘middelen’diehunwaardeontlenenaandematewaarinze
bijdragenaanonsgeluk.
7
PolitiekGeluksmanifest2017
Jekunthetooknoganderszien.‘Hoehetmetonsgaat’isons‘welzijn’.Daarzittentwee
kantenaan.
1.Objectiefwelzijn.Datisonswelzijn,zoalsjedit‘vanbuitenaf’kuntbeoordelen.
Krijgenwegenoegteetenentedrinken,hebbenweeengoedewoning,genoeginkomen,
werk,vrienden,zijnwemedischgeziengezondetc.
Alshetgoedisgesteldmetonsobjectievewelzijn,zoudenweonstevredenengelukkig
moetenvoelen(maardatisnoggeengarantie…).
2.Subjectiefwelzijn.Datishoehetnaaronzeeigenervaringenondervindingmetons
gaat.Watwijalleenzelfkunnenweten.Voelenweonsgelukkig,zijnwetevredenmetons
leven?Dankzijofongeachtdebelangrijksteobjectieveinvloedenoponswelzijn?
Inveelgevallengaanobjectiefwelzijnensubjectiefwelzijngelijkop.Maarlangniet
altijd.Vanallééneengoedinkomen(alsdeelvanonsobjectiefwelzijn)wordtiemand
nognietgelukkig,maardaarkomenwepasachterdoornaardesubjectievekantte
kijken.Inzekerezinkanpashetmetenvanonssubjectiefwelzijnbevestigenofde
objectievefactorenookdaadwerkelijkeffecthebben,hoesterkditis,enwelkefactoren
daarbijdegrootsteinvloedhebben.
Conclusie?Geluk(gemetenalslevenstevredenheid)isdeindicatordiehetmeestezegt
overhoehetnaaronzeeigenbevindingénoplangeretermijnmetonsgaat.Ditisdusde
bestemaatstafomnategaanofdeoverheidonslevenbetermaakt.
Maarlatenwedaarnáást,tercontroleenverdiepingvanonsinzicht,ooknaarandere
indicatorenblijvenkijken.Diewordentochalgemeten.
Watwealwetenovergeluk–eenmini-samenvatting
Nudenkjewellichtdatonderzoekersvervolgensookgewoonaanmensenvragenwat
hengelukkigmaakt.Maardatdoenzenujuistniet.Alsereendingdelaatstedecenniais
gebleken,danisdatweldatmensenverrassendslechtkunneninschattenhoeveelgeluk
eenbepaaldbesluitofeenbepaaldeaanschafhen(indetoekomst)zalopleveren.Anders
gezegd,mensenzijnernietgoedinomzelfhetnutvanhunbeslissingenenaankopen
aantegeven.Doordebankgenomenbetekent‘nut’daarbijhetzelfdeals‘welzijn’(en
gelukisdan‘subjectiefwelzijn’,hetwelzijndatweervaren).Deontdekkingdatmensen
nietzorationeelwarenalseconomenaltijdhaddenaangenomen,haaldetegelijkeen
grootdeelvandeeconomischetheorieonderuit.Invaktermendraaitditomhetverschil
tussenhetverwachtenut(expectedutility)enhetfeitelijkervarennut(experienced
utility).Lateneconomendatlaatstenujarenlangoverhethoofdhebbengezien!
Gekgenoeg,beseftnogsteedsbijnaniemand–opeenklein,maar(groeiend)aantal
economenzelfna!–dathierdooronderzoeknaarwatmensengelukkigmaakt,cruciaal
isgewordenvoorhetnemenvandejuisteeconomischebesluiten.
Ookdezogehetenwelvaartstheorie,waarophetkabinetenhetCentraalPlanbureaunog
steedskoersen,komthierdoorineenanderlichttestaanenzalopzijnminstmoeten
wordenaangepast.Zolangdewelvaartstheoriezichgeenrekenschapgeeftvanhet
verschiltussenexpectedenexperiencedutilityisheteengemankeerdetheorieengeen
goedebasisomhetlandtebesturen.
Maaralsmensenzelfnietgoedkunnenaangevenwathengelukkigmaakt,hoekomen
wedaardanwelachter?Hetantwoordzithemopnieuw(grotendeels)inenqûetes.Vaak
isdevraagnaargelukermaareentjeuiteenhelelijstaanvragen.Onderzoekerskunnen
aldezeantwoordenstatistischmetelkaarcorreleren.Vervolgenskunnenzebijv.nagaan:
8
PolitiekGeluksmanifest2017
–zijnmensenmeteenhooginkomengemiddeldgelukkigerdanmensenmeteenlaag
inkomen?
–zijngezondemensengemiddeldgelukkigerdanongezondemensen?
Ofook:
–zijnmensendieineendemocratielevengemiddeldgelukkigerdanmensenondereen
autoritairbewind?
–enzovoort.Ditzijnnogmaareenpaarvoorbeelden.
Dergelijkevragenzijninmiddelsduizendenkerenaanmiljoenenmensenoverdehele
wereldgesteld,wantzulkonderzoekwordtinmiddelsaltientallenjarengedaan.
OplandenalsNoord-Korea(verboden)ofSyrië(tegevaarlijk)na,wetenweinmiddels
vanvrijwelallelandenterwereldhoegelukkigmensenergemiddeldzijnenmetwelke
factorendatverbandhoudt.
Voordekritischegeestenonderdelezers.Ineersteinstantiegaathetdaarbijaltijdlouteromeenverbandofweleen
statistischecorrelatie.Ditzegtnognietsover‘derichtingvanoorzaakengevolg’.Misschienmaakthethebbenvan
meergeldgelukkig,maarhetkanookzijndatgelukkigemensenbeterzijningeldverdienen.Ofbeide.Ofnogeen
andereoorzaakdiebeidebeïnvloedt.Metnaderonderzoekendoorlogischredenerenkunjedatuitzoeken.Inhet
vervolgzalikditmeestalnietaangeven,maarneemvanmijaandatgeluksonderzoekersbegrijpenhoedatwerkten
elkaardaaropcontroleren.Denkdusnietmeteendatjezedaarbijopdommefoutenzultbetrappen.Datligthooguit
aandeverkorteweergaveinditmanifest.
a.Verschilleningeluktussenlanden
Alsjekijktnaarhetverschilingeluktussenlanden,zijndevoornaamsteinvloedende
volgende:(Jemagproberenzezelfteradenenwaarschijnlijkzuljeernaastzitten.)
•Dekwaliteitvandeoverheid.
Ja,meteenkleineafstandverschilopnummer1!Applausvooronzeambtenaren,politie
enrechters!Wiehaddatverwacht?Enditisnietzomaareenonderzoekje.Hetisal
jarenlangdeuitkomst,zoalsblijktuitdeWorldDatabaseofHappinessvandeErasmus
UniversiteitRotterdam.Omde‘kwaliteitvandeoverheid’tebepalen,zijncijfers
gebruiktvandeWereldbank.Diewilweteninhoeverredemiljoenendiezijaanlanden
uitleent,kansmakenomtewordenterugbetaald.Hetisdusnietzomaareengetalletje.
Welmoetenwebedenkendatindezemetingvanoverheidskwaliteitfactorenzitten,die
wijinmiddelsvanzelfsprekendzijngaanvinden.Zoals:rechtersenpolitieagentendie
zichnietlatenomkopen,ofbeleidsgeldendiegebruiktwordenwaarvoorzebedoeldzijn
ennietindezakkenvanministersofambtenarenverdwijnen.Ditcijfermeetnietofde
overheidweldebestmogelijkebesluitenneemtofhetbestdenkbarebeleiduitvoert.
Tochishetbelangrijkomtebeseffenhoeweldadigdeinvloedopeenlandisvaneen
overheiddiegewoonrustighetwerkdoetdatdezehoorttedoen.Zullenwedat
temiddenvandepolitiekemeningenstrijdeenswatvakerlatendoorklinken?Endaar
rekeningmeehoudenvoordatweweermetnieuwebezuinigingenkomen?
Ookhoogopdelijststaan:
•Welvaart
•Democratie
•Onderwijs
Ja,onzeklassiekebeleidsdoelendoenerinderdaadtoe!
Envrijwelevenzwaartellenmee:
•Man-vrouwgelijkheid
•Geestelijkegezondheidszorg
9
PolitiekGeluksmanifest2017
Aldezefactorenbijelkaarverklarenpakweg75%vanhetverschilingeluktussen
landen.Latenweereenseenvooreennaarkijken:
‘Welvaart’alsfactorislogisch,wanterzijnfinanciëlemiddelennodigvoorsociale
zekerheid,goedezorg,onderwijsenzovoort.Daarbijgaathettevensomdevraaghoedie
welvaartbinneneenlandwordtbenut.IndeVSisdewelvaartsgroeiregelmatighoger
danbijons,maarhetgelukvertoonteraldecenniaeenvlakkelijn.Dewelvaartsgroeiin
deVSisduseigenlijkalbijnaeenhalveeeuwnutteloos!InNederlanddaarentegenis,
overdecenniabekeken,nogsteedssprakevaneenlichtestijgingvanhetgeluk.Omdat
wij,alslandinzijngeheel,hetgeldbetergebruikeneneerlijkerverdelen.
‘Democratie’isbelangrijkalsgeluksfactordoordateropallerleimanierenenopallerlei
(overheids)niveausbeternaardemensen,enwatzijnodighebben,wordtgeluisterddan
ineenautoritairland.Logischdatditbijdraagtaangeluk.Noteerdaarbijweldat
‘kwaliteitvandeoverheid’opzichzelfgenomen,zelfsineenminderdemocratischland
eenpositieveinvloedopgelukheeft.Hetzijndustweezelfstandigefactoren.
Ookhet‘onderwijssysteem’heefteenpositieveinvloedophetgemiddeldegelukineen
land.Dankzijgoedonderwijskunnenonzedemocratie,overheidenhetbedrijfsleven
goedfungeren.Zoudenweechter,watwehiernagaandoen,naardegeluksverschillen
binneneenlandkijken,danisdeinvloedvanonderwijsopgelukveelkleiner:
Iemanddieveelkennisheeftopgedaan,wordtdaarvanvrijwelnietgelukkigerdan
iemandmetminderopleiding.Geenwonder:jeleertopschoolooknietsovergeluk.
Datde‘man-vrouw-gelijkheid’zo’ngroterolspeeltinonsgeluk,zoujemisschienniet
zelfbedenken.Tochishetlogisch.Hetbetekentdateenlandallemenselijkeresources
dekansgeeftzichteontplooiien.Zowelindividueel,alssamen,gaanweerdaardoorop
vooruit.Ja,ookmannenwordenergelukkigervan!Lofdusvoordegenendiezichvoor
dezevormvansocialeveranderinghebbeningezetofnoginzetten.Alsjeziethoegroot
dezeinvloedisopgeluk,ziejemeteenookeenbelangrijkefactorwaaropbijv.Indiaofde
Arabischelandennogkunneninlopen.
De‘geestelijkegezondheidszorg’isdaarentegeneengeluksfactordieweinNederland
nogniethetgewichtgevendiedezeverdient.Bijde‘zorg’hebbenwehetbijnaaltijd
overdefysiekegeneeskunde:huisartsen,thuiszorg,ziekenhuizenenverpleeghuizen.
Dáárbijvindenwehetvanzelfsprekenddaterliefstaltijdmeteenzorgbeschikbaaris.
Probeerdiezelfdestandaardenmaareensoppsychologischezorgtoetepassen,danzie
jehoefrappantdeverschillenzijn.
Tenslotteiserookeenfactordiesommigemensenhierzoudenverwachtentehoren,
maardiezogoedalsgeeninvloedopgelukheeft.Datis:
•Socialeongelijkheid
Hetisnogsteedsmogelijkomeengrotesocialeongelijkheidmoreelverwerpelijkte
vinden.Deinvloeddaarvanopgelukisechternihil.Datwilnietzeggendatjehetleven
vanmensenaandeonderkantnietkuntverbeteren.Maarzoekhetdannietingrootse
plannenvoormeergelijkheidopnationaalniveau.Vraagjeafwelkefactoren
rechtstreeksinvloedhebbenophetgelukvanmensendiehetminderhebben.
Hierbijspeeltnógietsmee.Datmensenzichmetelkaarvergelijkenheeftinhet
algemeenmaarweiniginvloedophungeluk.Dieinvloediseroverigenswel:sociale
10
PolitiekGeluksmanifest2017
vergelijkingheeftinonderzoekregelmatigenigeffectopgeluk.(Waarbijoverigensook
blijktdatmensendiezichzelfmindervergelijkenmetanderen,gelukkigerzijn.)
Maardoordebankgenomenisdebepalendevraagvoorgeluk:
•inhoeverreheeftiemanddemogelijkheidinhaarofzijnbehoeftentevoorzien?
Datzijnfysieke,maarevengoedpsychologischebehoeften.Vrijwelalleanderefactoren
zijndaarvanafgeleid.
Andersgezegd:verschilleningelukwordenbeterverklaardvanuiteenbehoeftentheorie
dandooreensocialevergelijkingstheorie,zoalsprof.dr.Veenhovenaleentijdgeleden
heeftaangetoond.Ditinzichtpastuitstekendbijderecenteinzichtenoverdeeindigheid
vaneconomischegroeivandeeconoomRobertJ.Gordon.
Datsommigegroepenongelukkigerzijn,komtdusnietzozeervoortuitvergelijkingmet
groependiehetbeterhebben,maarvooraluithetfeitdatzijonvoldoendeaanhuneigen
levensbehoeftenkunnenvoldoen.Endáárkunnenwewataandoen.
Politiciroepenaltijdvanallesoverdemogelijkeoorzakenwaaromhetslechtmetonszou
gaan.Regelmatigisdatnauwelijksgefundeerd.Geluksonderzoekkaneenuitstekende
waakhondzijnompoliticibijdelestehouden.Wehoevendanmaartweeeenvoudige
vragentestellen:
1.Wordenwijdaarechtgelukkigerofminderongelukkigvan?
2.Opwelkonderzoekisdatgebaseerd?
Zehoevendaarbijheusnietelkeuitspraaktotachterdekommatebewijzen.Juist
daaromprobeerikeenbreedbeeldvandecontextvanhetgeluksonderzoektegeven.
Alsjeweetdat‘mindergelukkigzijn’doorgaansvoortkomtuithetnietkunnenvoldoen
aanbelangrijkelevensbehoeften,hebjeimmersaleengoedalgemeencriteriumom
plannentebeoordelen.Vangevaltotgevalkanerbeteronderzoekbeschikbaarzijn.
Maardanmoetjewelambtenarenenadviseurshebbendiedatindegatenhoudenen
kunneninterpreteren.Ookjournalistenzoudenzichopditgebiedmoetenscholen.
Denkjebijv.dathetslechtgaatmetNederlandomdaterteveelmigrantenof
vluchtelingenzijn?Vraagjedaneerstafwelkeinvloedditophetvoldoenaanonze
behoeftenzoukunnenhebben.Jekuntdaarbijdenkenaan‘veiligheid’ofaan‘minder
middelenvoorhuisvestingvangeborenNederlanders’.Gavervolgensooknahoegroot
deinvloedvandiefactorenfeitelijkisinhetlichtvanwatweovergelukweten.Of,nog
beter:doedaarspecifiekonderzoeknaarinbepaaldewijken.Mijnhypothese:een
dergelijkeinvloedisbesteenreëlemogelijkheid,maarverhoudingsgewijs,invergelijking
metdeandereinvloedenopgeluk,welergklein…
Denkjenu,aldatonderzoekduurtveeltelang?Bedenkdaneenshoeveelmaatschappelijkeproblemenzichuitstrekkenoverjaren—zonderdaterookmaaréénonderzoekuit
hetoogpuntvangeluknaarisgedaan.
Watbijv.tedenkenvanhetgelukvandeGroningersmet‘hun’aardgasbel?Hoezouhet
zijnalswedateerderserieushaddengenomen?Dathaddenwealvanafdejarenzestig
kunnendoen.
Hetbovenstaanderijtje(overheidskwaliteit,democratie/vrijheid,welvaart,onderwijs,
man-vrouw-gelijkheidengeestelijkegezondheidszorg)zijnfactorendievooralinvloed
hebbenophetgeluksgemiddelde‘perland’.Samenverklarenzedaarvanongeveer75%.
11
PolitiekGeluksmanifest2017
Binneneenlandzijnerooknogsteedsverschilleningeluk.Daarbijspelendeelsandere
invloedeneenrol.Wantfactorenals‘democratie’,‘onderwijssysteem’‘kwaliteitvande
overheid’etc.zijninbeginselvooriedereeninNederlandgelijk.Wegaanzometeennaar
dieandereinvloedenkijken.
Alshetgoedis,ziejeechternualeenbepaaldpatroonverschijnen.Uiteraardzijner
allerleifactorendieertoendoenomonslevenzogoedmogelijkvormtegeven.Gelukis
daarbijheusniethetenigewatteltenwaaropeenbestuurderofpoliticuszoumoeten
letten.
Maargelukkanheelgoedfungerenalsmaatstafomvandieandereinvloedenaantegeven
ofeninhoeverrezeerookechttoedoen.Endusook:omalsbuitenstaander(alsburgerof
journalist)tekunnenzienofeenpolitiekepartijmetzinnigedingenbezigis,ofvooral
eigenstokpaardjesnajaagt.
Hetgeluksonderzoekisveeltenieuwéndeuitkomstenzijnteopenomgedetailleerd
voorteschrijvenhoedewerelderuitzoumoetenzien.Hetzelfdegeldtvoorander
onderzoek,bijv.economischofsociologisch.Maargeluksonderzoekkanwelonze
standpuntendichterbijelkaarbrengendoortelatenzienwelkezakenopdelangeduur
invloedhebbenoponsleven.Alsgevolgdaarvanzijnwesameninstaatdezelfdebrede
padentezien,waarbinnenwedannogsteedsverschillendekeuzeskunnenmaken.
b.Verschilleningeluktussenmensenbinneneenland
Daarnaastishetmogelijkopindividueelniveaunaarfactorenvangeluktekijken.Door
debankgenomenkunjedandevolgendeinvloedenzien:
Omgevingsinvloeden
Sociaal-economischepositie:ca.5%
Sociaal-emotioneelnetwerk:ca.10%
Toeval:ca.10%
Levensvaardigheden
Aangeboren:ca.30%
Aangeleerd:ca.20%(?)
Levenskeuzen:ca.25%(?)
Hetvraagtekenstaatachterdelaatstetweeomdathetmoeilijkishetonderlingegewicht
vandezefactorentebepalen.Bijelkaarishuninvloedca.45%(zondervraagteken).
Ditbetekentdatde‘eigen’invloedopgelukdusbehoorlijkgrootis.Dezevaltopzijn
beurtweldooronderwijs,leefstijlcoaching,oefeningoftherapietebeïnvloeden.
Veelmensenzienaldezefactorenalseenlijstjeterkennisgevingenlezendanverder.We
zijnnietgewendinformatiedieonswereldbeeldveranderttotonsdoortelatendringen.
Dusblijvenhet‘lijstjesmetweetjes’.Ergensweggestopttussenanderefeitenenweetjes.
Maarhetbovenstaande,netalsdeeerdergenoemdeuitkomsten,heeftfundamentele
betekenisvoorhetgewichtdatwetoekennenaanverschillendepolitiekethema’s.
Politicienjournalistenhebbenelkaarindeloopvanjarenafgerichtomaltijdmaarweer
hetdirectebelangvandekiezerbovenaantezetten.What’sinitforme?Datisnatuurlijk
vooralhetfinanciëlebelang,dekoopkracht.Enalsdieernietbijzit,danzullenzehem
welerbijhálen.Beginnendepoliticikrijgenbijhunmediatrainingvanjournalistente
horendatzewelkonderwerpdanook,zosnelmogelijkmoetenkoppelenaande
consequentieservan‘voordebelastingbetaler’.
12
PolitiekGeluksmanifest2017
Kijkenweindatlichtnogeensnaarhetbovenstaandelijstje,danziejedatiemands
sociaal-economischepositiepakweg5%invloedheeftopdienstotalewelbevinden.Bijna
tweekeerzobelangrijkishetsociaal-emotionelenetwerk,namelijkca.10%.
Maarwelkemediatrainingheeftditlaatsteopdecheckliststaan?‘Vergeetvooralnietaan
tegevenwatdeinvloedvandezemaatregelisophetonderlingvertrouwenenhet
socialenetwerkvandemensen!Wantdatraaktzegemiddeldtweekeerzohardalsde
financiëleaspecten.’—EnwaaromhebbenTweedeKamer-fractiesgeenspecialistenop
dátgebied?Diezijnnamelijktweekeerzobelangrijkalshunfinanciëlespecialist.
Ietsanderswatpolitici,bestuurdersenjournalistenregematigvergeten:Nietiedereen
wordtevenzwaargeraaktdoordezelfdeveranderingininkomen.Geldweegtveel
zwaardermeeiniemandsgeluk,naarmatehijofzijermindervanheeft.Daarommoeten
wevoorzichtigzijnmetgemiddeldecijfersopfinancieelgebied.Hetislangnietvoor
iedereenzo’nsuccesalshetlijkt.
Misschienhebjeweleensgelezendatboveneenbepaaldinkomen(hetbedragis75.000
dollar)‘extrageld’nietlanger‘extragelukkig’maakt.Ofmisschienhebjeweljuisthet
tegenovergesteldegelezen.DeNederlandsemediahebbennamelijkgeenspecialistenin
huisalshetgaatomgeluksonderzoek.Zeciterengewoonhetlaatstepersberichtdat
komtbovendrijven.Gekgenoeg,hebbenzewelveeleconomischspecialistenindienst
(voordie5%invloedoponswelbevinden).
Laatdítonderzoeknuechterjuistdoortopeconomenzijngedaan.Auteurnummer1is
DanielKahneman(winnaarNobelprijsvoordeeconomiein2002).Detweedeauteuris
AngusDeaton(winnaarNobelprijsvoordeeconomiein2015).Hunconclusiewasdat
(onderinwonersvandeVerenigdeStatenin2008/2009)hetemotioneelwelzijnboven
de75.000dollarnietmeersteeg.Nogmeerinkomen,voegtdandusnietsmeeraangeluk
toe.InNederland,metonzegoedepubliekevoorzieningen,ligtditbedragwaarschijnlijk
eenstuklager.Eenglobaleschattingkanzijn:ergenstusseneenmodaalinkomenen
pakweg50.000euroin.Wezoudendatnaderkunnenonderzoeken.
Iemanddierationeelinelkaarzitenmaximaalgelukkigwilworden,zoudusvoorbijeen
bepaaldinkomenhaarofzijnenergienietmeerinhetverdienenvan‘nogmeergeld’
moetensteken–datisimmers‘weggegooidgeluk’–,maarjuistanderedingenmoeten
doenofalstegenprestatiemoetenvragen,omnogingeluktegroeien.
Jekuntjedusafvragen:hoerationeelzijnonzetopbestuurderseigenlijkdooralmaar
weervoorhogeresalarissentegaan?Gaanzewelverstandigmetzichzelfom?Enalszij
nietverstandigmetzichzelfkunnenomgaan,hoesafeisonswelzijndaninhunhanden?
Vooriemanddieweiniggeldheeft,isdieafwegingheelanders.Meergeldbetekentdan
vaak‘veelminderzorgen’enmeermogelijkhedenjeeigenlevenopeengoedemanierin
tevullen.Dusvoorhenishetverbandtussengeldengelukveelgroter.Zelfsonzekerheid
overwerk,endusinkomen,raaktdezemensen–blijkensonderzoek–alflink.
Tenslotteheefteengrootdeelvanonsgeluk(ca.45%)metonzeeigenlevensvaardighedenenlevenskeuzestemaken.Opheteerstegezichtligthiergeenrolvoorde
overheid.Maaroverbeidevaltwelhetnodigeteleren.Hoebeterditluktviadezorg,hoe
mindervaakdeklachtenzullenterugkerenenopnieuwtotverliesaanwerkeninkomen
leiden.Hoebeterditluktviahetonderwijs,hoemindervaakhetlaternodigzalzijnvia
degeestelijkegezondheidszorgofanderevormenvanzorg.Metonderwijsingelukvalt
nogeenwereldtewinnen.
13
PolitiekGeluksmanifest2017
Deoverheid–c.q.wijallemaalalsmedeburgers(enzelfsalsbelastingbetalers)–heeft
ooknogopanderemanierenbelangbijgelukkigeburgers:
•Gelukkigemensenbetaleneerlijkerhunbelasting.(Hoezoudatkomen?Omdatze
beterdebeperktewaardevangeldzien?Ofdoordatzebeterdewaardebegrijpenvan
onderlingeverbondenheid?)
•Gelukkigemensenzijn(gemiddeld)socialer,actieverenbetrokkener.
•Gelukkigemensenlevenlanger(heteffectisongeveerevengrootalshetwelofniet
rokenvancigaretten,ongeveer2jaaraanextralevensduur).
Waaromgelukeenthemaisvoorallepolitiekepartijen
Wiedepartijprogramma’svandehuidigepolitiekepartijenophetbovenstaandelegt,
kanmetgeenenkelepartijeendirectverbandzien.Uiteraardhebbendezepunten
politiekeconsequenties,maardenkenintermenvangelukisdeNederlandsepolitiek
vreemd.Hetisooknietwenselijkdatéénspecifiekepartijzichoverditgedachtengoed
zouontfermen,wanthetgaatomneutrale,wetenschappelijkverantwoordeinformatie
diedoorallepartijenéndoorneutraleambtenarenkanwordengebruikt.
Hoezoudenpoliticienbestuurdersdezeinformatiedanwelmoetengebruiken?
•Politiekepartijenmoeteninhunverkiezingsprogramma’sopnemenhoezijhet
welbevindenvanhunkiezerswillenbevorderenenhoezijditgaanmonitoren.
•Zijmoetenookzeggenhoezijtegenongelijkheidopditgebiedaankijken.
•Bijnieuwbeleidmoetaltijdwordennagegaanwelkeeffectenditheeftophet
welbevindenvandedaarbijbetrokkengroepen.
•Alleministeriesmoetenbeschikkenoveranalistenophetgebiedvanwelbevinden.
Dezeaanbevelingenhebiknietzelfbedacht.ZezijntelezeninhetBritserapportvande
All-PartyParliamentaryGrouponWellbeingEconomics.Ditrapportlagalopdeplank,
toendeNederlandseparlementairecommissieBreedwelvaartsbegripeind2015aande
slagging.DecommissiewistdatmeninGroot-Brittanniëalverderwasenisdaarzelfs
opbezoekgeweest.MaaroverdezeaanbevelingenvandeAll-PartyParliamentaryGroup
lezenweinhetNederlandserapportnietsterug.
Maar,zullensommigemensenzichnogsteedsafvragen:heeftdeoverheidüberhaupt
weleenrolinhetvergrotenvanonsgelukofhetverminderenvanons‘ongeluk’?
Moetenwedaarnietgewoonzelfvoorzorgen?Isdetaakvandeoverheidnietvooral:
zorgendatmenseninvrijheidhuneigengelukkunnennastreven?
Hetismogelijkomdaarlangenfundamenteelovertedelibereren.Maaroverdetaak
vandeoverheidzullenwehet–ookzondergeluk!–nooithelemaaleensworden.
Latenwegewoonkijkennaarwatdeoverheidfeitelijknualdoetenonsafvragen
ofditbeterkan,wanneerwehethedendaagseonderzoeknaargelukdaarbij
betrekken:
•Omtebeginnenmogenwevandeoverheid–endusvanpoliticidiedeoverheidwillen
besturen!–verwachtendatdezezichrekenschapgeeftvandestandvanzakeninhet
wetenschappelijkonderzoek.
Endathelemaalwanneerhierbijsprakeisvaneenserieuzecorrectieopgangbare
economischeopvattingen,dieinhetverledenaltijdklakkelooswerdengehanteerd
14
PolitiekGeluksmanifest2017
(zoalshetachterhaaldebegripvan‘nut’binnendewelvaartstheoriediehetCentraal
Planbureaunogsteedshanteert).
•Indetweedeplaatsishetgoedtebeseffendateenbredekamermeerderheid,vanSP
totVVD,inmiddelsvindtdatonslandnietalleenmoetstrevennaarwelvaartin
financiëlezin,maarnaar‘bredewelvaart’.Gelukisdaarbijinbegrepen.Hetisdaarmee
defactoal‘een’vandedoelenvandeoverheid.Andersgezegd,eenruimemeerderheid
vanonsparlementvindtnual–stilzwijgend–datdeoverheid(naastanderedoelen)
onsgelukzoumoetenvergroten.Gewoonbinnendegangbarewettelijkekadersen
zonderdaterspeciaalbeleidvoorkomt.Wanthetteltmeeinonzewelvaart.
Ditroeptnatuurlijkdevolgendevragenop:
•Hoekunjeeendoelnastreven,zonderdatjeerbeleidopvoert?(Antwoord:inde
meestegevallenwerktdatniet.Zieverder:BeleidsontwikkelingvoorDummies.)
•Isdekrachtvan‘geluk’nietjuistdathethelptomanderebelangrijkedoelentekunnen
wegen,endaarbijdematevanprioriteitvasttestellen?
Wezagendithierbovenal.Hetisonlogischomietsals‘eenzohoogmogelijkinkomen’
(=individuelewelvaart)dezelfdewaardeals‘zoveelmogelijkgeluk’tegeven.Geluklaat
juistzieninwelkematedatinkomenertoedoet,enwanneernietmeer.Gelukals
maatstafkanonsdushelpenopdebestmogelijkemaniervanwelvaartgebruikte
maken.Eenvergelijkbarerolspeeltgelukbijzakenalsopleiding,huisvesting,zorgetc.
Doornaarheteffectvanaldiezakenopgeluktekijken,kunnenwebeterekeuzesmaken.
Dus:gelukzouniet‘een’doelmoetenzijn,maaropzijnminst‘eencentraaldoel’vande
overheid.Diestapmoetenwenugaanzetten.
Daarbijgaatheternietomdatweallemaaleen10halenvoorgeluk–datblijfteen
individuelezaak–maarwelomsystematischindegatentehoudenwelkeinvloedhet
overheidshandelen,directenindirect,heeftoponsgeluk.
Hetisookmogelijkdatoverheidsbeleidsomsgeeninvloedoponsgelukheeft(zelfsniet
indirect).Indatgevalmoetenweonsafvragenofwegeen‘duurbelastinggeld’aanhet
verspillenzijn.Endatbrengtonsvanzelfbijhetvolgendeonderwerp.
Deoverheidzoukosten-baten-analysesmoetendoenintermenvangeluk
Wekunnengelukzelfsbeschouwenintermenvaneffectiviteitenefficiëntieenin
kosten-baten-analyses.Wedoendatmetbehulpvan–alweer–bekendeeconomen.
Enwehalendaaropnieuweenrapportbijdat–alweer–doordeparlementaire
commissieBreedwelvaartsbegripstralendisgenegeerd.Hetisgeschreveninopdracht
vanhetBritseLegatumInstituut.Ditinstituuthoudtzichintensiefbezigmet…brede
welvaart.
Deauteursmogenerzijn:
–dehoogsteBritseambtenaarGusO’Donnell(destijds‘CabinetSecretaryandHeadof
theCivilService’);
–dedirecteurvanhetstatistischbureauvandeOESOmevr.dr.MartineDurand;
–deinternationaalbekendearbeidseconoomenauteurvanmeerderehandboekenover
kosten-baten-analyseprof.RichardLayard;
–Nobelprijswinnaareconomieprof.AngusDeaton
–dedirecteurvanhetBehaviouralInsightsTeamvandeBritseoverheiddr.David
Halpern.
15
PolitiekGeluksmanifest2017
Hetdoelvanditrapport,Well-beingandPolicy,is‘ombeleidsmakersmeerinzichtte
geveninhoezijgegevensovergeluk(indezinvanwelbevinden)kunnengebruikenom
beleidteverbeterenenwelvaarttebevorderen.’Wantjuistoppuntenwaarde
traditionelekosten-baten-analyseernietuitkomtkunjevaakhetmetenvangeluk
gebruiken.Invaktermenisdato.a.:
–daarwaardemarkttekortschiet,bijzogehetenexternalities(alsmilieukosten)
–enbijpubliekegoederen(zoalsveiligheid,zorgenonderwijs).
Hetrapportiseigenlijkééngrootantwoordopdevraag:Hoekunnenwehetgeldvande
belastingbetaleropdebestemaniergebruiken?Hetabstractemodeldaarbijisalsvolgt:
•Latenweomtebeginnen(envoorhetgemak)aannemendatdeomvangvande
overheidsuitgavenvaststaat.
•Allereerstrekenjedanvanelkmogelijkbeleiduithoeveelwelbevindenpereuroje
ervoorterugkrijgt.
•Daarnazetjedebeleidsmaatregeleninvolgorde.Bovenaanzetjedaarbijhetbeleiddat
hetmeestewelbevindenpereurooplevert.
•Vervolgensgajekeuzesmaken.Jebegintdaarbijvanbovenaf.Debeleidsplannenof
maatregelendiehetmeestewelbevindenpereuroopleveren,wordendusinelkgeval
uitgevoerd.Naarmatebeleidmindereffectiefisintermenvanwelbevindenstaathet
lageropdelijstenisdekansdathetgekozenwordtkleiner.
•Opeengegevenmomentishetgeldopenkomenernatuurlijkgeenmaatregelenmeer
bij.
Gegevenhetbeschikbarebudget,heeftdeoverheiddanhetbestdenkbarebeleidin
termenvanwelbevindenvandebevolkinggevoerd!
Omdezeredeneringuittevoeren,isernoglangnietopelketerreinvoldoende
informatiebeschikbaar.Welishetmogelijkdaaropsommigegebiedeneenbeginmeete
maken.Jezoubijv.eerstkunnenkijkennaarhetaantallevensoflevensjarendatje(op
sommigebeleidsgebieden)pereurokuntwinnen–alsvoorbereidendestap.Ditgebeurt
nualindegezondheidszorgintermenvanQALY’s(QualityAdjustedLifeYears).Opdeze
manierkunjeverschillendebehandelingenofmaatregelenmetelkaarvergelijken.De
maniervanbenaderenishetzelfde.Daarna,ofparalleldaaraan,kunjehetvergelijken
vanbeleidintermenvangelukverderontwikkelen.Datiseenkwestievanlangetermijn,
dieechterpaskanbeginnenalsdeoverheiddaartoeeenbewustekeuzemaakt.
Vooruitlopenddaaropkunnenwenualvuistregelsgebruiken.Gelddatnaarinwoners
meteenruimhogerdanmodaalinkomengaat(bijv.indevormvanbelastingaftrek),is
intermenvangelukhaastweggegooidgeld.Maardeoverheidkanmiddelenvoordeze
zelfdegroep‘rijkere’mensenookandersbesteden.Bijvoorbeelddoorhentestimuleren
aanamateursportof-cultuurdeeltenemen.Ofdoorvoorhen(enanderen)de
geestelijkegezondheidszorgofhetonderwijsingeluksvaardigheden,c.q.levensvaardigheden,teverbeteren.Danishetzelfdegeldheelwatbeterbesteed.Wantditzijn
factorendienogwelietsaanhungelukendatvanhunkinderenkunnentoevoegen.Ook
zonderingewikkeldeberekeningenkunnenwedusnualbeginnen.
Watdezebenaderingvankosten-baten-analyselaatzien,isdatdenkenintermenvan
gelukmetonze(langetermijn)gevoelenstemakenheeft(vooralonzetevredenheidmet
hetleven),entegelijkheelrationeelkanzijneninovereenstemmingmetdelaatste
wetenschappelijkeontwikkelingen.Ookinalledaagsezinishetnatuurlijkzorgvuldigen
verstandigomgeenoverheidsgelduittegevenwanneerdaaronvoldoendeopbrengsten
tegenoverstaan.
16
PolitiekGeluksmanifest2017
MaarditalleshebbenwijvandeparlementairecommissieBreedwelvaartsbegripniet
kunnenhoren.
Decommissiesteldevooronzemaatschappelijkevooruitgangvoortaantemetenmet
eennieuwe,nogdoorhetCBSteontwikkelen,indexvoorbredewelvaart.Eenindexis
eencombinatievaneenaantalindicatoren,waarbijdevraagis:welkejuistwelenwelke
niet,evenals:hoezwaarteljewelkeindicatormee?Ondanksdiemoeilijkheidkunnener
somsgoederedenenzijneenindextegebruikeninplaatsvaneenenkeleindicator.
Inditgevalligthetanders.Zoalsgezegd,isgelukinveelgevallenjuisttebeschouwenals
deuitkomstvandieanderefactoren/indicatoren.Maarerspeeltnogietsmee.Naar
gelukisinmiddelsaltientallenjarenwereldwijdonderzoekgedaan.Wewetenwelke
factoreninvloedhebbenopgelukenopwelkefactorengeluk(opzijnbeurt)weer
invloedheeft.Datisheelnuttigeinformatiealsjebeleidrondomgelukwiltontwikkelen.
Ietsvergelijkbaarsgeldtvoorde‘oudemaatstaf’vanhetbbp.Ookdaaroverisheelveel
kenniseninternationaalvergelijkingsmateriaalaanwezig.Maardenieuwe,nogte
ontwikkelen,indexvoorbredewelvaartvanhetCBS?Datiswetenschappelijkgezien
eencompleetnieuwe‘eenheid’.Daarwetenwenoghelemaalnietsover.Nietzoslim
bedachtdus,vandiecommissie.
WatgingermismetdeparlementairecommissieBreedwelvaartsbegrip?
Dezecommissiehebiknualeenpaarkeergenoemd.Kabinetenparlementwarener
heeltevredenover.IkbenduszoongeveerdeenigediemoppertJ.Decommissiehad
alstaakdebeleidsmatigekijkopvooruitgangteverbredenvan‘welvaart’tot‘brede
welvaart’endaarbijaansluitingtezoekenbijinternationaleontwikkelingenopdat
gebied.Decommissieheeftvolgensmijslechtwerkgedaan,maarhetkanookzijndatde
uitkomstalindeopzetbeslotenlag.Politiekepartijenregelenzoietswelvaker
informeel,wantdankunnenzenietdoordeuitkomstenwordenverrast.Ikvermoeddat
hetparcoursalwasuitgestippeld,maarikbeschiknietoverinside-informatie.
Decommissiekreegeenongelooflijkbelangrijkonderwerptoebedeeld.Hetheeft
immerstemakenmetdekompasnaaldvooronzemaatschappelijkevooruitgang.Inwelke
richtingmoetenwijonsalssamenlevingontwikkelen?Indirectdusook:Waaraandient
onzeregeringstelselmatigprioriteittegeven?Waaraanmetenwehetsuccesvande
komendekabinettenaf?(Enhetantwoordwerd:aaneennogteontwikkelenindex…)
Maarjuistalshetomzo’nongelooflijkbelangrijkevraaggaat,zoujeverwachtendatwij,
hetNederlandsevolk,engroepenenpartijenuitonsmidden,uitgenodigdwordenom
daarovermeetedenken.Teneersteleidtdattoteengroterekansophetboventafel
krijgenvanallebelangrijkeinformatieeninvalshoeken.Tentweedebevordertdat
aanzienlijkdemaatschappelijkebetrokkenheidbijditthema.Hetgarandeertookdatdie
nietzomaarwegebt.Tenderdezoujeverwachtendatdecommissievóórdatzeeen
keuzemaakte(bijv.tussen‘sturenopgeluk’of‘sturenopeennogteontwikkelen
index’…),deverschillendeoptiesopeenrijzouzettenendeargumentenafweegt.
Nietsvanditallesisgebeurd.Decommissieisintotaaloverbodigegeheimzinnigheid
aanhetwerkgegaan.Degenodigdenwerdeninbeslotenheidgehoord.Zewerden
verzochtoverhungesprekmetdecommissie,althanspubliekelijk,tezwijgen.Er
werdengeentussentijdseverslagenvandeinterviewsgepubliceerd.Erisgeenenkele
poginggedaanhetbredepubliekbijhetwerkvandecommissietebetrekken.De
rapportenvanhetLegatumInstituutendeBritseparlementairecommissiezijnnietbij
hetrapportbetrokken.Hetisallemaalheelmerkwaardig.
17
PolitiekGeluksmanifest2017
Jezouookkunnenzeggen:hetistyperendvoordeangstvalligheidwaarmeedeNederlandsepolitiekmetgrotevragenomgaat.Politiekepartijendoenaltijdalsofvanhun
verwachtwordtzijdeenigeechteoplossingbeschikbaarhebben.Vervolgensgaanze
overdie(vaakpashalfgekookte)oplossingenmetelkaaronderhandelen,inbesloten
kring,enwatdaaruitkomtwordtdandewaarheid.
WaaromkaneenNederlandseregering–indeze21eeeuw–nogsteedsnietinalle
openheideenprobleemaandebevolkingvoorleggen?
Maakduidelijkwathetprobleemis,enwaaromheteenprobleemis.Zorgdatalle
belangrijkeinformatieeroverwordtgedeeld.Zorgdatdebelangrijksteperspectieven
aanbodkomen.Luisternietalleennaardedeskundigendiejezelfuitkiestenwaarvanje
alkuntvermoedenwatzegaanzeggen(zoalsdecommissieBreedwelvaartsbegrip),
maargeefonvermoede(desnoodsamateur-)deskundigenookdekanseenzegjetedoen.
Laatdemediameedenkenennaaroplossingenzoeken.Engadáárnaeenskijkenwatje
daaralsregeringofpartijmeeaankunt.Hoemoeilijkkandatzijn?
StaatssecretarisDekkerheeftditmethetonderwijswélaangedurfd,viadediscussie#onderwijs2032.Hetkonnaarmijnideebeter,
metmeerstructuurenmeerduidelijkheidoverwaterbijhetmakenvaneenleerplanvooreenheleschoolkomtkijken(enwat
minder:‘roeptumaar’).Maarditsoortprocessenmoetenoverheidenburgerssamenleren.Hethoeftnietmeteenperfecttegaan.
Dekkerheefthettenminstegeprobeerd!Daarlerenwevan.Envandaaruitgaanwedanweerverder.Zokunjeookregeren.
InEngelandishetthemawelopeenbredemanieraangepakt.HetBritseCBSheeft
daareendiscussierondgelukvoordehelebevolkinggeorganiseerd.Devolgendestap
wasdatzeditonderwerpdoorhetheleland(opveelgrotereschaaldannunogin
Nederland)zijngaanmeten.Zebrengenregelmatigverslaguitovergeluksverschillenin
hetlandenvanjaartotjaarwordtdituitgebreider.Erkwameenparlementaire
commissie,dietussentijdsuitvoerigoverdehoorzittingenpubliceerde.Hetrapportvan
hetLegatumInstituutspeeldeeenzwaarwegenderolinheteindrapportvandezeAllParliamentaryGrouponWell-BeingEconomics.EnwarenaleenaantalWhatWorks
CentresbinnendeBritseoverheid,dieonderzoeksinformatieverzamelenvooreenzo
zorgvuldigmogelijkbeleid.DezezijnnuuitgebreidmeteenWhatWorksCentrefor
Wellbeing.—Kijk,zokanhetook.Maardebreedsamengesteldeparlementaire
commisssieheeftonsditnietverteld.
Demediatrouwensookniet.Endatbrengtmijtothetvermoedendaterietsinons
Nederlandselevensgevoelis,datgeluktefrivool,tevrolijk,telichtvoetigente
oppervlakkigvindtominpolitiekenbestuurserieustenemen.Alleenvrouwenhebben
daarminderlastvan.Zelfs‘Nobelprijswinnaarsindeeconomie’,‘daadwerkelijk
gerealiseerdestappendoordeBritseoverheid’,een‘internationaalafgestemde
infrastructuurvoormetingendoorstatistischebureaus’,‘eigenNederlandse
hoogleraren’diezichmethetonderwerpbezighouden,hetlijktallemaalgeengewichtin
deschaaltewerpen.
Tochisditnietaltijdzogeweest…
GelukalsvergetendrijfveervandeNederlandserevolutie(eind18eeeuw)
Hetbegonallemaalmeteengeluksmanifest,maardanin1781.TallozeNederlanders
werdenopdeochtendvan26septemberverrastdooreenpamfletindevormvaneen
brief,datdenachtervoorinhetgeheimisverspreid.Deschrijverisanoniem,de
slaperigelezerweetdannognietdatopdiensarrestatiesneleenhoogbedragkomtte
staan.
18
PolitiekGeluksmanifest2017
DitpamfletAanhetVolkvanNederlandendegebeurtenissendaaromheenzijneen
verbazingwekkendstukjegeschiedenis,datbijnaniemandkent.Hoogtijdomdatsnel,
metzevenmijlslaarzen,intehalen.
Deburgerdieditgeschriftnieuwsgierigopenslaat,vindtdaarinééngroteaanklacht
tegendeOranjesenderegenten:‘MynewaardeMedeburgers!Gyliedenzytnusederd
bynatweeeeuwendespeelbalgeweestvanallerleiheerschzugtigeLieden…’
Vervolgensdoetdeschrijverdatverhaalvantweeeeuwenonderdrukking(sindshet
ontstaanvanderepubliek)uitdedoeken.Hijpleitervoorhetgezagnietlangeruit
handentegevenaan‘VorstenenLiedenvanHoogeGeboorte’,want‘Hetlandhoort
Ulieden,enmalkandertoeennietdePrinsmetzynGrootenalleen…’
Hoehetdanwelmoet,beschrijftde,kennelijkgoedonderlegde,pamflettistook—enlet
opdecentraleplaatsvangelukdaarbij!Intrigerendgenoeg,betoogthijdatallesbinnen
decontextvanhetchristelijkegeloof,dattoenalgemeenwerdaangehangen:
‘God,onzegemeene[=gemeenschappelijke]vader,heeftdemensengeschapenom
gelukkigteworden,enaanallemenschen,niemanduitgezonderd,deverpligting
opgelegdomanderen,zoveelinhunvermogenis,gelukkigtemaken.’—‘Omditgoede
oogmerkvandenScheppertebereiken,datisomhungeluktebevorderen,hebbende
menschengevondennietbetertekunnendoen,danzigingrootegetallen,somtydsvan
enigemillioenen,byeentevoegenengrotemaatschappyen[=samenlevingen]
opterigten,waarvandeledenvannatureallenegaalenaanelkanderengelykzyn,ende
eennietisonderworpenaandenanderen.’
Enditallesin1781!AchtjaarvoordatinFrankrijkdeRevolutievan1789zouuitbreken,
dielaterinallegeschiedenisboekjesterechtzoukomen.InNederlandgingderevolutie,
medevoorbereiddoorditpamflet,reedsin1784vanstart,opeenandereenzachtere
manierdandieinFrankrijk.
DestadhouderisopdatmomentWillemV,getrouwdmetWilhelminavanPruisen.Het
landisweliswaareenrepubliek,maardoorhuwelijkenmetbuitenlandsevorstenhuizen
enhetvoerenvaneenvorstelijkehofhoudingproberendeOranjeseenkoninklijke
statusnatebootsen.Destadhouderisverantwoordelijkvoordevlootenhetleger,dat
grotendeelsbestaatuitbuitenlandsehuursoldaten.Maardieplichtvervulthijverrevan
gedegen,hetvolkvoeltzichonveilig.VerderheeftWillemVdemachtomnaareigen
goeddunkenlokaleenregionalefunctionarissentebenoemen,ietswaarmeehij
regelmatigdemenseninhetlandtegenzichinhetharnasjaagt.
InhetlandontstaatvanonderafeengroeiendePatriottischebewegingdievindtdatniet
langerhetgelukvandePrins,maardatvandebevolkingcentraalhoorttestaan.
Prachtigisindatopzichtdetitelvaneenandergeschriftuitdietijd(datzelfswerd
besprokenindeprovincialevergaderingvanHolland):‘Ontwerpomderepubliekdoor
eeneheilzameverenigingvanbelangenvanregentenburger,vanbinnengelukkigen
vanbuitengedugttemaaken.’Erzijnnogveelmeervoorbeeldentegevenvanhoegeluk
en‘algemeennut’indezemaatschappelijkebewegingvanonderafcentraalstaan.
Steedsmeersteden,zelfsprovincies,gaanopenlijkintegendestadhouderenbenoemen
huneigenregenten.Burgersbewapenenzichzelfinhetkadervandestedelijke
schutterijen.
Danontbrandtdecontrarevolutie.Beginseptember1786stuurtdestadhouderzijn
troepenafopdeOverijsselsestedenHattemenElburg.Honderdenpatriottenuitandere
plaatsenschietentehulp.Tegendestadhouderlijkekanonnenisweerstandzinloos.
19
PolitiekGeluksmanifest2017
TallozeinwonersvluchtendeIJsseloveroftrekkennaarKampen.Wanneerdetroepen
Elburgbinnentrekken,isdestadvrijwelverlaten.Deleegstaandehuizenworden
geplunderd.Daarmeeisdeburgeroorloguitgebroken.
DeStatenvanHollandontnemendeprinsnuzijnbevelhebberschapoverhetleger.Ook
destadUtrechtenhetgewestOverijsselsluitenzichbijdePatriottenaan.Nederlandvalt
intweedelenuiteen.Maardeprinsescaleertopzijnbeurt.Hijroeptzijnschoonfamilie
uitDuitslandtehulp.Enop13september1787marcherenPruisischetroepenonsland
binnen.
Hierendaarwordtdapperweerstandgeboden,maartegenzo’novermachtkunnende
revolutionairennietop.DeOrangistenvierenditalshun‘GelukkigeOmwenteling’.Ze
jagenopderevolutionairenenplunderenhunhuizen.Wanneerhetgezagishersteld,
vindteengrootscheepsezuiveringplaats.Talvangekozenbestuurders,ambtenarenen
rechtersinstedenenprovincieswordenontslagen.Tienduizendenpatriottenvluchten
hetlanduit.DaardoorzaleenflinkegroepNederlandse‘gelukszoekers’zichinParijs
bevinden,wanneerdaarin1789de‘echte’revolutieuitbreekt.
Tenslottekrijgtonslandderekeningtoegestuurd.KoningFrederikWillemIIvanPruisen
wildekostenvanzijnveldtochtwelvergoedkrijgen.DeprinsvanOranje,destadhouder,
legthiertoeeenextrabelastingop.DaarvanwordtinBerlijndeBrandenburgerTor
gebouwd,dieFrederikde‘TordesFriedens’doopt—terherinneringaanzijnzegerijke
veldtochtomdevredeindeRepubliekderNederlandenteherstellen…
NunogkunnenwediticoonvandestadBerlijnbijnadagelijksoptvzien.Alssymboolvanhet
herenigdeDuitsland.
Watpolitiekepartijenenanderenaangelukkunnendoen
Eigenlijkhorenerineenmanifestnuconcretebeleidsmaatregelen,liefstmetkostenenal,te
wordengenoemd.Maarikdenkdateersthetvolgendenodigis:
•Hetbesefdatgelukbelangrijkis.
•Enhoeveelwealovergelukweten.
•Bestuurders,politicienadviseursdievandiekennisovergelukopdehoogtezijn.
•Diedeontwikkelingenrondgelukopbeleidsgebied,zoalsdieinGroot-Brittannië,gaanvolgen.
•Mensenenpartijendiegelukkoppelenaanhunkernwaarden.
•Hetbesefdatjuiststurenopgelukdespiraaltussenpolitici,persenbelangengroepen,waarin
altijdweerdekorte-termijn-belangennaarbovenkomen,kanhelpendoorbreken.
•Besefdatgelukinhethartvandeeconomischetheoriezit,waaronderdewelvaartstheorie.
•Minderangstvanpoliticiomdiewereldenvan‘harde’economischetheorieën(haha)entrucjes
omkiezerstewinnen(zodoorzichtigeneentonig)achterzichtelaten.Dewereldisveranderden
heeftlange-termijn-perspectiefnodig.Nietalléénophetgebiedvanduurzaamheid.
•Uitbouwenvandestatistischeinfrastructuurrondgelukendiebewustbijbeleidgebruiken.
•Bestuurdersenpoliticidiedurventelatenmonitorenofzijonsechtgelukkigermaken.
Detijdenzijnveranderd.Ditgeluksmanifesthoeftgeenrevolutietebewerkstelligen.Maarmet
hulpvanveleanderen,elkophuneigenmanier(jijookmisschien),kanhetietsinbewegingzetten.
Zoonwennigalshetlijkt:nadenkenovergelukenbeleidinonderwijs,inzorg,ineconomie,in
stedebouw,inrelatietotduurzaamheidetc.,openteenwegnaareenbeteretoekomst.
Metverstand,gevoelenverbeelding.Wantwaternognietis,moetenweonskunnenvoorstellen
enliefstookkunnenberedeneren.Daarnakanhetonsenthousiastmakenenkunnenweons
ervoorinzetten.
Enkomer,nadezegeschiedenis,nietmeeaandatgewonemensengeluknietbelangrijkvinden!Het
bewijsvanhettegendeelstaatlevensgrootinBerlijn.
20