Voeding en wondgenezing

WONDGENEZING
Ayurvedische heetwaterkuur bevordert
o.a. uitscheidingafvalstoffen
Kook een liter mineraalwater ongeveer tien
Voeding en
wondgenezing
Marijke de Waal Malefijt & Annemieke Meijler
Marijke de Waal Malefijt is orthomoleculair
diëtist. Zij is werkzaam in haar tweemanspraktijk Gottswaal te Zuid-Scharwoude. Daarnaast geeft Marijke de Waal Malefijt lezingen
en heeft ze verscheidene boeken gepubliceerd.
(www.gottswaal.nl, www.natuurdietisten.nl)
Annemieke Meijler is orthomoleculair diëtist.
Ze is werkzaam bij Stichting Van Nature als
eindredacteur van het magazine Van Nature.
Wondgenezing brengt een veranderde activiteit van tal van factoren met zich mee op het
gebied van immuuncellen, cytokines en groeifactoren. Deze verhoogde cellulaire activiteit
impliceert direct een verhoogde behoefte aan nutriënten. Een deficiëntie van betrokken nutriënten veroorzaakt in het algemeen een vertraagde en onvolledige wondheling. Andersom
verbetert een juiste voeding en/of suppletie van betrokken nutriënten de wondhelingstijd.
Ook andere factoren als de lever- en nierfunctie, darmen, psyche en medicijngebruik bepalen de kwaliteit van wondgenezing. Dit artikel richt zich specifiek op de mogelijke voedingsinterventies bij de verschillende fasen van wondgenezing.
minuten. Doe het water vervolgens in een
Onvolledige ontstekingsfase
thermosfles. Voeg evt. een klein plakje verse
Voor een goede wondgenezing is het belangrijk dat het lichaam de ont-
gember toe. Normaal is het advies dit water
stekingsfase in enkele dagen doorloopt. De ontstekingsfase kan echter
verspreid over de dag zo heet mogelijk op
escaleren qua duur (langer dan zes dagen) en qua uitgebreidheid van de
te drinken. Gezien de thermische werking
wond. Hierdoor wordt het totale proces van wondgenezing verstoord.
van het water is het bij een ontsteking juist
Diverse voedingsinterventies kunnen de mate van ontsteking reguleren
beter het water wat te laten afkoelen.
en zo bevorderen dat het lichaam overgaat naar de volgende fase van
wondgenezing: de weefselherstelfase.
“Diverse voedingsinterventies kunnen bevorderen
dat het lichaam overgaat naar de volgende fase
van wondgenezing: de weefselherstelfase”
Voedingsinterventies ontstekingsfase
• Een juiste inname van vetzuren
Een juiste vetzuurinname reguleert de prostaglandinesynthese en
Geelwortel is in een onderzoek (Satoskar et al.) vergeleken met
werkt zo gezondheidsbevorderend. Vanwege het westerse eetpa-
phenylbutazon (behorende tot de NSAID’s) en een placebo in de wer-
troon hebben de meeste Nederlanders voornamelijk behoefte aan
king op postoperatieve ontstekingen. Zowel geelwortel als phenyl-
extra omega-3-vetzuren. De inname van deze vetzuren kan echter
butazon bleken beter werkzaam dan het placebo. In een humane
heid na een operatie. Vaak wordt deze misselijkheid veroorzaakt door
studie werden doseringen tot 8.000 mg curcumine per dag gebruikt
Wondgenezing
De ontstekingsfase (dag 1 tot 4-6)
een overbelaste lever ondermeer als gevolg van medicijngebruik (o.a.
gedurende drie maanden. Er zijn geen tekenen van toxiciteit gevon-
De huid bestaat voor een groot deel uit bindweefsel. De structuur van
De primaire ontstekingsfase wordt ingeleid door een reactieve vasodila-
narcoticum). Suppletie van essentiële vetzuren kan uitkomst bieden.
den. Het gebruik van hoge doseringen curcumine wordt wel afgeraden
bindweefsel wordt gekenmerkt door een netwerk van collageen en elas-
tatie van intacte bloedvaatjes. De ontstekingsfase volgt in het algemeen
Voor een optimaal effect op de wondgenezing moet drie weken voor-
bij obstructie van de galgang, omdat een hoge dosering curcumine de
tine, ingebed in een matrix. De collageen- en elastineproductie vindt in
op een reactieve vasoconstrictie, het afsluiten van kapotte bloedvaatjes.
afgaand aan de operatie gestart worden met vetzuursuppletie. Tevens
galproductie stimuleert. In de keuken kan het kruid curcuma goed
het bindweefsel zelf plaats, voornamelijk vanuit de aminozuren lysine,
De ontstekingsfase duurt in het algemeen vier tot zes dagen en wordt
moet de inname van (verborgen) verzadigde vetten en transvetten
worden toegevoegd aan de warme maaltijd, bijvoorbeeld een theelepel
proline en cystine. Bij deze synthese spelen verschillende micronutriën-
gekenmerkt door vorming van ontstekingsvocht (exsudaat) en fibri-
zoveel mogelijk worden vermeden. Alle goedbedoelde snacks uit de
door de rijst of door soep. >>
ten een essentiële rol, zoals vitamine B5, B6, C en ijzer. De bindweef-
nestolsels. Erytrocyten, lymfocyten, trombocyten, macrofagen en eiwit-
‘snackkar’ van het ziekenhuis (M&M’s, Mars en bijvoorbeeld een ge-
selmatrix is rijk aan proteoglycanen. Er zijn in het lichaam veel verschil-
ten als stollingsfactoren, cytokines en groeifactoren bereiken de wond in
vulde koek) en het beroemde saucijzenbroodje om op ‘krachten’ te
lende proteoglycanen, afhankelijk van het weefseltype.
een geordende volgorde. Het vrijkomen van deze ontstekingsfactoren is
komen, zouden verboden moeten worden. In plaats daarvan kunnen
Aminozuursuppletie
Wondgenezing is een complex en nauw gereguleerd proces, waarbij
essentieel voor een normaal verloop van de wondgenezing. Anti-inflam-
gezonde fruitshakes (smoothies) worden aangeboden met koudge-
Voor gericht weefselherstel is aanvulling van aminozu-
zowel lokale als systemische reacties een rol spelen. Er kunnen globaal
matoire medicatie remt het vrijkomen van ontstekingsstoffen en be-
perste oliesoorten zoals lijnzaadolie, visolie, olijfolie en borageolie.
ren in de vorm van supplementen soms onontkoom-
drie fasen worden onderscheiden in het proces, te weten:
lemmert zo de ontstekingsfase en het algehele wondgenezingsproces.
Essentiële vetzuren zijn gevoelig voor oxidatie. Vitamine E als lipofiel
baar. Aminozuren beconcurreren elkaar bij opname in
•
de ontstekingsfase (o.a. vasodilatatie)
De totale ontstekingsreactie is gebaat bij een adequate bloedcirculatie.
antioxidant beschermt de vetzuren tegen oxidatie. Bij vetzuursupple-
het maagdarmkanaal. Gebruik aminozuursupplementen
•
de proliferatiefase (weefselherstelfase)
tie is aanvulling van vitamine E dan ook vereist (ca. 200 IE).
dan ook bij voorkeur los van een (eiwit)maaltijd.
•
de remodeleringsfase (herstelfase van de weefselfunctie)
“De snelheid van regeneratie wordt bepaald
door factoren als de grootte van de wond en de
celdeling van het desbetreffende weefsel”
Proliferatiefase (de weefselherstelfase, tussen dag 1-4 en 14-21)
De proliferatiefase start vanaf het moment dat de macrofagen de ne-
• Voldoende vochtinname
N-acetyl-cysteïne effectiever dan L-cysteïne
crose hebben verwijderd en groeifactoren zijn vrijgemaakt. De prolife-
Voldoende vochtinname (minimaal twee liter) is heel belangrijk om
N-acetyl-cysteïne (NAC) wordt eerst omgezet in L-cys-
ratiefase kenmerkt zich onder andere door collageensynthese en colla-
de afvalstoffen uit te kunnen scheiden. Na een operatie heeft het
teïne voordat het voor andere doeleinden wordt ge-
geensecretie, vorming van wondmatrix, vaten en epitheel.
lichaam te maken met een extra grote hoeveelheid gifstoffen, onder
bruikt. De veronderstelling dat L-cysteïne effectiever zou
meer door medicijngebruik en stress. Het is voor het herstel belang-
zijn als zwavelleverancier ligt dus voor de hand. Toch
Remodeleringsfase (de weefselfunctie-herstelfase, dag 14-21 tot
6-24 maanden)
rijk dat het lichaam deze afvalstoffen snel kwijtraakt. Een extra sti-
blijkt NAC een veel betere bron te zijn dan L-cysteïne
pen, waarbij de fasen elkaar gedeeltelijk kunnen overlappen. De snel-
mulans tot het uitscheiden van afvalstoffen wordt gegeven door het
zelf. Tijdens het spijsverteringstraject verliest L-cysteïne
heid van regeneratie wordt bepaald door tal van factoren, waaronder de
De stevigheid en functie van bindweefsel wordt gecreëerd doordat col-
drinken van lauw water en diverse medicinale kruidentheesoorten
naar schatting 85% van zijn zwavelgroepen. Het stabie-
grootte van de wond en de celdeling van het desbetreffende weefsel. De
lageenvezels kruisverbindingen en overlappingen aangaan. Dit is een
(bijvoorbeeld goudsbloem, rozemarijn en salie). Ook het drinken van
lere NAC verliest maar 15%. Dit betekent dat na verte-
huid heeft een turn-over-tijd van zo’n zes weken. Spieren, gewrichten
fase van rijping en functieherstel van het weefsel en duurt relatief lang.
groene thee is geschikt (acht koppen per dag). De werkzame stoffen in
ring NAC bijna zes maal zoveel actieve zwavelgroepen
en bot hebben een relatief langere regeneratietijd. De lengte van de the-
De wond moet samentrekken en voldoende treksterkte ontwikkelen.
deze kruiden en groene thee zijn onder andere polyfenolen, carnosol
levert dan L-cysteïne.
Verschillende nutriënten spelen een belangrijke rol bij dit proces, waar-
en carnosinezuur (diterpenen) die een regulerende werking hebben
onder zwavelhoudende aminozuren en glutamine.
bij ontstekingen. In de praktijk blijkt ook de Ayurvedische heetwater-
Voor een goede wondgenezing moet het lichaam al deze fasen doorlo-
rapie moet worden afgestemd op de verwachte regeneratietijd.
kuur (zie kader) goed aan te zetten tot uitscheiding van afvalstoffen.
18
• Geelwortel (curcumine)
HET
DOSSIER
19
GLA BIJ ECZEEM
Algemeen voedingsadvies ter bevordering van de wondgenezing
• Eet gevarieerd en veel groenten (een kilo of minimaal vier porties per dag). Denk ook aan
groentensoep van gepureerde groenten en groentensap
• Eet gevarieerd en veel fruit (minimaal vier stuks per dag)
• Eet voldoende micronutriënten
Kies voor een gevarieerde inname van met name
• Gebruik voldoende hoogwaardige aminozuren. Bij voorkeur uit bronnen van plantaardige
fruit, groenten, ongeraffineerde granen en peul-
oorsprong, ei (niet gebakken), vette vis of dieren die bewogen hebben
vruchten. De opbouw van bindweefsel is afhanke-
• Gebruik voldoende essentiële vetzuren in de vorm van koud geperste oliën (koud gebruiken)
of suppletie in de vorm van een oliemengsel of capsule. In het algemeen staat het belang van
lijk van tal van micronutriënten. Zo vereisen de
de omega-3-vetzuren voorop
fibroblasten veel micronutriënten voor vernieuwing
• Drink minimaal twee liter vocht als mineraalwater en kruidenthee
(met name vitamine A, B6, B12 en zink) en synthe-
• Beperk het gebruik van verzadigd vet
se en secretie van procollageen (vitamine C, B1, B5,
• Vermijd het gebruik van kant-en-klaar-producten, die zijn in het algemeen rijk aan
mangaan en arginine). Voor de aanmaak van kruisverbindingen tussen de collageenvezels zijn zink,
transvetzuren en geraffineerde koolhydraten en arm aan micronutriënten
koper en silicium essentieel. Ook secundaire plan-
• Vermijd het gebruik van geraffineerde koolhydraten (o.a. witmeelproducten) en suikers
tenstoffen, zoals bioflavonoïden, blijken een grote
rol te spelen bij de opbouw van bindweefsel.
Bij onvoldoende eetlust kan een shake
Voedingsinterventies, weefselherstel
en weefselfunctie
een uitkomst zijn. Mix bijvoorbeeld
Verschillende nutriënten zijn betrokken bij de aan-
Bij een vochtgebrek blijkt het lichaam het vocht in de
een avocado samen met fruit als een
maak van gezond bindweefsel.
extracellulaire matrix van bindweefsel als eerste aan
De gezonde shake
• Drink voldoende vocht
te spreken. Dit benadeelt direct het totale functio-
banaan, ananas, druiven of bosbessen
fijn in een blender. Voeg weipoeder of
De belangrijkste voedingsinterventies op een rij:
specifieke aminozuurpreparaten toe.
• Neem de goede aminozuren
• Vermijd suiker en suikerrijke producten
bij eczeem
Aldert Hoogland
Met name de zwavelhoudende aminozuren
vloeibaarder te maken. Dit geheel kan
(cysteïne en methionine), maar ook arginine en
Suiker heeft een desastreuze uitwerking op de
koel bewaard worden. Voeg vlak voor
glutamine zijn belangrijke bouwstenen voor een
wondgenezing doordat het allerlei micronutriënten
consumptie essentiële vetzuren toe (bij-
gezonde matrix. Cysteïne behoort tot de niet-
gebruikt die ook noodzakelijk zijn voor de wond-
Hernieuwde belangstelling
voorbeeld een theelepel of 1 à 2 capsules
essentiële aminozuren en wordt in het lichaam
genezing. Daarnaast leidt suiker tot verstoring van
Pas in de jaren tachtig ontstond er nieuwe belangstelling voor de rol
openprikken). Eventueel kunnen aan
gevormd uit methionine. In de praktijk blijkt
de prostaglandinehuishouding waardoor de ontste-
van vetzuren bij de huidopbouw, met name door onderzoek van Mehar
de shake nog speciale ‘green powders’
echter een cysteïnedeficiëntie regelmatig voor te
kingsfase kan ontsporen. <<
S. Manku en dr. David Horrobin (de ‘vader’ van het onderzoek naar
zoals green magma, spirulina en gerste-
komen. Goede bronnen van cysteïne zijn ui, knof-
de werking van teunisbloemolie). Zij stelden vast dat atopisch eczeem
graspoeder worden toegevoegd.
look en vis. Bij vorming van de proteoglycanen
vooral voorkomt bij mensen die een defect hebben in de omzetting van
zijn micronutriënten als magnesium, mangaan
Literatuur
linolzuur en alfa-linoleenzuur (zie afbeelding 1) [3]. Beide omzettingen
en zink essentieel. De flexibiliteit van de matrix
•
MacKay D, Miller AL. Nutritional Support for Wound Healing.
verlopen via hetzelfde enzym: delta-6-desaturase (D6D). Dit enzym
Alternative Medicine Review, Volume 8, Number 4, 2003
is erg gevoelig voor verstoring (zie kader ‘Beïnvloeding van delta-6-
Mix de volgende ingrediënten:
wordt grotendeels bepaald door collageen en elas-
150 ml rijstedrank of havermelk
tine. Hydroxyproline is noodzakelijk voor een
1 avocado
goede collageenaanmaak. Vanuit arginine wordt
•
Lourenco R, Camilo ME. Taurine: a conditionally essential
amino acid in humans? An overview in health and disease. Nutr
desaturase’). Het gevolg van een dergelijke verstoring is een overschot
Hosp. 2002 Nov-Dec; 17(6):262-70
aan linolzuur en een tekort aan de metabolieten van linolzuur, vooral
1 banaan
via proline hydroxyproline gemaakt. Deze chemi-
Patrick L. Nonalcoholic fatty liver disease: relationship to insulin
gamma-linoleenzuur (GLA) en dihomo-gammalinoleenzuur (DGLA)
1 eetlepel wei-eiwitten
sche omzetting is onder andere afhankelijk van
sensitivity and oxidative stress. Treatment approaches using
in onder meer het plasma en het vetweefsel. Dit leidt dan weer tot een
1 eetlepel essentiële oliën (m.n. omega-
vitamine C, ijzer en zuurstof. Ook lysine is als
vitamin E, magnesium, and betaine. Altern Med Rev. 2002
verminderde vorming van PGE1 en andere eicosanoïden uit de eer-
3-vetzuren)
hydroxylysine noodzakelijk voor een goede colla-
Aug;7(4):276-91
ste serie. Arachidonzuur (AA) is ook verminderd, al is dat in mindere
geenaanmaak. Lysine komt voor in eieren en ste-
•
•
Chyka PA, Butler AY, Holliman BJ, Herman MI. Utility of
acetylcysteine in treating poisonings and adverse drug reactions.
Teunisbloemolie is de bekendste bron van
GLA en bevat gemiddeld 9 tot 10% GLA.
De olie van de bernagieplant (borageolie) is
echter veel rijker aan GLA en bevat gemiddeld 21 tot 24% GLA. Niet alleen zijn deze
vetzuren gunstig voor de huid bij inwendig
gebruik. Ook uitwendig gebruik van deze
olie blijkt de conditie van de huid gunstig te
beïnvloeden, vandaar dat het ook in diverse
cosmeticaproducten wordt toegepast.
Eén van de pioniers op het gebied van onderzoek naar essentiële vetzuren en de huid is professor Hansen. Begin jaren
dertig van de vorige eeuw was het hem opgevallen dat dieren die een voedingsdeficiëntie aan essentiële vetzuren (EVZ)
hadden, huidontstekingen ontwikkelden die erg leken op atopisch eczeem bij kinderen. Na twintig jaar onderzoek kon hij in
1955 middels een interventiestudie inderdaad aantonen dat kinderen die te weinig essentiële vetzuren binnenkrijgen, huidafwijkingen ontwikkelden. De huidafwijking was erger naarmate het kind jonger was en dus een hogere EVZ-behoefte had
[1]. In de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw bleek uit diverse onderzoeken dat suppletie met plantaardige olie of reuzel (ook rijk aan EVZ) de symptomen van eczeem bij kinderen duidelijk kon verbeteren. Het grootste effect trad op wanneer
langdurig (tot achttien maanden) werd gesuppleerd, en dit effect was eerder zichtbaar bij jonge kinderen dan bij oudere kinderen of volwassenen. De gebruikte doseringen kwamen overeen met 30 tot 60 gram linolzuur per dag, terwijl 1 tot 2 gram
per dag al voldoende was om de huidverschijnselen van een EVZ-deficiëntie te doen verdwijnen. Lijnzaadolie echter had
meestal geen effect [2]. In die tijd waren de analysemethoden nog onvoldoende voor een goed begrip van de rol van vetzuren voor de huid. Echter, professor Hansen ontdekte destijds al wel dat eczeem niet een gevolg is van een EVZ-deficiëntie, omdat bij de getroffen kinderen de hoeveelheden linolzuur in het plasma juist hoger was dan normaal. Na de introductie
van de steroïdencrèmes in de jaren vijftig van de vorige eeuw raakten de essentiële vetzuren uit de belangstelling en kwam
er helaas een einde aan een tijdperk van interessant onderzoek naar de rol van essentiële vetzuren voor de huid [2].
Voeg eventueel wat water toe om het
Smoothie
20
neren en dus ook herstel van het bindweefsel.
Het belang van GLA
Borageolie beste bron van GLA
Omega-6-familie
LA
linolzuur
Delta-6-desaturase
(D6D)
GLA
gamma-linoleenzuur
Type-1-eicosanoïden
DGLA
dihomo-gammalinoleenzuur
Type-2-eicosanoïden
Type-4-eicosanoïden
AA
arachidonzuur
mate. De gevolgen die dit voor de huid kan hebben zijn onder meer
Hartige shake
vig bindvlees (dieren die bewogen hebben). Alle
Mix de volgende ingrediënten:
granen zijn relatief arm aan lysine waardoor de
150 ml groentensap
westerse voeding in het algemeen neigt naar een
and ascorbic acid supplementation on human skin wound hea-
1 theelepel gerstegraspoeder
lysinedeficiëntie. Glutamine wordt door de fibro-
ling process. A double-blind, prospective and randomized trial.
Suppletie met GLA omzeilt de omzettingsstap die afhankelijk is
meerdere typen, maar grofweg kunnen ze in drie hoofdtypen wor-
50 ml groentenbouillon
blasten gebruikt als energiebron en voor de aan-
Eur Surg Res 1995;27(3):158-66
van D6D en werkt zo anti-inflammatoir. GLA wordt in het lichaam
den ingedeeld, afhankelijk van het vetzuur waaruit ze worden ge-
2 eetlepels wilde rijst
maak van proteïnen en nucleïnezuren. Tijdens
vrij snel omgezet in DGLA, de directe precursor van prostaglandine
synthetiseerd: Eicosanoïden uit DGLA (de ‘eerste serie’ omdat ze
1 gekookte aardappel
een immuunreactie stijgt de glutaminebehoefte
meestal ‘1’ achter hun naam hebben staan) hebben gunstige ef-
1 eetlepel essentiële oliën (m.n. omega-
drastisch en kan dan deficiënt worden. Glutami-
3-vetzuren)
ne komt met name voor in rundvlees, wild, hüt-
evt. 1 eetlepel wei-eiwitten
tenkäse, ricotta, tarwekiemen en avocado.
•
•
Drug Saf 2000 Feb;22(2):123-48 2000; 22: 123-148
een droge en schilferige epidermis, acne, eczeem, ichthyosis (visschub-
Vaxman F, Olender S, Lambert A et al. Effect of pantothenic acid
ziekte), haaruitval en broze nagels.
Labow BI, Souba WW. Glutamine. World J Surg 2000
Dec;24(12):1503-113
Afbeelding 1.
Eicosanoïden zijn lokale en kortlevende regulators in organen en
weefsels die uit essentiële vetzuren worden geproduceerd. Er zijn
•
Miller AL. Therapeutic considerations of L-glutamine: a review
E1 (PGE1). Via verhoging van cyclisch AMP (cAMP, een belangrijke
of the literature. Alternative Medicine Review, 1999;4: 239-48
boodschapper in de cel) leidt dit tot remming van fosfolipase A2, het
fecten op onder meer ontstekingsprocessen, het immuunsysteem
•
Mandl J, Banhegyi G. Role of glutathione in the regulation of
enzym dat verantwoordelijk is voor het vrijmaken van arachidonzuur
en de conditie van hart- en bloedvaten.
liver metabolism. Biofactors. 2003;17(1-4):21-6
uit de celmembraan. Daardoor blijft arachidonzuur zitten in de >>
21