Sterren kijken achter de dijken

Sterren kijken achter de dijken
Vier eeuwen sterrenkunde in Nederland
Korte voorgeschiedenis tot 1600
• Oudste wetenschap (Babyloniers 2000 v.Chr.)
• Praktische betekenis
– Tijdrekening en kalender, landbouw
– Astrologie
• Vanaf 300 v.Chr. rekenkundige methoden en
meetkundige theorieën voor bepaling posities zon,
maan, planeten (Babyloniers, Grieken)
Sterrenkunde als vakgebied
• Vanaf Grieken tot in 19de eeuw onderdeel
wiskunde, samen met meetkunde, optica,
rekenkunde, muziekleer
• Meeste ‘astronomen’ hielden zich ook bezig
met andere takken van wiskunde
• Pas in 19de en 20ste eeuw zelfstandige
discipline
Ptolemaios (ca. 90 -161)
Voornaamste werken:
• Almagest: astronomie
• Tetrabiblios: astrologie
• Geografia: aardrijkskunde
Ptolemaios
Bloei in Islamitische rijken
900-1600
•
•
•
•
•
Gebaseerd op Griekse sterrenkunde
Verbeteringen instrumenten, theorie
Grotere nauwkeurigheid waarnemingen
Astronomische tabellen
Gebedstijden, feestdagen,
richting Mekka
• ‘Zenith, nadir, almanak’
Europese Renaissance: humanisme,
opleving astronomie
1472 Peurbach, hofastroloog Wenen
Theoricae novae planetarum
1496 Regiomontanus, Epitome v.d.
Almagest
1515 Latijnse vertaling Almagest
Nicolaas Copernicus
1543 ‘Over de omwentelingen der
hemelsferen’
– Aarde draait om as
– aarde beweegt om zon
– zon en sterren staan stil
Ptolemaische en Copernicaanse
systeem
Reacties op theorie in
de
16
eeuw
• Wiskundige theorie geprezen en gebruikt
voor nieuwe astronomische tabellen
• Kosmologische theorie weinig bijval, niet
gezien als essentieel, doorgaans genegeerd
Tycho Brahe
• 1576 observatorium op Hven:
Uraniborg, later ook Stjerneborg (1581)
• Grote aantallen assistenten (Willebrord Snellius,
Adriaan Metius, Willem Blaeu, Johannes Kepler)
• Grote nauwkeurige instrumenten
• Nauwkeurigheid verhoogd naar 1 boogminuut
• Systematische waarnemingen Mars
Uraniborg
Muurkwadrant
& Sextant
Stjerneborg
Tychoons wereldbeeld
Johannes Kepler
1571-1630
• 1600-1601 Assistent
Tycho in Praag
• Daarna opvolger Tycho
als hofwiskundige van
Rudolf II
• Fervent copernicaan
Astronomia Nova
(1609)
• Theorie op fysische
grondslag (physica
coelestis)
• Gebaseerd op
waarnemingen Tycho
• Breuk met klassieke
cirkelbanen
• Ellipsbaan, perkenwet
Sterrenkunde in Nederland rond 1600
• Geen hofcultuur, geen hofastronomen
• Universiteiten: hoogleraren wiskunde,
doorgaans humanisten
• Praktische wiskundigen: landmeters,
ingenieurs, rekenmeesters (navigatietechniek)
Simon Stevin
1548-1620
• Geboren te Brugge, 1581 Leiden,
universiteit, ingenieur (windmolens)
• 1593 doceert wiskunde aan Maurits,
kwartiermeester leger Maurits
• Onder invloed van Leidse humanisten: wijsentijt
• 1605-1608 Wisconstige gedachtenissen:
heliocentrische theorie harmonieuzer
Willem Janszoon
Blaeu, 1571-1638
• 1594-1596 assistent Tycho Brahe,
instrument- en globemaker
• Later: ook kaartenmaker en uitgever
(Snellius, Metius)
• 1610 Bouwt kwadrant voor Snellius
• 1633 kaartenmaker VOC
Blaeu en Copernicus
1634 Tweevoudigh onderwijs van de
Hemelsche en Aerdsche globen;
het een na de meyning van
Ptolemævs met een vasten
aerdkloot; het ander na de
natuerlijcke stelling van N.
Copernicus met een loopenden
aerdkloot
Adriaan Metius
1571-1635
• 1594 Studeert in Leiden,
ook enige tijd bij Brahe
• Vanaf 1600 hoogleraar
te Franeker, landstaal
• 1621 Institutiones
Astronomicae
Willebrord Snellius
1580-1626
• Student rechten, rondreis Europa
• 1613 hoogleraar wiskunde Leiden
• 1610-1617 omtrek aarde door meting
afstand Alkmaar tot Bergen op Zoom
(triangulatie) met kwadrant Blaeu en
door bepaling breedtegraden
• Eratosthenes Batavus
• 1621 wet breking van het licht
Eratosthenes, omtrek aarde
• Als zon loodrecht boven
Syene, schaduw in
Alexandrië
• Uit hoek zon (7,2°) en
afstand A-S (5000 stadiën),
volgt omtrek aarde van
250.000 stadiën
Jacob Golius
1596-1667
1626 Opvolger Snellius,
ook hoogleraar Arabisch
• 1629 Golius koopt
kwadrant Snellius,
overgenomen door
universiteit (1632),
observatorium
• 1668 Christiaan Melder
1633 Oprichting Leids observatorium
Christiaan Melder
• Volgt Golius op in 1668, bevestigt
telescoop op kwadrant
1608 Telescoop
• Patentaanvraag Staten-Generaal
Den Haag voor methode dingen
in de verte te zien (3x vergroot)
• Middelburgse
brillenmaker Hans
Lipperhey (Metius)
• Demonstratie aan
Maurits en Spinola
militair instrument
Galileo Galilei
(1564-1642)
• Snelle verspreiding over Europa
via diplomatieke kanalen
• Galileo Galilei, hoogleraar te Padua,
geinformeerd door leden Venetiaanse Senaat
• Bouwt verbeterde versie Hollandsche kijker
(vergroting resp. 8x, 20x, 30x)
• Gebruikt voor carrièredoeleinden
Ontdekkingen Galilei
•
•
•
•
•
•
Nieuwe sterren (melkweg)
Bergen en kraters op maan
Manen van Jupiter
Oren Saturnus
Fasen van Venus
Zonnevlekken
Christiaan Huygens
1629-1695
• Zoon dichter en diplomaat
Constantijn Huygens
• Studie Leiden en Breda
• Slijpt lenzen en bouwt telescopen
• 1659 Systema Saturnium:
ringen en maan Saturnus,
orionnevel
• 1693 Cosmotheoros
Systema Saturnium
Hevelius: lange
telescoop tegen
kleurfouten (1669)
Huygens: buisloze
telescoop (1675)
Leids observatorium
• 1685 tweede koepel en
groot plat (de Volder)
• 1730 mast voor lange
telescopen (‘s Gravesande)
Isaac Newton
1642-1727
• 1669 Lucasian professor
Cambridge
• 1675 Spiegeltelescoop
• 1689 Philosophiae Naturalis
Principa Mathematica
Newton
• Verklaring wetten Kepler door universele
zwaartekracht
– Alle lichamen in universum trekken elkaar aan met
kracht omgekeerd evenredig aan kwadraat afstand
• Verwerping door tijdgenoten
– Huygens: aantrekking is ‘onbegrijpelijk’
– Ook verworpen in Frankrijk en Duitsland
Eerste aanhangers
Newton
• Leidse hoogleraren:
– Boerhaave,
– ‘s Gravesande
– Van Musschenbroek
• Dragen bij aan verbreiding theorie Newton
over Europa
Observatoria in de Nederlanden
1642: Utrecht-Universiteit
Ca. 1745: Amsterdam - Van de Wall
1735: Middelburg – De Munck
1768: Batavia – Mohr
1756: Den Haag - stadhouder
1787-1790: Amsterdam – Felix Meritis
William Herschel
1738-1822
• Muzikant en componist, tevens
amateur-astronoom
• 1781 ontdekking Uranus
• 1785 beschrijving Melkweg als
platte schijf sterren
• 1802 rotatie dubbelsterren
• Catalogiseert 800 dubbelsterren
en 2500 nevels
12 meter telescoop,
1,2 meter spiegel
Universiteit Leiden
1742 Johan Lulofs pleit vergeefs voor instrumenten,
opvolger Van de Wijnpersse geen astronoom
1786 plannen voor nieuwe sterrewacht, zoektocht
naar goede astronoom
1793 Pieter Nieuwland, ‘ nieuwe Newton’, opgeleid
sterrewacht Gotha bij Von Zach, overlijdt in 1794
1800 Jan Frederik van Beeck Calkoen (ook bij Von
Zach), voorstel nieuwe sterrenwacht, vertrekt naar
Utrecht in 1805 en sterft na lang ziekbed
1817-1823: Ekama, verbouwing en fiasco
spiegeltelescoop Roelofs & Rienks
Frederik Kaiser
(1808-1872)
• Opgeleid door oom Jan
Frederik Keyser
• 1826 observator sterrewacht
• 1835 waarneming en
berekening baan komeet
Halley: eredoctoraat
• 1837 directeur sterrewacht
• 1845 Gewoon hoogleraar
astronomie
Campagne Kaiser
• Deerniswekkende staat
sterrenkunde in Nederland
• Bepleit nieuwe sterrewacht
• Lezingen en populaire
boeken
• 1858 verificateur van Rijks
zeeinstrumenten
• Nationale inzameling
Nieuwe sterrewacht (1861)
Piston & Martinsmeridiaankijker
Hendrik Gerard van de
Sande Bakhuijzen
1855-1859 Technische school Delft
1859-1863 Studie Leiden, Kaiser
1863-1864 waarnemer (onbetaald)
1864-1867 Leraar gymnasium, HBS
1867 Hoogleraar toegepaste natuurkunde Delft
1872 Hoogleraar Leiden, directeur sterrewacht
Leidse precisie-manie
• Volhardt in positionele astronomie, extreme
nauwkeurigheidseisen
• Gericht op 33 circumpolaire sterren,
referentie-sterren voor Auwers
Fundamental Catalog, nooit opgenomen
• Onderzoek persoonlijke fout
• Voorzitter Commissie voor Graadmeting en
waterpassing
Van de Sande Bakhuyzen
• In 1808 opgevolgd door broer Ernst
Frederik, voortzetting programma
• Geen aandacht voor nieuwe internationale
ontwikkelingen
– Spectrometrie: astrofysica
– Fotografie (Carte du Ciel, 1887)
• Opleving na WO I onder De Sitter