Er zijn nog maar weinig ziel

‘Er zijn nog maar
Tijdschrift voor sociale vraagstukken
No. 1-2 / februari 2008
weinig zielige mensen’
Cultuurpsycholoog Paul Voestermans
Piet-Hein Peeters
We weten niet precies waarom
mensen met sociale problemen
doen wat ze doen. En daarom
kunnen we ze niet goed
wijs- en welzijnsinstellingen. Voestermans
claimt in het boek een meer precieze kijk
op de sociale kwesties van Nederland.
helpen, zegt Paul Voestermans,
Als u in het boek over sociale achter-
cultuurpsycholoog. ‘Het publieke
standen schrijft, hebt u het over het
debat over sociale kwesties werkt
verschil tussen ‘hoog’ en ‘laag’; waarom
alleen maar frustrerend.’
deze begrippen?
‘Bezit en andere statusmiddelen zoals
opleiding zijn zaken die afstand hebben
gecreëerd tussen mensen. Die afstand
‘De discussie over Slotervaart wordt echt
is een verticale as die niet alleen een
in de verkeerde woorden gevoerd. Het
materieel verschil laat zien, maar ook
heeft weinig nut om groepen jongeren
machts- en gezagsuitoefening verbeeldt.
crimineel te noemen. We moeten analy-
Die verticaliteit wordt door mensen
seren waarom die mensen daartoe komen
welhaast lijfelijk ervaren. Denk aan de
en daarin blijven hangen. Hoe ieder van
lichte nervositeit waarmee veel mensen
die individuen in het samenspel met de
nog steeds de behandelkamer van de
groep waar hij of zij deel van uitmaakt
huisarts binnenstappen.’
Foto: Cicero / Nationale Beeldbank
tot dat gedrag komt. Waarom dat gedrag
Paul Voestermans
voor hen zinvol is, het hun zelfs een
Die gezagsverhouding is in de 21e eeuw
goed gevoel geeft.’ Paul Voestermans
toch veel minder vanzelfsprekend?
Paul Voestermans was tot voor kort univer-
is cultuurpsycholoog en is samen met
‘Dat is waar. Mensen in lagere klassen
sitair hoofddocent cultuurpsychologie aan de
Theo Verheggen auteur van het medio
hebben in de samenleving van vandaag
Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij publi-
2007 verschenen Cultuur & lichaam.
veel meer ruimte en middelen dan
ceerde onder andere in Theory & psychology
Een cultuurpsychologisch perspectief op
vroeger om hun eigen gedragspatronen
en het Nederlands tijdschrift voor psychologie. In
patronen in gedrag. De wetenschappers
te ontwikkelen, middelen die in belang-
2002-2003 werkte hij als associate professor
analyseren daarin vanuit psychologisch
rijke mate ook alleen maar binnen die
aan de Bosporus Universiteit van Istanbul.
gezichtspunt de maatschappelijke kwes-
groep worden begrepen. Ik noem dat
In 2007 verscheen van hem samen met Theo
ties van deze tijd: sociale achterstand,
arrangementen. De verticale as vertoont
Verheggen Cultuur & lichaam. Een cultuurpsy-
multiculturaliteit, religie, man-vrouw­
behoorlijke erosie. Als wij de waarde-
chologisch perspectief op patronen in gedrag
verhoudingen. Het boek is onder de radar
ring voor deze mensen niet organiseren,
bij uitgeverij Blackwell, ISBN 9781405176026.
van de publieke opinie gebleven. Elders
organiseren zij die dus zelf wel en kan
viel het boek wel op, want Voestermans
dat heel hardnekkig worden. Je zag het
geeft naar aanleiding van de publicatie
onlangs goed bij een uitzending van
regelmatig lezingen voor politie, onder-
Pauw en Witteman over de problemen
No. 1-2 / februari 2008
Tijdschrift voor sociale vraagstukken
‘Een beschavingsoffensief is
hopeloos ouderwets’
in Slotervaart. De jongens die daar
Denkers als Theodore Dalrymple,
staander het idee krijgt dat mensen erin
waren, toonden minachting voor de wijze
Gabriël van den Brink en Paul Scheffer
vastzitten. Publicaties als Tussen het tuig
waarop VVD-Kamerlid Henk Kamp over
hebben het voorgaande of onderdelen
van Bill Buford en Kapot moeilijk van Jan
hen praatte. Ze hebben hem niet nodig.
daarvan ook benoemd. In ‘Cultuur &
Dirk de Jong – allebei het resultaat van
Dat sentiment zie je ook bij de ongein op
lichaam’ toont u zich echter kritisch ten
participerende observatie – zijn bedui-
oudejaarsnacht. “Die school die ik in de
aanzien van hen. Wat zien zij verkeerd?
dend bruikbaarder dan het werk van
fik steek, is niet van mij. Ik hoor niet bij
‘Verkeerd is het woord niet. Ze zijn niet
Dalrymple, Scheffer en Van den Brink.’
die samenleving.” Terwijl ze hoe dan ook
precies genoeg en blokkeren door dat
wel van die samenleving deel uitmaken.’
gebrek aan precisie de juiste aanpak. Het
In ‘Cultuur & lichaam’ noemt u vele
publieke debat over de sociale kwes-
malen de wisselwerking tussen individu
Zijn het alleen jongeren die eigen
ties is ronduit tragisch, het werkt alleen
en groep als cruciaal voor dat begrip.
gedragspatronen ontwikkelen?
maar frustrerend. Men denkt in wat ik
‘We moeten echt af van dat kunstmatige
‘Zeker niet, die zijn van oudsher – zie de
“aggregaatkenmerken” noem. Je bent er
onderscheid tussen die twee. Het individu
popcultuur in de jaren vijftig en zestig van
niet met te zeggen dat een deel van de
wordt tot in de fysieke uitingsvorm van
de twintigste eeuw – wel heel bedreven
samenleving een “normprobleem” heeft,
zijn of haar lichaam gevormd door de
in het ontwikkelen van hun eigen codes,
dat ze een “verkeerde cultuur” hebben en
groep waarin hij of zij opgroeit. Je kunt bij
maar je mag het je tegenwoordig ook
dat dat met een “beschavingsoffensief”
veel mensen aan de manier van lopen of
afvragen bij de dertigers en veertigers
gecorrigeerd moet worden. Dat is hope-
eten al zien uit wat voor groep zij komen.
uit de lagere klassen. Zij schikken zich
loos ouderwets. Je bent er ook niet met te
We weten inmiddels zelfs dat ons brein
veel minder dan hun leeftijdgenoten
wijzen op “gescheiden ouders”, “werk-
wordt gekneed door de kwaliteit van de
van enkele decennia geleden. Dat werd
loosheid”, “beschikbaarheid van versla-
sociale omgeving waarin we opgroeien.
prachtig zichtbaar bij de opkomst van
vende middelen” – dat is wel handig voor
Tegelijkertijd vormt dat individu ook weer
Fortuyn. Deze mensen hebben dus zelfs
beleid, maar je duidt er geen groepen
de groep. Het draagt door zijn of haar
hun eigen politieke patronen ontwikkeld
mee aan die echt bestaan, je leert er
persoonlijke kenmerken bij aan wat er in
en daar vertolkers voor gekregen als
geen gedragspatronen mee aan. Het zijn
de groep gebeurt. Die voortdurende en
Geert Wilders en Rita Verdonk.’
slechts groepen die door buitenstaanders
onvermijdelijke wederkerigheid maakt
zijn bedacht en je helpt die mensen over
van ieder van ons wie we zijn. Dit soort
wie je het hebt er niet door veranderen.
processen moeten we veel beter gaan
We moeten gaan begrijpen waarom
analyseren, de psychologie is daar verge-
mensen tot afwijkend gedrag overgaan,
leken met de sociologie veel beter toe in
welke gedragspatronen er ontstaan in
staat.’
‘Met termen als werkloosheid
of verslaving duid je geen
bestaande groepen aan’
Tijdschrift voor sociale vraagstukken
bijvoorbeeld een wijk met veel werklozen
en waarom die gedragspatronen op een
Hebben professionals die aan sociale
gegeven moment “culturele arresten”
problemen werken besef van de
worden, situaties waarin je als buiten-
dimensie die u beschrijft?
No. 1-2 / februari 2008
‘De jongens uit Slotervaart
minachten VVD-Kamerlid Henk
Kamp, ze hebben hem niet nodig’
‘Ik benoem wat een aantal professionals
zielige mensen in deze samenleving. Heel
waarom een mens zich gedraagt zoals hij
intuïtief volgens mij al ziet. Sommigen
veel mensen weten zich namelijk op hun
of zij zich gedraagt. En dat je dat dus niet
zullen een woord als “groepsdruk”
eigen manier en in hun eigen groep te
kunt verklaren door het inkomen dat die
gebruiken, maar dat is dus te makkelijk,
redden. Bovendien expliciteren professio-
mensen hebben en de opleiding die ze
het gaat om de wisselwerking. Er zijn her
nals naar mijn zin nog veel te weinig hun
hebben gedaan.’
en der al praktische uitwerkingen van wat
intuïtie en leidt het dus onvoldoende tot
ik bedoel. De harde kern uit een groep
conceptvorming, tot een gemeenschap-
De huidige professional heeft mbo- of
jongeren halen en zo het groepsproces
pelijk discours.’
hbo-niveau…
verstoren, afwijkend gedrag aanpakken
‘En dat moet veranderen. De noodzake-
door dat af te nemen wat in de groep
U stelt hoge eisen aan het analytisch
lijke slimmigheid voor het herkennen en
belangrijk wordt gevonden, bijvoorbeeld
vermogen en de sensibiliteit van profes-
analyseren van deze processen zit veel te
de scooter, het mobiliseren van het
sionals.
veel op de universiteit. Er is een heel grote
sociale netwerk rondom multiprobleem-
‘Dat klopt en daar zit ook een probleem.
groep gedragswetenschappers die als de
gezinnen. Op meer abstract niveau zie
Marianne Riksen-Walraven (hoogle-
bliksem naar de frontlinies van de samen-
je deze nieuwe manier van denken bij de
raar ontwikkelingspychologie aan de
leving toe moet. De kwaliteit zit echt op de
discussie over desegregatie. Het is heel
Radboud Universiteit, PHP) heeft al eens
verkeerde plek en gaat zich vervolgens
belangrijk om van hogerhand de ghetto­
de discussie over de kwaliteit van de
ook nog in allerlei beleidsadviesfuncties
vorming aan de boven- en onderkant
leidsters in de kinderopvang aange-
zitten vervelen. De kinderopvang, het
van de samenleving te doorbreken, en te
zwengeld. Wanneer we als ouders onze
sociaal werk, de politie, de woningcor-
proberen de culturele arresten die in onze
kinderen in toenemende mate voor
poratie; dat zijn hartstikke interessante
tijd zo veel ruimte hebben om te ontstaan,
langere periodes uitbesteden, moeten we
plekken, dat zijn de real time-manifesta-
te voorkomen. Een experiment bijvoor-
niet te licht denken over de kwaliteiten die
ties van kennis. We moeten echt van dat
beeld als op IJburg in Amsterdam om
de leidster nodig heeft. Zij heeft wat mij
idee af dat praktijkwerk iets lagers is.’
sociale klassen te mengen is goed, maar
betreft daarmee de juiste toon gezet. Is er
vraagt wel zorg, vereist heel sensibele
een intensief intakegesprek van de leid-
professionals die zich tot die diversiteit
ster met de ouders waardoor zij bij een
kunnen verhouden. Toen die verschillende
eventuele latere scheiding van die ouders
groepen daar koud waren gehuisvest,
veel beter in staat is om in te schatten
was er nog geen politie aanwezig die kon
of dat ook een probleem is voor het
inspringen op problemen.’
kind? Professionals moeten voortdurend
‘Je ziet ook nog steeds onvoldoende erken-
denken in termen van die wisselwerking
ning van de waarde die het afwijkende
tussen groep – in dit geval gezin en de
gedrag heeft voor de groep en het indi-
sociale klasse waarin dat gezin zit – en
vidu, het voordeel dat mensen daarvan
individu – in dit geval het jonge kind. Dat
hebben; er zijn nog maar heel weinig
levert inzicht op, zo kun je te weten komen
No. 1-2 / februari 2008
Piet-Hein Peeters is freelance journalist.
‘Er is een heel grote groep
gedragswetenschappers die als de
bliksem naar de frontlinies van de
samenleving toe moet’
Tijdschrift voor sociale vraagstukken