Onderzoeksdossier Jodenvervolging

O N D E R Z O E K S D O S S I E R
Jodenvervolging
De Tweede Wereldoorlog dichterbij Amersfoort
project omgevingsgeschiedenis basisvorming
Archief Eemland
Kamp Amersfoort
Museum Flehite Amersfoort
Dit project is ontwikkeld door:
ONDERZOEKSDOSSIER JODENVERVOLGING
Je gaat een onderzoek doen naar jodenvervolging in Amersfoort tijdens de Tweede
Wereldoorlog.
Hoe doe je historisch onderzoek?

Je kiest eerst een onderwerp.

Wat je wilt onderzoeken leg je vast in de hoofdvraag.

Om de hoofdvraag te beantwoorden splits je deze op in deelvragen.

Je voert het onderzoek uit met behulp van bronnen die een antwoord geven op de
hoofdvraag.

Als je de hoofdvraag hebt beantwoord kun je de conclusie gaan presenteren.
Je voert het onderzoek uit met behulp van dit dossier dat is opgedeeld in de volgende stappen
van onderzoek:
stap 1
oriëntatie op het onderwerp
stap 2
onderzoeksvragen
stap 3
onderzoek
stap 4
conclusie
stap 5
presentatie
De hoofdvraag en de deelvragen zijn gegeven.
De bronnen zijn uitgezocht en liggen klaar bij de instellingen waar je naartoe gaat.
Een aantal van de bronnen vind je in dit dossier; je docent heeft de dvd (bron 20).
Adresgegevens en openingstijden instellingen:
Vergeet niet om bij Museum Flehite en Archief Eemland een paar dagen van tevoren je
komst te melden!:
* Museum Flehite, Westsingel 50, 3811BC Amersfoort. Openingstijden: di-vr 11-17 uur, za, zo en
feestdagen 12-17 uur. Kondig je komst aan met een e-mail: [email protected]
* Archief Eemland, Stadhuisplein 7 (in de Observant boven het Stadscafé); openingstijden ma 1317 uur, di-wo-do 9-17 uur. Maak tevoren een afspraak: tel. 033-4695017, vraag naar de
studiezaal van het archief.
* Kamp Amersfoort, Loes van Overeemlaan 19, 3832RZ Leusden. Openingstijden: ma t/m vr 9-17
uur, weekeinden en feestdagen 13-17 uur; van 1 november tot 31 maart op ma en za gesloten.
Zowel in de oorlogstentoonstelling in Flehite (zonder flits!) als in Archief Eemland en Kamp
Amersfoort mag je fotograferen. Handig voor je presentatie!
LEERLINGDOSSIER 3
Stap 1
Oriëntatie op het onderwerp
BRON 1: internet, www.collectieutrecht.nl. Ga naar vrij zoeken en typ in: jodenvervolging.
Lees het achtergrondartikel bij foto 'Joden (niet) gewenscht', en onderaan de pagina ook
de achtergrondinformatie over antisemitisme.
1. Waarom verschenen de verbodsborden 'Voor Joden verboden' in de ene gemeente wel en in
de andere niet?
Stap 2
Onderzoeksvragen
Hoofdvraag
Hoe reageerden de Amersfoorters op de jodenvervolging tijdens de Duitse bezetting?
Deelvragen
I
Welke maatregelen trof de Duitse bezetter om de joden te discrimineren?
II
Welke maatregelen trof de Duitse bezetter om de joden te isoleren?
III
Hoe verliep de deportatie van joden uit Amersfoort?
IV
Hoe reageerden Amersfoorters op anti-joodse maatregelen?
V
Hoe gaat Amersfoort om met de herdenking van de omgekomen joden?
LEERLINGDOSSIER 4
Stap 3
Het onderzoek
I
Welke maatregelen trof de Duitse bezetter om de joden te
discrimineren?
Ga naar Museum Flehite. Meld je bij de balie. De bronnen voor
jouw onderzoek bevinden zich in de tentoonstelling ‘Oorlog en
vrede 1914-1945’ op de zolder.
Door de Duitse bezetting werd ook Nederland geconfronteerd met de ‘Endlösung’.
Vrij snel na de overgave van de Nederlandse troepen, op 15 mei 1940, werden joden apart
geregistreerd. Geleidelijk aan werd een systeem opgebouwd om alle joden op te pakken en te
deporteren. De bezetter maakte hierbij gebruik van de -relatief goede- Nederlandse
persoonsregistratie.
Bekijk BRON 2, spotprent Jodenkliek, in de hoek 'NSB en Duitse bezetting'.
2. Wie is wie op het plaatje?
3. Wat wordt bedoeld met deze spotprent?
4. Stelt deze bron de joden in een positief of negatief daglicht? Licht je antwoord toe.
Bekijk BRON 3, Persoonsbewijs, in de la bij de hoek 'Het verzet'
In april 1941 werd het voor iedere Nederlander verplicht altijd een persoonsbewijs bij zich te
dragen. Later dit jaar werd bij alle joden een J in het persoonsbewijs gestempeld.
5. Welke echtheidskenmerken zie je op het persoonsbewijs? Hoe probeerde men vervalsing
tegen te gaan? Vergelijk de echte en de vervalste, zie jij de verschillen?
Bekijk BRON 4, Davidster, in het kastje van De Miranda, in de tentoonstelling over Kamp
Amersfoort.
Vanaf 3 mei 1942 waren joden verplicht deze ster zichtbaar op hun kleding te dragen.
6. Is deze ster gedragen? Hoe zie je dat?
7. Hoe passen de bronnen 3 en 4 in het hierboven beschreven beleid van systematische
opsporing en uitroeiing van joden?
Je gaat verder met het onderzoek in Archief Eemland.
Op 10 februari 1941 vaardigde de bezetter een verordening uit waarin werd bepaald dat ‘degenen
die geheel of gedeeltelijk van joodschen bloede zijn en hun verblijf hebben in het bezette gebied’
zich moesten aanmelden.
Bekijk BRON 5, het aanplakbiljet ‘Aanmeldingsplicht .., 13 februari 1941
8. Wat is het doel van dit aanplakbiljet?
Bekijk BRON 6, Aanmeldingsformulier.
9. Wat hield ‘geheel of gedeeltelijk van joodschen bloede’ in?
10. Welke straffen stonden op het niet naleven van deze verordening?
11. Waaraan kun je zien dat dit een van de vele verordeningen van de bezetter was?
LEERLINGDOSSIER 5
II
Welke maatregelen trof de Duitse bezetter om de joden te isoleren?
Lees BRON 7, Brief Amersfoortse Schoolvereeniging
12. Wat wordt in deze brief besproken?
13. Geef twee redenen waarom er bezwaar wordt gemaakt door de Amersfoortse
Schoolvereeniging.
Op 25 juli 1941 trad verordening nr. 138 in werking. ‘In het belang der openbare orde en van de
veiligheid van het openbare leven’ werd de joden een aantal verboden opgelegd.
Op 30 juni volgt op dit artikel een tweede beschikking.
In juli 1942 verschijnt deze tweede beschikking in de Amersfoortse Courant.
Zoek BRON 8, krantenartikel uit de Amersfoortse Courant, Tweede beschikking/ instructie.
14. Waar mochten joden niet meer komen? (zie tweede beschikking)
15. Welke beroepen mochten joden niet meer uitoefenen? (zie instructies)
16. Welke straffen stonden op het niet naleven van deze verordeningen?
17. Waarom kun je zeggen dat het isolement van de joden hiermee volledig werd?
III
Hoe verliep de deportatie van joden uit Amersfoort?
Lees in BRON 9, kopie van het dagboek van Jules Frank, het voorwoord en pagina 1, 2 en 3
tot aan ‘De gezinnen en personen welke achter bleven’. Lees ook pagina 15.
Jules Frank was slager in Amersfoort. Hij was een vrome joodse man die nauwgezet volgens de
joodse voorschriften leefde en werkte.
18. Waarom heeft Jules Frank het dagboek bijgehouden?
19. Welk bericht veroorzaakte een paniekstemming?
20. Beschrijf wat er op vrijdag 21 augustus gebeurde.
Bekijk BRON 10, Amersfoortse joden op 31 december 1942 en BRON 11, Verklaring
21. Waar gaan de BRONNEN 10 en 11 over?
22. Waar verbleven zij? Of waar moesten zij naar toe?
IV
Hoe reageerden de Amersfoorters op anti-joodse maatregelen?
In het voorjaar van 1941 werd in Amicitia een concert gegeven. Voor aanvang besteeg een
bestuurslid van de organiserende vereniging het podium om namens de Ortskommandant bekend
te maken dat alle joden de zaal moesten verlaten. Prompt verlieten toen alle aanwezigen de zaal.
23. Hoe denk je, naar aanleiding van het bovenstaande, dat de inwoners van Amersfoort dachten
over anti-joodse maatregelen?
Bekijk BRON 12 Brief St Elisabeths gast- en ziekenhuis en BRON 13, Brief Vereeniging van
Katholieke ziekenhuizen. Beantwoord daarna de vragen
24. Welke bezorgdheid wordt in de brief geuit?
25. Wat is de reactie van de Aartsbisschop en de vereeniging van Katholieke ziekenhuizen?
Kijk nogmaals naar BRON 9, kopie dagboek Jules Frank
26. Jules Frank schrijft op een aantal plaatsen iets over de Amersfoortse bevolking en hoe z ij
tegenover de deportatie/evacuatie van joden uit Amersfoort stonden. Welke zinnen gaan daar
volgens jou over?
LEERLINGDOSSIER 6
27. Wat is het verschil in de reactie van de ‘aanwezigen’ in 1941 (Amicitia) en 1942 (Dagboek
Jules Frank)?
Lees BRON 14, fragment uit ‘Respect, daar draait het om’, Terug in Amersfoort.
Respect, daar draait het om
Simon van Adelberg, die het wel en wee van de joden sinds hun komst in Amersfoort heeft
beschreven, probeert het rampjaar 1942 in woorden te vatten. In dat jaar moesten de joden van
de Duitse bezetter hun woonplaats verlaten. Vervolgens is meer dan de helft van de toenmalige
joodse gemeenschap door de nazi’s vermoord. “Waarom hebben de Amersfoorters ons zomaar
laten gaan?”, vraagt Van Adelberg zich af. Ondanks dat een toereikend antwoord is uitgebleven,
blijft hij Amersfoort een goed hart toedragen. “De stad heeft de eeuwen door aan de joden een
vriendelijk gezicht laten zien.”
‘Waarom hebben de Amersfoorters ons laten gaan?’ De joden voelden zich nauw verbonden met
hun medeburgers, maar zij konden met hun angsten bij niemand terecht.
Hoe hadden ze zich moeten gedragen?
“Dat antwoord hoef ik niet te geven. Ik constateer alleen dat de meesten geen vinger hebben
uitgestoken. Het merendeel van de met deportatie bedreigde joden heeft een onderduikadres
gevonden in de noordrand van de Veluwe. Daar moesten ze dan ook nog flink voor betalen. Wie
niet bemiddeld was, werd weggevoerd per trein naar Amsterdam en vandaar naar Westerbork,
het laatste station voor de dodenreis naar het concentratiekamp. Daar was geen ontkomen aan.”
Voor hun deportatie moesten de joden zelf hun treinkaartje kopen. Niet iedereen had daar het
geld voor.
“Onvoorstelbaar, de slachtoffers moesten inderdaad hun ondergang zelf financieren. Wie te arm
was, en dat waren verreweg de meesten, werd door de politie opgehaald en op de trein gezet.
Daarna werd hun huis, zaak en andere bezittingen afgegrendeld. Tragedies zijn dat geweest.
Daarom vind ik het ondenkbaar, dat buren er niets van gemerkt zouden hebben. Zij wisten het,
dat moet. Blijft de vraag waarom zij het hebben laten gebeuren. Daarmee wil ik niet zeggen dat
geen enkele Amersfoorter zich om hun ellende heeft bekommerd, zo absoluut is het ook weer
niet. Maar toch, de ontgoocheling was groot. Daar kwam nog eens overheen de kille ontvangst
van de joden, die de holocaust hadden overleefd en daarom naar huis konden terugkeren.”
(Bron 14, Terug in Amersfoort, interview met Simon Adelberg)
28. Wat is de mening van Simon van Adelberg over het verzet van de Amersfoorters tegen de
anti-joodse maatregelen?
Bekijk BRON 15, krantenartikel Bestraffing tegen jodenbegunstiging,
29. Noem drie manieren waarop men joden kon helpen.
Lees BRON 16, ‘Vijfenvijftig sokken’, pag. 22-24.
30. Op welke manier kon men aan voldoende eten komen voor de onderduikers?
31. Waarom moesten Maria Jacobs en haar moeder hun boodschappen in drie
verschillende winkels doen?
32. Wat zou een verklaring kunnen zijn waarom maar een kleine groep mensen zijn joodse
medemens hielp?
LEERLINGDOSSIER 7
V. Hoe gaat Amersfoort om met de herdenking van de omgekomen joden?
Bekijk op de website van Archief Eemland (dat kan op de studiezaal) BRON 17,
krantenartikel, Plechtigheid op kerkhof te Amersfoort, dinsdag 24 september 1946.
33. Wat is het onderwerp van dit artikel?
34. Waar zijn deze omgekomen?
Ga naar Kamp Amersfoort. Ga het stiltecentrum op het
kampterrein binnen.
Bekijk BRON 18, ‘Monument voor omgekomen joodse Amersfoorters’
35. Hoe ziet het monument eruit?
36. Wat vertelt het monument over het lot van de Amersfoortse joden?
37. Hoeveel joden keerden nooit terug?
38. Waar kwamen zij terecht?
Lees de stukjes die verschillende leerlingen uit Amersfoort hebben geschreven over het
monument. BRON 19.
BRON 19, Terug in Amersfoort, Acht meningen van scholieren.
39. Met welke mening ben je het meest eens en met welke het minst? Onderbouw je antwoord.
LEERLINGDOSSIER 8
LEERLINGDOSSIER 9
Extra verdieping bij de vier deelvragen
In de film 'Het Wonder van de Brief' vinden Rita en Gert Hunink in hun huis aan de
Schimmelpenninckstraat een pakketje documenten van v oormalige (joodse) bewoners, waaronder
een liefdesbrief. Zij worden nieuwsgierig en gaan op zoek naar het verhaal achter deze papieren.
Deze zoektocht leidt hen naar de Joodse school in Leek, naar Chicago en Auswitch. De brief
blijkt geschreven door Jakob van Dam, Amersfoorts rabbijn in de jaren voor de oorlog. Zij vinden
Jakobs dochter, en horen haar verhaal.
Bekijk bron 20, de film 'Het Wonder van de Brief'.
40. Hoe zijn Ferdy en haar man de oorlog doorgekomen?
41. Waarom heeft Ferdy een bijzondere band met de dochter op haar onderduikadres?
42. Waarom namen deze mensen onderduikers in huis?
43. Waarom was de bevrijding voor Ferdy juist een moeilijke tijd?
44. Gert Hunink, de bewoner van het huis waar de brief is gevonden, noemt de brief 'een
boodschap uit het verleden'. Wat houdt die boodschap in, vind jij?
Stap 4
Conclusie
De conclusie van het onderzoek bestaat uit het beantwoorden van de hoofdvraag. Geef eerst
antwoord op de deelvragen en dan op de hoofdvraag. Hieronder zijn de onderzoeksvragen no g
eens voor je op een rijtje gezet.
Hoofdvraag
Hoe reageerden de Amersfoorters op de jodenvervolging tijdens de Duitse bezetting?
Deelvragen
I
Welke maatregelen trof de Duitse bezetter om de joden te discrimineren?
II
Welke maatregelen trof de Duitse bezetter om de joden te isoleren?
III
Hoe verliep de deportatie van joden uit Amersfoort?
IV
Hoe reageerden Amersfoorters op anti-joodse maatregelen?
V
Hoe gaat Amersfoort om met de herdenking van de omgekomen joden?
Stap 5
Presentatie
Presenteer de conclusie zoals je hebt afgesproken met je leraar.
LEERLINGDOSSIER 10
Bijlage bronnen
Hieronder staan alle bronnen die je voor je onderzoek gebruikt hebt nog eens op een rij. De
vetgedrukte bronnen vind je in dit dossier; de dvd (bron 20) heeft je docent.
Bron 1
'Joden (niet) gewenscht'
www.collectieutrecht.nl
Bron 2
Jodenkliek
Museum Flehite
Bron 3
Persoonsbewijs
Museum Flehite
Bron 4
Davidster
Museum Flehite
Bron 5
Aanplakbiljet ‘Aanmeldingsplicht…’ 13-2-1941
Archief Eemland
Bron 6
Aanmeldingsformulier
Archief Eemland
Bron 7
Brief Amersfoortse Schoolvereeniging
Archief Eemland
Bron 8
Tweede beschikking/instructies, Utrechtse Courant Archief Eemland
Bron 9
Dagboek Jules Frank
Archief Eemland
Bron 10
Amersfoortse joden op 31-12-1942
Archief Eemland
Bron 11
Verklaring
Archief Eemland
Bron 12
Brief St Elisabeths Gast- en Ziekenhuis
Archief Eemland
Bron 13
Brief Vereeniging van Katholieke ziekenhuizen
Archief Eemland
Bron 14
Terug in Amersfoort, ‘Respect, daar draait het om’
Bron 15
Krantenartikel Bestraffing tegen Jodenbegunstiging Archief Eemland
Bron 16
Vijfenvijftig sokken
Archief Eemland
Bron 17
Dagblad voor Amersfoort, 24-9-1946
Website Archief
Bron 18
Monument voor omgekomen joodse Amersfoorters
Kamp Amersfoort
Bron 19
Terug in Amersfoort, negen meningen van scholieren
Bron 20
De film 'Het Wonder van de Brief'
LEERLINGDOSSIER 11
dvd