Herexamen vwo 2013

MINISTERIE VAN ONDERWIJS EN VOLKSONTWIKKELING
UNIFORM HEREXAMEN VWO 2013
VAK: NEDERLANDS (SAMENVATTING)
DATUM: 22 JULI 2013
TIJD: 07.45 – 10.45 UUR
DEZE TAAK BESTAAT UIT VIER (4) PAGINA’S.
Controleer zorgvuldig of alle pagina’s in de juiste volgorde voorkomen.
Neem in geval van een afwijking onmiddellijk contact op met de surveillant.
Toegestaan hulpmiddel: woordenboek.
Vat in eigen woorden deze tekst samen in maximaal 400 woorden. Het inleveren van kladwerk is niet
toegestaan.
De mens heeft een te zwaar gewei
Crisislessen uit de natuur
Frank Mulder
I
Een van de eerste mensen die je ‘econoom’ zou kunnen noemen, was in het dagelijks leven
arts, hofarts zelfs van Lodewijk XV. Zijn medische inzichten inspireerden François du Quesnay tot iets
nieuws: een beschrijving van de economische verhoudingen in termen van een kringloop. Net als de
bloedsomloop in het menselijk lichaam heeft ook de economie een soort bloedsomloop, schreef hij,
met geld en goederen die van de ene bevolkingsgroep naar de andere stromen. Zijn biologische
voorbeeld zou de inspiratiebron worden voor een afzonderlijke discipline: de economie. Nu, 250 jaar
later, dringt echter het besef door dat deze discipline is losgezongen van de aardse realiteit. Is
economisch beleid wel te bouwen op de kerncijfers die we uit logische computermodellen laten rollen?
Als reactie slaan steeds meer economen de biologieboeken weer open.
II
Zoals Robert Frank, New York Times-columnist en hoogleraar aan Cornell University in
Ithaca, New York. Vorig jaar verscheen zijn veelbesproken boek The Darwin Economy. We denken
vaak dat Adam Smith de vader van de economie is, schrijft hij, met zijn theorie van de onzichtbare
hand. Maar in de toekomst zullen we erkennen dat we van Charles Darwin minstens zo veel kunnen
leren. Volgens Frank begreep de bioloog veel beter dan Smith waarom competitie niet altijd gunstig
uitpakt voor de groep. Competitie kan juist leiden tot hogere kosten voor iedereen.
III
‘Individuele belangen kunnen schadelijk zijn voor de grotere groep’, stelt Frank. Geen
schokkende uitspraak natuurlijk, ook niet voor Smith. Maar die dacht dit op te kunnen lossen met meer
competitie. Fout, meent Frank: ‘Door concurrentie worden we geprikkeld om relatief beter te worden,
ten opzichte van elkaar. Maar het voert vaak niet tot absolute verbeteringen voor de soort als geheel.
Daarvan vinden we in de natuur veel voorbeelden.’ Neem de wapiti, de Amerikaanse neef van het
edelhert. Natuurlijke selectie heeft de mannetjes gedwongen tot een race om soortgenoten voor te
blijven. Grote geweien maken meer indruk op de vrouwtjes, legt Frank uit. Daardoor hebben de
wapiti’s geweien ontwikkeld van meer dan een meter groot en bijna twintig kilo zwaar. Heel
verleidelijk natuurlijk, maar ontzettend onhandig om wolven en jagers van je af te schudden in
Pagina 1 van 4
Uniform herexamen vwo 2013
dichtbegroeid bos waar je zomaar tussen de struiken blijft hangen. De machowedstrijd om het grootste
gewei heeft intussen de hele soort in gevaar gebracht.
IV
Bij mensen speelt eenzelfde mechanisme. We concurreren met elkaar om relatief beter voor de
dag te komen, maar absoluut gezien schieten we er geen steek mee op. Als je solliciteert bij een
prestigieus bedrijf wil je er goed uitzien, met een duur pak en nieuwe schoenen. Maar de andere
kandidaten doen precies hetzelfde. Het gevolg is dat het netto-effect verdwijnt en je allemaal vooral
heel veel geld kwijt bent. Hetzelfde geldt voor mensen die een groot huis willen kopen in een goede
wijk. Zij zijn bereid daarvoor diep in de buidel te tasten. Maar iedereen doet dit. Daardoor stijgen de
prijzen en zijn álle potentiële kopers slechter af. Als domme wapiti’s gaan we door tot we erbij
neervallen.
V
In de sportwereld weet men dat. Concurrentie wordt daar begrensd, anders gaat de sport eraan.
Niet voor niets zijn bepaalde stimulerende middelen verboden. Misschien brengen die individuele
sporters wel verder, maar de sport als geheel niet. Frank vraagt zich af waarom we niet ook in de
economie afspraken kunnen maken om onze concurrentie in te tomen. Die leidt namelijk tot een
consumptiewedstrijd waar we maar tot op zekere hoogte beter van worden. Vanaf een bepaald punt
schaadt deze ons zelfs.
VI
Dit alles gaat ook op voor banken, zegt Frank. ‘Ze investeren in computersystemen die sneller
zijn dan die van de concurrent. Wie het snelst is, kan immers het eerst inspelen op prijsverschillen,
tussen aandelen bijvoorbeeld, en meer winst maken. Maar alle concurrenten doen hetzelfde. Daardoor
is de collectieve winst uiteindelijk nihil.’ Het verschil met wapiti’s is natuurlijk dat die het ecosysteem
niet in gevaar kunnen brengen. Banken wel. Hun gewei is zo groot geworden dat ze niet meer mogen
omvallen.
VII
Frank heeft zich voor zijn theorie laten inspireren door de evolutiebiologie, een tak van sport
die de laatste twintig jaar een rol is gaan spelen in de economische wetenschap. Maar ook een ander
deel van de biologie moeten economen nodig eens afstoffen: de ecologie. Dat vindt Bernard Lietaer,
een Belgische econoom die de financiële wereld van binnenuit kent. De vraag die hem al jaren
bezighoudt: hoe komt het dat onze economie zo instabiel is en zo vaak geplaagd wordt door financiële
crises?
VIII Lietaer heeft een antwoord gevonden door de monetaire economie als ecosysteem te benaderen.
Hij ziet haar als een netwerk van bedrijven en consumenten, waar geldstromen tussen lopen. Maar het
is niet erg divers. Denk aan een complex ecosysteem als het tropisch regenwoud. In dat geheel hebben
planten, dieren, materie en energie allemaal een eigen rol. De gezondheid van dit ecosysteem is niet af
te meten aan de dikte van de bomen, het aantal groene leguanen dat er huist of de hoeveelheid CO2 die
wordt opgeslagen. Nee, het gaat om de levensvatbaarheid van het geheel. Die is afhankelijk van twee
eigenschappen: efficiëntie en veerkracht.
IX
Zonder efficiëntie – de capaciteit om genoeg materie en energie te genereren – zou een
oerwoud niet kunnen functioneren. Maar zonder veerkracht – het vermogen om zich te herstellen na
een droge periode of een bepaalde bomenziekte – zou het snel uiteenvallen. De veerkracht van een
oerwoud wordt groter naarmate er meer soortendiversiteit is en er meer dwarsverbanden bestaan. Maar
let op: dat gaat ten koste van de efficiëntie. Er is dus een balans nodig.
X
Bij een monocultuur is die balans er niet. Een monocultuur is wel veel efficiënter dan een
oerwoud, ze levert veel meer bruikbare gewassen op. Maar ze is ook kwetsbaarder. Een land waar over
honderden kilometers slechts één soort genetisch gemodificeerd katoen wordt verbouwd, kan enorm
Pagina 2 van 4
Uniform herexamen vwo 2013
winstgevend zijn. Maar er hoeft maar één nieuwe schimmel te ontstaan of het systeem stort in – en
talloze boeren zijn failliet. Een oerwoud daarentegen kachelt miljoenen jaren door. De grote les
volgens Lietaer: de natuur komt in de loop van de tijd altijd uit op een balans tussen veerkracht en
efficiëntie. De economie niet, die lijkt meer op een monocultuur. De geldstromen luisteren wereldwijd
naar dezelfde regels, die worden opgesteld door een kleine groep financiële instellingen.
XI
‘Deze analogie met ecosystemen is heel erg van toepassing op de financiële crisis’, zegt Wolf
Wagner, hoogleraar economie aan de Universiteit van Tilburg. ‘Het financiële systeem is
buitengewoon homogeen. Als we systeemcrises willen voorkomen, is het niet voldoende om banken
alleen maar sterker te maken. Het gaat erom dat ze diverser worden. Nu gebruiken ze allemaal dezelfde
risico-evaluatiesystemen, ze hebben dezelfde portfolio’s, kredietbeoordelaars en ze verzekeren
allemaal elkaar. Concurrentie had moeten leiden tot natuurlijke selectie. Maar in plaats daarvan heeft
zij juist geleid tot banken die zich stuk voor stuk hetzelfde gedragen – en dus ook hetzelfde reageren
op grote schokken.’
XII
Lietaer gaat verder dan Wagner. Volgens hem is het altijd crisistijd in ons financiële stelsel.
Niemand betwist de efficiëntie van dat systeem. Het is juist té efficiënt. Staten hebben in de loop van
de tijd allemaal een monopolie ingevoerd op een bepaalde munt. Al deze valuta zijn inwisselbaar
gemaakt op een geliberaliseerde, mondiale markt. In feite is er nu wereldwijd één ruilmiddel dat de
economie draaiende moet houden: door banken uitgegeven rentedragend schuldpapier.
XIII Heel efficiënt, en het heeft een deel van de wereld fabelachtige rijkdom gebracht. Maar het is
absoluut niet bestand tegen schokken. Er zijn in de afgelopen dertig jaar zo’n honderd grote
bankencrises geweest, schat de Wereldbank. Niets is schadelijker voor een economie dan zo’n
bankencrisis – op oorlog na. Maar wat doen regeringen na een crisis? Ze zetten in op nog meer groei
en efficiëntie van het financiële stelsel. Ook nu weer. Het is echter juist de veerkracht van ons systeem
die groter moet, zegt Lietaer. Daarvoor is meer diversiteit nodig. Om de analogie met het tropisch
regenwoud door te trekken: er moeten soorten bij komen. Dat kan volgens Lietaer in de vorm van
alternatieve ruilmiddelen, die zich volgens andere regels gedragen, zonder rente bijvoorbeeld.
XIV De economie gedraagt zich dus als een ecosysteem. Moeten we dan ook niet gewoon erkennen
dat deze wetenschap onderdeel van de biologie is? Precies, zegt Herman Daly, de bekende 73-jarige
milieueconoom aan de Universiteit van Maryland. Hij pleit al decennia voor een integrale benadering.
Er zijn niet alleen mooie analogieën – wapiti’s leren ons iets over banken – maar economische en
ecologische processen zijn werkelijk met elkaar verbonden. ‘Economen denken vaak dat de economie
het systeem is’, zegt hij. ‘Maar economie is slechts een subsysteem van iets groters: de atmosfeer. En
die is niet oneindig. Er komt natuurlijk zonne-energie bij, maar ook dat is begrensd. Economen moeten
dus rekening houden met de grenzen van de natuur.’ Als we dat niet doen, zijn de gevolgen groot.
‘Denk aan klimaatverandering. We stoten meer broeikasgassen uit dan het ecosysteem kan verwerken.
Maar er zijn veel meer acute problemen: drinkwatertekorten, visgronden die uitgeput raken,
bodemerosie, olietekorten, enzovoort.’
XV
Volgens de economische lesboeken lossen we dit op door almaar efficiënter te worden. Daly
heeft daar weinig vertrouwen in: ‘Efficiëntie leidt meestal niet tot minder verbruik van natuurlijke
hulpbronnen. Want hoe zuiniger onze apparaten worden, hoe meer we ervan aanschaffen. Ons totale
energiegebruik neemt daardoor nog steeds toe. Echte economische groei is steeds moeilijker geworden.
Banken hebben heel veel geld gecreëerd zonder dat er echt een groei aan reële waarde tegenover
stond.’ Veel van het vermogen dat de banken hadden, bestond nog niet in de reële wereld, het waren
Pagina 3 van 4
Uniform herexamen vwo 2013
claims op toekomstige hypotheeklasten van mensen die in de toekomst salaris moesten ontvangen bij
bedrijven die in de toekomst nog omzet zouden gaan draaien. Dat kon goed gaan zolang alles bleef
groeien. Maar intussen blijkt dat we met elkaar helemaal niet zo veel kunnen produceren om onze
schulden nog af te betalen. In 2007 bleek dat veel Amerikanen hun hypotheeklasten niet meer konden
opbrengen. In 2010 werd duidelijk dat Zuid-Europese economieën niet genoeg groeiden om hun
schuldeisers tevreden te kunnen stellen.
XVI Het antwoord hierop van alle economen, of ze nu prioriteit geven aan bezuinigingen of eerst
geld willen bijdrukken, is hetzelfde: zo snel mogelijk weer gaan groeien. Daly gelooft niet dat dat
uiteindelijk gaat werken: ‘De marginale kosten van economische groei in rijke landen nemen toe. De
marginale opbrengsten nemen af.’ Met andere woorden: we zijn in een stadium gekomen dat groei ons
meer kost dan dat hij oplevert. Hij leidt tot kostenposten die we niet zien, omdat we ze niet
meerekenen in de groeicijfers. ‘Klimaatverandering, waterschaarste en ontbossing bijvoorbeeld, of een
toename van files of stress. Groei kan leiden tot welvaart, maar kan de welvaart ook verminderen.’
XVII De gemeenschappelijke boodschap van denkers als Frank, Lietaer en Daly, die inzichten uit de
biologie met economie combineren, is dat de gezondheid van een systeem nooit te reduceren is tot een
cijfertje, of het nu de groei van het bbp is of het begrotingstekort. Dit is wel wat economen, bankiers en
politici, maar ook journalisten, vakbonden en consumenten, steeds maar weer proberen te doen. Als zij
één ding kunnen leren uit de biologie, is het dit: economie is meer dan rekenen. Je moet er altijd bij
blijven nadenken.
DE GROENE AMSTERDAMMER, 6 februari 2013
Pagina 4 van 4
Uniform herexamen vwo 2013