INLEIDING

DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
INLEIDING
Nederland neutraal
Nederlandse gemobiliseerde
militairen in een café in
Retranchement. De waardin is in
Cadzandse klederdracht.
Collectie Documentatiecentrum
Retranchement
Nederland voert vanaf de tweede helft van de
negentiende eeuw een politiek van strikte afzijdigheid. Nederland is neutraal en is bereid die
positie gewapenderhand te verdedigen. Eind juli
1914 dreigt een oorlog. Nederland mobiliseert
een half miljoen mannen, acht procent van de bevolking. Vier lange jaren staat het militaire apparaat paraat.
Een deel van de manschappen moet naar ZeeuwsVlaanderen. Daar worden ze bij de inwoners van
de dorpen en stadjes ingekwartierd. Voor de militairen valt er niet veel eer te behalen. Het zijn
roemloze jaren. De gevolgen van de Nederlandse
neutraliteitspolitiek komen ten volle tot uiting in
Zeeuws-Vlaanderen, een gebied strategische gelegen tussen de Westerschelde en bezet België.
Aangetreden compagnie van
Nederlandse militairen op de
Markt van Schoondijke.
Collectie Heemkundige Kring
West-Zeeuws-Vlaanderen
De teksten zijn gebaseerd op A. Bauwens en M. Haak, Bange jaren. Zeeuws-Vlaanderen en de Eerste Wereldoorlog.
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
VLUCHTELINGEN
Overspoeld door een mensenzee
Een van de meest in het oog springende gevolgen
van het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog is
de komst van meer dan een miljoen vluchtelingen
naar Nederland. Ook Zeeuws-Vlaanderen krijgt te
maken met honderdduizenden vluchtelingen.
Direct na de Duitse inval in België verlaten Duitse
en Oostenrijkse toeristen de Belgische badplaatsen. Een deel van hen trekt via Zeeuws-Vlaanderen
naar huis. Duitsers, Oostenrijkers en Duitssprekende Oost-Europeanen die in België wonen volgen. Ook een groep bemiddelde Belgen strijkt in
Zeeuws-Vlaanderen neer. Begin september arriveren de eerste arme vluchtelingen. Omdat de overheid geen opvang heeft geregeld, nemen particulieren het initiatief. Ze richten hulpcomités op.
trole te hebben ontspoort. In Zeeuws-Vlaanderen
komen naar schatting 450.000 Belgische vluchtelingen over de grens. Onder hen zijn ongeveer 30.000
Belgische militairen en soldaten van enkele Engelse
eenheden. De Nederlandse overheid ontwapent ze
onmiddellijk en stuurt ze vrijwel meteen door naar
interneringskampen, ver weg van de grens.
Geconfronteerd met de mensenmassa’s in het grensgebied besluit de Nederlandse regering tot spreiding
van de vluchtelingen over het grondgebied. Alleen
zo is behoorlijke huisvesting en voeding mogelijk.
In de eerste maanden van 1915 gaat het overgrote
deel van de nog in Zeeuws-Vlaanderen verblijvende
behoeftige vluchtelingen naar vluchtoorden in het
midden van Nederland. Ontheemden die in eigen
Begin 1915. Vluchtelingen voor een barak in Axel.
Oktober 1914. Belgische vluchtelingen in Hulst.
Collectie Heemkundige Kring West-Zeeuws-Vlaanderen
Collectie Collot d’Escury
Een door de regering ingestelde Centrale Commissie coördineert vanaf 21 september 1914 de werkzaamheden van de particuliere steuncomités. Na
de val van Antwerpen, op 10 oktober, overspoelen
honderdduizenden Belgische vluchtelingen Nederland. De opvang die de overheid denkt onder con-
onderhoud kunnen voorzien, mogen in ZeeuwsVlaanderen blijven. Dit geldt ook voor de pauvreshonteux, mensen die naar de toenmalige maatstaven
tot een klasse behoren die niet in vluchtelingenkampen kunnen worden ondergebracht, ook al is
hun spaargeld op.
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
ELEKTRISCHE DRAAD
Een dodelijke hindernis
De dodendraad in Kieldrecht.
Duitse militair te paard.
Achter de draadversperring
staan Nederlandse militaire
grenswachten.
Privécollectie Carlo Buijsrogge,
Kloosterzande
In de ruim vier jaar dat de oorlog duurt, speelt er
zich heel wat af langs de Zeeuws-Vlaamse grens.
De Duitsers nemen drastische maatregelen om te
voorkomen dat Belgische burgers, deserteurs, spionnen en smokkelaars nog de grens oversteken.
Ze plaatsen een hekwerk langs de gehele BelgischNederlandse grens. De werken starten in april
1915. Nog diezelfde zomer komt er een nooit geziene draadversperring, waarvan de draden van
de middelste rij onder een spanning van 2000 volt
staan.
De dodendraad in Kieldrecht.
Links achter de afsluiting ligt
Nederland. Aan de andere kant
op Belgisch grondgebied houdt
een soldaat de wacht.
Privécollectie Carlo Buijsrogge,
Kloosterzande
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
De draadversperring kost in Zeeuws-Vlaanderen
aan meer dan honderd mensen het leven. Toch
blijven mensen de grens oversteken. Ook spionagediensten die in Nederland netwerken opzetten
en contacten onderhouden met geheime agenten
in België weten de draad te omzeilen. In ZeeuwsVlaanderen zijn vooral Belgische vluchtelingen betrokken bij spionage. Ze werken voor de Britten
en de Fransen, maar ook voor de Duitsers. Arrestaties leiden altijd tot opwinding en het nodige gespeculeer.
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
SMOKKEL
De verleiding van het geld
6 augustus 1917. Bij Sint-Kruis,
een in scene gezette arrestatie
van smokkelaars.
Privécollectie G.A.C. van Vooren,
Aardenburg
Na de Duitse inval in België kondigt Nederland
in Zeeuws-Vlaanderen de staat van beleg af. Vier
jaar lang staan de inwoners van het gebied onder militair bestuur. Zo kan de legerleiding makkelijker opgetreden tegen de illegale doorvoer
van goederen naar Duitsland of bezet België die
de neutraliteit van het land in gevaar brengen.
Er volgen maatregelen om de smokkel tegen te
gaan.
Na het uitbreken van de oorlog ontstaat in Vlaanderen snel gebrek aan tal van zaken. Mensen pro-
beren de schaars geworden goederen toch te pakken te krijgen. Dat leidt tot een flinke toename
van de smokkel. Paarden, koeien en tal van levensbehoeften vinden vanuit Zeeuws-Vlaanderen hun
weg naar Vlaanderen. Veel smokkelaars worden
gesnapt, raken hun smokkelwaren kwijt of krijgen boetes. Ook bestaat de mogelijkheid dat ze
zonder pardon Zeeuws-Vlaanderen worden uitgezet. De militaire territoriale commandant van
Zeeland heeft de bevoegdheid om mensen voor
minimaal drie maanden uit het in staat van beleg
verkerende gebied in Zeeland te zetten.
In scene gezette arrestatie
van drie smokkelaars, waarvan
er één door de elektrische
draadversperring is gedood.
Een van de produkten die
gesmokkeld werden, was
Kwatta-chocolade.
Collectie Documentatiecentrum
Retranchement
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
BOMMEN, VLIEGTUIGEN EN ZEEMIJNEN
Enerverende gebeurtenissen
Bij helder weer zien de Zeeuws-Vlamingen ’s nachts
de lichtflitsen van het geschut aan het front. Er is
voortdurend gerommel te horen. De aanvallen op
de Belgische kust zijn nog duidelijker waarneembaar. De oorlog is dichtbij, maar ook ver weg.
Oorlogvoerende landen schenden regelmatig het
Nederlandse luchtruim. De inwoners van ZeeuwsVlaanderen zien of horen die vliegtuigen overkomen. Soms werpen piloten, in de veronderstelling
dat ze zich boven België bevinden, hun bommen uit
op Zeeuws-Vlaams grondgebied.
28 september 1917. Neergestorte Gotha G IV-bommenwerper in Sas van Gent. Aan boord waren drie Duitse
bemanningsleden Bauerle, Bumann en Metzger.
Behalve de robuuste motor bestond zo’n vliegtuig uit
een eenvoudig raamwerk omspannen met doek.
Privécollectie Adrie de Koster, Collectors 1900, Terneuzen
1 oktober 1917. Schade aangericht in Sluis door een
bij vergissing uitgeworpen bom door een Engels vliegtuig.
De koopvaardij en de zeevisserij krijgen het tussen
1914 en 1918 zwaar te verduren. Op zee en aan
de kust zorgen op drift geraakte zeemijnen voor
ernstige ongelukken. Vissers krijgen regelmatig met
zeemijnen te maken, wat tot fatale ongelukken leidt.
Duizenden zeemijnen zijn op de Nederlandse kust
aangespoeld, soms ontploffen ze, meestal met materiële schade tot gevolg.
Collectie Heemkundige Kring West-Zeeuws-Vlaanderen
De Nederlandse luchtmacht stelt niet veel voor.
Het luchtafweer is in deplorabele toestand. De geallieerde luchtmacht gebruikt het luchtruim boven
Zeeuws-Vlaanderen als toegangspoort tot de te
bombarderen doelen in bezet België. De Duitse legerleiding plaatst haar luchtafweergeschut zo dicht
mogelijk langs de Nederlandse grens. Bij beschietingen komen Duitse granaten in Zeeuws-Vlaanderen
terecht.
Piloten zetten, soms gedwongen, hun vliegmachine in Zeeuws-Vlaanderen aan de grond. Dergelijke
toestellen trekken altijd veel bekijks. Als de oorlog uitbreekt beschikt de Nederlandse krijgsmacht
over negen vliegtuigen. Tijdens de oorlog kan het
ministerie van oorlog het tekort niet wegwerken.
Op de buitenlandse markt is vrijwel niets te krijgen
en de binnenlandse productie wordt beperkt door
gebrek aan grondstoffen. Door inbeslagname van
buitenlandse toestellen kan de Nederlandse luchtmacht toch uitbreiden.
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
15 november 1914. Nederlands marinepersoneel
met zeemijnen. De tweede man van links is luitenant ter
zee 2de klasse Luden. Hij kwam later om het leven bij
het verwisselen van mijnen in een Nederlands mijnenveld
voor de kust van Zeeuws-Vlaanderen. De boot waarop hij
voer, werd totaal vernietigd.
Collectie Heemkundige Kring West-Zeeuws-Vlaanderen
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
DISTRIBUTIE EN RANTSOENERING
Honger en kou
16 maart 1917. Mededeling in de Middelburgsche Courant
van het ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel
over de distributiewet van 1916.
Krantenbank Zeeland
De Nederlandse bevolking hamstert in augustus
1914 massaal levensmiddelen en pot gemunt geld
op. De Nederlandse regering neemt direct maatregelen, onder andere de Levensmiddelenwet, om
de economie toch draaiende te houden. Met hulp
van de particuliere Nederlandsche Overzee Trustmaatschappij kan de overheid aanvankelijk de import van goederen op peil houden. Voor Engeland
is de doorvoer van een deel van deze goederen
naar Duitsland een doorn in het oog. Nederland
schippert tussen de wensen van de Duitsers en de
Britten.
In de loop van 1916 stagneert de import. De regering neemt distributiemaatregelen. In februari 1917
daalt de import sterk als gevolg van de afkondiging van de onbeperkte duikbootoorlog. Er ontstaan tekorten. Rantsoenering van levensmiddelen
en brandstoffen is het gevolg. Boeren krijgen een
teeltplan opgelegd. Ze moeten meer broodgranen
telen ten koste van winstgevende handelsgewassen. Ze ervaren de staatsinmenging als bedreigend.
Ook na afloop van de oorlog blijven de rantsoeneringsmaatregelen van kracht tot er weer voldoende
grondstoffen en voedsel beschikbaar zijn.
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
De overheid gaf de bevolking bonkaarten
voor een hele reeks van produkten.
Daarmee konden ze goederen kopen
in winkels. Voor elk product was er een
aparte kaart. Zonder bonkaart kon je
niets kopen, tenzij op de zwarte markt.
Privécollectie Adrie de Koster, Collectors
1900, Terneuzen (bovenste afbeelding)
en
Collectie Erik Adriaansen, Switchback
Museum, Oostburg (overige afbeeldingen)
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
ANTI-ANNEXATIE
België wil Zeeuws-Vlaanderen
Dominee Jacob Pattist voor
zijn automobiel in de Weststraat
in Aardenburg.
Collectie Heemkundige Kring
West-Zeeuws-Vlaanderen
Na de ondertekening van de wapenstilstand op 11
november 1918 blijft de oorlog de Zeeuws-Vlamingen achtervolgen. De strijd is gestaakt, maar België eist ter compensatie van de geleden schade,
Zeeuws-Vlaanderen en Limburg op. De ZeeuwsVlaamse bevolking wacht niet werkeloos af. Gemeenten richten onder aanvoering van dominee
Jacob Pattist anti-annexatiecomités op.
De Limburgse steenkoolmijnen en de controle
over de Westerschelde en de Maas zijn van essentieel economisch belang voor Nederland. Het
verzet tegen de annexatieplannen heeft succes.
Begin juni 1919 bepalen de grote mogendheden
in Versailles dat Limburg en Zeeuws-Vlaanderen
Nederlands grondgebied blijven. Daarmee komt,
na vier bange jaren, ook een einde aan een laatste
onzekere periode.
De beweging is echter geen spontane volksbeweging. Het volkspetitionnement komt er op verzoek
van de regering. Er is bovendien nauw overleg over
een gelijksoortige actie in Limburg. De uiteindelijke oprichting van het anti-annexatiecomité door
dominee Pattist vindt plaats in december 1918. Dit
comité is een klein radertje in een grote machine,
waarbij de regering de regie voert. Geheime propaganda en diplomatieke contacten op nationaal en
internationaal niveau, mede gefinancierd door het
bedrijfsleven, dragen hun steentje bij.
Sluitzegel uitgegeven als propagandamiddel tijdens de anti-annexatieperiode.
Collectie Heemkundige Kring
West-Zeeuws-Vlaanderen
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
DE EERSTE WERELDOORLOG IN ZEEUWS-VLAANDEREN
EPILOOG
Een ander Nederland
Tekening over gelijkstelling van bijzonder (confessioneel)
onderwijs en openbaar onderwijs door Johan Braakensiek
verschenen in De Amsterdammer van 21 juni 1919.
Collectie Nolens
Na ruim vier jaar pakken de bewoners van ZeeuwsVlaanderen de draad weer op en gaan door met
hun leven. Toch is Nederland anno 1918 een ander
Nederland dan dat van 1914. De Eerste Wereldoorlog heeft grote gevolgen. Landbouw, industrie
en nijverheid kennen veel problemen. Daar komen
nog bij: stijgende werkeloosheid, inflatie, verstoring
van de handel met Nederlands-Indië, een dalende levensstandaard, hongeroproeren, toenemende
misdaad, smokkel en hogere sterftecijfers.
Op politiek en maatschappelijk gebied vinden grote
veranderingen plaats. Een ingrijpende grondwetsherziening van 1917 vernieuwt het kiesrechtstelsel.
Het districtenstelsel maakt plaats voor het systeem
van evenredige vertegenwoordiging. Het algemeen
mannenkiesrecht wordt ingevoerd. Vrouwen krijgen het passief kiesrecht. Een financiële gelijkstelling van het openbaar en het bijzonder onderwijs
versterkt het proces van verzuiling.
WWW.DEOORLOGWASOVERAL.EU
Poster uit 1918, ontworpen door Theo Molkenboer.
Door de problemen met de voedselvoorziening
moet de overheid ingrijpen in het economische en
maatschappelijke leven. Het liberale ‘laissez faire’
(niet ingrijpen, maar de dingen aan hun natuurlijke
loop overlaten) wordt voorgoed losgelaten. Dit is
de basis voor de latere verzorgingsstaat. Het Nederland en het Zeeuws-Vlaanderen van vóór 1914
zijn niet meer.