Bestralingsbehandeling

Behandelwijzer Locatie Deventer
Bestralingsbehandeling
Borstkanker
2 Behandelwijzer locatie Deventer
Inhoudsopgave
1
Inleiding 4
2
De voorbereidingen
6
3
De bestraling
8
4
Bijwerkingen
11
5
Adviezen
14
6
Ondersteunende zorg
16
7
Nazorg
18
Bestralingsbehandeling 3
1
Inleiding
Uw behandelend arts heeft borstkanker bij u geconstateerd en u bent doorverwezen
voor een uitwendige bestralingsbehandeling naar Radiotherapiegroep.
Iedere patiënt wordt voorafgaand aan de verwijzing besproken in een multidisciplinair
team bestaande uit een internist-oncoloog, chirurg, radiotherapeut-oncoloog,
patholoog, radioloog en een plastisch chirurg.
In dit deel van de behandelwijzer vindt u belangrijke informatie over de uitwendige
bestralingsbehandeling en de voorbereidingen daarop.
Behandeling is voor iedereen anders
Om borstkanker te behandelen, worden over het algemeen verschillende behandelingen
naast elkaar gebruikt. Bestraling is er daar één van. Voor de bestraling zelf geldt
dat er ook verschillende mogelijkheden zijn. Het kan zijn dat u alleen op de borst
of op uw borstwand bestraald wordt. Het is ook mogelijk dat u op verschillende
lymfekliergebieden bestraald wordt.
De bestraling vindt vier tot vijf keer per week plaats. Al met al duurt de gehele
behandeling ongeveer drie tot zeven weken.
Uitgebreide en speciaal op uw situatie toegespitste informatie over het bestralingsgebied, aantal bestralingen, bijwerkingen en andere praktische zaken krijgt u tijdens
uw eerste bezoek aan uw radiotherapeut-oncoloog.
4 Behandelwijzer locatie Deventer
Physician Assistant
Tijdens uw behandeling kunt u begeleid worden door een radiotherapeut-oncoloog of
een physician assistant. Een physician assistant is geen arts maar is opgeleid op taken
van de arts over te nemen. Dit gebeurt altijd onder supervisie van de radiotherapeutoncoloog.
Bestralingsbehandeling 5
2
De voorbereidingen
Gesprek over uw behandeling
Voordat u begint met de behandeling, zijn enkele voorbereidingen noodzakelijk. Deze
voorbereidingen zijn niet voor iedere patiënt hetzelfde. Aan de hand van de beschikbare
gegevens en het lichamelijk onderzoek bespreekt de radiotherapeut-oncoloog met u het
behandelplan en geeft u uitleg over de bestraling. U kunt altijd nadere uitleg vragen over
de aandoening en de behandeling.
Na uw eerste bezoek worden vervolgafspraken gepland ter voorbereiding op de
behandeling. Deze vervolgafspraken worden aan u meegegeven. Hieronder volgt een
overzicht van de voorbereidingen.
Patiëntenvoorlichting
Ter voorbereiding op de behandeling bieden wij u een voorlichtingsgesprek aan met
een van onze Medisch Beeldvormings- en Bestralingsdeskundige (afgekort MBB’ers).
Een MBB’er is gespecialiseerd in het geven van voorlichting en geeft u tijdens het
voorlichtingsgesprek uitleg over uw behandeltraject doormiddel van een PowerPoint
presentatie. Wij raden u aan om bij dit gesprek iemand uit uw nabije omgeving mee te
nemen.
CT-scan
Ter voorbereiding op de behandeling brengen wij nauwkeurig de plaats van de tumor en
de omliggende organen in het lichaam in beeld. Zo kunnen wij bepalen waar en hoe de
bestraling precies gegeven moet worden. Dit gebeurt met een CT-scan (röntgentoestel).
De MBB’ers voeren dit onderzoek uit.
Indien u op de linker borst of borstwand bestraald wordt, zal er een scan gemaakt
worden waarbij u de ademhalingsinstructie krijgt om uw adem in te houden. Dit is de
zogenaamde ‘breathhold’ scan/techniek. Meer informatie hierover krijgt u tijdens het
voorlichtingsgesprek.
Omdat de CT-scan voor de plaatsbepaling en berekening wordt gebruikt, krijgt u geen
uitslag van het onderzoek. Nadat de CT-scan is gemaakt, bepaalt de radiotherapeutoncoloog aan de hand van de CT-scan het juiste bestralingsgebied.
Tatoeagepuntjes
Na het maken van de CT-scan worden tatoeagepuntjes op de huid aangebracht. Deze
puntjes zijn klein (ongeveer 1 millimeter), maar blijven wel altijd zichtbaar. Met behulp
van deze tatoeagepuntjes, kunnen wij u tijdens de bestraling weer in precies dezelfde
houding neerleggen.
6 Behandelwijzer locatie Deventer
Het bestralingsplan
Met behulp van de gegevens van de CT-scan en eventueel eerder verrichte diagnostische
onderzoeken wordt een optimaal bestralingsplan voor u gemaakt. Bij het maken van
een bestralingsplan beoordelen wij zorgvuldig vanuit welke posities u bestraald gaat
worden en hoe lang de bestraling per richting gaat duren. De benodigde hoeveelheid
stralingseenheden wordt berekend. Daarbij bekijken wij hoe het tumorgebied zo goed
mogelijk bestraald kan worden en hoe tegelijkertijd het omliggende weefsel zo min
mogelijk straling krijgt. Het kan enige dagen tot een week duren voordat wij met de
eerste bestraling kunnen beginnen vanwege de complexiteit van de berekeningen en de
benodigde controles hiervan.
CT scan
Bestralingsbehandeling 7
3
De bestraling
Op onze behandellocatie in Deventer hebben wij 4 bestralingstoestellen, 1 van het
type Tomotherapie en 3 van het type Elekta. De toestellen hebben elk hun eigen naam:
Saffier, Amethist, Jade en Smaragd. In alle gevallen wordt een behandelingsplan
gemaakt dat wordt aangepast aan uw specifieke situatie.
De bestraling wordt uitgevoerd door minimaal 2 MBB’ers. Zij zijn speciaal opgeleid om
de bestralingstechnieken toe te passen. De MBB’ers begeleiden u dagelijks tijdens de
hele behandeling. U kunt hen altijd al uw vragen stellen. Als het nodig is, kunnen zij uw
vragen doorgeven aan de radiotherapeut-oncoloog. Daarnaast ziet u uw behandelend
radiotherapeut-oncoloog enkele malen tijdens de bestralingsperiode voor het
bespreken/behandelen van eventuele bijwerkingen en het beantwoorden van uw vragen.
Afsprakenlijst
Afhankelijk van het toestel waarop u bestraald wordt, krijgt u bij uw eerste behandeling
een afsprakenlijst mee voor de hele periode of u krijgt de afspraken per week mee.
Op deze lijst staan zowel uw afspraken voor de bestralingen als de afspraken met uw
radiotherapeut-oncoloog of bijvoorbeeld de diëtist. Op uw afsprakenlijst staat ook de
naam van het bestralingstoestel vermeld.
Elekta
8 Behandelwijzer locatie Deventer
Identificatie
In het kader van kwaliteit en veiligheid zullen wij vóór iedere bestraling een vorm van
identificatie aan u vragen. Hiermee zorgen wij dat de juiste bestralingsgegevens voor uw
behandeling worden gebruikt.
De bestraling
De MBB’ers leggen u voor de bestraling met behulp van de tatoeagepuntjes weer in
dezelfde houding als op de CT-scan. Als u op de bestralingstafel ligt, is het van belang
dat u zich zo goed mogelijk probeert te ontspannen. Voor iedere bestraling worden er
controlefoto’s gemaakt op het bestralingstoestel. Hiermee kunnen we nauwkeurig de
positionering van de tumor vaststellen. Indien nodig wordt er gecorrigeerd door de tafel
te verschuiven, zodat de bestraling precies op de juiste plek terecht komt. Deze foto’s
zijn puur ter controle van uw ligging. De foto’s zeggen niets over de uitwerking van de
bestraling op de tumor.
Als u in de juiste positie ligt, zullen de MBB’ers de bestralingsruimte verlaten en
houden u via een beeldscherm in de gaten. Zij kunnen u tevens via een intercom horen.
Tijdens de bestraling mag niemand bij u in de ruimte zijn in verband met de straling.
Tomotherapie
Bestralingsbehandeling 9
De MBB’ers gaan het voor u gemaakte stralingsplan uitvoeren. Het is van belang dat u
stil blijft liggen tijdens de bestraling. Pas als de MBB’ers aangeven dat de bestraling is
afgelopen, hoeft u niet meer stil te liggen. Mocht er tijdens de bestraling toch iets met
u aan de hand zijn, omdat u bijvoorbeeld moet hoesten, dan kunnen wij de bestraling
onmiddellijk onderbreken. Wij zijn dan binnen enkele seconden bij u. Als u bang bent
of zich niet prettig voelt tijdens de bestraling, bespreek dit dan met een van onze
MBB’ers. Van de bestraling zelf voelt of ziet u niets. U hoort alleen het geluid van het
bestralingstoestel.
Iemand laten meekijken tijdens de bestralingsbehandeling
Wij willen iedereen die bestraald wordt de gelegenheid bieden iemand uit hun nabije
omgeving een keer mee te laten kijken tijdens de bestralingsbehandeling. Wanneer u
daar gebruik van wilt maken kunt u, aan de MBB’ers die u die dag helpen, vragen of
het mogelijk is. Bij de eerste 3 bestraling wordt er de voorkeur aan gegeven dat er niet
wordt meegekeken.
Hoe lang duurt de bestralingsbehandeling?
De hoeveelheid bestralingsbundels en de precieze duur van iedere bestralingsbundel
zijn bepaald in uw bestralingsplan en zijn per patiënt verschillend. De bestraling
wordt vanuit meerdere richtingen gegeven. Als de bestralingsdosis is gegeven,
slaat het toestel automatisch af. De straling is dan meteen uit de ruimte verdwenen.
Eén bestralingssessie, inclusief uit- en aankleden, duurt in totaal 10 tot 30 minuten.
10 Behandelwijzer locatie Deventer
4
Bijwerkingen
Tijdens en na de bestralingsperiode kunnen bijwerkingen optreden. Sommige mensen
hebben hier veel last van, andere merken weinig van de bestraling. Wij kunnen vooraf
niet altijd aangeven in hoeverre u last zult gaan krijgen van bijwerkingen. Bestraling
is immers een plaatselijke behandeling. De reacties van het lichaam op de bestraling
hangen sterk samen met het bestraalde gebied. De mate van bijwerkingen zegt niet over
de werking van de bestraling op de tumor.
Bijwerkingen bespreken
U kunt uw klachten en bijwerkingen bespreken tijdens de behandeling met de MBB’ers
of tijdens de aan de bestralingsafspraak gekoppelde controle-afspraak, lees kijkdag,
met uw radiotherapeut-oncoloog. Deze controle-afspraken kunt u op uw afsprakenlijst
terugvinden als kijkdag. Uw radiotherapeut-oncoloog houdt tijdens deze controles in de
gaten hoe u de behandeling verdraagt en behandelt zo nodig de bijwerkingen. Ook kunt
u tijdens deze gesprekken uw vragen en opmerkingen bespreken.
Algemene reacties op bestraling
De algemene reacties die bij veel mensen voorkomen zijn:
• vermoeidheid
• meer behoefte aan slaap
• verminderde eetlust.
Bestralingsbehandeling 11
De vermoeidheid die u kunt ervaren, komt niet alleen door de bestralingen. Ook de
emotionele stress die de ziekte en de behandeling met zich mee brengen, is vermoeiend.
Daarnaast heeft u misschien nog andere behandelingen ondergaan. Ook het regelmatig
reizen naar onze locatie kan voor u extra belastend zijn.
Meer rust nemen en de dagelijkse bezigheden in een lager tempo uitvoeren, kunnen u
helpen om u minder vermoeid te voelen. Na de bestraling kan de vermoeidheid nog een
tijd aanhouden.
Specifieke bijwerkingen bij bestraling van de borst(wand)
U kunt last krijgen van uw huid, zoals roodheid, een trekkerige huid, jeuk of een
branderig gevoel. Deze huidreactie begint met roodheid, meestal 2 tot 4 weken na het
begin van de bestraling. De huidreactie is het hevigst in de huidplooien, in de oksel
en onder de borst. Soms gaat de huid aan het einde van de behandeling op sommige
plaatsen stuk. Mocht dit inderdaad gebeuren dan is er een aangepaste wondverzorging
nodig. De assistente van de polikliniek kan u, in overleg met uw radiotherapeutoncoloog, hierbij helpen. Na de bestraling zal de huid binnen enkele weken herstellen.
Indien u ook nog chemotherapie na de radiotherapie krijgt, kunnen de klachten van de
bestraalde huid tijdelijk weer opvlammen gedurende chemotherapie.
De borst
Tijdens de bestraling kan de borst voller aanvoelen door vochtophoping in de borst.
De borst kan hierdoor gevoeliger zijn. Ook kunt u een stekende pijn in de borst of in de
borstwand ervaren. Deze pijn zal na de bestraling verminderen en meestal verdwijnen.
Door de bestraling en operatie ontstaat er in de loop van de tijd (maanden tot jaren) een
toename van bindweefsel/littekenweefsel. De bestraalde borst zal uiteindelijk wat vaster
en anders aanvoelen, mogelijk kleiner worden dan voor de behandeling en van vorm
veranderen. De borst, maar ook de onderliggende spieren en ribben kunnen gevoeliger
zijn dan voor de behandeling.
De longen
Bij iedere bestraling op de borst en/of de kliergebieden raakt een klein deel van de long
beschadigd. Op longfoto’s zien we soms een litteken. Gezien het grote reservevolume
van de long merkt u daar doorgaans niets van.
Het hart
Als u bestraald wordt op uw linker borst of borstwand, dan kan het zijn dat er ook
een klein deel van het hart in het bestralingsgebied ligt. Wij besteden hier bij de
voorbereiding zoals eerder vermeld extra aandacht aan, zodat de hoeveelheid hart die
12 Behandelwijzer locatie Deventer
bestraald wordt zo minimaal mogelijk is. De bestraling met de huidige technieken lijkt
geen nadelige effecten te hebben op het hart.
Bijwerkingen bij bestraling van de lymfeklierregio
Als u na een volledige okselklieroperatie op de lymfeklierregio bestraald wordt,
heeft u een vergrote kans op het ontstaan van lymfe-oedeem. Dit is lymfevocht in uw
arm. Indien u na enkel een schildwachtklieroperatie ook op een beperkt deel van de
lymfeklierregio bestraald wordt, is de kans op lymfe-oedeem klein.
Daarnaast heeft u een vergrote kans op het ontstaan van een ‘verstijfde’ schouder. Het is
belangrijk om de oefeningen die u na de okselklieroperatie heeft geleerd regelmatig te
blijven doen, in ieder geval gedurende de eerste 2 jaar na de behandeling.
Bestralingsbehandeling 13
5
Adviezen
Huidverzorging
Door de bestraling kan de huid in het bestralingsgebied geïrriteerd raken. Dit is een
normale reactie die kan optreden tijdens de bestraling, maar ook kort na de bestraling.
Het kan zijn dat de huid iets rood wordt en warm en branderig aanvoelt. Deze roodheid
verdwijnt dan geleidelijk na de behandeling.
Huidverzorging tijdens de bestralingsperiode
• Bestraalde huid met lauw water wassen en deppend drogen.
• Droog de huid zorgvuldig af, vooral in de huidplooien. Eventueel kunt u plooien in de
huid ook met een föhn, in de lage stand, drogen.
• U mag wel onder de douche maar niet in bad. Baden maakt de huid week en droogt de
huid uit. Dit kan zorgen voor extra huidirritatie.
• De bestraalde huid mag met milde zeep en shampoo gewassen worden.
• Indien van toepassing: geen deodorant, parfum of aftershave op de bestraalde huid
gebruiken om allergische reacties en irritaties te voorkomen.
• Indien van toepassing: de bestraalde huid uitsluitend elektrisch scheren. Bij nat
scheren is de kans op wondjes groot.
• Geen pleisters plakken op de bestraalde huid. Dit kan vervelende blaren veroorzaken.
• Wanneer de bestraalde huid gaat jeuken kunnen in overleg met de radiotherapeutoncoloog of MBB’er de volgende middelen gebruikt worden: Cetomacrogol (apotheek),
Bepanthen crème/lotion of zuivere Aloë Vera gel (90-98%), te verkrijgen bij drogist of
apotheek.
• Geen andere producten dan de hierboven genoemde producten op de bestraalde huid
aanbrengen zonder overleg met de radiotherapeut-oncoloog of MBB’er.
• Mocht de huid open gaan tijdens de bestraling is dat een reactie van tijdelijke aard. De
radiotherapeut-oncoloog schrijft dan een zalf en/of verband voor.
• Katoenen kleding op de bestraalde huid is het beste.
• Geen direct zonlicht of hoogtezon op de bestraalde huid. Afhankelijk van de huidreactie
tijdens de bestraling moet men na de bestraling nog 3-6 maanden voorzichtig zijn met
direct zonlicht op de bestraalde huid. Wanneer u er een zonnebrandcrème factor 30 of
hoger op aanbrengt is de huid voldoende beschermd.
• Zwemmen en sauna: tijdens de bestraling niet, na de bestraling in overleg met de
radiotherapeut-oncoloog (hangt af van de huidreactie).
Huidverzorging na de bestralingsperiode
• Uw huid herstelt normaal gesproken in 2 tot 5 weken na de bestraling. Wij adviseren
de huid daarom nog 2 weken te verzorgen zoals in de bestralingsperiode.
• Indien de huid alsnog stuk gaat na de bestralingsperiode dient u contact op te nemen
met uw radiotherapeut-oncoloog.
14 Behandelwijzer locatie Deventer
Algemene adviezen tijdens de bestraling
De bestraling kan veel invloed hebben op uw lichaam en geest. Het is daarom van
belang dat u een gezonde leefwijze volgt om uw weerstand op te bouwen en te
behouden. Voldoende en verantwoord eten, drinken en bewegen is aan te bevelen.
Start geen nieuw dieet zonder dit te overleggen met uw radiotherapeut-oncoloog.
Verder is voldoende rust, beperkt alcoholgebruik en stoppen met roken gewenst.
Bestralingsbehandeling 15
6
Ondersteunende zorg
Diëtist
Voeding vormt een belangrijk onderdeel van de totale zorg voor mensen met kanker.
Een gezonde voeding is natuurlijk voor iedereen belangrijk, maar zeker als u ziek bent,
moet u extra alert zijn op wat u eet en drinkt. Als gevolg van de ziekte en de behandeling
kunnen problemen met eten ontstaan. Hierbij kan de diëtist u helpen en adviseren.
Uw vragen en problemen rondom voeding kunt u bespreken met de diëtist. Zij kan u
persoonlijke adviezen geven, waarbij zij rekening houdt met uw ziekte, uw behandeling
en uw individuele wensen en mogelijkheden.
Als door de soort kanker of de aard van de behandeling voedingsproblemen worden
verwacht, is een afspraak met de diëtist een vast onderdeel van de behandeling. Als dit
voor u ook geldt, staan de afspraken met de diëtist al op uw afsprakenlijst. Afspraken
met de diëtist worden gecombineerd met de afspraken van de bestraling, zodat u niet
extra naar Radiotherapiegroep hoeft te komen. Het is ook mogelijk op eigen verzoek
een afspraak met de diëtist te maken. Sinds 1 januari 2013 is 3 uur dieetadvisering in
het basispakket opgenomen. Dit betekent niet dat dieetadvisering gratis is voor alle
patiënten van Radiotherapiegroep. Elke patiënt heeft een eigen risico. Het kan dus
zijn dat de rekening van de diëtistengroep van het bedrag van uw eigen risico wordt
afgetrokken. Dit kan zeker in het begin van een kalenderjaar het geval zijn. Dit is
afhankelijk van welke rekeningen u het eerste indient bij uw zorgverzekeraar. Heeft
u nog vragen hierover, stelt u ze dan gerust.
Verwijderen tatoeagepuntjes
De tatoeagepuntjes die op de CT-scan zijn gezet vormen een belangrijk onderdeel van
het iedere dag opnieuw zo nauwkeurig mogelijk bestralen. Hoewel ze in het algemeen
heel klein zijn, zou u het als storend kunnen ervaren.
Met behulp van lasertechniek zijn deze puntjes te verwijderen. Dit mag niet eerder dan
6 maanden na het beëindigen van de bestraling. U kunt hiervoor een afspraak maken
bij de huidtherapeuten van MediSkinCare op de poliklinieken dermatologie van het
Deventer Ziekenhuis en de Gelre Ziekenhuizen in Zutphen en Apeldoorn.
De kosten voor het verwijderen van de tatoeagepuntjes zijn voor uw eigen rekening
en worden in het algemeen niet door uw zorgverzekeraar vergoed. Een indicatie van
de kosten kan gegeven worden door uw behandelend radiotherapeut-oncoloog of de
polikliniekmedewerkers. Hieraan kunnen geen rechten worden ontleend.
16 Behandelwijzer locatie Deventer
Telefoonnummers
Poli dermatologie DZ
Poli dermatologie Zutphen
Poli dermatologie Apeldoorn
0570 - 535010
0575 - 592826
055 - 5818155
Bestralingsbehandeling 17
7
Nazorg
Vragen voor, tijdens en na de bestraling
Voor vragen met betrekking tot uw behandeling voor of tijdens uw bestralingsperiode
kunt u zich uiteraard wenden tot de MBB’ers of uw behandelend radiotherapeutoncoloog. Mocht u na de behandeling nog met vragen over de bestraling zitten of heeft
u klachten die mogelijk met de bestraling te maken kunnen hebben, dan kunt u contact
met ons opnemen en helpen wij u verder. We zijn bereikbaar van maandag t/m vrijdag
van 08.30-17.30 uur op telefoonnummer 0570-646900.
Met spoed hulp nodig in de avonduren of in het weekend
Mocht u dringend hulp nodig hebben buiten de openingsuren, dan kunt u contact
opnemen op telefoonnummer 0570-646900. U wordt dan doorverbonden naar de
telefooncentrale van het Deventer Ziekenhuis waar u kunt vragen naar de dienstdoende
radiotherapeut-oncoloog.
Nacontroles
Na afloop van de bestralingsperiode zal de radiotherapeut-oncoloog de nacontrole
bepalen. Wanneer en hoe vaak hangt af van de tumorsoort, uitgebreidheid van de
bestraling en het beloop van klachten tijdens uw bestraling.
18 Behandelwijzer locatie Deventer
Bestralingsbehandeling 19
Behandellocatie Deventer
BB-borst-D-2016-002
Nico Bolkesteinlaan 85, Deventer T +31 (0)570 64 69 00 E [email protected]
F +31 (0)570 64 69 01 www.radiotherapiegroep.nl
Postbus 123, 7400 AC Deventer
Radiotherapiegroep heeft behandellocaties in Arnhem, Deventer en Ede