De verhoudingen genormaliseerd

Cursus Solidaire Economie voor Gevorderden 2005
Dagdeel 5
Solidaire- of samenwerkingseconomie: de verhoudingen
genormaliseerd - Een kennismaking met Vereniging Solidair
Eugène Janssen
„Als je kunt kiezen tussen een product dat op een eerlijke manier is geproduceerd of een
product dat tegen een te laag loon is gemaakt, dan is de keuze toch niet moeilijk? En wanneer
je hoort dat een supermarkt bij je in de achtertuin een nieuwe vestiging wilt plaatsen, dan ga
je toch even met de buren rond de tafel zitten? Je kunt alleen, of samen, iets doen om je
invloed te gebruiken. Waarom zou je dan ook niet de kracht, die je als individu en groep hebt,
gebruiken om te wonen, werken en leven zoals je zelf wilt?"
Solidair is een landelijke vereniging, gevestigd in Utrecht, waarop dit moment meer dan
vijftig bedrijven, woonprojecten, en politieke, culturele en sociaal maatschappelijke
initiatieven bij aangesloten zijn. Een samenwerkingsverband waarbij de leden de meerwaarde
van samenwerken optimaal willen benutten. Solidair zet een structuur neer waarbij dat kan.
Een structuur die er zorg voor draagt dat het eindresultaat meer is dan de som der delen.
Het belangrijkste idee van Vereniging Solidair is dat zij streeft naar betere verhoudingen
tussen mensen, met name op het gebied van economisch handelen. Hoe ga je met elkaar om
en wat voor uitgangspunten staan daarbij centraal. Voor Solidair is het belangrijk dat je
rekening houdt met anderen en wat er om je heen leeft. Een duurzame omgang met de natuur.
Dat je economische belangen niet boven menselijke belangen stelt. Alles hoeft niet steeds
groter, meer, of winstgevender. Wat wel groter en meer mag is wat je bezit en kunt te delen.
Geen winstmaximalisatie maar een rechtvaardige verdeling van middelen. Niet meegaan in de
'rat race' van meer en groter, maar naar normalisatie van de onderlinge verhoudingen. Solidair
neemt het individu en het individuele handelen als uitgangspunt voor het algemene handelen.
Om bovenstaande doelen mogelijk te maken, hanteert Vereniging Solidair het begrip solidaire
economie, niet te verwarren met sociale economie. Het begrip solidaire economie is nog in
ontwikkeling, maar er is al wel een aantal waarden aan vast te koppelen. Voordat ik verder ga
over waar Solidair vandaan komt en wat haar concrete doelen zijn, komt hieronder eerst een
korte uitleg over het verschil tussen sociale en solidaire economie. De laatste tijd gebruiken
we liever samenwerkingseconomie in plaats van solidaire economie. Dit om duidelijker aan te
geven dat het iets anders is dan sociale economie.
Sociale economie
De sociale economie zoekt het herstel van evenwicht tussen het bedrijfsbelang en het
algemeen belang. Ze doet dat binnen de kaders van de markteconomie. Feitelijk zoekt ze voor
de markteconomie minder interessante, of door deze verlaten, hoeken van de samenleving op
om ze alsnog te laten deelnemen. Over het algemeen speelt de overheid met al of niet ruime
subsidies een hoofdrol in de ontwikkeling van de sociale economie. Het gaat dan om het
opknappen van verwaarloosde wijken, het creëren van aanvullende werkgelegenheid voor
moeilijk bemiddelbare werklozen, het stimuleren van initiatieven in achterstandswijken, het
aanbieden van goedkope werkruimte voor startende ondernemers in
bedrijfsverzamelgebouwen, het stimuleren van duurzaam bouwen, het gebruik van duurzame
energie enz.
Veel particuliere organisaties zetten zich inmiddels in om sociaal economische processen op
gang te brengen. Deze richten zich met name op het gebied van duurzaamheid, ethisch
ondernemen, ecologisch boeren enz. Veelal gebeurt dit door met 'goedkoop' geld (geld ter
beschikking gesteld tegen lage rente) te werken, aangetrokken van bezorgde burgers, om
daarmee initiatieven alsnog te kunnen laten concurreren, dan wel te laten overleven in het
huidige stelstel.
Sociaal-economische initiatieven proberen iets van het normale handelen in de samenleving
terug te brengen. Soms blijft het hangen in een 'feelgood' economie, soms is het vanuit
bedrijven een poging om zich positief te kunnen profileren op onderdelen waarmee je bij het
publiek kan scoren.
Solidaire economie
De solidaire economie handelt per definitie met respect voor mens, natuur en milieu. Geld is
geen doel maar een middel. De solidaire economie ziet samenwerking als drijvende kracht,
waarin wederzijdse ondersteuning, optimale zelfbeschikking en beheersing op eigen
verantwoordelijkheid van de processen, centraal staan. De solidaire economie ontwikkelt
directe alternatieven voor het markteconomisch denken en handelen.
Het gaat om economische processen gericht op duurzaamheid in alle opzichten, met
democratische/gedecentraliseerde organisatievormen. Ze werkt bij voorkeur lokaal en is
gericht op het handhaven en verbeteren van diversiteit. Ze creëert ideale werkomstandigheden
en de ontwikkeling van de persoonlijke mogelijkheden voor wie deelneemt. Solidaire
bedrijven, initiatieven en consumenten staan een deel van hun inkomen af om alternatieven te
ontwikkelen en instrumenten te realiseren die ze tot uitdrukking brengen. Ze ontwikkelt haar
eigen voorwaarden in termen van omgang met geld, organisatie en te realiseren inzichten en
kwaliteitsgroei. Dit ook op gebied van voorlichting, publiciteit, vorming en educatie. Ze helpt
wie dit op eigen kracht niet (meer) kan bereiken waar ook ter wereld en spreekt de
verantwoordlijken aan (overheden, bedrijven) die de vanzelfsprekende samenleving
ondermijnen met de nietsontziende marktmechanismen en de vernietigende rol van de
geldeconomie.
De solidaire economie werkt samen met wie initiatieven ontplooit in het bereik van de sociale
economie, wordt mede daardoor geïnspireerd en ziet daardoor meer mogelijkheden. Kortom,
in de goede zin liggen ze in elkanders verlengde en versterken elkaar
Verantwoordelijkheid
Vereniging Solidair formuleert, met de begrippen van de solidaire economie in de hand, een
direct antwoord op het huidige neoliberale marktdenken. Wonen, werken en omgaan met geld
wordt op democratische wijze in eigen hand genomen. Het idee achter Solidair is niet nieuw
of uniek, de uitwerking echter wel. Alle leden leggen een deel van hun winst of inkomen opzij
en creëren daar mogelijkheden voor projecten en activiteiten die anders financieel niet of
nauwelijks haalbaar zouden zijn. Ook worden er instrumenten mee ontwikkeld die de leden of
projecten buiten Solidair ondersteunen. Een voorbeeld hiervan is het garantiefonds. Dat is een
fonds waarin bezitters van onroerend goed een deel van hun overwaarde parkeren zodat dat
als borgstelling voor nieuwe aankopen van collectief gebonden onroerend goed kan dienen.
Wat bij Solidair voorop staat is degenen die geld inleggen, afdragen of parkeren ten alle tijde
medezeggenschap hebben over wat er met het geld gebeurt. De vereniging, waar meer dan
tweehonderd mensen op de één of andere manier bij betrokken zijn, is zo horizontaal mogelijk
georganiseerd. Binnen Solidair nemen mensen zelf de verantwoordelijkheid voor wat ze doen.
Ze maken met elkaar afspraken over wat ze doen met de samengebrachte middelen. Door
binnen Solidair te functioneren, kiezen de leden ervoor een voortdurende afweging te maken
tussen individuele verantwoordelijkheden op het gebied van het eigen project, Solidair als
geheel en de wereld om hen heen. Ze doen dit met behoud van ruimte voor alle variaties aan
inzet, ideeën, behoefte, betrekkelijkheid en betrokkenheid.
30 jaar ervaring
Vereniging Solidair zelf bestaat sinds 2000. Het ontstaan van Solidair is echter de derde
hervorming van een proces dat eind jaren zestig in gang werd gezet. In die turbulente periode
kwam een aantal mensen bij elkaar om na denken over andere vormen van samenleven en
economische omgangsvormen. Zij richtten in 1974 Vereniging De Keerkring op om deze
discussies structuur te geven. In haar hoogtijdagen, eind jaren '70, bestond De Keerkring uit
tientallen leden, zowel individuen als 'kollektieven' (een artsenkollektief, publikatiekollektief
Het Drukhuis, Woonwerkgemeenschap Predikheren e.d.). In 1984 werden de statuten van De
Keerkring herzien en de VAKgroep opgericht. VAKgroep staat voor Verenigde Arbeids
Kollektieven. Het bijzondere aan deze vereniging was dat er slechts één bestuurslid was, de
algemeen secretaris. De feitelijke macht lag bij de algemene vergadering van alle leden. Deze
was één keer per jaar. Verschillende bedrijven en woongemeenschappen sloten zich in de
loop van de jaren aan bij de VAKgroep. De VAKgroep richtte in dezelfde periode
verschillende rechtspersonen (stichtingen en verenigingen) op. Of om als gemeenschappelijke
portemonnee te fungeren (Stichting Kollektieve Kas) of om gemeenschappelijke ideeën over
wonen en bouwen een vorm te geven (Stichting Huis).
De hervorming van VAKgroep naar Solidair werd geïnitieerd door het feit dat de VAKgroep
tegen de genzen van haar mogelijkheden liep. Mensen wilden samen meer ontwikkelen. Meer
mogelijkheden voor financieringen van projecten, meer armslag om zich verder aan elkaar te
verbinden, maar ook een grotere diversiteit aan mogelijkheden. Niet iedereen wilde een zelfde
wijze van betrokkenheid. Sommigen zelfs minder. Om dat allemaal mogelijk te maken en
toch ondanks alle verschillen verder te komen, is de omzetting van VAKgroep naar
Vereniging Solidair tot stand gekomen. Ook binnen Solidair is er weer een aantal
rechtspersonen opgericht. Nu om de verschillende wijzen van betrokkenheid een plaats te
geven. Daarnaast zijn de plekken waar de inhoudelijke discussie plaatsvindt en die waar er
over geld en financieringen wordt gepraat uit elkaar getrokken. Dit alles houdt in dat de
structuur zelf misschien minder snel te doorgronden is, maar ook dat ruimte om op het
gewenste niveau deel te nemen, is gewaarborgd.
Wederkerigheid
Een ander verschil tussen Keerkring/VAKgroep en Vereniging Solidair is dat waar de eerste
twee in zichzelf gekeerd waren en vrijwel nooit naar buiten traden, Solidair actief op zoek
gaat naar mensen, projecten en initiatieven die zich aan de structuur willen verbinden, maar
ook naar samenwerkingsverbanden waar de vereniging zich aan kan verbinden. Solidair
mengt zich in het publieke debat over bijvoorbeeld anders globaliseren of kritieken op het
huidige marktdenken. Solidair heeft hierin geen ideologisch uitgekristalliseerde
plaatsbepaling, maar één die voortkomt uit wat de vereniging ondersteunt.
Solidair treedt mede meer naar buiten om bijvoorbeeld zelf projecten op te kunnen zetten, of
voldoende professionaliteit en ondersteuning van aangesloten clubs of van derden te kunnen
regelen. Om zelf voldoende financieringsmogelijkheden te hebben om tegenvallers of klappen
op te vangen, zowel bij aangesloten projecten als bij de vereniging zelf. Maar ook om steun te
geven aan anderen. De VAKgroep was als organisatie te klein en te zeer in zichzelf gekeerd
om die elementen te kunnen ontwikkelen. Solidair op dit moment ook nog, maar ze is bezig
om daar verandering in aan te brengen.
Solidair is een doe-beweging. De problemen waarvoor ze zich gesteld ziet, komen voort uit de
dagelijkse praktijk en de oplossingen zijn daarnaar gemodelleerd. Ze moeten praktisch zijn,
structureel, democratisch en liefst flexibel toepasbaar. Om tot oplossingen te komen verzamelt
Solidair kennis en expertise. Liefst binnen eigen gelederen, maar als dat daar niet aanwezig is
erbuiten. Met die kennis en expertise worden instrumenten ontwikkeld om de voorwaarden
van de solidaire economie, in termen van omgang met geld, organisatie en te realiseren
inzichten en kwaliteitsgroei vorm te geven. Door het inzetten van die instrumenten, zoals
achtergestelde rekeningen, overbruggingskredieten, liquiditeitsverstrekking of borgstellingen
krijgen bijvoorbeeld nieuwe initiatieven mogelijkheden om een fatsoenlijk bestaan op te
bouwen. Iets dat zonder deze instrumenten moeilijk of zelf niet mogelijk zou zijn geweest.
Het is dan wel de bedoeling dat het project zich op zijn beurt verbindt aan Solidair. Zo draagt
het, wanneer het beter gaat draaien, het maakt winst, een aangekocht pand bouwt meerwaarde
op, weer geld af waar nieuwe initiatieven mee geholpen kunnen worden..
Hiermee kom ik tot één van de kernpunten van de solidaire economie: wederkerigheid. Het
principe van wederkerigheid is simpel. Je bouwt als project iets op door samenwerking en
betrokkenheid bij elkaar. Vaak heb je daarbij ondersteuning gekregen vanuit de collectieve
voorzieningen. Doordat je je daarbij op de één of andere manier verbindt met Vereniging
Solidair, draag je over winst of vermogen aan de vereniging af. In het begin zal dat niet veel
zijn, je zit immers nog met allerlei opstartkosten en leningen, in de loop van de tijd wordt dat
als het goed is wat meer. Zo bouw je collectieve middelen op. Met die collectieve middelen
worden de instrumenten ontwikkeld. Daarvan kan een project weer gebruikmaken. Een ander
deel van de collectieve middelen wordt ingezet om leningen en financieringen van nieuwe en
bestaande projecten te verlenen. Dat levert als het goed is weer geld op. Of door de rente over
de financiering, of doordat het project op den duur zelf zo goed draait dat het op zijn beurt
weer wat toevoegt aan de collectieve middelen. Op deze manier geldt de wederkerigheid op
verschillende niveaus.
Creatief en flexibel
Vereniging Solidair hanteert bewust het begrip solidaire economie. Binnen de vereniging
worden de elementen van dit begrip meer gezien als normalisatie van de verhoudingen dan als
iets speciaals of aparts. En daarmee kom ik terug op waar ik dit stuk mee begon, namelijk het
streven van Solidair om tot betere menselijke verhoudingen, met name op het gebied van het
economisch handelen, te komen. Dat gebeurt niet van de ene op de andere dag, het is ook
geen traject van maanden. Dat is een traject van jaren, of zelfs decennia. Dat blijkt want het is
al meer dan dertig jaar geleden in gang gezet. Aan de andere kant wordt het nu dus ook al
meer dan dertig jaar, zij het op bescheiden schaal, in praktijk gebracht. De nieuwe
maatschappij ontstaat als het ware in de oude.
De deelnemers in Solidair moeten zich daarbij voor ogen houden dat, alhoewel het niet zou
moeten, het moeilijk is wat de vereniging doet. Het is ironisch dat iets dat zo 'normaal' zou
moeten zijn, en is, in werkelijkheid erg ingewikkeld is. Het streven naar normalisatie van
(economische) verhoudingen, in samenhang met een structuur waarin eenieder tot op zekere
hoogte zijn of haar eigen gang kan gaan. Dit, samen met het blijven zoeken naar praktische,
goed toepasbare en democratische oplossingen voor de problemen die op de weg verrijzen,
vereist creatieve en flexibele geesten. Deze moeten bereid zijn voortdurend verder te kijken
dan de solidaire neus lang is. Voor hetzelfde geld blijkt namelijk over een aantal jaar dat een
structuur als die van Solidair volstrekt ontoereikend is om het beoogde te bereiken. Dan moet
je bereid zijn om alles weer op de schop te gooien.
Wie zijn dat dan. Die creatieve, flexibele geesten, die projecten die samen de solidaire
economie in de praktijk brengen. Het zijn bedrijven, woon- en werkprojecten uit het hele land.
Van een publicatiecollectief uit Groningen tot een wooncollectief in Leiden. Van een grafisch
ontwerpbureau in Utrecht tot een kaarsenmakerij en een herberg in Wapserveen. Al deze
projecten zijn weliswaar met hun eigen dingen bezig, maar hebben met elkaar gemeen dat ze
geloven en bouwen aan een ander economisch systeem. Geen markt die wordt beheerst door
het neoliberale denken, maar één waar anders omgaan met geld, eigendom en zeggenschap
centraal staat en begrippen als samenwerking en solidariteit in plaats komen van concurrentie
en overheersingdrang.
Wil je meer weten en lezen over Solidair of de aangesloten projecten? Kijk dan eens op onze
website www.solidair.nl, of mail ons en vraag naar het laatste Solidair magazine.
Vereniging Solidair
Lauwerecht 55
3515 GN Utrecht
te: 030-2760930
[email protected]
www.solidair.nl
Dit is een bewerkte versie van het artikel “De verhoudingen genormaliseerd”, verschenen in
het zomernummer van 2003 van Buiten de Orde, magazine van De Vrije Bond.