Hoofdstuk 10. Democratie

De kleermakers en de keizer. Inleiding tot politiek en politieke
wetenschappen
Inhoudsopgave
Inhoudsopgave .................................................................................................................................... 1
Hoofdstuk 1. Wat is politiek? ......................................................................................................... 7
1. Inleiding ...................................................................................................................................... 7
1.1. Een heterogene discipline .................................................................................................. 7
1.2. Een wetenschappelijke discipline? .................................................................................... 7
1.3. Een discipline met taalproblemen ..................................................................................... 8
2. Wat is politiek? ........................................................................................................................... 8
2.1 Geschiedenis ........................................................................................................................ 8
2.2. Essentially contested concept? ........................................................................................... 9
2.3. Indeling 1 : vier dimensies van Heywood ....................................................................... 10
2.4. Indeling 2 : domein-en aspectbenadering ....................................................................... 10
2.5. De relativiteit van indelingen .......................................................................................... 12
2.5.1. Carl Schmitt .............................................................................................................. 12
2.5.2. David Easton ............................................................................................................. 13
2.6. Omschrijving van politiek : naar een synthese ............................................................... 14
2.7. Politieke conflicten .......................................................................................................... 14
3. Uitleiding .................................................................................................................................. 15
Hoofdstuk 2. Ideologieën.............................................................................................................. 16
1. Inleiding .................................................................................................................................... 16
2. Ideologie, een concept ter discussie ........................................................................................ 16
2.1. Geschiedenis van het concept ideologie ......................................................................... 16
2.2. Discussies over ideologie .................................................................................................. 17
3. Omschrijving van ideologie ..................................................................................................... 17
4. Links en rechts : een politiek gps? ........................................................................................... 18
5. De morfologie van ideologieën ................................................................................................ 20
5.1. Liberalisme ........................................................................................................................ 20
5.2. Conservatisme ................................................................................................................... 21
5.3. Socialisme .......................................................................................................................... 23
5.4. Nationalisme ..................................................................................................................... 25
5.5. Fascisme ............................................................................................................................ 25
5.6. Feminisme ......................................................................................................................... 26
5.7. Ecologisme ........................................................................................................................ 27
6. Het einde van de ideologie? ..................................................................................................... 28
7. Uitleiding .................................................................................................................................. 28
Hoofdstuk 3. De cruciale bouwsteen : macht................................................................................ 28
1. Inleiding. Macht is een moeilijk vak ....................................................................................... 28
2. Wat is macht? ........................................................................................................................... 29
2.1. De bestanddelen van macht : de visie van David Wrong............................................... 29
2.2. De moeilijke verhouding tss macht en invloed .............................................................. 30
3. Vormen van macht................................................................................................................... 31
4. Machtsbronnen ........................................................................................................................ 31
5. Dimensies van macht ............................................................................................................... 32
5.1. De eerste dimensie : het pluralisme ................................................................................. 32
5.2. De tweede dimensie : de kritiek op het pluralisme van Bachrach en Baratz ................ 33
5.3. De derde dimensie : de visie van Lukes ........................................................................... 34
6. Potentiële macht via “de regel van de geanticipeerde reacties” ............................................ 34
7. Structurele macht ..................................................................................................................... 35
8. Het meten van macht ............................................................................................................... 36
8.1. De reputatiemethode ........................................................................................................ 37
8.2. De besluitvormingsmethode ............................................................................................ 37
8.3. Effectenonderzoek ............................................................................................................ 38
8.4. Positiemethode en netwerkonderzoek............................................................................ 38
8.5. Meting van macht in termen van machtsbronnen ......................................................... 38
9. Uitleiding .................................................................................................................................. 39
Hoofdstuk 4. Macht in weinige handen : elites............................................................................. 39
1. Inleiding over de studie van elites........................................................................................... 39
2. Elite : oorsprong, beschrijving en criteria ............................................................................... 39
3. Rule by all, rule by many of rule by the happy few? ............................................................. 40
4. Het pluralisme .......................................................................................................................... 40
5. Elitisme ..................................................................................................................................... 41
6. Het (neo)corporatisme ............................................................................................................. 42
7. Uitleiding .................................................................................................................................. 43
Hoofdstuk 5. De massa in beweging ............................................................................................. 43
1. Inleiding .................................................................................................................................... 43
2. Politieke socialisatie ................................................................................................................. 43
2.1. Socialisatie-agenten .......................................................................................................... 44
2.2. Tweerichtingsverkeer naar hetzelfde doel...................................................................... 44
3. Politieke cultuur ....................................................................................................................... 45
3.1. Politieke en wetenschappelijke terminologie ................................................................. 45
3.2. Pioniers ingebed in een lange traditie ............................................................................. 45
3.3. Subculturen en breuklijnen ............................................................................................. 47
4. Politieke participatie ................................................................................................................ 48
4.1. Poging tot afbakening van het begrip ............................................................................. 48
4.2. Kenmerken van politieke participanten.......................................................................... 50
4.3. Politieke mobilisatie, sociale bewegingen en civil society ............................................. 50
4.3.1. Ontstaan en verloop van sociale bewegingen ......................................................... 51
4.3.2. Organisatorische evolutie ......................................................................................... 53
4.3.3. Civil society ............................................................................................................... 53
5. Politieke stabiliteit ................................................................................................................... 54
5.1. Legitimiteit : het verschil tss macht en gezag ................................................................. 54
5.2. Revolutie, de meest ingrijpende politieke actie van de massa ....................................... 55
6. Uitleiding .................................................................................................................................. 55
Hoofdstuk 6. Politieke partijen ..................................................................................................... 55
1. Inleiding : wat is een politieke partij? ..................................................................................... 55
1.1. Verschillende definities.................................................................................................... 55
2. Het ontstaan van politieke partijen ......................................................................................... 56
2.1. De institutionele benadering ........................................................................................... 56
2.2. Het breuklijnenmodel ...................................................................................................... 57
2.3. De theorievorming rond het ontstaat van nieuwe sociale bewegingen ........................ 58
3. Typologieën van partijen ......................................................................................................... 58
3.1. Kaderpartijen versus massapartijen ................................................................................. 58
3.2. De catch-all party ............................................................................................................. 59
3.3. Massa-bureaucratische versus electoraal-professionele partijen ................................... 60
3.4. Cartel parties ..................................................................................................................... 60
3.5. Business-firm partijen, franchise partijen en soortgelijke.............................................. 61
4. Functies en disfuncties van partijen ........................................................................................ 62
4.1. De programmatorische functies ....................................................................................... 62
4.1.1. Belangenvertegenwoordiging (interest articulation) .............................................. 62
4.1.2. Vragenbundeling (interes aggregation) ................................................................... 62
4.1.3. Makelaarsfunctie (brokerage) .................................................................................. 62
4.1.4. Beleidsondersteuning ............................................................................................... 63
4.1.5. Ontwerpfunctie......................................................................................................... 63
4.1.6. Strijdpuntformulering .............................................................................................. 63
4.2. Positionele partijfuncties.................................................................................................. 63
4.2.1. Recrutering................................................................................................................ 63
4.2.2. Selectie....................................................................................................................... 63
4.2.3. Instructies geven ....................................................................................................... 63
4.2.4. Machtsverwervingsfunctie ....................................................................................... 63
4.2.5. Regeltoetsing ............................................................................................................. 64
4.2.6. Organisatorische systeemfunctionaliteit ................................................................. 64
4.3. Functies naar burgers toe ................................................................................................. 64
4.3.1. Communicatie ........................................................................................................... 64
4.3.2. Socialisatie ................................................................................................................. 64
4.3.3. Integratie ................................................................................................................... 64
4.3.4. Mobilisatie ................................................................................................................. 64
4.3.5. Democratisering ........................................................................................................ 65
4.3.6. Legitimatie................................................................................................................. 65
4.4. Disfuncties van partijen ................................................................................................... 65
4.4.1. Desintegratie ............................................................................................................. 65
4.4.2. Pluralisme-vermindering ......................................................................................... 65
4.4.3. Verstarring van de maatschappelijke ontwikkeling ............................................... 65
4.4.4. Oligarchisering van de partijleiding ........................................................................ 65
4.4.5. Politisering of particratisering ................................................................................. 65
4.5. Functieverlies van partijen............................................................................................... 65
4.6. Particratie .......................................................................................................................... 66
5. Partijorganisatie........................................................................................................................ 66
5.1. Formele partijorganisatie ................................................................................................. 66
5.1.1. De partijvoorzitter .................................................................................................... 66
5.1.2. Het partijbestuur ....................................................................................................... 67
5.1.3. Het congres ............................................................................................................... 67
5.1.4. De afdelingen ............................................................................................................ 67
5.1.5. De leden..................................................................................................................... 67
5.2. De partijorganisatie volgens Katz en Mair ...................................................................... 67
5.2.1. Kaderpartijen............................................................................................................. 68
5.2.2. De massapartij ........................................................................................................... 68
5.2.3. De catch-all party ..................................................................................................... 68
5.2.4. Cartel parties ............................................................................................................. 68
6. Partijsystemen – partijstelsel ................................................................................................... 68
6.1. Omschrijving .................................................................................................................... 68
6.2. Classificatie volgens aantal partijen ................................................................................. 69
6.2.1. Eenpartijstelsel of eenpartijstaat .............................................................................. 69
6.2.2. Dominant partijstelsel .............................................................................................. 69
6.2.3. Tweepartijenstelsel ................................................................................................... 69
6.2.4. Meerpartijenstelsel.................................................................................................... 70
6.2.5. Partijsystemen en kiessystemen ............................................................................... 70
6.3. De classificatie van Sartori ............................................................................................... 71
7. Partijveranderingen ................................................................................................................. 71
7.1. Partijsysteemverandering versus partijverandering ....................................................... 71
7.2. Partijveranderingen .......................................................................................................... 72
7.2.1. Wat is partijverandering? ......................................................................................... 72
7.2.2. Waarom veranderen politieke partijen? .................................................................. 72
7.2.3. Synthese : naar een onderzoekskader voor partijveranderingen ........................... 73
8. Uitleiding .................................................................................................................................. 73
Hoofdstuk 7. Staatsvormen en parlement ..................................................................................... 73
1. Inleiding .................................................................................................................................... 73
2. De staat...................................................................................................................................... 73
2.1. Wat is een staat? ............................................................................................................... 74
2.2 Begrippen die aanleunen bij de staat ................................................................................ 74
2.3. De staat en zijn burgers .................................................................................................... 75
2.4. Visies op de staat ............................................................................................................... 75
2.5. De toekomst van de staat ................................................................................................. 76
3. Typologieën van politieke stelsels ........................................................................................... 77
3.1. Liberale democratie vs autoritatisme .............................................................................. 77
3.1.1. Directe en representatieve democratie .................................................................... 77
3.1.2. Autoritatisme ............................................................................................................ 77
3.2. Presidentieel vs parlementair systeem ............................................................................ 78
3.3. Unitaire vs (con)federale staten ....................................................................................... 78
3.3.1. Unitaire staten ........................................................................................................... 78
3.3.2. Federale staten .......................................................................................................... 79
4. Parlementen ............................................................................................................................. 80
4.1. Wat is een parlement? ...................................................................................................... 80
4.2. Functies van parlementen ................................................................................................ 80
4.2.1. Wetgeving ................................................................................................................. 80
4.2.2. Controle ..................................................................................................................... 80
4.2.3. Conflict management ............................................................................................... 81
4.2.4. Volksvertegenwoordiging ........................................................................................ 81
4.2.5. Recrutering, selectie en training .............................................................................. 81
4.2.6. Legitimatie................................................................................................................. 81
4.2.7. Agendasetting............................................................................................................ 81
4.3. Structurele kenmerken van een parlement .................................................................... 81
4.3.1. Unicamerale en bicamerale parlementen ................................................................ 81
4.3.2. Leden en samenstelling van een parlement ............................................................ 82
4.4. Interne organisatie van het parlement ............................................................................ 82
4.4.1. Indelingen van toepassing op ieder parlementslid.................................................. 82
4.4.2. Politieke organen van het parlement ...................................................................... 83
4.5. De wetgevende macht van het parlement ...................................................................... 84
4.5.1. Bevoegdheden van de wetgevende macht .............................................................. 84
4.5.2 Hoe komt een wet tot stand?..................................................................................... 84
4.5.3. Wetten met een bijzondere meerderheid .................................................................... 85
4.5.4. Alarmbelprocedure ................................................................................................... 85
4.5.5. Het parlement als grondwetsherziener ................................................................... 85
4.6. Relatie tss parlement en regering : de controlerende taak van het parlement ............. 86
4.6.1. Vragen, interpellaties, moteis en resoluties ............................................................ 86
4.6.2. Parlementaire onderzoekscommissies ..................................................................... 86
4.6.3. Controle naar aanleiding van de goedkeuring van de begroting ........................... 86
4.6.4. Het geven van vertrouwen aan de regering ............................................................ 86
5. Politieke verantwoordelijkheid ............................................................................................... 86
6. Uitleiding .................................................................................................................................. 88
Hoofdstuk 8. De uitvoerende macht : de regering ........................................................................ 88
1. De uitvoerende macht : de regering staat centraal ................................................................. 88
1.1. Inleiding ............................................................................................................................ 88
1.2. Het staatshoofd ................................................................................................................. 89
1.2.1. Het presidentiële regime .......................................................................................... 89
1.2.2. Parlementaire systeem : constitutionele monarchie ............................................... 90
1.2.3. Tussen parlementair en presidentieel regime : semi-presidentiële regimes.......... 90
1.3. De regeringsvorming : enkele toepassingen van de rational-choice theorie ................ 91
2. De uitvoerende macht in België .............................................................................................. 92
2.1. De uitvoerende macht op federaal niveau : de koning en zijn ministers ...................... 92
2.2.1 Presidentialisering van de democratie : het toenemende politieke belang van de
premier. ............................................................................................................................... 92
2.1.2. Ministers en staatssecretarissen ............................................................................... 92
2.1.3. Kroonraad, ministerraad en kernkabinet ................................................................ 93
2.2. De vorming van de federale regering .............................................................................. 94
2.3. Het ontslag van de federale regering ............................................................................... 95
2.4. Hoe komen beslissingen van de uitvoerende macht tot stand? ..................................... 96
2.5. De uitvoerende macht op regionaal niveau .................................................................... 97
3. Hoe wordt de regering ondersteund in haar taken? .............................................................. 97
3.1. Ministeriële kabinetten : functies en kritiek .................................................................. 97
3.2. Enkele aanvullende beleidsinstrumenten ....................................................................... 99
3.2.1. De begroting .............................................................................................................. 99
3.2.2. Het rekenhof ........................................................................................................... 100
3.2.3. De raad van state ..................................................................................................... 100
3.2.4. Het grondwettelijk hof. .......................................................................................... 101
4. Uitleiding ................................................................................................................................ 101
Hoofdstuk 9. Openbaar bestuur en beleidsvorming .................................................................... 101
1. Inleiding .................................................................................................................................. 101
2. Het openbaar bestuur uiteengelegd ...................................................................................... 101
2.1. Openbaar bestuur en sturen ........................................................................................... 101
2.2. Ambtenaren en de organisatie van het openbaar bestuur............................................ 102
2.3. Van de klassieke bureaucratie naar het Nieuw Publiek Management ........................ 102
2.3.1. Max Weber en het bureaucratische model ........................................................... 102
2.3.2. Kritiek op de 'neutrale' ambtenaar. ....................................................................... 103
2.3.3. Het Nieuw Publiek Management (NPM) .............................................................. 103
2.3.4. Run government like a business ............................................................................ 106
2.3.5. De moeizame modernisering ................................................................................. 107
2.4. Het binnenlands bestuur als instrument ....................................................................... 107
2.4.1. Bestuursvormen in het binnenlands bestuur ........................................................ 107
2.4.2. Het management van bestuurlijke relaties ............................................................ 108
3. Beleidsvorming en beleid als object van wetenschap .......................................................... 109
3.1. Laswell : de grondlegger................................................................................................. 109
3.2. Kijken naar beleid........................................................................................................... 110
3.2.1. Het rationele model en de kritiek daarop. ............................................................ 110
3.2.2.Het incrementele model .......................................................................................... 110
3.2.3. Agendavorming : barrièremodel of stromenmodel .............................................. 111
3.3. Fasen in de beleidsvorming en de verhouding politici – ambtenaren ........................ 111
3.3.1. De klassieken en de modellen : de beleidsvoorbereiding ..................................... 111
3.3.2. Beleid is ook beleidsuitvoering, uitvoering is ook beleid ..................................... 112
3.3.3. Beleidsnetwerken ................................................................................................... 113
Hoofdstuk 10. Democratie .......................................................................................................... 113
1. Inleiding .................................................................................................................................. 113
2. Democratie, een universeel ideaal? ....................................................................................... 114
2.2. Universele (ontstaans)voorwaarden voor democratie? ................................................ 114
3. Pacificatiedemocratie ............................................................................................................. 115
4. Sociaal kapitaal ....................................................................................................................... 116
5. Een poging tot (zinloze) definiëring ..................................................................................... 116
5.1. Enkele aanverwante begrippen ..................................................................................... 117
5.2. Classificaties .................................................................................................................... 117
6. Bestanddelen van democratie ................................................................................................ 118
6.1. Door, voor en van het volk ............................................................................................ 118
6.2. Naar een omschrijving van de centrale principes van de liberale parlementaire
democratie.............................................................................................................................. 119
7. Democratie en vertegenwoordiging ...................................................................................... 120
7.1. Inleiding .......................................................................................................................... 120
7.2. Een korte geschiedenis van het begrip vertegenwoordiging ....................................... 121
7.3. Vormen van vertegenwoordiging.................................................................................. 122
7.3.1. Vertegenwoordiging als een formele structuur .................................................... 122
7.3.2. Descriptieve en symbolische vertegenwoordiging ............................................... 122
7.3.3. Substantiële vertegenwoordiging........................................................................... 123
7.4. Modellen van vertegenwoordiging ............................................................................... 123
7.4.1. Delegate model........................................................................................................ 123
7.4.2. Trusteemodel........................................................................................................... 123
7.4.3. Mandate model ....................................................................................................... 124
7.4.4. Resemblance model ................................................................................................ 125
7.4.5. Creatieve vertegenwoordiging ............................................................................... 125
7.4.6. Vertegenwoordiging van bovenaf, van onderuit, vooraf en achteraf .................. 125
7.5. Representativiteit ........................................................................................................... 126
7.5.1. Formele representativiteit ...................................................................................... 126
7.5.2. Descriptieve representativiteit ............................................................................... 126
7.5.3. Substantiële representativiteit................................................................................ 127
8. Democratie en verkiezingen .................................................................................................. 127
8.1. Verkiezingen als cruciale fase van machtsoverdracht .................................................. 127
8.2. Kiesstelsels....................................................................................................................... 128
8.2.1. Verschillende verkiezingstechnieken.................................................................... 128
8.2.2. Een kiessysteem in werking ................................................................................... 129
8.3. Wie is het volk? .............................................................................................................. 130
9. Uitleiding : naar democratie zonder politiek? ...................................................................... 131
Hoofdstuk 11. Europese en internationale politiek ..................................................................... 132
1. Europese Unie......................................................................................................................... 132
1.1. Inleiding .......................................................................................................................... 132
1.2. Drie dynamieken ............................................................................................................ 133
1.2.1 Uitbreiding ............................................................................................................... 133
1.2.2. Verdieping ............................................................................................................... 134
1.2.3. Gevoeligheid voor nationale soevereiniteit .......................................................... 134
1.2.4. Conclusie ................................................................................................................. 134
1.3. De belangrijkste instellingen in de EU .......................................................................... 135
1.3.1. Europese raad .......................................................................................................... 135
1.3.2. Eurpese Commissie ................................................................................................. 135
1.3.3. Raad van ministers .................................................................................................. 135
1.3.4. Europees parlement ................................................................................................ 135
1.3.5. Hof van Justitie ....................................................................................................... 135
1.3.6. Adviesorganen : Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de
Regio's................................................................................................................................ 136
2. Internationale politiek ........................................................................................................... 136
2.1. Inleiding .......................................................................................................................... 136
2.2. De basisdynamiek van wereldpolitiek........................................................................... 136
2.3. De actoren van de wereldpolitiek.................................................................................. 137
2.4. Wereldpolitiek in de 21ste eeuw ................................................................................... 138
2.5. Uitleiding ........................................................................................................................ 139
Hoofdstuk 1. Wat is politiek?
1. Inleiding
Politicologie heeft geen monopolie op de studie van politiek, het integreert alle nuttige
inzichten uit andere disciplines en past ze toe op het domein van de politiek. Politicologie heeft
ook verschillende deeldisciplines.
De omschrijving van politiek is onderwerp van politicologische en politieke discussies. Politiek
is een deeldomein van de samenleving met vage, veranderende grenzen.
Beantwoorden vraag “Wat is politiek?” is fundamenteel en noodzakelijk. Maar er zal nooit
eensgezindheid zijn.
1.1. Een heterogene discipline
Er is een grote verscheidenheid in de politicologie omdat het een heterogene discipline is.
Vanuit de politicologie is er een toenemende openheid voor en nieuwsgierigheid naar wat in
subdisciplines aan het gebeuren is. Een toenemende gedeelde intellectuele agenda door de
meeste subdisciplines maakt het mogelijk dat theoretische innovaties reizen over de
subdisciplinaire grenzen.
Die diversiteit is een goede zaak, maar dit mag niet leiden tot sectaire isolatie en dialoog is
essentieel. Het veld van de politieke wetenschappen wordt gekenmerkt door een grote en zeer
diverse verzameling van invalshoeken, onderzoeksvragen en methodes om die te
beantwoorden.
1.2. Een wetenschappelijke discipline?
Is politicologie wel een wetenschappelijke discipline? Er is een formele erkenning van
politicologie als wetenschap. Maar het gaat om het kennistheoretische en filosofische debat.
Kan je met de nodige objectiviteit, neutraliteit of afstand politiek bestuderen?
Het epistemologische en ontologische debat wordt ook binnen de politicologie gevoerd. Voor
sommigen is politicologie een wetenschap die zich enkel mag bezighouden met de waardevrije
en neutrale empirische studie van waarneembare verschijnselen, waarbij eigen standpunten of
voorkeuren niet enkel uitgesloten moeten maar ook kunnen worden. Voor anderen moet
politicologie zich ook buigen over de relaties en logische verhoudingen tussen concepten en
verborgen machtsstructuren die politieke uitkomsten beïnvloeden. Volgens nog anderen
kunnen we geen neutrale waarnemers zijn van de politieke wereld waaraan we zelf deelgenoot
zijn.
Shively maakt een onderscheid tussen politicologen die denken dat politiek zo complex en
divers is dat we niet moeten proberen om het te herleiden tot exacte regelmatigheden die voor
alles kunnen gelden.
Anderen denken dat dit niet voldoende wetenschappelijk is en dat we op zoek moeten gaan
naar de regelmatigheden via een grote reeks van feiten en gebeurtenissen.
De discussie over subjectiviteit en objectiviteit wordt vooral bij de sociale wetenschappers
gevoerd. De onderzoekers zijn namelijk een actief en participerend bestanddeel van hun eigen
onderzoekswereld.
In welke mate is er invloed? Hier kan geen eenduidig antwoord op gegeven worden.
Objectiviteit is in vele gevallen een fata morgana.
Politicologisch onderzoek in altijd in zekere zin subjectief, maar zij is wel gebonden aan de
voorschriften van de deontologie en methodologie.
De nadelen van subjectivitiet worden opgevangen door intersubjectiviteit : de confrontatie en
juxtapositie van subjectiviteiten. Er zijn verschillende onderzoekers bezig met hetzelfde thema.
1.3. Een discipline met taalproblemen
Taal is essentieel in de politiek, vaak is politiek een woordenspel.
Woorden hebben een cognitieve en associatieve betekenis.
Het probleem van politiek is, dat wetenschapstaal gelijk is aan omgangstaal. Een oplossing
hiervoor kan zijn om een totaal nieuw vocabularium uit te vinden. Robert Dahl probeerde dit
met de constructie van polyarchie. Hij wil het woord democratie in de wetenschap vermijden
en geeft er een conceptuele betekenis aan. Een systeem waarbij velen beurtelings deel hebben
aan de heerschappij als gevolg van de concurrentie tss wisselende minder/meerderheden.
Pogingen om nieuwe woorden in het wetenschappelijk politicologenjargon te krijgen zijn
zeldzaam en zonder succes.
Duidelijkheid over concepten, woorden en definities is een zaak van het respecteren van de
sociaal-wetenschappelijke methodologie.
Politiek gaat over het besturen van een samenleving, een samenleving die verbonden is met een
grondgebied.
2. Wat is politiek?
Als mensen politiek bestuderen, maken ze er een ontologisch statement van omdat daar
impliciet een begrip van wat politiek is in vervat moet liggen. We moeten kunnen zeggen wat
de aard van politiek is. Dit is onduidelijk en het antwoord heeft belangrijke epistemologische
gevolgen.
2.1 Geschiedenis
Politiek is afgeleid van het griekse  wat verwijst naar zaken die met de polis
(stadstaten).  (burger) en (de burger betreffend) zijn verwante woorden.
De mens is lid van de geordende gemeenschap en hoorde ook deel te nemen aan het publieke
leven ervan : de mens als burger van de polis ; zoön politikon. Van bij het begin heeft politiek
een meerduidige conceptuele betekenis.
Voor het begin van politiek wordt vaak naar Plato en Aristoteles verwezen. Plato gelooft sterk
in arbeidsverdeling. Iedereen moet op zijn manier bijdragen tot de staat. De staat is een
organisch geheel en iedereen heeft daarin een specifieke plaats. Burgers moeten zich zien als
een deel van een groter geheel. Vrije wil is ondergeschikt aan het staatsbelang.
Volgens Aristoteles was een volwaardig menselijk leven of eudaimonia enkel mogelijk binnen
een politieke gemeenschap. Het goede leven is een volwaardig leven waarin alle menselijke
capaciteiten kunnen worden beleefd om zo alle morele deugden te ontwikkelen. Maar politikos
kan niet zomaar gelijkgesteld worden aan politiek zoals we het vandaag de dag kennen. Het
stond tegenover het begrip idiotès of zich buiten het maatschappelijke leven stellen. De polis is
meer dan een institutie, het is een morele en politieke gemeenschap, gericht op autonomie en
zelfbestuur waarin directe democratie als waarde en doel op zichzelf belangrijk is.
Zoön politikon moet eerder vertaald worden als sociaal wezen. De mens zoekt gezelschap van
andere mensen op. Bij Aristotels verwijst politiek in zijn meest algemene betekenis naar de
zoektocht naar een goede samenleving.
Die invullingen van het concept politiek verwijzen naar een specifieke context van de Griekse
en Romeinse stadstaten. Met het einde van de klassieke periode verdwijnt dit begrip om pas
terug op te duiken in de late Middeleeuwen en zorgt voor een revival.
Bij Machiavelli is politico de uitdrukking van het republikeinse regime. Il principe gaat over de
vraag hoe vorsten macht kunnen verwerven en nadien behouden. Het gaat om de techniek van
de macht, om de middelen die nodig zijn om macht te verwerven en te behouden, om de staat
te beschermen.
Het begrip staat is afgeleid van status regis (staat van de koning), maar na verloop van tijd wordt
dit onpersoonlijker en slaat het op de staat als abstractum. Politiek verwijst naar het nieuwe
verschijnsel staat en naar een techniek om met macht om te gaan.
Wanneer met de Franse Revolutie nieuwe politieke stromingen ontstaan groeit een nieuw
dynamisch begrip van politiek en verwijst naar de inrichting binnen de staat. Politiek staat voor
de manier waarop het gedachtegoed van nieuwe stromingen moet worden gerealiseerd, hoe
moet de samenleving worden georganiseerd?
In de loop van de tijd werden er verschillende betekenissen gegeven aan het begrip politiek,
niet enkel conceptueel maar ook associatief. Vandaag zijn er verschillende betekenissen in
omloop. Maar sinds de klassieke oudheid wordt politiek omschreven als de zoektocht naar de
beste staatsvorm om de menselijke deugden te realiseren.
2.2. Essentially contested concept?
Er bestaat geen onomstreden betekenis van politiek, maar ongeveer iedereen weet wel wat
ermee bedoeld wordt. Politiek is geen eendimensionaal begrip en de politicoloog moet over en
binnen de samenleving communiceren in de taal van die samenleving.
De wetenschappelijke taal over politiek is de taal van de politiek zelf en de betekenis van
woorden is de inzet van discussie en strijd. W.B. Gallie heeft het over een “essentially contested
concept”. Alle centrale begrippen in de politiek zijn wezenlijk betwist volgens Connolly.
Wat als politiek gezien wordt is afhankelijk van conventies, van tradities en gebruiken maar
ook van de vraag of er publiek debat over ontstaat. Politiek heeft dus geen duidelijke grenzen.
Politiek is een containerbegrip. De verschillende inhouden die politiek in verschillende
contexten krijgt, hebben geen gemeenschappelijke kern, maar ze lijken op elkaar als
familieleden die een aantal kenmerken in steeds andere combinaties vertonen.
Politiek is een essentieel gecontesteerd begrip omdat alle bouwstenen die zouden worden
gebruikt om de inhoud ervan te bepalen op zichzelf ook gecontesteerd zijn.
Maar we moeten nagaan over welke woorden we wel aanvaardbare omschrijvingen vinden, een
kern vastleggen. Er is geen alternatief, zonder deze poging tot begripsbepaling zal
communicatie bijzonder moelijk worden.
We moeten ons bewust zijn van de betwistbaarheid van elke defintie van politiek.
2.3. Indeling 1 : vier dimensies van Heywood
We kunnen proberen om alle definities of visies te ordenen. Heywood maakt een onderscheid
tss 4 visies op politiek.
Politiek is een kunst, geen wetenschap. Het is de kunst van het besturen : uitoefenen van macht
en controle in een samenleving via het nemen en afdwingen van collectieve beslissingen. Dit is
de traditionele polis betekenis. Politiek is alles wat de staat aanbelangt en richt zich vooral op
de overheid en overheidsoptreden. Het reageert op externe input en een systeem van sociale
organisatie gecentreerd rond de overheid en wordt bedreven door een beperkte en specifieke
groep van mensen. Het studiedomein van de politicoloog is het overheidsbeleid.
Politiek is dus een kwestie van het besturen van de staat.
In de tweede visie verwijst politiek naar het publieke leven. Het onderscheid tss het politieke
en het niet-politiek valt samen met dat tss publieke en private. Politiek is een ethische activiteit
gericht op het realiseren van het goede voor de hele gemeenschap. Het is daarmee ruimer dan
de overheid of de staat. Maar waar stopt het publieke en begint het private? Het persoonlijke
valt buiten de politiek, politiek stopt aan de voordeur. Politicologie onderzoekt alles wat de
koers van de hele gemeenschap bepaalt, binnen of buiten het overheidsapparaat.
Een derde invulling van politiek is politiek als compromis en consensus en verwijst naar de
manier waarop beslissingen worden genomen. Een politieke oplossing is er een waar via debat
en onderhandeling wordt gepoogd om onverzoenbare eisen met elkaar te verzoenen in een voor
iedereen aanvaardbare oplossing. Om dat goed te organiseren is een spreiding van macht nodig.
Politiek is dus een organisatievorm waarbij macht over velen verspreid is. Politicologie
bestudeerd de manier waarop collectieve beslissingen worden genomen.
In een vierde benadering wordt politiek gezien als een zeer brede activiteit. Politiek is overal en
altijd aanwezig, waar sociale activiteiten, groepen of instellingen bestaan. Politiek gaat over
verdelingsvraagstukken en over conflict en diversiteit in een context van schaarste. Politiek is
veel ruimer dan de staat, de publieke sfeer, of de kunst om verschillende belangen te verzoenen.
Het gaat over strijd, over heerschappij en verdrukking. Politiek is een algemeen verschijnsel
maar een gericht op de machtsstrijd om schaarse middelen.
2.4. Indeling 2 : domein-en aspectbenadering
In de diversiteit van definities en omschrijvingen van politiek zijn patronen te vinden. Vaak
kunnen de meeste ervan in een domein-of aspectbenadering worden ingedeeld.
In de aspectbenadering is politiek een aspect van alle sociale verhoudingen, van alle gedrag die
in hun gemeenschap een duidelijke hiërarchie of machtspatronen laten zien. Politiek is een
sociaal proces. Politiek kan een verdelingsstrijd zijn ( Laswell), kan over verdeling en
rechtvaardigheid gaan (Friedrich), als het uitoefenen van macht (Dahl), conflict (Schmitt).
Mensen en hun leiders worden verdeeld door tegenstrijdige belangen, doelen, ... maar moeten
anderzijds samenwerken om niet in totale anarchie te vervallen en zoveel mogelijk van de eigen
doelstellingen via samenwerking te realiseren.
Volgens Parsons gaat politiek om hulpbronnen, doeleinden en gemeenschap. Duverger
omschrijft politiek als de strijd om macht en het scheppen van een rechtvaardige orde.
Dierickx ziet politiek als een interactieproces waarbij mensen op elkaar inwerken en op elkaar
reageren, een proces dat wordt gekenmerkt door zes elementen of fasen. Politiek vindt haar
oorsprong in een probleem (1). Het doel van deze interactie is via het voeren van beleid of het
inzetten van middelen het probleem aan te pakken (2). Dat brengt conflicten (3) met zich mee,
waar voor macht (4) wordt ingezet. Dat leidt tot gemeenschappelijke besluiten (5) en dus een
gemeenschappelijk beleid (6).
Volgens Schattschneider ligt de essentie van politiek bij conflict
Al deze definities hebben gemeen dat ze geen betrekking hebben op specifieke instellingen of
sectoren. Politiek kan dus overal in de samenleving aanwezig zijn.
Volgens Valkenburgh is politicologie gericht op de studie van politiek en het element dat voor
het gehele politiek bedrijf karakteristiek genoemd kan worden is de macht. Macht is een
centraal concept in de politiek, maar we vinden het terug in de hele samenleving.
Politiek is de conflictsfeer bij uitstek, aldus bestudeert politicologie macht en conflicten. Dit
zijn onderdelen van het menselijk handelen, aspecten van het menselijk gedrag. Maar Shiveley
wijst er ook op dat het onderscheid tss politiek en niet-politiek soms moeilijk te maken is.
Jackson en Jackson onderschrijven de stelling dat er twee basiskenmerken zijn van politiek :
gebruikelijke beslissingen nemen voor een groep mensen en sommige individuen die macht
uitoefenen om die beslissingen te nemen. Volgens hen zijn de kernconcepten van politiek
macht, autoriteit en legitimiteit
Politiek duikt op in heel wat menselijk gedrag, vaak wanneer machtsuitoefening via vormen
van besluitvorming rond conflictsituaties in het spel is.
Tegenover de aspectbenadering staan beschrijvingen die politiek beperken tot een afgebakende
sfeer van menselijke organisaties, instellingen en actoren. Er is dus sprake van een afzonderlijk
politiek domein. Politicologie gaat dan om de studie van actoren en processen in deze
afgebakende sfeer van de samenleving.
Volgens Barents is politicologie de wetenschap die het leven van de staat bestudeert. Volgens
Hoogerwerf gaat het bij politiek om het overheidsbeleid, alsmede de totstandkoming en
effecten ervan. Politiek is de inhoud, processen en effecten van het overheidsbeleid.
Een aantal auteurs beschrijven politiek wat preciezer. Fennema omschrijft politiek als het
proces van articulatie van maatschappelijke tegenstellingen op het niveau van de staat. Politiek
gaat om conflicten op het niveau van de staat. Stuurman definieert politiek als het proces
waarin maatschappelijke conflicten worden uitgedrukt, verbonden en opgelost in
staatsapparaten. Jacobsohn zegt dat politieke wetenschappen de analyse is van de staat en de
relatie die mensen hebben met de regering.
Jackson en Jackson omschrijven politieke wetenschappen als de studie of hoe georganiseerde
ruzies worden gearticuleerd en opgelost door publieke beslissingen gemaakt door de regering.
Ook macht duikt op in domeinbenaderingen van politiek. Klaus en Buhr omschrijven politiek
als de strijd tussen klassen om de staatsmacht.
Aan beide invalshoeken zijn voor-en nadelen. Aspectbenaderingen hebben het voordeel dat ze
het mogelijk maken om allerlei organisaties, instellingen of actoren in de politicologie te
bestuderen. Aspectbenadering is vruchtbaar als het gaat om generaliseerbare kennis over
politieke processen. Maar die benadering heeft ook nadelen : het wordt moeilijk aan te geven
welke politieke proecessen of verschijnselen belangrijker zijn dan anderen.
Domeinbenadering bakent wel af en legt de nadruk meer op concrete inhoud. Ook hier zijn er
nadelen. Zo zijn de begrippen staat en overheid niet probleemloos.
Wat onderdeel is van overheid of staat verschilt van land tot land maar ook in de loop van de
geschiedenis. Het voordeel dat concrete inhoud en processen makkelijker aan bod komen,
vormt meteen ook een nadeel.
2.5. De relativiteit van indelingen
Er zijn veel definities die buiten de aspect-en domeinbenadering vallen.
2.5.1. Carl Schmitt
Als politiek een zelfstandige sfeer van het menselijk denken en handelen is, dan moet het
specifiek politieke in het laatste onderscheid gelegen zijn.
Volgens Schmitt kunnen we enkel tot een begripsbepaling van het politieke komen door de
specifiek politieke categorieën bloot te leggen en te identificeren. Het politieke heeft eigen
criteria tov de andere domeinen van het menselijke handelen en denken. Het elementair
criterium van het politieke moet een apart onderscheid zijn : vriend en vijand. Dit onderscheid
is bedoeld om de uiterste graad van intensiteit van een verbinding of scheiding aan te geven.
Schmitt wijst op het grote belang van een unieke omschrijving het politieke en van een
duidelijk onderscheid en van tegenstelling tss politieke visies. De negatieve connotatie van deze
dichotomie is verbonden aan de negatieve kleuring van woorden zoals strijd, conflict, ...
De essentie van politiek is terug te brengen tot conflict en samenwerking ten gevolge van
onverenigbare doelstellingen of belangen. Tegenstelling of herkenbare politieke verschillen zijn
een basisvereiste voor het oprecht functioneren van een democratisch bestel. Deze verschillen
maken ook de kern van de democratie uit. Via de keuze uit alternatieven kunnen kiezers het
beleid sturen
Bij Schmitt is politiek niet beperkt tot een bepaald domein. De staat is wel de centrale locus van
politiek maar politiek kan overal ontstaan waar tegenstellingen een hoge mate van intensiteit
bereiken. Het gaat niet om een bepaald aspect van het menselijk handelen, maar om de
intensiteit van conflict, om de tegenstelling. De vijand bij Schmitt is een publieke vijand en
heeft betrekking op collectiviteiten, maar er is wel altijd de mogelijkheid van open oorlog. Dat
verklaart de spanning in de politiek. Het onderscheid vriend-vijand leidt tot ontideologisering
van conflicten. Politiek heeft-volgens Schmitt- betrekking op conflicten tss staten, op
buitenlandse politiek.
Schmitt heeft nadrukkelijk gewezen op de noodzaak van een onderscheidend criterium van
politiek en op conflict als centraal onderdeel van politiek.
2.5.2. David Easton
Volgens Easton is de menselijke conditie er een van schaarste : politiek gaat over het toedelen
van schaarse waarden. Door de schaarste bestaan er daarover conflicten, dus is er een institutie
nodig die de toedeling van waarden kan uitvoeren op een manier die in de samenleving als
gezaghebbend wordt geaccepteerd. Easton bakent de definitie van politiek af door op te merken
dat het om beslissingen gaat die gezaghebbend zijn voor de hele samenleving. Bovendien is er
nog het onderscheid politiek – parapolitiek (interne politieke systemen van groepen of
organisaties). Daarmee is de definitie van politiek beperkter, maar veronderstelt ze niet dat
politiek uitsluitend in overheid of staatsorganisaties gelokaliseerd is. Maar de vraag blijft :
wanneer is iets relevant voor de hele samenleving?
Easton is ook belangrijk voor zijn systeembenadering. Ze trachten politiek als een geheel te
beschrijven. Er wordt gelet op de algemene kenmerken van het politieke systeem. De grens van
het systeem hangt af van de inhoud van het woord politiek. Het systeem moet een zeker doel
realiseren en heeft functies. De elementen vertonen een structuur die wordt beïnvloed door
cultuur en omgekeerd. Cultuur is de onderlaag van individuele attitudes en oriëntatie tav
politieke verschijnselen binnen een bepaald politiek systeem.
Centraal staat de ruil-en kringloopgedachte. Het systeem ontvangt input vanuit zijn omgeving
en verwerkt die tot output. Input van binnen het systeem worden withinputs genoemd. Die
hebben effecten op de omgeving en de invoerzijde van het systeem (feedback). Het politieke
systeem moet op de omgeving reageren. Maar het systeem heeft maar een beperkt aantal
middelen om alle inputs te verwerken. Daarom zijn er selectiemechanismen : gatekeepers. Die
regelen de instroom van eisen.
Een systeem moet in staat zijn en blijven om twee functies te vervullen : gewaardeerde
goederen toebedelen voor de maatschappij en deze toebedeling als bindend doen aanvaarden.
Er is sprake van stress van het systeem als deze twee variabelen voorbij het kritieke punt
dreigen te komen : wanneer autoriteiten geen beslissingen meer kunnen nemen of wanneer die
beslissingen niet meer als bindend aanvaard worden.
Systeemtheorie bestudeert de mate van stress en de manier waarop er mee wordt omgegaan.
De input is gevarieerd en kan bestaan uit eisen of signal input en steun of maintenance input.
De eisen zijn vragen van groepen of individuen om een politike oplossing. Wanneer de eisen te
gevarieerd zijn kan dat leiden tot content overload : de verwerking van de ene eis, staat de
andere in de weg. Er is ook nog volume overload : het aantal gestelde eisen is te groot waardoor
ze niet allemaal verwerkt kunnen worden.
De relatie tss output en input is van belang omdat de integratie en stabiliteit van een politiek
systeem sterk afhankelijk zijn van de mate waarin output door de leden van de samenleving
wordt geacfepteerd. Door feedback wordt nagegaan wat de reacties op output zijn.
Het input-outputmodel laat de politiek toe om heel veel en heel uiteenlopende politieke
processen en instellingen te bestuderen en een plaats te geven. Het biedt een raamwerk om
allerlei verschijnselen een plaats te geven.
2.6. Omschrijving van politiek : naar een synthese
Een defintie moet de kern van de zaak raken, aansluiten bij het spraakgebruik en zich tot
wezenlijke kenmerken beperken.
Politiek is een sociaal verschijnsel, dwz dat het enkel kan bestaan in de verhoudingen en
interacties tss mensen. Politiek betreft zaken die voor een groep of collectiviteit als geheel
worden geregend. In het bijzonder heeft politiek betrekking op vormen van samenwerking en
conflict mbt collectieve beslissingen, dwz beslissingen die in naam van en voor de hele politieke
gemeenschap moeten worden genomen om het samenleven te ordenen via bindende regels.
Daartoe hebben zich specifieke instellingen en procedures ontwikkeld, alsook een politieke
cultuur. Essentieel voor deze gestelde vormen van besluitvorming en conflictbeheer is het
gebruik van macht en dus de ontwikkeling van machtsposities. Politiek heeft een inzet, het gaat
om de competitieve realisatie van doelen en de bescherming van belangen in een omgeving van
schaarste en onverenigbare doelen en criteria. Deze inzet (belangen, doelstellingen) en de
manier waarop collectieve conflicten via politiek optreden worden geregeld, zijn het product
van materiële omstandigheden, maar ook van verschillende en uiteenlopende, geïntegreerde
maatschappijanalyses, waarden en normen en politieke strategie. Laatsgenoemde instrueren
politiek gedrag en ondersteunen de creatie van belangen, doelstellingen en oplossingen.
2.7. Politieke conflicten
De studie van conflictsituaties en conflictgedrag staat centraal in de politicologie.
Conflictsituaties worden gekenmerkt door de aanwezigheid van belangentegenstellingen zodat
doelbereiking door een partij de doelbereiking door de andere partij geheel of gedeeltelijk in de
weg staat. Conflictsituaties zijn situaties waarbij er een onverenigbaarheid van doelstellingen
bestaat.
Onverenigbaarheid van belangen of doelen is niet hetzelfde als verschil tss doelen of belangen.
Als doelen niet onverenigbaar zijn, betekent dat niet dat de realisatie van de ene ook bijdraagt
tot de realisatie van de andere.
Volgens Koch is conflictgedrag gedrag dat kan worden aangeduid als wederzijdse tegenwerking
en dat er op is gericht in een conflictsituatie de eigen doelstellingen te verwezenlijken.
Soms is gedrag gericht op eigen doelbereiking en niet zozeer op verhindering van de
doelbereiking van de anderen. Anderzijds kan ook het verhinderen van de doelbereiking van
een ander het voornaamste streven te zijn.
Conflicten zijn legio in een samenleving. Waarom zijn conflicten onvermijdelijk? Dit heeft te
maken met de menselijke natuur. Een van de bekendste verklaringen is de frustratieagressietheorie. Voor agressief gedrag is frustratie nodig. Omgekeerd leidt frustratie altijd tot
een vorm van agressie. De relatieve deprivatietheorie heeft ook bekendheid in de politiek.
Deprivatie is de noodzakelijke voorwaarde voor conflictgedrag. Deprivatie is het door het
subject waargenomen verschil tss datgene waar hij recht op meent te hebben en datgene wat
hem ook werkelijk wordt toebedeeld. Het gaat om de grootte van het verschil tss wat men
verwacht of waarop men denkt recht te hebben enerzijds en wat men krijgt anderzijds.
De meest evidente bron van conflict is het gegeven van schaarste. Er zijn in een maatschappij
heel veel en heel uiteenlopende vragen en eisen terwijl de overheidsmiddelen beperkt zijn. Er
moeten keuzes gemaakt worden. De door iedereen gewenste zaken worden value issues
genoemd en staan tegenover position issues die doelen betreffen die omstreden zijn.
Zelfs indien er overeenstemming bestaat over an te streven doelen en te volgen methoden kan
er nog conflict ontstaan over de prioriteit die aan verschillende doelen en methodes om ze te
realiseren kan worden gegeven.
Er bestaat geen onverbrekelijk verband tss conflictsituatie en conflictgedrag. Maar zonder
handelingsaspect is er ook geen conflict. Zowel het handelingsaspecct als het inhoudelijk aspect
moeten aanwezig zijn. Zo leiden conflictsituaties niet noodzakelijk tot wederzijdse
tegenwerking. Er kan maar van conflict sprake zijn als A voor de eigen doelbereiking
afhankelijk is van het gedrag of de doelbereiking van B.
Hoe groter de interdependentie in een samenleving, hoe meer kans op conflicten en hoe sterker
de noodzaak aan politiek. Maar bij hoge interdependentie neemt de kans op oplossingen toe,
omdat alles aan elkaar gekoppeld is.
Indien de bevolking gefragmenteerd is in groot aantal groepen van wisselende samenstelling,
kan dat een conflictregulerend effect hebben : cross cutting cleavages.
Conflict heeft een inhoudelijk en handelingsaspect :
Verticaal vermindert de intensiteit van het gedrag van de uitersten naar het midden.
Horizontaal loopt van onvereningbaarheid tot symbiose.
Onverenigbaarheid van doelen leidt niet per definitie tot conflict. Het is zelfs mogelijk bij
tegengestelde belangen om toch tot gemeenschappelijke actie te komen. Toch kan er strijd
optreden bij samenvallende belangen.
3. Uitleiding
Er zijn veel kandidaten voor een definitie van politiek. De centrale begrippen zijn niet neutraal.
De onduidelijkheid en het gebrek aan eensgezindheid over politiek hebben niet verhinderd dat
deze discipline inzichten en benaderingen heeft ontwikkeld die politiek begrijpelijker maakt.
Hoofdstuk 2. Ideologieën
1. Inleiding
Het begrip ideologie neemt een centrale plaats in. Politiek gaat over het verzoenen van
conflicterende visies over wat moet gebeuren. Over ideologie bestaat weinig eensgezindheid.
Het is een begrip met vele betekenissen. Binnen ideologische families is er trouwens ook heel
wat onderlinge discussie en variatie.
Ideologie is een geladen concept. Ook in het dagelijks gebruik wordt ideologie vaak als
waarheidvervalsend gebruikt. Een objectieve kijk staat tegenover een ideologische visie.
Ideologisch denken zou wijzen op gepassioneerde irrationaliteit of stereotypering. Ideologie
heeft niet altijd een positief imago. Maar men vergeet vaak dat mensen niet in staat zouden zijn
om te overleven zonder een of andere vorm van preconcepties.
De connotatieve betekenis bij ideologie is groter dan de denotatieve. Ideologie is een coherent
geheel van opvattingen over de organisatei van de samenleving, vaak gebaseerd op een specifiek
mensbeeld en heeft betrekking op een groot aantal maatschappelijke deeldomeinen. In
politicologie wordt ideologie vaak gebruikt om te verwijzen naar de intellectuele inhoud van
politieke stromingen. De -ismen willen in de traditie van de verlichting vorm geven aan de
samenleving. Ideologie en macht gaan nauw samen en wordt vaak gebruikt ter legitimiteit van
bepaalde acties of praktische voorstellen.
Onderzoek naar ideologie is er in vele vormen en gedaanten. Men concentreert zich vooral op
de ontwikkeling en samenhang van een ideologie.
Inzicht in de inhoud en geschiedenis van ideologieën is belangrijk. Ideologie is een van de vele
inspiratiebronnen van gedrag. In zekere zin is de realisatie van ideologie ook de doelstelling van
politiek handelen. Ze wordt zelden door een massa aangehangen in hun volle en inhoudelijke
vulling. Toch heeft en hanteert iedereen een impliciet waardesysteem.
2. Ideologie, een concept ter discussie
2.1. Geschiedenis van het concept ideologie
Het woord ideologie is een kind van de verlichting en zou voor het eerst gebruikt zijn door
Antoine Destutt de Tracy. Hij had een nieuwe, empirische wetenschap voor ogen : een ideeologie. Een wetenschap die valse van ware ideeën zou kunnen onderscheiden.
Napoleon gebruikte het met een negatieve connotatie. Een ideoloog was wie blind was voor de
werkelijkheid en zich enkel door abstracte idealen liet leiden.
Het woord ideologie heeft zijn grote betekenis en negatieve bijklank vooral te danken aan het
indrukwekkende werk van Karl Marx en Friedrich Engels : de ideeën van de heersende klasse
zijn in elk tijdperk de heersende ideeën. Marx omschreef ideologie als vals bewustzijn, als een
aanduiding van ideeën zonder basis in de materiële werkelijkheid en gaf haar een negatieve
lading. Het is een instrument van verdrukking dat verdraait en bedriegt en een
machtsmanifestatie.
Lenin beschouwde ideologie als een neutraal begrip en moet het proletariaat ook over een
ideologie beschikken dat door een intellectuele voorhoede in het proletariaat moet worden
geïnjecteerd.
Ook Antonio Gramsci is van betekenis geweest. Hij werkte vooral rond het begrip ideologische
hegemonie : het wereldbeeld van een bepaalde klasse is dominant omdat het door andere
klassen stilzwijgend wordt geaccepteerd.
Door het fascisme en de Koude oorlog heeft ideologie in de jaren 1950 en 1960 heel wat
aandacht gekregen.
Ideologie is volgens sommige conservatieve denkers doorgaans simplistisch, het gaat om
abstracte systemen die de natuurlijke sociale ordening verstoren. Binnen het conservatisme
opteerde men voor een traditiegebaseerde aanpak. Conservatisme is in de ogen van
conservatieven geen ideologie maar een houding.
Discussiepunten rond ideologie hebben betrekking op de relatie tss ideologie enerzijds en
wetenschap of waarheid anderzijds. Leven we vandaag in een tijdperk van het einde der
ideologieën waarin politieke conflicten een beperkt en zakelijk karakter hebben omdat alle
grote conflicten opgelost of beslecht zijn?
2.2. Discussies over ideologie
Wanneer we een omschrijving geven van ideologie, dan betekent diet niet dat alle aanhangers
van deze ideologie het met elkaar eens zijn over de inhoud van die specifieke ideologie.
Volgens sommigen is politiek niets meer dan een machtsstrijd. Ideologie is louter propaganda
om machtshandelingen te argumenteren. Ideologie is in deze window dressing om de
werkelijke redenen te verbergen. Volgens behaviouralisten zijn ideologie, ideeën, waarden, ...
irrelevant. Gematigde visies zeggen dat ideologie een inspiratiebron van gedrag is en een
relevant politiek discussiethema. Voor dogmatici geldt dat elk gedrag ingegeven moet zijn door
ideologische voorschrifren en overtuiging. Pragmatici stellen dat ideologie op een pragmatische
wijze moet worden gerealiseerd.
Zijn ideologieën goed of slecht? Sommigen bekijken ze negatief : ze maskeren echte
bedoelingen, verkleuren en staan een heldere kijk op de samenleving in de weg. Ze zijn
disfunctioneel voor de politiek. Anderen vinden ze dan weer positief en een aanwinst voor de
politiek omdat ze een geheel aan ideeën vormen met een praktische en maatschappelijke
functie. Ideologieën denken na over hoe de samenleving zou moeten zijn en zetten aan tot
nastreven van dit ideaal. Ze zijn functioneel omdat ze een bindmiddel vormen in een politieke
deelgemeenschap, inspanningen legitimeren en doelen en middelen vooropstellen.
Ideologieën op zichzelf zijn goed noch slecht. Ze zijn wat mensen er van maken.
3. Omschrijving van ideologie
Wat is ideologie? Het staat voor een brede waaier van betekenissen en er zijn weeral vele
definities.
Het is een neutraal concept dat verwijst naar een actiegericht gedachtesysteem, naar een set van
ideeën die de doelen en middelen van sociale actie poneren, motiveren of verklaren, onafgezien
van de vraag of die actie de sociale orde wil bevestigen, omverwerpen of langzaam aanpassen.
Ideologie is dus goed noch slecht, waar noch vals, open noch gesloten, bevrijdend noch
beklemmend. Ideologie kan alle van deze dingen zijn.
Deze omschrijving heeft het voordeel inclusief te zijn. Anderzijds is de neutraliteit ook een
nadeel omdat het concept zo algemeen wordt dat het inwisselbaar wordt met andere termen.
Het kan er op gericht zijn om de bestaande maatschappelijke toestand te behouden of die te
veranderen. Ideologieën vertonen ook in zekere mate een coherentie. Er zijn ook allerlei
mengvormen. Maar er zijn ook grenzen op de rekbaarheid. Om ideologie te bestuderen moeten
we het geheel van ideeën en stellingen opdelen en er de cruciale concepten van aanduiden.
Elke ideologie bestaat in principe uit drie bestanddelen. Ten eerste is ideologie een analysekader
: een diagnose van de maatschappij zoals ze is. Ideologie als een venster op de wereld. Ten
tweede is het een omschrijving van de ideale samenleving hoe ze zou moeten zijn. Het derde is
het operationele bestanddeel : de weg die moet worden gevolgd om een en twee met elkaar te
verbinden.
Elke ideologie kent een morfologie : een vorm en een structuur met daarrond een perifirie en
allerlei aangrenzende begrippen. Een ideologie overstijgt de conventionele grenzen tss politiek
en praktijk.
Ideologieën zijn analysekaders en zeggen hoe de ideale maatschappij eruit moet zien. Ze zijn
descriptief. Ze geven dingen een plaats in een bestaand sociaal milieu. Anderzijds bevatten ze
ook een reeks normatieve, prescriptieve stellingen, waardoor het ook waarden omvat. Ideologie
is geen wetenschap omdat ze een uitgesproken normatieve grondslag heeft en omdat ze niet de
nodige interne kritiek aan de dag legt.
Sommige benaderingen zijn heel duidelijk verbonden met of afgeleid van een ideologie of ze
liggen in de lijn van een specifieke ideologie. Ook “wetenschappelijke” benaderingen van
politiek dragen in zich een zekere normatieve geladenheid. Ze zijn gericht op het uittekenen en
realiseren van de ideale maatschappij. Ideologie is geen waarheid, maar een middel om een
waarheid te constueren.
Ideologie bereikt een fundamenteel niveau met abstracte ideeën en theorieën over hoe een
ideale maatschappij er moet uitzoen. Op het operationele niveau nemen ideologieën de vom aan
van strategieën en tacktieken. Ideologie komt tot uiting in retoriek, partijprogramma's, ...
4. Links en rechts : een politiek gps?
Heel wat mensen beschikken over een impliciet systeem om ideologieën en partijen als het
ware te rangschikken. Een populaire manier om het politiek landschap te structureren is de
links-rechts indeling.
Er bestaat discussie over de precieze oorsprong. Ze zou ontstaan zijn in het 17E Engelse
parlement. De regerende partij ging rechts en de oppositiepartij links van de voorzitter zitten.
Een andere verklaring vindt men terug bij de Franse Revolutie : enkele weken na de oprichting
van de Franse Staten-Generaal. Het kwam tot stand naar aanleiding van een debat over de vraag
of de koning over een legislatief veto mocht beschikken. De burgerij accepteerde dit niet en
wilde een grondwet. Ze nodigde de twee andere standen uit om te helpen. Een deel schaarde
zich aan de linkerkant bij de burgerij. De anderen (behoud koninklijke macht) bleven aan de
rechterkant.
Voorstanders van politieke verandering en egalitaire uitgangspunten worden links genoemd,
voorstanders van status-quo rechts en in het centrum degenen die een compromis willen
vormen.
Nadien is de term verspreid, maar niet in gelijke mate. Dit gebeurde op twee manieren : via de
parlementaire democratie en via het socialisme.
Er werd al heel wat onderzoek verricht. Links en rechts verwijzen wel degelijk naar een min or
meer omlijnde politieke inhoud.
Het nut van de indeling hangt af van de verwachtingen die men heeft. Ze zijn nuttig als we
verwachten dat ze een eerder algemene aanduiding vormen van de positie en inhoud van een
groot aantal houdingen of stellingen.
Wanneer we er van uitgaan dat het om een relatieve aanduiding gaat van de algemene richting
van sommige standpunten, dan zijn links en rechts wel bruikbaar. Het is eerder een
richtingaanwijzer.
Over de hedendaagse gebruikswaarden van links-rechts bestaat heel wat discussie. Kan men
ideologieën met deze eendimensionale opdeling wel vatten?
Wat met de begrippen conservatief en progressief? Het gaat om twee verschillende dimensies
die vaak maar niet altijd even eenduidig worden gebruikt.
De discussie over de (on)zin van links-rechts houdt verband met de toenemende complexiteit
van het breuklijnenlandschap. Burgers hebben steeds andere meningen over steeds wisselende
issues. Volgens anderen is er sprake van andere, nieuwe breuklijnen. Alle partijen zouden zich
noodgedwongen op deze nieuwe breuklijnen moeten herpositioneren. Daarmee zou ook het
begrippen paar l-r minder relevant worden.
De populairste nieuwe breuklijn is die van materialise – postmaterialisme. Dit zou het succes
van de groene partijen in de jaren 1980 moeten verklarien, maar het biedt geen verklaring voor
de opvallende groei van extreem-rechts. Een nieuwe breuklijn betekent ook dat er een conflict
moest zijn waarin verschillende groepen, bewegingne, partijen verschillende, conflicterende
houdingen opvattingen of belangen hebben. Het wordt vaak als de sociaal-culturele breuklijn
omschreven. Verdringt dit de oude sociaal-economische breuklijn? Een herspecificatie van de
socio-culturele breuklijn hoeft niet meteen tot een verandering te leiden in de socioeconomische breuklijn. Beide handelen over samenhangende en toch verschillende kwesties.
Beide reeksen van materies zullen altijd zorgen voor politiek conflict. De specifieke breuklijnen
waarin die tegenstellingen tot uiting komen kunnen wel veranderen. Maar de vertrouwde
breuklijnen zullen geenzins verdwijnen.
Links-rechts wordt vaak ontdubbeld. De klassieke l-ropdeling verwijst naar socio-economisch,
de moderne naar socio-cultureel. Deze twee breuklijnen vertonen geen sterke samenhang.
Er zijn ook nog andere voorstellingen zoals het hoefijzermodel, waarbij de uiteinden elkaar
bijna raken. Nog een andere voorstelling is horizontaal links-rechts met een verticale as. Maar
welke voorstelling metn ook neemt, tekorten zijn altijd dezelfde : vereenvoudigen en
veralgemenen van complexe ideeën. Volgens Giddens moet de klassieke l-r indeling verlaten
worden. Bobbio vindt dat ze zeker niet irrelevant zijn omdat hun cruciale betekenis vandaag
nog steeds bruikbaar is.
Zolang er ideologieën zijn, zullen de mensen behoefte hebben om ze tov elkaar te positioneren
en er zodoende orde in te brengen. Vandaag blijven ideologieën bestaan uit value judgements
die worden gedragen door argumenten. Politieke ideologieën moeten mensen overtuigen.
Nieuwe problemen of doelstellingen vragen om bijsturingen binnen de ideologie. De identiteit
van de moderne ideologie is niet eenvoudig vast te stellen. Ideologieën ontstonden als
verschijnsel van modernisering maar de evolutie naar postmodernisme kan niet zonder
gevolgen blijven.
5. De morfologie van ideologieën
Het is niet eenvoudig om de inhoud van de afzonderlijke ideologieën te bepalen. Dit is de
basiskeuken van elke ideologie.
De beschrijvingen zijn ideaaltypisch dwz dat ze in de praktijk niet noodzakelijk in deze vorm
gaan voorkomen. Ideologieën passen zich aan aan de wijzigende omstandigheden, maar de
kernwaarden blijven onveranderlijk.
5.1. Liberalisme
Liberalisme kan worden beschouwd als de dominante ideologie van de westerse samenleving.
Sommigen beschouwen het liberalisme als een soort meta-ideologie, een algemeen kader
waarbinnen politiek en ideologisch debat kunnen plaatsvinden en dat gericht is op enkele
fundamentele 'liberale' principes, zoals ze gestalte krijgen in een reeks rechten en vrijheden.
Het is ook een brede filosofische benadering, een politieke traditie en opvatting over staat en
samenleving gecentreerd rond vrijheid.
Liberalisme is de oudste ideologie. Er ontstond een nieuw intellectueel klimaat waarin
rationaliteit en wetenschap religie gingen verdringen. Het feodale systeem moest plaats maken
voor een marktgerichte economie. Liberalisme en kapitalisme hangen nauw samen en het
liberalisme kan gezien worden als de ideologie van het geïndustrialiseerde westen. De centrale
ideeën zijn individualisme, vrijheid, rede, rechtvaardigheid, tolerantie en diversiteit.
Het liberalisme wil een samenleving tot stand brengen waarin elk individu zich vrij kan
ontwikkelen en zijn eigen belangen nastreven. Locke stelt dat de staat het resultaat is van een
sociaal contract tss individuen met als doel de bescherming van de natuurlijke rechten van het
individu : leven, vrijheid en eigendom.
De individuele vrijheid is de centrale waarde van het liberalisme in tegenstelling tot het ancien
regime. Vrijheid een natuurlijk recht en een voorwaarde voor een volwaardig menselijk
bestaan. De vrijheid van een individu mag enkel worden beperkt om de vrijheid van een ander
individu te vrijwaren. De overheid ontvangt enkel die hoeveelheid macht die het individu
wenst af te staan aan de bescherming van diens natuurlijke rechten. Locke had een
nachtwakersstaat voor ogen die enkel toezag op binnenlandse orde, naleving van contracten en
bescherming tegen buitenlandse aanvallen. Bovendien moest er ook een grondwet komen
waarin de handelsvrijheid van de machtshebbers beperkt werd en waarin de vrijheden van de
burgers vervat zijn. Vrijheid werd aanvankelijk gezien als de afwezigheid van externe dwang,
nu is het de mogelijkheid om eigen talenten te ontwikkelen en hanteren.
Elk individu is rationeel. Elk individu is in staat om 'het goede leven' voor zichzelf te bepalen.
Hiermee hangt ook het vooruitgangsdenken samen. De samenleving wordt beschouwd als
maakbaar.
Het liberalisme heeft een specifieke opvatting over rechtvaardigheid : alle mensen worden
gelijk geboren; ze hebben dezelfde waarde en dienen daarom allen dezelfde fundamentele
rechten te hebben. Ook belangrijk is de gelijkheid van kansen. Leden van een samenleving
moeten een gelijk vertrekpunt hebben en zodus gelijke kansen om hun capaciteiten en talenten
te ontwikkelen en bijgevolg een gelijke kans op succes of falen. Maar sociale gelijkheid is niet
wenselijk. Dit resulteert in een meritocratie waarin zij die hard werken en hun talenten
benutten, meer verdienen.
Tolerantie en diversiteit zijn ook centrale kenmerken. Respect voor diversiteit mondt uit in
tolerantie voor zeer uiteenlopende ideeën en gedrag.
Liberalisme gaat niet uit van conflict, maar van een harmonie die automatisch tot stand komt.
Binnen het liberalisme zijn er verschillende stromingen. Het klassiek liberalisme kwam parallel
met de opkomst van het kapitalisme tot stand. Het benadrukt het egoïstische, rationele individu
en de invulling van vrijheid. Het legt ook de nadruk op de positieve effecten van de vrije markt.
Dit werd verwoord door Adam Smith. Hij verwerpt mercantilisme en pleit voor een markt
waarin individuen de vrijheid van keuze inzake vraag en aanbod wordt geboden. Als iedereen
het individueel eigenbelang nastreeft, zal iedereen er op vooruitgaan. De staat moet de markt
laten werken : laissez-faire doctrine. Het sociaal darwinisme houdt in dat er in de samenleving
een natuurlijk selectieproces plaatsvindt. In de jaren 1970-1980 kende het liberalisme een
belangrijke revival : neoliberalisme en dat heeft nauwe banden met neoconservatisme of new
right.
Het modern liberalisme ontstond als gevolg van de groeiende sociale ongelijkheid die het
kapitalisme veroorzaakte. Men stelde vast dat het kapitalisme leidde tot grote sociale
onrechtvaardigheid. Daardoor is er nood aan een herverdelingsmechanisme. Maar dit
impliceert een grotere staat die welvaart voor allen genereert. Volgens Rawles zou men in een
rechtvaardige samenleving elke positie in de samenleving moeten willen innemen. Het modern
liberalisme legt de nadruk op het intellectuele, morele en esthetisch individualisme, een
positieve vorm van vrijheid.
5.2. Conservatisme
Het conservatisme was een reactie tegen de politieke, economische en sociale omwenteling op
het einde van de 18E met Burkes als belangrijke grondlegger. Het conservatisme keert sch af
van hervorming of revolutie en bepleit het conserveren van tradities. Andere centrale ideeën
zijn menselijke imperfectie, organische samenleving, hiërarchie, leiderschap en bezit.
Traditie is zeer belangrijk. Omdat ze overleven, hebben ze hun deugdelijkheid bewezen.
Volgens sommigen is de organisatie van de samenleving een werk van God, waardoor
menselijke ingrepen niet anders dan slecht kunnen zijn.
Conservatieven gaan uit van menselijke imperfectie en beschouwen menen als afhankelijke,
angstige wezens die zekerheid en herkenbaarheid zoeken. Mensen zijn intellectueel beperkt,
utopische en abstracte principes moeten daarom worden gewantrouwd.
De samenleving is een cruciaal gegeven voor d emens. De mens heeft een uitermate sterke
behoefte om te behoren tot de groep of samenleving. Vrijheid wordt beriekt door niet te
vervallen in egoïsme en gewseld en door te voldoen aan de plichten die samenhangen met het
behoren tot de samenleving.
De samenleving is historisch gegroeid en is een organisch geheel. Het kan enkel werken door de
samenwerking van de verschillende onderdelen : familie, waarden en normen, natie.
De samenleving wordt gekenmerkt door sociale hiërarchie. Elke groep heeft een bepaalde rol en
plaats in de samenleving. Dat rijken rijk zijn en armen arm, wordt gezien als een gegevenheid.
Ook leiderschap is van nature aanwezig in de samenleving. Macht wordt van bovenaf opgelegd.
De mens heeft nood aan een sterke staat die wetten oplegt, zoniet dreigt er moreel verval.
Bovendien heeft de maatschappij leiderschap nodig om mensen duidelijkheid te verschaffen.
Maar de staat dient pragmatisch te handelen. Binnen het conservatisme zijn er verschillende
opvattingen over autoriteit en leiderschap.
Bezit wordt als een centrale waarde beschouwd omdat het psychologische veiligheid en sociale
zekerheid verschaft. Bezit brengt stabiliteit in de samenleving. Het genereren van bezit is een
manier van zelfrealisatie. Conservatieven zijn geen voorstander van het laissez-faire principe.
Wanneer het in het voordeel van de samenleving is, heeft de overheid de plicht om in te
grijpen in de economie.
Er zijn verschillende stromingen binnen het conservatisme. Het conservatisme is vooral een WEuropese en N-Amerikaanse aangelegenheid.
Een eerste vorm is het autoritair conservatisme, waarbij de nadruk ligt op autoritair leiderschap.
Dit treffen we aan in de 19E in Rusland, Duitsland en Italië
Het pragmatisch of paternalisch conservatisme gaat terug op de these dat verandering in
sommige gevallen natuurlijk en onvermijdelijk is. Daarom moet de overheid een pragmatisch
beleid ontwikkelen. De overheid handelt als een patricarch of een vader die weet wat het beste
is voor zijn familie.
Een andere vorm, die dicht aanleunt bij het pragmatisch conservatisme is de
christendemocratie. Die is ontstaan bij de encycliek Rerum Novarum en bevat de sociale leer
van de Kerk. Het benadrukt conservatieve waarden als religie, organische opbouw van de
samenleving, pragmatisme en de kleine staat. Maar ze heeft ook een aantal eigen accenten
inzake het belang van religie, personalisme, anti-etatisme en subsidiartiteit.
Christendemocratie verdedigt de christelijke religie tegen een secularistisch denken. Ze eist een
plaats op voor het christendom als een van de waardensystemen binnen de samenleving. Het is
een inspiratiebron voor politieke inzichten, en waarden als solidariteit, verbondenheid en
naastenliefde.
Een centraal concept in de christendemocratie is het personalisme : de menselijke persoon is het
hoogste goed. Het zet zich af tegen liberalisme en kapitalisme. De economie moet ten dienste
worden gesteld van de gemeenschap via een sociaal gecorrigeerde markteconomie. Het zet zich
ook af tegen het communisme.
De mens moet opnieuw centraal staan waarbij er ook oog moet zijn voor niet materiële waarden
en spiritualiteit.
De staat moet zich maximaal terugtrekken uit de samenleving (anit-etatisme) en dient erop toe
te zien dat ze nooit de plaats inneemt van de natuurlijke gemeenschappen. Staatsmacht dient
over verschillende niveaus verspreid te worden. De staat kan enkel aanvullend optreden
(subsidiariteit) en dient alleen tssbeide te komen wanneer er zich beslissingen opdringen.
Christendemocratie is een voorstander van klassensamenwerking en neocorporatisme als
pragmatische manier om tot consensus te komen.
Het communitarisme erkent het belang van normen, waarden en sociale cohesie. Nomren en
waarden zijn essentieel in een samenleving. Wanneer deze waarden conservatief worden
ingevuld spreekt men van neoconservatisme.
Het libertair conservatisme omarmt het diee van de vrije markt als natuurlijk en noodzakelijk,
maar ze zijn minder voorstander van individuele vrijheid.
New right in de VS en GB zet zich af tegen de grote, sterke regulerende welvaartsstaat. Het
verzoent een verregaande verdediging van het vrije marktprincipe met conservatieve waarden.
5.3. Socialisme
Het ontstaan van het socialisme is intrinsiek verbonden met de IR in Europa en de sociale
gevolgen ervan. In de 20E vond het ook grond buiten Europa. Het socialisme heeft ook vele
gezichten. Centrale concepten zijn de gemeenschap, samenwerking, gelijkheid, klasse en
gemeenschappelijk bezit.
De gemeenschap staat centraal. Mensen zijn sociale wezens en van de gemeenschap gaat een
grote kracht uit. Het socialisme heeft een collectieve visie op de mensheid. De persoon is
sociaal, hij wordt gevormd door de sociale omgeving. Een persoonlijkheid wordt daarentegen
gevormd door ervaringen en door de persoonlijke omgeving.
De natuurlijke relatie tss mensen is er een van samenwerking. Coöperatie is moreel en
economisch superieur. Het geloof in de superieure collectieve kracht wordt bereikt door
samenwerking.
Gelijkheid is ook een belangrijke voorwaarde voor samenwerking. Gelijkheid is een sociale of
reële gelijkheid in uitkomst. Maar het is ook een kwestie van rechtvaardigheid. Er moet sociale
gelijkheid zijn om vrijheid te bereiken. Sociale gelijkheid is het tegemoetkomen aan de
behoeften van de mens. Rijkdom moet niet volgens verdienste maar volgens behoefte verdeeld
worden. Gelijkheid impliceert dus herverdeling.
Socialisme wordt geassocieerd met de werkende klasse en is een instrument om de belangen van
de arbeiders te behartigen en hen te emanciperen. De klassepositie wordt bepaald door de plaats
die men in het arbeidsproces inneemt. Door die gemeenschappelijkheid houden leden van
eenzelfde kalsse er dezelfde ideeën op na. Klassen zijn dus de actoren. Maar het bestaan van
klassen is niet noodzakelijk en zelfs niet wenselijk. Naargelang de socialistische stroming wordt
klasse anders ingevuld.
Privaat bezit wordt als een negatieve kracht beschouwd : een bron van ongelijkheid en
onrechtvaardigheid. Bezit moet minstens deels collectief zijn. Er bestaan uiteenlopende visies
op hoe en in welke mate het bezit collectief moet worden gemaakt : nationalisering of
gemengde economie. Hetverdeling en solidariteit worden bepleit binnen het kader van de
private markt en het privébezit.
Er zijn verschillende soorten socialisme, een belangrijke scheidingslijn is het revolutionair
socialisme vs de sociaaldemocratie.
Het revolutionair socialisme gaat ervanuit dat een gewelddadige proletarische revolutie
onvermijdelijk is. Na een tussenperiode van proletarische dictatuur moet men tot een klasse-en
staatloze samenleving komen.
De grondlegger hiervan is Karl Marx en Friedrich Engels. Marx stelt dat sociale en historische
evoluties voortvloeien uit de materiële organisatie van de samenleving : historisch materialisme.
De economische bovenbouw wordt bepaald door de economische onderbouw. Dialectiek kan
die evolutie teweegbrengen. Uitbuiting van het proletariaat is essentieel aan het kapitalisme.
Arbeid is niet langer gericht op het ontwikkelen van vaardigheden en talenten en is niet
creatief. Het kapitalisme moet via de proletarische revolutie als productiemethode vervangen
worden door het socialisme.
Het orthodoxe communisme schenkt meer aandacht aan leiderschap, politieke organisatie en
economisch beleid. Er was nood aan communistische leiders die de revolutie leidden. Het
sovjetcommunisme kreeg vorm door Lenin en Stalin.
Een belangrijke bijdrage van het leninisme was de introductie van een politieke partij die de
proletarische revolutie zou trekken. De partij wordt beschouwd als een gecenstraliseerde partij
met lokale afdelingen. Na de revolutie moest de partij de revolutie beschermen tegen
contrarevoluties. Er kwam een gemengde economie tot stand. Bij het stalinisme kwam er een
economische politiek op basis van 5 jarenplannen. Tevens werd de partij sterker
gecentraliseerd. Het stalinisme evolueerde tot een totalitaire dictatuur.
In W-Europa ontwikkelde het neo-marxisme zich waarbij het individu een meer centrale plaats
toebedeeld krijgt. Gramsci pleit voor de centrale rol van de hegemonie van het bourgeois
waardensysteem. Marcuse bekritiseerd de geïndustrialiseerde samenleving als een repressief
systeem en pleit voor persoonlijke en seksuele bevrijding. In Frankrijk kwam het structureel
marxisme tot stand waarbij de nadruk lag op de structurele positie die het individu inneemt.
Tss 1989 en 1991 kwam er een einde aan het orthodoxe communisme.
De sociaaldemocratie doet afstand van de gewelddadige revolutie als middel om socialistische
doelstellingen te realiseren. Op het einde van de 19E had de werkende klasse stemrecht
verworven. Dit kon gebruikt worden om socialistische doelen te realiseren. Door de
ontluikende welvaartsstaat een verbeterde sociale positie. Bernstein legde de basis voor de
parlementaire weg. De ontsporingen van het kapitalisme dienen bijgestuurd te worden door
economisch en sociaal beleid. Sociaaldemocratie is voorstander van een gemengde economie,
welvaartsstaat en progressieve belastingen.
Het ethisch socialisme legt de nadruk op de morele superioriteit van het socialisme boven het
kapitalisme.
De sociaaldemocratie kreeg een crisis te verwerking in de jaren 1970-1980 door de economische
recessie. Als reactie hierop ontstond de derde weg dat zich situeert tss neoliberalisme en
sociaaldemocratie. Markt staat boven de staat en steunt het ondernemerschap en de
competitieve markt. Daarnaast ligt de nadruk op gemeenschap en verantwoordelijkheid.
Rechten en plichten moeten evenwicht zijn. Sociale inclusie ipv sociale gelijkheid.
5.4. Nationalisme
Stamt af van het Latijnse natio. Nationalisme was het ingrediënt van de revoluties van 1848 en
was dus gelieerd met liberale en progressieve bewegingen. Liberale principes werden toegepast,
maar eens de natievorming voltooid was zat het conservatisme in het nationalisme een nuttig
instrument voor het bewaren van de sociale eenheid, publieke orde en het versterken van het
identiteitsgevoelen. Nationalisme vertoont ook expansionistische trekken, maar er was ook het
anti-koloniale nationalisme. Gemeenschappelijke grondbeginselen van het nationalisme zijn :
natie, organische gemeenschap, soevereiniteit en patriottisme.
De natie is een grope van mensen dia aan de hand van bepaald criteria kan worden afgebakend.
Een natie is in eerste instantie een psychologische entiteit. Als psychologisch geheel is natie een
open en inclusief gegenven. Conservatieven en fascisten vullen het nationalisme in op basis van
objectieve criteria waardoor het een exclusief karakter krijgt.
Volgens nationalisten is een natie een organische gemeenschap die spontaan tot stand komt. De
natie is een geheel dat superieur is aan andere groepsvorming en heeft een sterk collectief
karakter. Maar volgens sommigen is dat collectief gevoel artificieel. Naties zijn imagined
communities die door onderwijs, media en politieke socialisatie tot stand zijn gebracht. De staat
creëert de natie en niet omgekeerd. Het doel van nationalisme is de staat legitimiteit
verschaffen en de natie en staat laten samenvallen in een natiestaat. De achterliggende drijfveer
is soevereiniteit of zelfbestuur.
Daarnaast is het ook gericht op het verschaffen van een collectieve identiteit. Het geeft mensen
een geschiedenis en het gevoel tot een groep te behoren. Het is gericht op patriottisme of
vaderlandsliefde. Het nationalisme geeft aan wat de natie uniek maakt. Herder stelt dat elke
natie een volksgeist heeft die haar begeestert en die moet worden ontdekt en gewaardeerd
worden.
5.5. Fascisme
Fascisme is een 20E ideologie en is ontstaan in het interbellum. Een samenloop van politieke,
economische, sociale en historische factoren na WO I vormde de voedingsbodem.
Het Italiaanse fascisme en het Duitse nazisme zijn de 2 grote manifestaties van het fascisme. In
het Italiaans fascisme staat de autoritaire, totalitaire staat centraler. Alles voor de staat, niets
tegen de staat en niets buiten de staat. Het was voorstander van een corporatistisch model
waarin overheid, werkgevers en werknemers samenwerkten in het voordeel van het collectief
belang. Het Italiaans fascisme wilde ook moderniseren en industrialiseren.
Het Duitse nazisme benadrukt het ras. Het ging er vanuit dat er fundamentele verschillen
waren tss de rassen, waardoor er superieure en inferieure rassen zijn. Het was een vorm van
sociaal darwinisme. Het Nazisme idealiseerde het landelijke leven.
Ondanks de grote verschillen tss Italië en Duitsland, zijn er toch een aantal kernconcepten :
anti-rationalisme, strijd, elitair leiderschap, socialisme en ultra-nationalisme.
Het fascisme is een anti-ideologie en zet zich af tegen de waarden van de verlichting en is ook
anti-rationalistisch. Het wantrouwt abstracte ideeën. Doen wordt boven denken geplaatst.
Propaganda is essentieel. Het is nihilistisch maar wil tegelijk een nieuwe beschaving creëren.
De samenleving is een organsiche entiteit waar loyaliteit en samenhorigheid heersen.
Strijd is natuurlijk en daarom ook wenselijk. Het fascisme volgt het sociaal darwinisme.
Vooruitgang wordt verkregen via strijd en conflict, waarin de sterkere het haalt van de
zwakkere. Het fascisme heeft ook een expansionistisch karakter.
Fascisme verwerpt gelijkheid, absoluut en elitair leiderschap is wenselijk en natuurlijk. De bron
van leiderschap is een charismatisch persoon en heeft het monopolie over het bepalen van het
lot en de bestemming van de massa.
Het fascisme werd voorgesteld als een nationaalsocialisme. Er waren raakvlakken met het
socialisme (verwerping kapitalisme, bourgeois waarden en materialisme), maar nog meer
verschillen. Er werd een sociale revolutie naagestreefd. Het fascisme wil een nieuwe man tot
stand brengen : de held die zichzelf opoffert voor natie of ras. Het is sterk gekant tegen
communisme en beschouwt ras en natie als belangrijkste onderverdeling.
Het fascisme is ook ultra-nationalistisch. Het beschouwt naties al natuurlijke rivalen en predikt
geen respect voor andere culturen of waarden. Het is een voorstander van de dominantie van
het superieure ras. Het gaat zeer ver in het ontwikkelen van een raciale of nationale identiteit.
De moderniteit moet worden afgeschud en de samenleving van de toekomst is autarkisch.
5.6. Feminisme
Feminisme wordt als een politieke ideologie beschouwd sinds de jaren 1960 en is nauw
verbonden met de vrouwenbeweging. Het kader van het “eerste golf”feminisme was een
onderdeel van andere ideologieën : liberaal feminisme waarbij vrouwen net als mannen vrij
dienen te zijn en beschikken over gelijke rechten. Het socialistisch feminisme legt de nadruk op
het socio-economische en past een sekse-analyse toe. Vanaf 1960 ontstond er een tweede golf :
een globale visie over de positiek van vrouwen in de samenleving.
De gemeenschappelijke ideeën van het feminisme zijn : scheiding privaat-publiek, patriarchaat,
sekse en gender, gelijkheid en verschil.
Volgens de liberale opvatting dient de private sfeer gevrijwaard te zijn van ingrepen van de
staat. Die denkwijze sluit vrouwen grotendeels uit van het politieke domein. Het persoonlijke is
politiek enachterstelling van vrouwen, zowel in de private als in de publieke sfeer is een
politieke zaak die politieke oplossingen vergt. Liberale feministen waarschuwen wel voor een
inmenging van de politiek in de private sfeer.
Feministen gaan ervan uit dat sekse de mensheid fundamenteel in twee helften verdeelt.
Bovendien is er tss die helften sprake van seksisme. Het systeem dat aan de basis van deze
onderdrukking ligt is het patriarchaat. Dit verwijst naar de structurele onderdrukking van
vrouwen door mannen. Liberale feministen passen de term patriarchaat vooral toe op de
verdeling van rechten en posities in de samenleving. Socialistische feministen stellen dat
patriarchaat en kapitalisme hand in hand gaan. De onderdrukking van vrouwen houdt het
kapitalisme in stand. Het radicale feminisme legt de nadruk ook op de positie van de vrouw in
het gezin.
Een belangrijk inzicht van het feminisme is het onderscheid tss sekse en gender. Sekse verwijst
naar het biologisch man-vrouw zijn. Gender is een sociale categorie en verwijst naar hoe
mannen en vrouwen zich gedragen in de samenleving. Het onderscheid tss sekse en gender
maakt het mogelijk om te ijveren voor een verbetering van de sociale positie van vrouwen. De
nadruk wordt vandaag sterk gelegd op de verscheidenheid onder vrouwen onderling en hoe
andere maatschappelijke categorieën als klasse, etnische afkomst en seksuele voorkeur de
categorie sekse doorkruisen.
Een fundamenteel discussiepunt is het doel van de feministische actie : gelijkheid of verschil.
Gelijkheidsfeminisme streeft gelijkheid van mannen en vrouwen na. Betreft het formele
gelijkheid in rechten of reële, sociale gelijkheid?
Verschilfeminisme gaat uit van het fundamenteel verschillend zijn van mannen en vrouwen. Ze
streven na dat het vrouwelijke zich kan ontplooien en dat het gelijk wordt gewaardeerd in de
samenleving. Het doel is gelijkwaardigheid ipv gelijkheid.
5.7. Ecologisme
Ecologisme ontstond aan het begin van de 20E, in de jaren 1960 groeide het uit tot een politieke
ideologie. Het onderscheidt zich van de klassieke ideologieën omdat het de natuur niet
reduceert tot een hulpbron voor de menselijke ontwikkeling. Het is een reactie tegen de
verdergaande industrialisering, urbanisering en nastreven van economische groei die het
evenwicht tss mens en natuur bedreigen. Het is een onderdeel van de neiuwe breuklijn tss
materialisme en postmaterialisme.
Binnen het ecologisme is er een onderscheid tss lichtgroen en donkergroen. Lichtgroen geeft de
mens nog steeds een centrale plaats in het ecologisch project. Het donkergroen verwerpt het
idee dat de mens een centrale plaats inneemt. Het ecologisme wordt gekenmerkt door een
aantal basisideeën : ecologie, holisme, duurzaamheid, bio-ethiek en zelfrealisme.
Ecologie is een centraal thema. Het leven op aarde wordt beschouwd als een fragiel en
interdependent netwerk van ecologische systemen die elkaar in stand houden. De mens gaat dit
natuurlijke evenwicht verstoren, en dit evenwicht moet opnieuw hersteld worden.
Het ecologisme hanteert een holistische wereldvisie. De wereld moet begrepen worden als een
geheel en niet als een samenstelling van losse onderdelen. Het geheel is belangrijker dan zijn
onderdelen. Het herstellen van het natuurlijke evenwicht tss mens en natuur vergt eveneens
een globale benadering.
Het ecologisme benadrukt dat het streven naar ongebreidelde economische groei en welvaart
op basis van de natuurlijke rijkdommen een halt moet worden toegeroepen. We moeten
overschakelen naar een tragere maar duurzame ontwikkeling. Het nastreven van materiële
welvaart dient deels te worden vervangen door meer welzijn dat wordt gegenereerd door meer
liefdevolle en solidaire intermenselijke relaties.
Het ecologisme staat een ethisch bewustzijn voor waar de natuur een belangrijke tot centrale
rol heeft ter vervanging van conventionele ethische systemen die antropocentrisch zijn. De bioethiek bestaat uit drie componenten. Ten eerste is het een ethische plicht om zorg te dragen
voor de natuur. Ten tweede dient niet enkel de relatie tss mensen onderling onderworpen te
zijn aan bepaalde morele standaarden maar eveneens de relaties tss mens en dier. Ten derde
heeft ook elk niet-voelend onderdeel van de wereld het recht op leven of bestaan als onderdeel
van het grotere geheel.
Het ecologisme koestert de filosofie van zelfontwikkeling en ontplooiing waarin in evenwicht
zijn met de natuur een centrale plaats bekleedt. Zelfontplooiing en niet-materialistische
waarden zoals vrede of multiculturele verdraagzaamheid staan centraal.
6. Het einde van de ideologie?
Daniel Bell stelde in 1960 dat ideologieën tot het verleden behoorden. Dit baseerde hij op de
vaststelling dat er in de naoorlogse westerse politiek een brede consensus bestond onder
politieke partijen.
Bovendien maakt het postmodernisme komaf met de grote verhalen zoals de ideologieën. Er is
geen waarheid meer, er zijn vele waarheden. Ook de voortschrijdende globalisering lijkt een
bedreiging voor de rol die ideologieën kunnen spelen.
Deze stellingen maken echter abstractie van een aantal feiten en fenomenen. Vandaag stellen
we een heropleving van nationalisme en religieus fundamentalisme vast. Ideologieën zijn
flexibel en in staat zich aan te passen. De multiculturele samenleving zorgt voor uitdagingne
waarop ideologieën verschillend reageren. En ten slotte genereren recente ontwikkelingen
nieuwe mogelijkheden.
7. Uitleiding
Om ideeën en voorstellen te realiseren, om de wereld te veranderen of voor verandering te
behoeden is macht nodig. Macht is een centraal gegeven in de politiek.
Binnen de sociale wetenschappen wordt het nature-nurturedebat gevoerd. Is het gedrag of zijn
de houdingen of opinies van mensen eerder aangeboren, eigen aan de antuurlijke aard van het
subject dan wel vooral het gevolg van het leven in een bepaalde omgeving.£
Binnen de politicologie is er meer aandacht voor het agent-structuurdebat dat verwijst naar de
spanning tss determinisme en vrije wil. In welke mate kunnen individuen hun eigen
levenskoers bepalen, vrij ideologische keuzes maken.
Verschillende standpunten zijn mogelijk. Het methodologisch individualisme concentreert zich
op het gedrag van individuen al eenheid van analyse. Het behavioralisme concentreert zich op
het gedrag, de noden, morivaties en de rol van internalisaties en socialisatie. De interpretatieve
scholen gaan op zoek naar de betekenis die individuen hebben en geven en nemen het individu
als uitgangspunt. Het functionalisme en het marxisme stellen dat structuren worden
gereproduceerd door onbewuste agenten die routinegedrag stellen. Mensen worden niet
gedetermineerd maat staan onder invloed van externe omstandigheden en kunnen die
anderzijds ook beïnvloeden. Maar om dat te doen is macht nodig.
Hoofdstuk 3. De cruciale bouwsteen : macht
1. Inleiding. Macht is een moeilijk vak
De studie van macht is een cruciaal aandachtspunt in sociaalwetenschappelijk onderzoek.
Volgens sommigen is macht het onderscheidend werkveld van de politieke wetenschappen.
Macht is een moeilijk hanteerbaar concept, en het is niet evident om met dit concept om te
gaan. Het is verschrikkelijk moeilijk om dit concept in woorden of definities te vatten. Weeral
is het probleem dat dit begrip ook frequent wordt gebruikt in de omgangstaal. Een andere
moeilijk opgave is het meten van macht. Wel moeten we ervoor opletten dat we niet teveel
aandacht besteden aan een aspect van macht : de zichtbare uitoefening ervan. We moeten het
verband bekijken tss de verdeling van machtsbronnen en de resultaten van conflict.
Macht treedt enkel op in een sociale relatie, wanneer een ander is. Maar macht kan allerlei
vormen aannemen. Zo is er een onderscheid tss structurele macht en directe macht. Structurele
macht houdt verband met de vraag welke groepen op grond van de aard van de
maatschappelijke structuur een machtspositie kunnen verwerven. Het is duidelijk dat groepen
die een structurele machtspositie innemen, met meer succes de eigen belangen kunnen
verdedigen en eigen doelstellingen kunnen realiseren. Maar na een grondige analyse wordt
duidelijk dat wegens de aard van een systeem de directe politieke machtsstrijd binnen dat
systeem in hoge mate geconditioneerd wordt. De directe macht verwijst naar de directe,
concrete belangenstrijd die in elke samenleving wordt gevoerd. Het gaan om zichtbare, direct
waarneembare politieke concurrentoe-en machtsstrijd tss collectieve organisaties.
Belangrijk om te weten is dat er verscheillende dimensie van macht mogelijk zijn. Macht is ook
een essentially contested concept en is voor velen een vies woord. Maar in essentie is er niets
goed of slecht aan macht. Macht is een middel om politieke idealen of doelen te realiseren. Het
gaat vooral om hoe die macht verworven word en wat er met die macht wordt gedaan.
2. Wat is macht?
De contestabiliteit van het concept macht heeft te maken met he dwingend karakter waarmee
macht wordt geassocieerd. Dit suggereert de mogelijkheid van tegenstelling, vijandschap of
conflict. De meeste omschrijvingen van macht zijn in essentie : Actor A slaagt erin via een
machtsrelatie om actor B iets te laten doen dat B zonder deze machtsrelatie niet zou hebben
gedaan. Dit is de intuïtieve omschrijving van macht. Machtsuitoefening betekent dus
ongelijkheid en de beperking van vrijheid.
2.1. De bestanddelen van macht : de visie van David Wrong
Macht is een relationeel begrip (zonder relatie tss individuen kan er van macht geen sprake
zijn) maar daarbij komt nog dat het ook iets intentioneels heeft. Macht is de capaciteit van
sommige mensen om bedoelde en voorziene effecten op anderen te veroorzaken. Dit zorgt vaan
voor de negatieve connotatie. Volgens Wrong zijn er vijf grote problemen die bij een
conceptuele analyse van macht opduiken : de intentionaliteit, de effectiviteit, de latentie, het
unilateraal of assymmetrisch karakter en de aard van de effecten veroorzaakt door macht.
Ten eerste moet macht voor Wrong intentioneel zijn, het gaat om bedoelde en effectieve
invloed. Ten tweede moet macht effectief zijn, proberen ommacht uit te oefenen zonder het
beoogde doel te bereiken, kan niet als macht worden beschouwd. Ten derde is macht niet enkel
een waarneembare daad, maar ook het vermogen daartoe. Maar het beschikken over
machtsbronnen niet hetzelfde als het ebschikken over het vermogen tot machtsuitoefening.
Ten vierde zijn machtsrelaties niet per definitie gelijkwaardig, ze zijn vaak assymmetrisch. De
machtshebber overheerste het machtssubject meer dan omgekeerd, maar dit betekent niet dat
het machtssubject geen mogelijkheid heeft om het gedrag van de machtshebben te beïnvloeden.
Volgens Wrong heeft macht verschillende dimensies.
Macht sluit dus alle niet-bedoelde en niet-geanticipeerde gevolgen van macht buiten de
omschrijving van macht. Dit onderscheidt macht van andere concepten zoals invloed. Zonder
deze intentionele vereiste, wordt de uitoefening van macht gelijkgeschakeld met alle andere
vormen van sociale effecten.
Vaak bezitten machtsrelaties elementen van wederkerigheid. Veelal wordt macht ook
gemotiveerd of beargumenteerd of wordt de macht van de een over de ander op een bepaald
domein gecompenseerd door een omgekeerde machtsrelatie op een ander domein. Wanneer die
wederkerigheid er is, spreekt men van intercursieve macht. Daar tegenover staat integrale
macht waar een partij alle macht concentreert en monopoliseert. Intercursieve macht op het
niveau van de staat en integrale macht bij totalitaire regimes. Maar de macht van de staat moet
altijd in zekere mate integraal zijn.
2.2. De moeilijke verhouding tss macht en invloed
Macht is niet gelijk aan invloed. Intentionaliteit moet het onderscheid tss macht en invloed
duidelijk maken. Macht slaat enkel op bedoelde invloed, die gewenste en ongewenste effecten
kan hebben. Invloed is het uitoefenen van macht waarvan het resultaat onbedoeld of onzeker is.
Etzioni stelt dat macht en invloed vaak als synoniemen gebruikt worden. Maar men zou beter
de beide termen in een aparte betekenis gebruiken. Bij het gebruik van macht veranderen de
situatie van de actor en zijn conceptie van de situatie. Zijn persoonlijke voorkeuren ondergaan
geen wijzigingen. Weerstand wordt overwonnen door de machtshebber. De uitoefening van
invloed betekent een effectieve verandering in de voorkeuren van het machtssubject maar in
dezelfde situatie. Het onderscheid tss beide rust op een verschil in de diepte van effecten.
Volgens Bachrach en Baratz is het belangrijkste verschil de afwezigheid van openlijke of
stilzwijgende dreiging met een sanctie. Macht hangt samen met de potentiële mogelijkheid van
sancties.
Andere auteurs maken slechts een beperkt onderscheid tss macht en invloed. Van Schendelen
volgt de stelling van Dahl die zegt dat A invloed heeft op B als B iets anders doet dan hij zonder
A gedaan zou hebben. Wanneer A gebruik maakt van dreigementen met ernstige negatieve
sancties, dan spreekt men over macht.
Peeters definieerde macht als het vermogen van een actor om een andere actor ertoe te
bewegen iets te denken of te doen dat als hij anders niet zou hebebn gedacht of gedaan. Invloed
is het effect van macht dat ook als vermogen wordt omschreven. Maar actoren hoeven isch niet
bewust te zijn van het uitoefenen van invloed.
Maar de aanwezigheid van macht kan al effect hebben en kan leiden tot invloed. Eigenlijk is dit
dan anticipatie door de andere partij op de wensen van de machtige actor. Voor de beïnvloedde
actor kan het mogelijk zijn dat hij onder de invloed van een andere actor iets denkt of doen,
zonder dat hij het beseft. De beïnvloedende als de te beïnvloeden actor hoeven zich niet bewust
te zijn van het uitoefenen van macht.
Er is pas sprake van invloed van een actor indien het teweeggebrachte effect het belang of de
doeleinden van de actor dient.
Van der Eijk definieert macht als het vermogen van actoren om een samenstel van gedrags-of
keuzealternatieven van andere actoren geheel of gedeeltelijk vast te leggen of te veranderen. Dit
laat ook niet-actorgebonden macht toe. Dit vermogen houdt in dat de gedragsmogelijkheden
van anderen kunnen worden veranderd, maar ook gefixeerd. Macht kan dus ook gebruikt
worden om de status-quo te bewaren. Macht kan ook worden gebruikt om B meer
keuzemogelijkheden te geven. De effecten van macht moeten niet in overeenstemming zijn met
de doelen of belangen van de machtshebber.
Invloed is het vermogen van actoren om het gedrag of de keuze van alternatieven te bepalen
binnen een voor die actoren beschikbaar samenstel van gedrags of keuzealternatieven. Macht
gaat om het bepalen van de ruimte van de kezuemogelijkheden van de anderen, invloed om het
bepalen van de keuze die door anderen wordt gemaakt.
3. Vormen van macht
Wrong onderscheidt vier verschillende vormen van macht : geweld, manipulatie,
overtuigingskracht en gezag. De uiterste vorm van geweld is fysiek geweld. Maar het moet
onderscheiden worden van de dreiging ermee. Manipulatie is het uitoefenen van macht waarbij
de machtshebber zijn intentie verbergt voor het machtssubject. Is overtuigingskracht een vorm
van macht, de assymmetrie is niet duidelijk. Volgens Wrong wel omdat het vermogen om
anderen te overtuigen ongelijk verdeeld is. Vooral gezag krijgt aandacht in de politicologie. Bij
gezag gaat het om het geven van bevelen of het verbieden en om legitimiteit of de aanvaarding
van gezag.
Volgens Wrong zijn er vijf vormen van gezag naar de motieven op gron waarvan het gezag
wordt aanvaardt.
Gezag gebaseerd op dwang is de eerste. Hiervan is sprake als het machtssubject ervan overtuigd
is dat de machtshebber in staat is en bereid is om dwang tegen hem te gebruiken.
Bij gezag op basis van beloning gaat het om positieve prikkels. Maar gezag obv beloning kan
evolueren naar gezag obv dwang.
Bij legitiem gezag erkent het machtssubject het recht van de machtshebber om bevelen te geven
en de plicht tot gehoorzaamheid. Dit gezag is gebaseerd op gedeelde normen en waarden.
Gezag gebaseerd op competentie heeft niets te maken met dwang of beloning. Het staat
iedereen vrij ze al dan niet te aanvaarden.
Bij persoonlijk gezag berust gehoorzaamheid louter op kwaliteiten die aan de gezaghebbende
wordt toegeschreven. Het gaat om persoonljke kenmerken. Charismatisch gezag is het
bekendste voorbeeld.
Stabiele relaties zijn zelden op een machtsvorm gebaseerd. Machtshebbers laten hun
machtsvormen variëren en aanpassen aan de omstandigheden om hun macht te maximaliseren
of zo lang mogelijk aan te houden. Machtsvormen evolueren ook.
4. Machtsbronnen
Vormen van macht kunnen worden onderscheiden volgens de motieven van de
machtssubjecten om macht te aanvaarden. Men onderscheidt doorgaans individuele en
collectieve machtsbronnen. Dit zijn zaken, eigenschappen of middelen waarover een actor
beschikt of kan beschikken en die het vermogen van macht kunnen leveren. Gezien macht
domeinspecifiek is, impliceert een machtspositie in een domein niet dat deze ook op andere
domeinen bestaat. Machtsposities kunnen persoonsgebonden zijn, maar vaak zijn
machtsposities geïnstitutionaliseerd. Maar langs de andere kant is de machtsbron bij uitstek van
de onderste lagen van de bevolking hun grote aantal. Maar als dat niet samengaat met
solidariteit en organisatie dan stelt de macht van het aantal niets voor.
Voorbeelden van machtsbronnen zijn : tijd, geld, geweld, kennis, ... Collectieve machtsbronnen
resulteren in de optelsom van individuele machtsbronnen. Twee collectieve machtsbronnen
kunnen niet gereduceerd worden tot individuen : solidariteit en organisatie. Deze twee moeten
worden gecreëerd. Solidariteit gaat vaak samen met het gevoel hetzelfde lot te delen, maar
dezelfde feitelijke situatie delen betekent niet dat mesen die lotsverbondenheid ook aanvoelen
of zien. Dit bewustzijn moet eerst worden bereikt, vooraleer individuen tot een collectieve
organisatie willen toetreden. Ook het opzetten en onderhouden van een organisatie gaat niet
zonder enige moeite.
Individuen die slechts macht hebben naarmate ze zich verenigen staan voor een extra
probleem. Eerst moet de collectieve organisatie er zijn vooraleer ze macht kunnen uitoefenen.
Dit is een nadeel voor het organiseren van macht, in het mobiliseren van machtsbronnen.
Mensen die persoonlijke machtsmiddelen hebben, hebben lagere organisatiekosten. Niet enkel
de beschikking, maar ook het soort machtsbronnen waarover iemand beschikt zijn van belang.
De liquiditeit van machtsbronnen is van groot belang. De schepping en handhaving van
collectieve machtsbronnen vormen een van de centrale processen in de politiek. Dit wordt
omschreven als politieke mobilisatie.
5. Dimensies van macht
Wrong onderscheidt drie dimensies van macht : uitgebreidheid of de verhouding tss het aantal
machtshebbers en het aantal machtssubjecten. Omvattendheid : het aantal terreinen waarover
de machtshebber macht uitoefent en intensiteit : de acceptatie binnen elk terrein waarbinnen
de machtshebber macht kan uitoefenen.
5.1. De eerste dimensie : het pluralisme
Volgens het pluralisme is er geen enkele maatschappelijke kracht die altijd aan het langste eind
trekt. Er ontstaat in de samenleving een soort natuurlijk evenwicht tss groepen en hun invloed
of macht omdat iedereen evenveel toegang heeft tot de machtsbronnen.
De hoofdstelling van het pluralisme is dat politiek een belangenstrijd is en dat de winnaar in
deze strijd niet bij voorbaat vaststaat. De macht is dus gespreid : niemand heeft een structureel
overwicht in de machtsstrijd en een continue machtselite bestaat niet.
Een centrale these binnen het pluralisme blijft dat ongelijkheid niet cumulatief is, dat
machtsbronnen niet allemaal geconcentreerd kunnen zijn langs een zijde van de machtsstrijd.
Vele pluralistische auteurs hebben behavioralistische uitgangspunten. Zo moet sociaalwetenschappelijk onderzoek gericht zijn op waarneembaar gedrag. Pluralisten concentreren
zich op concrete politiek ; het onderzoek naar besluitvormingsprocessen en het gedrag van
mensen en organisaties in deze processen. Maar dat betekent niet dat ze geen oog hebben voor
meer structurele gegevens. Elke pluralist benadruct de concurrentie tss verschillende politieke
partijen als een structureel aspect van de machtsverhoudingen.
De nadruk ligt vooral op de studie van concreet, observeerbaar gedrag. De studie van macht kan
dus het best via de stiden van besluitvorming die betrekking heeft op direct, reëel en
observeerbaar conflict. Het is mogelijk om na te gaan hoe de macht in een samenleving
verdeeld is via de analyse van belangrijke politieke beslissingen waar de preferenties van
verschillende groepen duidelijk van elkaar afwijken. Het moet om controversiële kwesties gaan
waarbij verschillende belangen duidelijk tegenover elkaar staan. Conflict is voor het pluralisme
de ideale situatie om macht te bestuderen. Als het om een belangrijk conflict of
besluitvormingsproces gaat, verwachten pluralisten dat de betrokken partijen ook al hun macht
in de schaal zullen werpen en dat we zodoende, via de studie van alle opeenvolgende fasen van
besluitvorming, goed zullen zien wie in de samenleving over hoeveel macht beschikt. In zekere
zin neemt de pluralist het zekere voor het onzekere. Door deze zekerheid en veilighei verliest
de pluralistische onvalshoek de subjectieve dimensie van macht.
Sociaal-wetenschappelijke uitspraken moeten met empirische gegevens kunnen worden
gestaafd, maar in een complex sociaal en politiek geheel, waar veel factoren inhet spel zijn is dat
niet mogelijk. De constructie van pluralisten is een interpretatie, en deze is in een hogere mate
hypothetisch dan verklaringen die op natuurwetenschappelijke leest geschoeid zijn.
5.2. De tweede dimensie : de kritiek op het pluralisme van Bachrach en Baratz
Bachrach en Baratz stellen de beperking van onderzoek naar macht tot expliciete
besluitvormingsprocessen rond geprofileerde conflicten aan de kaak. De aandacht moet ook
gaan naar wat aan de besluitvormingsprocessen voorafgaat. Een essentiële vraag is dus of alle
belangen wel de politieke agenda halen. Maw macht wordt niet enkel belichaamd in de
activiteiten die betrekking hebben op concrete besluitvormingsprocedures.
Volgens B&B richten pluralisten zich teveel op de uitoefening van macht. Macht wordt ook
uitgeoefend door non-decision making . Dwz het een probleem of discussiepunt dat de
besluitvormingsagenda niet haalt, waardoor er niets over kan worden beslist.
Een non-decision is dus niet observeerbaar, maar dat zijn de latente aanwezigheid van bepaalde
kwesties en de mobilization of bias (mobilisatie van vooringenomenheid) wel. Dit moet het
mogelijk maken om het proces van non-decisionmaking te reconstrueren. We moeten dus
letten op de fasen voor de effectieve besluitvorming : de agenda-setting. Ook wat de agenda niet
haalt is belangrijk.
B&B hebben aandacht voor de wijze waarop beslissingen worden vermeden, over potentiële
kwesties waarover een observeerbare tegenstelling of conflict bestaat. Toch blijven zij ook
uitgaan van een bestaand observeerbaar conflict. Maar hun belangrijkste bijdrage is dat ze erop
wijzen dat door zich te concentreren op bestaande besluitvormingsprocessen rond belangrijke
conflicten, conflicten die het besluitvormingsproces niet bereiken uit het zicht verliezen.
Vooraleer de machtsstrijd op de besluitvormingsagenda losbarst is er al een andere machtsstrijd
achter de rug. Hierin is ook sprake van machtsuitoefening wanneer A de sociale en politieke
waarden en institutionele praktijken zodanig naar zijn hand probeert te zetten dae enelk de
voor A minder gevaarlijke kwesties aan bod kunnen komen. A gaat dit doen door institutionele
regels van de politieke besluitvorming bij te sturen of uit te spelen.
Met het veranderen van institutionele regels wijzen B&B op de stelling van Schattschneider.
Alle vormen van politieke organisatie hebben een vooringenomenheid ten voordele van de
exploitatie van sommige soorten conflicten en de onderdrukking van andere omdat de
organisatie de mobiliteit van vooringenomenheid is.
Volgens B&B moeten we non-decisions bestuderen aan de han van het proces dat eraan
voorafgaat : zoeken naar waarneembare belangenconflicten die de agenda niet halen.
5.3. De derde dimensie : de visie van Lukes
Volgens Lukes zijn er drie tekortkomingen bij de visie van B&B. In eerste instantie leunt ze nog
te dicht aan bij het behavioralisme, waarbij ze een verkeerd beeld geven over de wijze waarop
individuen erin slagen om potentiële kwesties buiten het politieke proces te houden.
Een tweede tekortkoming is dat ze teveel vasthouden op een bestaand, observeerbaar conflict,
maar ze vergeten dat macht er vaak in bestaat om een conflict te vermijden.
Een derde tekortkoming is dat non-decision making enkel bestaat waar grieven de toegang tot
het politiek proces in de vorm van beleidskwesties worden geweigerd. Dus wanneer actoren
geen grieven hebben, zien of voelen, hebben zij ook geen belangen die worden gehinderd door
de machtsuitoefening van andere actoren. Dit is volgens Lukes te eng.
In de eerste dimensie worden de belangen van actoren afgelezen uit wat deze actoren
daadwerkelijk vragen of willen. In de tweede dimensie stelt men dat de belangen van actoren
duidelijk worden door wat deze actoren willen, vragen, eisen, ... Maar men moet wel rekening
houden met het feit dat het politiek proces osms verhindert dat deze zich via besluitvorming
laten kennen. De derde dimensie verdedigt dat men een product wil zijn van een systeem dat
tegen hun belangen ingaat.
Lukes wijst erop dat de objectieve belangen verschillen van wat actoren denken dat hun
belangen zijn. Het zijn belangen waar groepen of individuen zich niet bewust van zijn. Er zijn
ook versluierde objectieve belangen die binnen bestaade verhoudingen geen articulatie kunnen
vinden. De opvatting dat er objectieve belangen zijn die mensen zouden articuleren als ze in
staat waren tot een echt vrije keuze of tot echt inzicht in de situatie is een gevaarlijke en elitaire
opvatting.
Lukes wijst ook op het feit dat machtsuitoefening er niet enkel in kan bestaat om mensen te
verhinderen bepaalde dingen te doen, maar zelfs ook om bepaalde dingen te denken. Hij maakt
een onderscheid tss genuine consensus : ideëen, wensen, ... die actoren hebben wanneer deze
zich volledig losgemaakt zou hebben van de hiërarchie van het sociaal systeem en een imposed
consensus. Volgens Frey is er pas machtsuitoefening wanneer de beïnvloede zich identificeert
met de beïnvloeder en laatstgenoemde dit in de hand werkt of er via socialisatie in slaagt om
eerstgenoemde te doen geloven dat hij zijn eigne belangen dient wanneer hij het door de
beïnvloeder gewenste gedrag stelt. De kritiek hierop was dat het wel degelijk mogelijk is om
machtsuitoefening empirisch vast te stellen.
Er kan sprake zijn van macht, ook al blijft die grotendeels onzichtbaar.
6. Potentiële macht via “de regel van de geanticipeerde reacties”
Kan er sprake zijn van macht als die als het ware onzichtbaar blijft? Macht verwijst niet enkel
naar een daadwerkelijke handeling, maar ook naar een mogelijkheid tot. Die mogelijkheid kan
latent aanwezig zijn. Ryle heeft het over dispositional words : ”de mogelijkheid om” en episodic
words : verwijzen naar de specifieke realisatie van deze capaciteit, een concrete handeling.
Beide elementen moeten opgenomen zijn in een definitie van macht. Wrong wijst erop dat
latente macht niet verward mag worden met het onderscheid tss potentiële en reële macht.
Latente macht is er als we geen redenen hebben om eraan te twijfelen dat iemand macht wil en
kan uitoefenen ook al doet hij het niet. Potentiële macht verwijst naar de mogelijkheid dat
iemand machtsbronnen verzamelt en daarmee ook macht probeert uit te oefenen. Bij gebruik
van macht gaat het om de activering van de capaciteit tot macht. Er is dus een onderscheid tss
manifeste en latente macht enerzijds en potentiële en reële macht anderzijds.
Macht kan potentieel en reëel zijn : men kan over macht beschikken zonder dat deze effectief
wordt uitgeoefend.
Een andere manier waarop potentiële macht tot uiting komt is de regel van de geanticipeerde
reactie (C.J.Friedrich). Mensen kunnen op de machtshebber reageren door op het effectieve
gebruik van machtsbronnen te anticiperen om hun eigen acties te controleren. Maar om dat te
kunnen doen moeten ze weten of geloven dat iemand de relevante bronnen bezit en dat er een
redelijke kans is dat die ze gebruikt. Maw. B gaat er van uit dat er nog steeds een macht bestaat
van A en B anticipeert op de reacties van A.
Het interessante hieraan is de implicaties voor de empirische vaststelbaarheid ervan.
Het onderscheid tss potentiële macht en effectieve of reële macht heeft geen betrekking op de
gevolgen van die machtsrelaties, maar louter op het gedrag van A. Het betreft het onderscheid
tss capaciteit en effectieve uitoefening in het hoofd van A.
Volgens Friedrich is invloed gebaseerd op de verbeeldingskracht van de mens als sociaal wezen,
op de mogelijkheid om de reacties van anderen in te schatten. Het is een vaardigheid die
noodzakelijk is om samenleven mogelijk te maken. Invloed sluipt in alle sociale relaties. Elke
situatie van directe machtsuitoefening is omgeven door een atmosfeer van beïnvloeding.
Invloed is vaak het efficiëntste door een omgeving voor beslissingen te creëeren
De reden waarom invloed negatief werkt heeft te maken met die capaciteit van mensne op te
anticiperen, om reacties in te schatten. Invloed wordt vaak gebuirkt om de bestaande toestand
te houden.
Invloed verandert het gedrag van mensen of zet hen aan tot het niet-veranderen van gedrag,
houdingen, posities,...
Wanneer je van een veronderstelde machtshebber iets gedaan wil krijgen, anticipeer je zijn
reactie en pas je je formulering en timing op grond van deze anticipatie aan. Maar gaat het hier
om macht of invloed?
De pluralistische school kreeg de kritiek dat ze een te grote concentratie bij A legde, hier ligt de
nadruk mss te veel op B. Dit is terechte kritiek, maar er moeten aan een aantal voorwaarden
voldaan worden vooraleer er over macht gesproken kan worden : wanneer een actor kan doen
geloven dat het macht heeft, dan heeft hij de macht. A moet de perceptie van B over hem
kennen.
7. Structurele macht
Macht moet worden onderscheiden van machtsbronnen of -middelen. Het bezit
machtsmiddelen die kunnen worden ingezet is nog geen garantie dat deze middelen
effectief zullen worden ingezet. De ongelijke verdeling van macht is niet het resultaat van
ongelijke verdeling van middelen en capaciteiten maar weerspiegelt de ongelijke verdeling
macht. De verdeling van macht is niet louter het resultaat van de ongelijke verdeling
individuele eigenshcappen of capcaciteiten, maar hangt samen met de structuur van
samenleving.
van
ook
een
van
van
een
Middelen of eigenschappen waaarover groepen of individuen beschikken, kunnen al dan niet
voor politieke machtsdoeleinden worden ingezet en de verdeling van die middelen of
eigenschappen hangt af van een reeks structurele kenmerken van de samenleving. Daarom
wordt er een onderscheid gemaakt tss sterk liquide middelen : weinig of geen aanpassing nodig
en zwak liquide middelen.
De collectieve organisatie van belangen in groepsverband is geen evident proces. Collectieve
machtsbronnen zijn ook ongelijk verdeeld. De individuele machtsmiddelen die elk lid
binnenbrengt, zijn zwak liquide. Solidariteit dient begrepen te worden als de mate van het
bewustzijn van de grenzen tss de groeps-en niet groepsleden. Solidariteit is gebaseerd op een
gevoel van gelijkwaardigheid en op een wederzijdse emotionele identificatie.
Daar waar individuele middelen een hoge liquiditeit hebben is de liquiditeit van collectieve
middelen veel complexer.
Er is een dimensie van macht dat meer een verborgen gezicht is van macht : systeemmacht. Dit
wordt duidelijk wanneer we rekening houden met contextuele factoren. Macht wordt
uitgeoefend in een gestratificeerde samenleving, en daarom moeten we deze stratificatie kennen
om de verdeling en het gebruik van macht goed in te schatten.
Structurele macht kan bestudeerd worden door de gevolgen ervan te onderzoeken. Omdat
systeemkenmerken bepaalde belangen bevoordelen, zullen de kosten om hun eisen te realiseren
lager zijn dan bij andere belangen. Dit verklaart waarom macht niet in verhouding moet staan
met de inspanningen die ervoor worden geleverd.
De patronen van relaties tss maatschappelijke groepen bepalen de structuur van de
samenleving. Structurele macht komt niet alleen tot uiting in een direct conflict. Opdat er
sprake is van structurele macht is het niet vereist dat de machtshebbers inspanningen leveren
om deze machtspositie te versterken, te verdedigen of uit te bouwen.
Het concept structurele macht impliceert niet dat macht wordt uitgeoefend door het systeem,
maar dat het politiek maatschappelijk systeem zelf een grote invloed heeft op de machtsrelaties
tss individuen of groepen. Maar als de structuur van een samenleving de weerspiegeling is van
de relaties tss allerlei groepen in die samenleving, dan is het evident dat macht inherent is aan
het concept structuur.
8. Het meten van macht
De verdeling van macht in een samenleving is een complexe zaak. Een andere zaak is : hoe
kunnen we macht valide en betrouwbaar meten? Een meting is valide als datgene wordt
gemeten wat men wil meten. Ze is betrouwbaar als de meetmethode onder verschillende
omstandigheden functioneert. Maar de meting van macht kent een aantal problemen. Zo is er
de tijdsketen. Er is een tijdsverschil tss het moment wanneer A iets doet en B iets doet. Elke
machtsmeting moet dus onderzoeken of de omstandigheden gelijk zijn gebleven tss die twee
momenten. Het kernprobleem is dus een causaliteitsprobleem. Macht kan zelden met zekerheid
worden vastgesteld omdat het causale verband tss oorzaak en gevolg moeilijk te bewijzen is.
Welke meetmethode men ook gebruikt, die is altijd afhankelijk van de onderzoeksvraag en van
een reeks onderzoektechnische omstandigheden.
Volgens een strikte causaliteitsopvatting is A de oorzaak van B indien A noodzakelijk en
voldoende is om B teweeg te brengen. Zo'n rigide opvatting is niet toepasbaar op machtsmeting.
Macht kan dus nooit voor 100% worden vastgesteld. Er is veel discussie over de vraag of macht
valide en betrouwbaar gemeten kan worden. Zo werd het pluralismedebat gevoerd : wordt de
macht door een elite gemonopoliseerd of is ze verdeeld over een aantal groeperingen. Hoe kan
men macht meten? Is macht geconcentreerd in een oligarchische en goed georganiseerde elite
of is de macht verdeeld en gefragmenteerd?
In de VS zou er zich een proces hebben voorgedaan, waarbij een hiërarchie was vervangen door
een stelsel van vetogroepen waartss macht verdeeld is. Daaruit ontstaan soms samenwerkende
en soms rivaliserende elites. Deze evenwichten zorgen ervoor dat er geen radicale
koerswijzigingen komen. Daarom leidt pluralistische besluitvorming tot incrementalisme of
zelfs immobilisme. Volgens Riesman zijn er elites, maar gaat het om concurrentie tss vele elites.
Mills gaat uit van een ruling elite waarbij een kleine en geslotengroep van personen alle
domeinen regelen. Lukes wijst in dit debat op de onzichtbare machtsuitoefening die de
werkelijke belangen onderdrukken en voorkeuren sturen.
Er zijn een aantal methodes om macht te meten
8.1. De reputatiemethode
Men spoort macht op door naar haar waarneembare gevolgen te zoeken en dan vooral de
reputatie over macht te beschikken. Deze methode wordt vooral toegepast op overzichtelijke,
lokale samenlevingen. Prominente representaten van verschillende sectoren moeten in staat
zijn om mensen aan te wijzen die over macht beschikken. Daarna werd die lijst voorgelegd aan
een heterogene en representatieve groep van 14 beoordelers. Die selecteerden een lijst van 40
figuren. We vragen aan waarnemers wie binnen het systeem over veel macht beschikt.
De kritiek was er in die zin : zijn er topleiders of is er een machtselite? Zijn de beoordelers in
staat om de echt machtigen te herkennen? Dit onderzoek stelt vooral vast wie de reputatie heeft
macht uit te oefenen.
8.2. De besluitvormingsmethode
Men identificeert een reeks belangrijke politieke beslissingen op verschillende terreinen en gaat
na wie erbij betrokken was en wie met succes besluiten had geïnitieerd of geblokkeerd. De
laatste zouden de machtigste mensen zijn. Coalities en tactieken komen op die manier ook naar
voor. De invloed van deelnemers op besluitvorming werd afgemeten aan de mate waarin zij met
succes voorstellen hadden ingediend of konden verhinderen. De invloed werd gesplitst over
afzonderlijke domeinen. Vaak ging de invloed samen met eigen professionele belangen. Het
traject van besluitvorming staat hier centraal, het gaat om een input-output analyse.
Ook hier kwam kritiek op : de focus op zichtbare beslissingen en conflicten, de verwaarlozing
van het niet nemen van een beslissing en de verwarring tss doelbereiking en machtsuitoefening.
De studie beperkt zich ook tot wat wel op de agenda is geraakt, de agenda-setting valt dus
buiten het onderzoek.
Een beslissing is een keuze tss alternatieve mogelijkheiden om te handelen. Een nondecisie is
een beslissing die resulteert in de onderdrukking van een latente of manifeste uitdaging. Het
gaat dus om het feit dat er verhinderd wordt dat een eis, idee, ... op de agenda komt. Welke
barrières zijn er tss de fase vann het probleem en de uitvoering van de regeling?
8.3. Effectenonderzoek
Men brengt de kenmerken van actoren in verband met drie effecten : het al dan niet hebben
van problemen, het al dan niet pogen om daar een oplossing voor te vinden en het al dan niet
succesvol zijn van zo'n poging. Hiermee wordt het hele traject onderzocht, van probleem tot
oplossing. Dit maakt de studie van verhoudingen mogelijk en levert het een beeld op van de
problemen waarvan men zich bewust is. Deze effecten zet men naast de kenmerken van
actoren.
8.4. Positiemethode en netwerkonderzoek
Deze methode kent macht toe aan actoren die bepaalde cruciale posities willen innemen. Een
hoge positie is een mogelijke bron van macht, maar zegt weinig over de feitelijke macht van de
actor. Kritiek hierop is dat door sociologische processen de institutionele kenmerken achterop
raken. Bij de netwerkmethode bestudeert men de macht als bedoelde invloed van personen. Het
concentreert zich opo de verbindingen tss individuen. Hierbij komt de studie van macht als
vermogen naar voor.
De reconstructie van netwerken probeert alle verbindingslijnen tss bepaalde positiebekleders
aan te geven. Hiermee identificeert men een reeks van verschillende formele instituties en gaat
men de netwerkpatronen tss de belangrijkste organen na. Deze netwerken zijn
communicatiepatronen en wijzen op potentiële macht. Drukke knooppunten worden geact
machtige centra te zijn. Kritiek is dat men niet de feitelijke machtsuitoefening onderzoekt.
De sociale netwerkanalyse werd ontwikkeld om elites en machtsstructuren rond economsiche
beslissingen te onderzoeken. Met sociaal netwerk bedoelt men het geheel van met elkaar
verbonden individuen. Centraal staan sociogrammen, een visuele voorstelling van de
netwerken. Daarin waren hubs te zien, populaire mensen.
De sociale netwerkanalyse pribeert relatiepatronen te beschrijven en te verklaren. De
eenvoudigste vorm bestaat ui een reeks van met elkaar verbonden punten. Een punt met veel
connecties naar andere punten vormt een centrum. Wanneer dit wordt verwijderd, verandert
de structuur van het netwerk.
Er wordt ook gesproken over de densiteit van een netwerk : de verhouding van het aantal
verbindingslijnen in een neterk op het aantal lijnen dat een netwerk zou kennen mochten alle
punten direct met elkaar verbonden zijn. Via de densiteit wordt de cohesie van netwerken
bekeken en gaat men opzoek naar clusters, een groep punten met grote dichtheid in een groter
minder dicht netwerk.
8.5. Meting van macht in termen van machtsbronnen
Onderzoek naar verdeling van macht beperkt zich niet tot de studei van poltiiek binnen staten.
In de internationale politiek is de inschatting van de macht van staten tov elkaar van groot
belang. Macht wordt vaak gelezen uit het beschikken van machtsbronnen. Maar essentieel is de
beschikbaarheid van trouwe gegevens.
De meting van macht aan de hand van de studie van machtsbronnen wordt soms ook de
uitkomstenmethode genoemd. Ze gaat ervan uit dat in een gemeenschao sommige zaken door
bijna iedereen worden nagestreefd en dat de verschillen in beschikbaarheid laat zien wie meer
en minder macht heeft. Deze zaken worden idd door bijna iedereen nageschreeft, maar wordt
de ongelijke verdeling niet door andere factoren dan macht veroorzaakt?
De voorkeur voor een bepaalde methode hangt af van de onderzoeksvragen en van de
theoretische standpunten over macht.
9. Uitleiding
Macht kan in de handen van velen of weingen zijn. Dit wordt in de volgende hoofdstukken
bestudeerd.
Hoofdstuk 4. Macht in weinige handen : elites
1. Inleiding over de studie van elites
Weinig discussie over idee dat macht ongelijk verdeeld is. Belangrijkste vraag is : wie heerst?
Volgens Mosca zijn er in iedere samenleving 2 klassen : een klasse die heerst en een klasse die
overheerst wordt.
Zelfs in een democratie beschikt een klein deel v/h volk over macht. Bij een democratie zouden
maatschappelijke machtsposities in principe voor iedereen toegankelijk zijn. Democratie is een
systeem met open elites.
De politieke elite is slechts 1 van de elites die politieke macht uitoefent, daarnaast zijn er
andere, niet verkozen elites die over politiek macht beschikken.
Putnam onderscheidt 2 modellen van elitesamenstelling. In het onafhankelijkheidsmodel is de
correlatie tss politieke status en socio-economische status verwaarloosbaar : elke sociale
categorie is proportioneel vertegenwoordigd. Bij het samenklonteringsmodel is er een correlatie
tss plaats van een individu inde politieke stratificatie en zijn plaats in de sociale hiërarchie. Dit
betekent niet dat de toplaag van de sociale stratificatie de elites monopoliseren, maar ze zijn er
sterk in oververtegenwoordigd. Politicologie bestudeert ook het selectoraat : groep van mensen
die elite selecteert.
Studie van elite is een complex onderzoeksdomein, vaagheid is een groot gevaar, maar het leert
ons wel veel over hoe de politiek functioneert omdat ze moeilijk te doorgronden zijn.
Door de arbeidsverdeling in een samenleving ontstaan vele verschillende maatschappelijke
deelgebieden met elk hun eigen deelelite. De politieke elite is in praktijk niet altijd zo machtig
omdat de beslissingen ook door vele andere mensen genomen worden. Er is altijd concurrentie
van niet-verkozenen en sinds kort ook van de media (vierde macht)
2. Elite : oorsprong, beschrijving en criteria
Het woord elite ontstaat in 19E als verwijzing naar een bijzondere groep, en komt dan pas in
sociale en politieke geschriften. Pareto geeft een goede omschrijving. Stel dat in iedere tak van
menselijke activiteit elk individu een cijfer gegeven wordt dat zijn capaciteiten weergeeft.
Vervolgens stelt men een klasse van mensen samen die allemaal het hoogste cijfer kreeg in hun
vak. Dat is de elite. Dit zorgt ervoor dat de maatschappij in twee verdeeld wordt.
Bottomore maakt een onderscheid tss politieke klasse, iedereen die politieke macht of invloed
uitoefent. Binnen die politieke klasse is er een politieke elite : zij die werkelijke politieke macht
in de samenleving uitoefenen.
Elite heeft een vieze bijsmaak en suggereert een superioriteit, hoewel het een courant begrip is.
Politieke elites beschikken over macht om belangen na te streven of doelen te realiseren.
Maar elite wordt ook gezien als een groep van mensen met gemeenschappelijke kenmerken die
in staat is om macht uit te oefenen over anderen. Volgens Meisel moet daarvoor aan de drie c's
voldaan worden : consciousness (zelfbewustzijn), coherence (coherentie) en conspiracy
(complot). Soms wordt er nog een vierde c aan toegevoegd : continuity
Elite omschrijft een groep mensen die meer dan welke andere geleding ook een overwegend
aandeel heeft in de politieke besluitvorming en maatschappelijke vormgeving, die dus een
disproportioneel groot deel heeft van de macht in een samenleving om voor die samenleving
bindende beslissingen te nemen.
3. Rule by all, rule by many of rule by the happy few?
Er zijn verschillende invalshoeken om te weten te komen wie de elite is. Bij de marxisten is het
de bezittende klasse. In een kapitalistisch systeem de kapitaalbezitters. Politieke
machtsverdeling moet worden bestudeerd vanuit de verdeling van economische macht. Zij
vinden dat politieke gelijkheid in een democratie onverzoenbaar is met de sociale ongelijkheid
die voortkomt uit het kapitalisme. Liberale democratie leidt tot controle door de bourgeoisie.
Macht is gebaseerd op economische factoren.
In iedere samenleving zijn er 2 categorieën van mensen : een heersende en een onderworpen.
De heersende klasse beschikt over de belangrijkste productiemiddelen, de politieke macht en de
greep op het militaire apparaat. Er is een voortdurende strijd tss heersende en onderworpen
klasse door de evolutie van productieve krachten.
4. Het pluralisme
Wat het pluralisme verwerpt is belangrijker dan wat het poneert. Macht is gefragmenteerd,
ongelijk verdeeld maar tevens verspreid dankzij de vrijheid van vereniging en de open
concurrentie.
De moderne samenleving laat zich kenmerken door maatschappelijke differentiatie en
specialisatie. Geen enkele maatschappelijke groep kan alle deelgebieden en functies
controleren. Om politieke invloed te hebben moeten de verschillende groepen zich organiseren
tot belangenorganisaties. Welvaart, macht en status zijn drie verschillende zaken die gescheiden
van elkaar zijn terug te vinden.
Pluralisten stellen niet dat de samenleving egalitair is, sommige groepen hebben meer macht
dan anderen, maar de verschillende groepen vallen niet samen.
De macht wordt uitgeoefend door verschillende, met elkaar concurrerende groepen zonder
monopolies. Er zijn veel elitegroepen die elk een afzonderlijke machtsbasis hebben. Elite is dus
een categorie van toppersonen in een belangengroep of activiteit die de politiek beïnvloedt.
Georganiseerde groepen vormen het fundament van het politieke systeem. Maar iedereen kan
deelnemen en iedereen kan een groep oprichten (~vrije markt).
Macht varieert van thema tot thema. Het pluralisme gaat terug tot Locke en Montesquieu,
Madison en de grondwet van de VS. Door checks and balances moet er gezorgd worden voor
een evenwicht en een controlemechanisme. Om ervoor te zorgen dat alle deelgroepen een
politieke stem krijgen moeten er verschillende ingangen zijn in het politieke systeem.
Kritiek op het pluralisme leidde tot de komst van het neopluralisme, dat meer nuanceert.
5. Elitisme
Elitisten gaan ervan uit dat elke samenleving door een elite wordt bestuurd. Een beperkte groep
beschikt continu over macht, maar dit is niet uitsluitend sociaal-economisch. Democratie is een
illusie en het ontstaan van een dominante elite is onvermijdelijk.
Volgens de klassieke elitisten is een heerschappij door een elite niet alleen onvermijdelijk, maar
de elite moet over onbeperkte en ongecontroleerde macht beschikken.
Volgens Pareto is de geschiedenis een kerkhof van aristocratieën. Elites zijn groepen die aan de
top van verschillende hiërarchieën staan, maar hij introduceert ook de term governing elites.
Het is een elite waarvan het handelen bepalend is voor de ontwikkeling van de gehele
maatschappij. Pareto maakt een onderscheid tss governing en non-governing elites. De acties
van de eersten zijn doorslaggevend voor de aard en de ontwikkeling van de hele maatschappij.
Wanneer een governing elite haar macht uitoefent obv dwang en onderwerping wordt ze leeuw
genoemd, wanneer het bestuur gebeurt obv deskundigheid, list, pragmatisme en instemming,
wordt ze vos genoemd.
Volgens Mosca bestaan elites omdat kleine groepen altijd in het voordeel zijn tov grote. Ze
bereiken makkelijker de drie C's. Hij heeft het over een politieke klasse, een georganiseerde
minderheid die regels oplegt aan een ongeorganiseerde meerderheid. De politieke klasse is een
ondersoort van de heersende klasse : diegene van wie het de plicht is om macht uit te oefenen.
Michels volgt Mosca voor een deel in die zin dat macht van een elite berust op zijn vermogen
tot organisatie. Elke organisatie produceert zijn eigen elite : de ijzeren wet van de oligarchie.
Maar waarom ontstaat die oligarchisering? De nadruk ligt op het organisatorische. Naarmate
een organisatie groeit, neemt de interne arbeidsverdeling toe en dus de noodzaak voor
specifieke deskundigheid en expertise. Er moet coördinatie zijn en daarvoor is leiderschap
onmisbaar. Er zijn ook externe verklaringen : strijdorganisaties (vakbond, partij) vereisen een
slagvaardige leiding. Ook psychologische krachten spelen een rol : de meerderheid staat
apathisch tov politiek en vormt daarom geen tegengewicht. Een oligarchie bestaat uit
verschillende deeloligarchieën, dit laat een vorm van indirecte invloed toe.
Het gaat hier om een compromis met het pluralisme : democratie als concurrentie tss
oligarchieën.
Burnham zegt dat eigendom als machtsbron vervangen moet worden door beheer
(managerialisme). Het feitelijk beheer van ondernemingen ligt in vele handen. Privaat bezit
wordt slechts 1 basis voor de beschikking over de productiemiddelen. De bourgeoisie verliest de
feitelijke beschikkingsmacht van de productiemiddelen maar wordt niet vervangen door een
socialistische samenleving. Zo vormt een nieuwe klasse zich : managers. Ze bezitten geen
eigendom, maar leiden die wel. Dit betekent niet het eiden van de democratie.
Mills vertrekt van een power elite : politieke macht gaat verder dan de instituties van de
regering. Een elite verschilt van een klasse. De kern van power elite is de kleine politieke elite
die we in de bestuursinstellingen terug vinden. Een power elite is een groep van mensen die
cruciale posities bekleedt in de maatschappij.
Een machtselite bestaat wanneer de leiders van verschillende strategische instituties,
gecombineerd worden in een groep die beschikt over de 3 c's.
Field en Higley zeggen dat er sprake is van een samenspel van elite keuzes en niet-elite
voorkeuren. Zij zijn aanhangers van het neo-elitisme, het verzoent het bestaan van heersende
elites met electorale participatie van bestuurden.
Schumpeter had kritiek op de participationistische vormen van democratie. Democratie was
voor hem een methode om tot politieke beslissingen te komen. Het is concurrentie tss
rivaliserende politici waarbij men streeft naar het mandaat om te heersen. De rol van de massa
is beperkt tot verkiezingsmomenten. Democratie is het bestuur door en de concurrentie tss
elites met het volk als scheidsrechter
6. Het (neo)corporatisme
Neo-corporatisme is een zekere mate van samenwerking tss de “party government” en de
relevante socio-economische belangengroepen. Het doel hiervan is economische problemen
indijken zodat de sociale en politieke stabiliteit hersteld wordt of gehandhaafd blijft. Het gaat
hem vooral om samenwerking en consensus en kan gezien worden als een alternatief voor het
pluralisme.
De staat wordt belangrijker, maar wat is de staat? Het is een volwaardige partner met een eigen
elite.
De belangen zijn minder de weerspiegeling van individuele prefrenties, maar worden gevormd
door de organisaties zelf. De staat is in het neocorporatisme een actieve en afzonderlijke partner
in de politike en niet louter een uitvoerder van het compromis tss drukkingsgroepen of een
instrument van de dominante klasse. De belangenverenigingen zijn niet zomaar een
uitdrukking van de individuele voorkeuren van hun leden.
Het corporatisme groeide uit de IR en werd door Rerum Novarum gekoppeld aan sociaal
katholicisme. Een gezamenlijke verantwoordelijkheid op grond van maatschappelijke
arbeidsverdeling in verschillende sociaal-economische functies is de centrale idee.
Het neo-corporatisme wordt gebruikt in democratische regimes waar politieke dwang afwezig
is.
(Neo)corporatisme wijst op het betrekken van bepaalde groepen bij het overheidsbestuur, via
een gepriviligeerde relatie. Het verwijst naar een kenmerk van het politieke systeem waarbij
een beperkt aantal, door de overheid erkende monopolistische organisatiew in
onderhandelingen met de overheid functionele belangen vertegenwoordigen en waarbij ze
worden betrokken in de verschillende fasen van het beleidsproces.
Neocorporatistische organisatie zijn beleidsorganisaties en oefenen overheidsfuncties uit.
Aan de grondslag van het neocorporatisme ligt een basiscompromis. Er is sprake van
functionele differentiatie en specialisatie in de samenleving waardoor groepen ontstaan die
specifieke functies in de samenleving uitoefenen. Op een hoger niveau staan de grote
beroepsorganisaties.
De elites van belangengroepen beschikken over een vrij grote autonomie tov de politieke
overheid.
Binnen het neocorporatisme beschikken de elites van de belangenorganisaties over een grote
officiële machtspositie en spelen een grote rol in het politiek besluitvormingsproces.
Belangenorganisaties moeten veelomvattend zijn : vele leden, maar dit betekent dat er macht
aan de top nodig is. De elites van de verschillende belangenorganisaties onderhandelen met
elkaar, maar hebben daarvoor controle nodig.
Neocorporatisme is meer dan belangenvertegenwoordiging, het is ook een systeem van
besluitvorming : joint decision making; de belangenorganisaties zijn betrokken bij het beleid, er
is medeverantwoordelijkheid. Die betrokkenheid vloeit voort uit het ontstaan van de
welvaartsstaat. Het gaat om overlegbesluitvorming, maar het betekent meer dan alleen
consultering.
Partijen en politici die de belangen van de kiezers vertegenwoordigen krijgen concurrentie van
organisaties en hun elite die de belangen van hun leden vertegenwoordingen. Is dit dan een
bedreiging voor de democratie?
De politieke elite moet beslissingen nemen en moet terrein terugwinnen van de elite gevormd
door de top van vertegenwoordigende organisaties : het primaat van de politiek. Neocorporistische organisaties mogen dan enkel adviserend zijn. Hierop komt kritiek door new
right. Zij spreken van een democratic overload door onbeperkte groepsdruk.
7. Uitleiding
Studie van elites leert ons veel over het functioneren van een democratisch politiek systeem.
Maar de elite heeft het land niet voor zich, er is ook een tegenmacht : de massa.
Hoofdstuk 5. De massa in beweging
1. Inleiding
Politiek beperkt zich niet tot de politieke elite, ook de massa speelt een belangrijke rol. Bij een
democratie speelt de massa zelfs de hoofdrol.
De politieke cultuur die wordt overgeleverd door politieke socialisatie, heeft een effect op het
gedrag van mensen. Dat heeft op zijn beurt effect op de stabiliteit van het politieke systeem.
Mensen komen in contact met politiek door de politieke socialisatie.
2. Politieke socialisatie
Op welke manier en wanneer doen mensen hun politieke kennis op en krijgen hun politikee
opvattingen vorm? De ruime politieke of staatkundige context waarin een individu zich
ontwikkelt heeft heel wat invloed. Het mechanisme waardoor mensen politieke kennis opdoen
en politieke waarden verwerven is politieke socialisatie.
2.1. Socialisatie-agenten
De socialisatie-agenten kunnen individuen, groepen of instellingen zijn. De meest genoemde
zijn : gezin, onderwijs, peer groups en media. Volgens sommigen zijn ook de overheid en religie
socialisatie-agenten.
Het gezin wordt gezien als de belangrijkste en meest duurzame socialisatie-agent. Jonge
kinderen nemen onbewust en kritiekloos een aantal normen, waarden en gedragingen over van
hun ouders en dragen die voor de rest van hun leven mee. Maar sommige onderzoekers gaan er
van uit dat de resultaten van deze socialisatie slechts relevant blijven in de mate dat de persoon
ze kan inpassen in de nieuwe politieke en sociale omstandigheden waarmee men later
geconfronteerd wordt. De invloed van het gezin neemt de laatste decennia af ten voordele van
peergroups en de media.
Onderwijsinstellingen zijn de instrumenten bij uitstek om doelbewust te beïnvloeden omdat ze
georganiseerd of gecontroleerd worden door de politieke autoriteiten. Voor de meeste
totalitaire regimes vormt het onderwijs een essentieel onderdeel van een totaalplan om de
nodige legitimiteit te verwerven. Maar ook in democratische landen moet het onderwijs zorgen
om regimevriendelijke waarden over te brengen. In het algemeen hebben overheden weinig
succes met deze pogingen om leerlingen naar hun wens te socialiseren. Dit komt door het
bewust karakter van deze vorm van socialisatie.
Een peer group zijn mensen die door het individu als gelijken worden beschouwd. Hun invloed
stijgt op het moment dat de band met het gezin verzwakt. De beïnvloeding binnen de peer
group gebeurt meestal in twee stappen : mensen met een grotere politieke interesse en kennis
ontvangen nieuwe info. Vervolgens geven zij deze info door aan diegene met een mindere
politieke kennis. De vraag is alleen : beïnvloedt de peer group, of bevestigt ze eerder?
De meeste mensen verwerven informatie via de media : tv, radio, pers en internet. Deze
informatiebronnen vormen een bril waardoor elk individu de politieke realiteit percipieert.
Zowel eigenaars van de kanalen, als de journalisten kunnen insinueren hoe er gedacht moet
worden. In westerse democratische landen gebeurt dit vrij subtiel. In totalitaire regimes gebeurt
de manipulatie van de feiten bewust en openlijk.
De socialisatie via de media werkt grensoverschrijdend. Bovendien mag men de invloed van de
niet-politieke communicatie niet vergeten. Toch zijn er nog andere bedenkingen : niet iedereen
heeft evenveel aandacht voor politieke info. Bovendien nemen heel wat mensen deze info
selectief op.
Heel wat overheidsactiviteiten zijn erop gericht om het bewind op een zodanige manier in d
ekijker te plaatsen dat ze zorgt voor meer publieke steun en loyaliteit.
Ook religieuze instanties proberen vaak de invloed op hun aanhangers aan te wenden. Het
aldan niet erkennen en respecteren van de scheiding tss Kerk en staat vormt een variabele.
2.2. Tweerichtingsverkeer naar hetzelfde doel
Er zijn twee visies op de manier waarop het socialisatieproces zich voltrekt.
Een eerste visie ziet socialisatie als een aanpassingsproces dat alle individuen zelf ondergaan. Ze
ontwikkelen zich tot sociale wezens door de verinnerlijking van bepaalde waarden en normen
uit de omgeving. Politieke socialisatie is dus een proces dat het individu in staat stelt om te
kunnen functioneren in de maatschappij die per definitie van politiek doordrongen is.
Socialisatie-agenten fungeren dan als inspiratiebron, maar persoonlijke ervaringen zijn ook
belangrijk.
In de tweede visie bestaat socialisatie uit verschillende aanpassingspogingen die worden
toegepast op een individu zodat deze zich correct assimileert aan de omringende samenleving.
Goed kunnen beïnvloeden of manipuleren staat centraal. De socialisatie is pas voltooid als er
aan drie aspecten wordt voldaan : het individu moet kennis hebben (cognitief), moet zich
emotioneel verbonden voelen met (affectief) en moet een positieve beoordeling hebben over
(evaluatief) de politieke autoriteiten.
Deze twee benaderingen kunnen op alle aspecten van de politieke socialisatie worden
toegtepast. Maar het is moeilijk in te beelden hoe een regime zijn legitimiteit of stabiliteit zou
kunnen behouden zonder dat de massa een aantal regimevriendelijke waarden en normen
aanneemt. Contrasocialisaties spelen eveneens een rol en werken deelprocessen tegen,
waardoor de legitimiteit wordt ondermijnd.
Politieke socialisatie wordt gezien als een bindmiddel tss de elite en de massa : de individuen
functioneren in de bestaande maatschappij en de machtshebbers worden gerespecteerd.
Het resultaat van het geheel van politieke kennis, waarden en normen wordt politieke cultuur
genoemd.
3. Politieke cultuur
Er zijn variaties in het politieke reilen en zeilen van verschillende landen en regio's. Men gaat
ervan uit dat een complexe en unieke set van normen, regels, waarden, gewoonten,
opvattingen, tradities en overtuigingen de kern vormen van elk politiek systeem. Maar er is
slechts een dunne grens tss karakterisering en de stereotiepe weergave ervan.
3.1. Politieke en wetenschappelijke terminologie
Politieke cultuur werd eind jaren '70 ingevoerd in de Belgische politiek. Vooral de term Nieuwe
Politieke Cultuur (NPC) kon op veel bijval rekenen om de kloof tss burger en politiek te
dichten. De term verwijst naar het functioneren van de politieke elite en de instellingen waarin
ze opereert. De voorstellen die onder NPC vielen kan men indelen in vier categorieën.
De eerste categorie had betrekking op de deontologische code waaraan politici moeten voldoen.
Ze waren bedoeld om hun integriteit te herstellen of op te krikken.
De tweede categorie was bedoeld om de directe democratie te versterken.
De derde categorie wilt de representatieve democratie moderniseren.
De vierde categorie bestond uit een aantal initiatieven om de verouderde tegenstelling tss de
traditionele partijen te overstijgen.
De wetenschappelijke benadering richt zich niet enkel op elite, het is een wisselwerking tss
elite en massa.
3.2. Pioniers ingebed in een lange traditie
Almond en Verba publiceerden een vergelijkende studie tss de politieke cultuur in vijf landen
(VS, GB, It, Dui, Mex) Ze wilden onderzoeken of er specifieke culturele voorwaarden bestaan
waardoor het ene politiek systeem voor een stabiele democratie zorgt en het andere niet.
De tijdsgeest is belangrijk ('50) : fascisme en communisme, opkomende dekolonisering.
Vanaf de oudheid zoekt men al naar de meest geschikte vorm van staatsbestuur. Recenter zei
Rousseau dat morele waarden en aloude gewoontes de voornaamste basis zijn voor politieke
stabiliteit. Burke wees op het belang van culturele fundamenten. De Tocqueville ging op zoek
naar de voorwaarden voor een stabiel regime.
Politieke cultuur, doorgegeven via politieke socialisatie heeft effect op politiek gedrag dat op
zijn beurt effect heeft op de stabiliteit van het regime.
Politieke cultuur is het patroon van oriëntaties naar politieke objecten bij de leden van een
natie
A&V benadrukken dat politieke cultuur in de eerste plaats verwijst naar allerhande
overtuigingen over politiek. Er zijn drie oriëntaties : cognitief, affectief, evaluatief. Met
politieke objecten verwijzen ze niet alleen naar instellingen of functies. Deze kunnen in vier
categorieën worden ingedeeld. Het politiek systeem als geheel, het individu als deel van het
politiek systeem, input-objecten : alles mbt tot het tot stand komen van een beleid en outputobjecten : het beleid en de uitvoering ervan.
Er zijn drie ideaaltypes van politieke cultuur :
- Parochial political culture : algemene onwetendheid over politieke objecten en geen
betrokkenheid bij het politieke gebeuren
- subject political culture : meer algemene politieke kennis, maar afkeer om te participeren
- participant political culture : politieke kennis en hoge bereidwilligheid tot participatie
Deze ideaaltypes bestaan niet in hun pure vorm en er zal altijd een mix zijn van deze types.
Geen enkel van deze ideaaltypes is geschikt voor een stabiel democratisch bestel. Daarvoor is
een mix van verschillende kenmerken nodig : civic culture. Hierbij bezitten de inwoners een
vrij hoge kennis van het politiek systeem en is men ervan overtuigd dat ze via politieke actie
het systeem kunnen beïnvloeden. Dit gaat gepaard met de erkenning van het gezag van de
politieke elite, maar die elite is niet ongevoelig voor de voorkeuren van de massa.
Wanneer er geen vermenging is verliest het politiek systeem haar democratisch karakter door
de politieke apathie van de burgers, ofwel gaat het ten onder aan overdreven activisme.
De houding van de politieke massa ten aanzien van het politiek systeem is een doorslaggevende
factor voor de stabiliteit van het politiek systeem.
Voor een stabiele democratie zijn er drie voorwaarden.
- voldoende politieke betrokkenheid om het democratisch karakter te behouden
- voldoende gevoelens van gemeenschapszin en verbondenheid
- voldoende geloof in de legitimiteit van het systeem
Dit is vooral Angelsaksisch gericht en het voedde de tendens om de continentale politiek als
onstabiel te bestempelen. Hierop kwam een reactie van Arend Lijphart. Hij toonde aan dat er
ook stabiele politieke systemen zijn die niet voldoen aan de kenmerken van civic culture en
onderzocht samenlevingen die diep verdeeld waren. Hij stelde vast dat ook hier stabiele regimes
mogelijk waren. Maar er moet aan twee voorwaarden voldaan worden : er moet bereidheid zijn
om samen te werken en de politieke instellingen moeten de samenwerking bevorderen. Zo'n
stabiel politiek systeem is een consociational democracy (pacificatiedemocratie). Voor Lijphart
kunnen politieke instellingen verregaande invloed hebben op de impact van politieke cultuur.
3.3. Subculturen en breuklijnen
Sommige wetenschappers wijzer erop dat er nergens sprake is van een nationale politieke
cultuur. Er bestaan verschillende politieke subculturen naast elkaar. Maar er kan maar sprake
zijn van een subcultuur als de poltiieke cultuur van een bepaalde griep in beperkte mate afwijkt
van de politieke cultuur van een grotere groep. Volgens Kavanagh zijn er vier afwijkpatronen.
- politieke cultuur van de elite tov de massa : de leden van de politieke elite ondergaan een
eigen socialisatie. Er ontstaan twee subculturen : elite en massa.
- culturele verschillen binnen de elite : het zwaartepunt ligt bij de politieke elite. Die wordt
gezien als een verdeelde groep waarbinnen subculturen bestaan. De mate waarin die
subculturen van elkaar afwijken en de bereidheid om samen te werken bepalen het karakter
van het politiek systeem.
- sociale structuur van de maatschappij : deze visie hangt nauw samen met onderzoek naar
politieke breuklijnen. Vooraleer men de politieke subculturen kan achterhalen, moet men
inzicht hebben in de politieke breuklijnen en cross cutting cleavages. Hiervoor hebben Lipset
en Rokkan baanbrekend werk geleverd. Ze leggen de link tss grote transformaties in de
Westerse wereld en de politieke breuklijnen die quasi overal gelijklopend zijn. Daarom stelden
ze een model op waarbij twee revoluties aan de basis liggen van twee breuklijnen.
De politieke revolutie verwijst naar de vorming van de nationale staten. Dit wordt gekenmerkt
door de eenmaking van het territorium en de centralisatie van de macht : Franse Revolutie.
Zo'n politieke transformatie ligt aan de oorsprong van 2 politieke breuklijnen : Kerk – staat :
waar de Kerk veel invloed heeft komt die in conflict met de staat. Nationale – regionale
belangen : door de eenmaking ontstaan er regionalistische verzetsbewegingen.
De economische revolutie vormt met de industrialisering de motor van de omwentelingen.
Door de industrialisatie ontstaat er een arbeidersklasse en ontstaat de breuklijn arbeid –
kapitaal. Hierdoor ontstaat er socio-economische spanning.
Deze twee revoluties en tegenstellingen creëeren breuklijnen met een langdurig of permanent
karakter. Ze vormen de sociale structuur van een natie en de intensiteit hangt af van land tot
land. In sommige landen ontstaat er ook een netwerk van samenhangende organisaties. Men
spreekt dan van verzuiling.
Deze breuklijnen leiden niet tot hevige politieke conflicten door de cross cutting cleavages. Elk
individu behoort tot verschillende organisaties van een zuil. Er komen nooit twee homogene
segmenten van de bevolking lijnrecht over elkaar te staan.
- culturele verschillen tss opeenvolgende generaties : verschillende generaties vormen telkens
verschillende subculturen. Hij vertrekt van de stelling dat de mensen de meeste waardering
hebben voor zaken die schaars zijn. Mensen die opgegroeid zijn in tijden van economische crisis
zullen belang hechten aan basisbehoeften. Mensen die opgegroeid zijn in tijden van
economische groei zijn minder gehecht aan materiële waarden : Materialisme
postmaterialisme. Deze verschuiving wordt politiek vertaald door minder aandacht te besteden
aan militaire veiligheid of economische welvaart en meer aandacht voor ecologie. Inglehart
wijst erop dat de relevantie van de traditionele breuklijnen fel is afgenomen door een algemene
welvaartsstijging. Hij omschrijft dit als de stille revolutie. Postmaterialisten worden gekenmerkt
door een hogere scholingsgraad waardoor een second elite ontstaat. Zij hebben behoefte aan
een reële politieke participatie. Kan men hier spreken over een nieuwe breuklijn? En wat is een
breuklijn? Volgens Bartolini en Mair moet er aan drie componenten voldaan worden voor men
van breuklijn kan spreken : een empirisch element wat we in sociaal-structurele termen
kunnen omschrijven, een normatief element : geheel van waarden en een organizational
element : geheel van individuele interacties, instituties en organisaties. Een conflict geeft alleen
aanleiding tot een breuklijn als het de drie componenten combineert.
Knutsen en Scarbrough stellen dat de drie elementen van Bartolini en Mair noodzakelijk zijn,
maar dat ze eveneens in de juiste verhouding moeten staan ten opzichte van elkaar vooraleer er
sprake kan zijn van een breuklijn.
Andere politicologen introduceren nieuwe concepten zoals value cleavage omdat ze vinden dat
de stille revolutie niet kan terugbuigen op een sociaal-structurele basis.
Inglehart focust zo ook nog op postmoderne waarden vs fundamentalistische waarden.
Elchardus en Pelleriaux vinden dat er slechts twee breuklijnen zijn : socio-economisch en sociocultureel : materialisme – postmaterialisme. De socio-economische stelt vragen over de manier
waarop middelen herverdeeld moeten worden. De socio-culturele stelt vragen over identiteit en
mensbeeld.
In veel onderzoek wordt de link gelegd tss politieke oriëntaties en het politiek gedrag van een
individu. De belangrijkste invloed van politieke cultuur verloopt subtieler, via psychische
processen binnen het individu.
4. Politieke participatie
Met politieke participatie verwijst men naar allerhande acties die een individu kan ontplooien
om deel te nemen aan het politieke proces.
4.1. Poging tot afbakening van het begrip
Het is moeilijk te vervatten in een definitie, in de politicologie wordt het beperkt tot uiterlijk
waarneembaar gedrag. Maar komt enkel vrijwillig gedrag in aanmerking ?
Arnstein stelde een typologie op van acht niveaus van participatie. De centrale vraag is of er al
dan niet machtsherverdeling komt. Indien niet, dan is er enkel sprake van een leeg
participatieritueel waarbij de machtsverdeling status quo blijft.
- Burgerbestuur : burgers zijn zelf verantwoordelijk voor het beleid van een buurtprogramma of
instelling.
- gedelegeerde macht : burgers verwerven een dominante rol in het besluitvormingsproces
- partnerschap : eerste niveau met machtsherverdeling : er ontstaat een onderhandelingspositie
tss burgers en machtshebbers.
- verzoening : burgers worden daadwerkelijk betrokken bij het beslissingsproces maar op zo'n
manier dat de machtshebbers hen makkelijk te slim af kunnen zijn.
- consultatie : burgers worden geïnformeerd en kunnen hun eigen opinie en mening over die
info kwijt aan de machtshebbers.
- informatie : burgers krijgen info maar daar blijft het bij
- therapie : burgers worden vrij intensief bewerkt om hun slechte denkbeelden over de
machtshebbers te 'genezen'
- manipulatie : burgers worden slechts oppervlakkig in het beslissingsproces betrokken.
Manipulatie en therapie zijn vormen van non-participatie. Informatie, consultaite en
verzoening zijn symbolische participatie. Participatie is er enkel bij burgerbestuur, partnerschap
en gedelegeerde macht.
Dit model is een sterke vereenvoudiging van de werkelijkheid en ook gedateerd.
Een adaptatie vinden we bij Edelenbos, maar er zijn vijf gradaties
- meebeslissen : besluitvorming over een onderdeel van het beleid en de ontwikkeling ervan
wordt overgelaten aan de betrokkenen.
- coproduceren : agendasetting gebeurt in onderling overleg tss burgers en machtshebbers en er
wordt ook samen naar een oplossing gezocht voor problemen.
- adviseren : agenda wordt samengesteld door de machtshebbers maar de betrokkenen krijgen
de gelegenheid om zelf problemen aan te dragen en mogelijkheid om ideeën over agendapunten
te formuleren. Die krijgen een volwaardige rol maar men kan afwijken bij de besluitvorming.
- raadplegen : agendasetting gebeurt in hoge mate door machtshebbers. Betrokkenen worden
gezien als een volwaardige gesprekspartner. Gespreksresultaten zijn mogelijke bouwstenen voor
het beleid, maar men moet er geen rekening mee houden in de besluitvorming.
- informeren : machtshebbers bepalen zelf in hoge mate de agenda en houden betrokkenen
hiervan op de hoogte.
Alle vijf de treden zijn gradaties van participatie, maar niet elke trede kan gezien worden als
interactieve beleidsvorming.
VoorVerba gaat het op vrijwillige politieke activiteiten : vrijwillig : de participatie is niet
verplicht. Politieke : de activiteit heeft de intentie of het effect om de overheidsactie te
beïnvloeden.
Ook de opdeling van de verschillende vormen van politiek gedrag of de uiteenlopende types
van acties is problematisch. Een mogelijke opdeling is actieve en reactieve participatie.
Verba en Nie maken een onderscheid tss vier vormen van participatie : institutionele
participatie, partijpolitieke activiteiten, maatschappelijke activiteiten, directe individuele
contacten. Later gebruikt men een meer verfijnd systeem om participatieve activiteiten te
karakteriseren. Er moeten drie criteria zijn :
- de mate waarin participanten hun bezorgdheden en voorkeuren overmaken aan een of meer
beleidsmakers
- de mate van druk die wordt uitgeoefend op de beleidsmakers om er voor te zorgen dat er
aandacht besteed wordt aan die boodschap.
- de mate waarin hulpmiddelen als tijd, geld en bekwaamheid vereist zijn om te kunnen
participeren.
Een andere opdeling is die tss conventioneel en onconventioneel gedrag. Bij conventioneel
loopt alles via de geijkte institutionele weg en bij onconventioneel niet. Conventioneel politiek
gedrag kent andere participatnen dan onconventioneel politiek gedrag. Maar dit is niet
houdbaar.
Milbrath rangschikte politieke participatie volgens de intensiteit van de activiteit. Hoe
moelijker of intenser, hoe kleiner de groep participanten. Zo ontstaat er een participatiepiramide. Bovenaan staan gladiators : actief en sterk betrokken in het politiek proces.
Daaronder staan de spectators : minimaal politiek actief. De laatste groep zijn de apathetics :
mensen die zich volledig onthouden van enige vorm van politieke activiteit.
Verba en Nie kwamen tot de conclusie dat er bij politieke participatie sprake is van
specialismen. Mensen specialiseren zich in een bepaalde vorm van politieke actie. Zo komen ze
tot een verfijndere opdeling : protestors, community activities, party and campaign workers,
communicators, contactors, voters, inactive. Heel uitzonderlijk is er sprake van allround
politieke activisten. Maar het aantal mensen dat een bepaald soort politiek gedrag vertoont
varieert sterk.
4.2. Kenmerken van politieke participanten
Niet iedereen participeert in gelijke mate aan politiek. Dit is afhankelijk van een aantal
variabelen.
Opleiding wordt als een van de meest doorslaggevende factoren gezien. Hoe hoger opgeleid,
hoe meer participatie. De verklaring hiervoor is dat iemand die hoger opgeleid is beschikt over
specifieke talenten en vaardigheden die gunstiger zijn voor politieke participatie dan de
talenten en eigenschappen van mensen die minder of laaggeschoold zijn. Hogere scholing zorgt
er ook voor dat iemand over meer hulpbronnen beschikt.
Gender heeft ook een invloed op het participatieniveau. Vrouwen nemen in mindere mate deel
aan het politieke leven dan mannen. Vaak wordt het rollenpatroon aangehaald om dit te
verklaren, maar men verwijst ook naar de manier waarop politieke organisaties en instellingen
functioneren.
Leeftijd : er is een minimale politieke participatie voor de leeftijd van 20, daarna volgt een steile
opmars tot +/- 45. Volgens Putnam is er ook een cohorte-effect. De oudere cohorten zijn sterker
doordrongen van noties als plichtsbesef en religiositeit en dat zorgt voor een intensievere
participatie. Jongere cohorten zijn hedonistischer en individualistischer. Er is in ieder geval een
culturele verschuiving. Maar mensen die op jonge leeftijd actief zijn in jeugdverenigingen
maken meer kans om levenslang te participeren in organisaties.
Gezinssituatie : ingrijpende gebeurtenissen kunnen er ook voor zorgen dat de mate van
politieke betrokkenheid wijzigt.
Urbanisatiegraad : Stedelingen participeren meer in het politieke gebeuren dan
plattelandsbewoners. Later werd dit genuanceerd door te benadrukken dat ieder zijn favoriete
vorm van politieke participatie heeft.
4.3. Politieke mobilisatie, sociale bewegingen en civil society
Alle kenmerken van participanten worden doorkruist door de politieke mobilisatie. Politieke
mobilisatie is de schepping en handhaving van collectieve machtsbronnen. Het verwijst naar de
inzet van collectieve machtsbronnen in de politieke conflictafhandeling.
Collectieve politieke participatie wordt nu beschouwd als een normaal onderdeel van een
democratische politieke cultuur. Vroeger vond dacht men dat als mensen zich massaal zouden
inlaten met politiek, dit tot kwaliteitsverlies zou leiden. Volgens Lebon gaat participatie in een
menigte gepaard met een psychologische regressie van het individu. De participant is geen
rationeel wezen meer, maar een kuddedier. Dit is lang de dominantie visie geweest. Pas vanaf
de jaren '50 kwam er verandering in.
Dit brengt ons naar de wereld van de sociale bewegingen. Een sociale beweging verwijst naar
het geheel van mensen dat rond een welbepaald thema tot collectieve actie overgaat om
bepaalde desiderata af te dwingen, gekenmerkt door een eigen visie op de wereld, een eigen
organisatie en een eigen cultuur. Er is sprake van oude en nieuwe sociale bewegingen. Nieuwe
sociale bewegingen ontstonden als vertegenwoordigers van een gemeenschappelijk
postmaterialistisch waardepatroon. Het geheel van sociale bewegingen vormt het
maatschappelijk middenveld : het geheel van autonome en niet-marktgedomineerde
organisaties die door hun bemiddelende functie effectieve communicatie tss burgers en het
politieke en economische systeem mogelijk maken.
Bij sociale bewegingen gaat het om een fenomeen waarbij de oorspronkelijke politieke
mobilisatie plaatsvindt : het bijeenbrengen van individuen en het organiseren van hun macht
ten dienste van een of andere doelstelling.
Veel sociale bewegingen zijn geïnstitutionaliseerd, maar dit wil niet zeggen dat de nieuwe
sociale bewegingen geen impact hebben. Ze zijn er zelfs in geslaagd een deel van hun
gedachtegoed te introduceren bij meer gevestigde politieke eliteactoren.
4.3.1. Ontstaan en verloop van sociale bewegingen
Waarom en op welke manier ontstaan sociale bewegingen? Er zijn verschillende verklaringen.
De collective behaviour of het accumulatiemodel
De fundamenten werden gelegd door de Chicago school die de veranderende stedelijke
samenleving bestudeerde, met nadruk op het proces van sociale verandering. Park zag een
natuurlijke geschiedenis van sociale verandering in drie stadia : ontstaan van ontevredenheid,
sociale onrust, verdere onlusten. De menigte is de cruciale factor en evolueert van
ongestrucutreerd naar ordelijk en gedisciplineerde sociale kracht die verandering kan
afdwingen.
Volgens Smelser manifesteert collectief gedrag zich in zes fasen
- structural conduciveness : algemene voorwaarden waaronder een sociale beweging kan
ontstaan.
- Structural strains : alle mogelijke spanning die op een bepaald moment aanwezig is in een
samenleving.
- Growth and spread of a generalized belief : spanning wordt gekaderd in een algemene
maatschappijvisie
- precipitating factors : een concrete gebeurtenis werkt als katalysator
- mobilization for action : het ongenoegen wordt georganiseerd
- Operation of social control : de initiële reactie van de overheid is cruciaal. Wanneer de
overheid zich responsief opstelt zal de sociale beweging succesvol zijn. Wordt er repressief
gehandeld, zal de sociale beweging verdwijnen of ondergronds gaan.
De mass society-benadering
De centrale stelling is dat de traditionele kleine gemeenschappen in de moderne maatschappij
stilaan verdwijnen en vervangen werden door een grote mass-society. Maar heel wat
individuen vallen tss twee stoelen. Net die mensen zijn vatbaar voor politiek activisle en sociale
bewegingen.
Het Weber-Michels model
Dit focust vooral op het verloop van sociale bewegingen. Het ontstaan ervan is het werk van
een charismatische leider die aanhangers kan mobiliseren. Wanneer die leider er niet meer is,
komen er drie processen op gang
- doelverandering : oorspronkelijke doelstellingen worden opnieuw gedefinieerd en aangepast
aan de samenleving
- doelverlegging : de sociale beweging wordt een organisatie waarvan de instandhouding een
doel op zich wordt
- oligarchisering : wanneer er aanvankelijk sprake was van een interne democratie, evolueert
die naar een oligarchie.
De theorie van de relatieve deprivatie
Het uitgangspunt hier is de frustratie-agressie theorie. Mensen komen in opstand omdat ze
worden onderdrukt in hun aspiraties. Zo ontstaan er frustraties die leiden tot agressie. Maar
frustratie is iets subjectief. Mensen die subjectief het gevoel hebben dat ze het meest
achtergesteld zijn, maken de grootste kans om hun agressie te uiten. Wanneer de
levensomstandigheden na rampzalige situaties verbeteren, maar de stijgende verwachtingen bij
de massa niet worden ingelost, ontstaan sociale bewegingen.
Hier kwam kritiek op : het is quasi onmogelijk om deze theorie empirisch te verifiëren omdat
het begrip relatieve deprivatie onvoldoende kan worden geoperationaliseerd. Het wordt
afgeleid uit het ontstaan van sociale bewegingen. Ook het causale verband tss relatieve
deprivatie en het ontstaan van collectief gedrag wordt in vraag gesteld.
De resource mobilization benadering
Hier stelt men dat het ontstaan van sociale bewegingen een normaal, rationeel fenomeen is,
inherent aan elke samenleving. Ontevredenheid wordt gezien als een constante van elke dag.
De aanwezigheid van materiële hulpbronnen, het vermogen om deze te mobiliseren en het
politiek ondernemerschap van de stichters en leiders van de sociale beweging. De laatsten
definiëren de onvrede en mobiliseren de machtsbronnen. Sociale bewegingen zijn als
marktproducten die zich naar de wet van vraag en aanbod richten. Ook het individu handelt
marktconform. Enkel als het zijn of haar eigenbelang goed uitkomt zal het overgaan tot
collectieve actie.
Ook hier komt kritiek op : er wordt geen rekening gehouden met beweegredenen zals morele
betrokkenheid, zingeving, altruïsme, ethiek, verantwoordelijkheidsgevoel, ... terwijl dit ook een
rol speelt.
De political opportunity benadering
Ontevredenheid of onvrede wordt gezien als een latent kenmerk van samenlevingsvormen.
Political opportunity structures zorgen ervoor dat dit uitmondt in een sociale beweging. Biedt
het politiek systeem een mogelijkhedenstructuur aan? POS zijn de permanente of nationale
signalen voor sociale of politieke actoren die hen aan-of ontmoedigen om hun interne bronnen
te gebruiken om sociale bewegingen te vormen. Die signalen uiten zich op drie manieren
- formeel : vrijheid van verenigen en vergaderen
- informeel : elk politiek systeem kent precedenten en tradities waardoor het ene gericht is op
overleg en consensus, terwijl het andere gericht is op confrontatie
- strategisch : wanneer een sociale beweging kan rekenen op steun van spelers binnen de
politieke elite stijgen de succeskansen
Er wordt aandacht besteed aan de banden tss nieuwe sociale bewegingen en bestaande
organisaties. Daarom is een POS een dynamisch concept waarbij de impact van het politieke
systeem op het ontstaan en verloop van sociale bewegingen in interactie gezien moet worden
met de uiteindelijk politieke invloed van die bewegingen.
Een deel van de specifiteit van sociale bewegingen worden geloochend. Sociale bewegingen
worden dan gezien als een politieke actor.
4.3.2. Organisatorische evolutie
Nieuwe sociale bewegingen verschillen op een aantal vlakken van traditionele sociale
bewegingen : de ontstaansdatum en het gedachtegoed zijn daar twee van. Maar ook
organisatorisch verschillen ze. Nieuwe sociale bewegingen worden gekenmerkt door een
gedecentraliseerde, versnipperde en minder hiërarchische structuur. Het engagement wordt
gekenmerkt door een tijdelijke, voorwaardelijke en breekbare band. Die evolutie wordt het
dissociatieproces genoemd en is nog steeds aan de gang. Men neemt nog deel aan activiteiten
van een organisatie en er kan sprake zijn van sterk engagement, maar dat vertaalt zich niet
meer in formeel lidmaatschap.
Dit kan worden gekaderd in een proces van de-institutionalisering.
Door het dissociatieproces hadden nieuwe sociale bewegingen niet de keuze om uit te groeien
tot grote en sterke organisaties omdat ze onvoldoende konden rekenen op het vertrouwen en de
steun van een omvangrijke achterban.
Nieuwe sociale bewegingen stonden organisatorisch zwakker dan de klassieke sociale
bewegingen. Maar ze hanteren een veel klassieker organisatiepatroon. Daardoor evolueren we
naar politieke participatieformules die losstaan van formele organisaties. Maar wanneer
actiebereiheid niet langer de vorm aanneemt van georganiseerde gehelen, dreigt er
onvermijdelijk een probleem inzake effectiviteit te ontstaan.
In periodes waarin de maatschappelijke belangstelling voor een bepaald thema wegebtn kan de
autonome dynamiek van de organisatievorm ervoor zorgen dat het voortbestaan van de
beweging als dusdanig toch gewaarborgd blijft.
4.3.3. Civil society
De opkomst van nieuwe sociale bewegingen ligt aan de basis van een revival van de civil
society. De anti-politieke aard van nieuwe sociale bewegingen brengt de relatie tss staat en de
civil society weer voor het voetlicht. Bovendien neemt de pluraliteit toe, doordat de
mobilisering van NSG de grenzen van traditioneel gestrucutreerde groepen overstijgt.
Civil society is een derde belangrijke speler in de maatschappij naast het openbare domein en de
privé. Het verenigingsleven is daar de meest gekende en zichtbare concretisering van.
De Tocqueville is een aanhanger van een sterk verenigingsleven in de maatschappij en zijn
invloed reikt tot vandaag de dag. Zo is er zelfs de neotocquevilliaanse traditie die aandacht
hecht aan de kracht van een levendig, vrijwillig verenigingsleven om de macht van
gecentraliseerde instellingen aan banden te leggen, het pluralistische karakter van de
samenleving te beschermen of een aantal sociale normen te promoten. Een uitgesproken civil
society is een fundament voor een stabiele democratie.
De Tocqueville was vooral geïntrigeerd door de maatschappelijke en sociale gelijkheid in de
nieuwe wereld. Hij zag dit als iets onvermijdeljks in de westerse maatschappij. De centrale
vraag was of dat onomkeerbare proces van toenemende gelijkheid geen bedreiging zou vormen
voor de vrijheid.
Volgens de Tocqueville was maatschappelijke en politieke democratisering niet probleemloos.
Enkel een democratie met een fel gedecentraliseerde beslissingsmacht waarbij een overheid
zich alleen bezighoudt met interne en externe veiligheid kan worden bestempeld als een goede
democratie. Een sterke civil society vormde volgens de Tocqueville de ideale buffer tegen de
ontsporing van wilde instincten van de democratie.
De intermediaire instellingen zag hij ook als havens voor burgers, waarin zij zich zouden
kunnen ontwikkelen op sociaal, cultureel en economisch vlak.
5. Politieke stabiliteit
Waar haalt een overheid haar legitimiteit vandaan? Wanneer is de legitimiteit van een regime
dermate afgezwakt dat de politieke participanten overgaan tot collectief geweld en een
revolutie uitbreekt?
5.1. Legitimiteit : het verschil tss macht en gezag
Legitimiteit betekent rechtvaardigheid en verwijst naar een regel met een dwingend en
bindend karakter waarbij macht wordt omgezet in gezag. Weber stelt drie ideaaltypes op om de
politieke gebruiken inzake dominantie te ontrafelen. Er zijn drie vormen van autoriteit

traditionele autoriteit haalt haar legitimiteit uit gewoonte. De gezagsdragers worden niet in
vraag gesteld en moeten geen verantwoording afleggen. Deze vorm vindt men in kleine
gemeenschappen. Constitutionele parlementaire monarchieën zijn hier ook een voorbeeld
van.

Charismatische autoriteit haalt zijn legitimiteit uit de bijzondere uitstraling van een
krachtige persoonlijkheid. Dit is gebaseerd op de capaciteit van die figuur om directe en
persoonlijke aantrekkingskracht uit te oefenen. Leiderschap wordt gevestigd via
psychologische controle door loyaliteit, emotionele afhankelijkheid en verafgoding. Het
wordt meestal begeleid door een ondersteunende personencultus. Het gezag is vrijwel
ongelimiteerd en het regime overleeft, maar zelden de leider.
Alle politieke leiders proberen hun charismatische kwaliteiten te ontplooien, maar zij
hebben niet allen een charismatische autoriteit.

Bij rationele-legale autoriteit stoelt de legitimiteit op een rationele toepassing van een
formeel normenstelsel. Gezag is gebaseerd op offciële regels. Autoriteit is gelinkt aan een
bepaalde functie. Zo'n doelrationeel handelen leidt wel tot een bureacratie, maar men moet
opletten want een te ver doorgedreven bureaucratie kan de legitimiteit ook ondermijnen.
Hier kwam kritiek op : het zegt niets over de omstandigheden waarin politieke autoriteit zwaar
ter discussie staat, maar het politiek systeem op zich niet aan legitimiteit moet inboeten.
Weber ziet legitimiteit als een geloof in en ziet daarmee de ontstaanskenmerken over het hoofd.
Beetham stelt dat er een moderne staat enkel legitiem kan zijn als er aan drie voorwaarden
wordt voldaan.
- macht moet worden uitgeoefend volgens gevestigde regels
- deze regels moeten als gerechtvaardigd worden beschouwd
- de onderdanen moeten de kans krijgen om de macht als legitiem te erkennen. Dit
veronderstelt een electoraal systeem en er moeten grondwettelijke bepalingen bestaan die dit
systeem vastleggen.
5.2. Revolutie, de meest ingrijpende politieke actie van de massa
Wat gebeurt er wanneer het politieke systeem alle legitimiteit verliest?
De term revolutie verwees aanvankelijk naar een omwenteling, een cyclische verandering in
een eindeloze kringloop van regimes. Vanaf de FR verwijst het naar een radicale,s nelle en
meestal gewelddadige verandering in de maatschappij waarbij de oude orde wordt vernietigd en
vervangen. Het is de meest veranderende vorm van politieke participatie. Het veronderstelt ook
een verregaande breuk metn het oude regime waarbij het politieke systeem op zich wordt
vervangen. Het resultaat is het begin van een nieuwe maatschappij.
6. Uitleiding
Veel politiek speelt zich af in ons hoofd en wordt gevormd door onze ideeën, waarden en
assumpties over hoe de maatschappij zou moeten georganiseerd zijn, onze verwachtingen, hoop
en angst over regeren. Wat we geloven over de maatschappij waarin we leven is belangrijker
dan de realiteit van zijn machtsstructuur en de verdeling van bronnen en mogelijkheden.
Perceptie mag niet belangrijker zijn dan realiteit. Dit zet de belangrijke rol van politieke cultuur
in de verf. Het geloof van mensen, symbolen en waarden, structureert de houding tov het
politiek proces en hun zicht op het regime waarin ze leven, meer bepaald of ze het regime als
het legitieme regime zien. Legitimiteit is de sleutel voor politieke stabiliteit en is niet minder
dan de bron voor het succes en het overleven van een regime.
Hoofdstuk 6. Politieke partijen
1. Inleiding : wat is een politieke partij?
Partijen zijn de kernspelers in het parlement en de regering. Het zijn de centrale
verkeerswisselaars van ons politiek systeem.
1.1. Verschillende definities
Het is moeilijk om een definitie te geven van een politieke partij. Duverger heeft zelfs nooit de
vraag gesteld. Voor hem was het een gemeenschap met een zekere structuur. Burke was een van
de eersten die een definitie gaf : het is een lichaam van mensen, verenigd om het algemeen
belang te verdedigen. Dit stond tegenover de factie. Schumpeter en Schattschneider hebben een
negatievere visie en zien een partij als een groep die op zoek is naar macht om zijn eigen
belangen te vrijwaren.
Een partij moet verbonden zijn met het electoraat, met de overheid en met de organisatie en het
is expliciet de bedoeling van een partij om macht te verwerven. Om die macht te verwerven
nemen ze deel aan verkiezingen. Dit is het verschil tss een partij en een drukkingsgroep.
Een partij heeft meerdere functies : ze creëeren identiteiten, mobiliseren en integreren brugers,
vormen de link tss de staat en de samenleving, selecteren en recruteren elites, voeren beleid, ...
Volgens Heywood zijn er vier criteria die een partij onderscheiden van een drukkingsgroep.
Ten eerste het streven naar regeringsdeelname of parlementaire mandaten, ten tweede willen
partijen zoveel mogelijk kiezers aantrekken en zullen ze een breed programma hebben. Ten
derde zijn partijen georganiseerde bewegingen waar men formeel lid van kan worden. Als
laatste wordt een partij gekenmerkt door een gemeenschappelijke politieke voorkeur en een
bepaalde ideologische overtuiging.
Er bestaan ook verschillende soorten drukkingsgroepen : rond een concreet actiepunt tot
werkgeversorganisaties tot internationale organisaties. Zo is het onderscheid in realiteit veel
vager.
Partijen hebben een breder programma dan drukkingsgroepen. Een partij vormt een deel van
het geheel en zal in conflict komen met andere partijen.
Welke voorwaarden er vervuld moeten zijn om van een partij te spreken hangt van de
omschrijving af. Volgens Hooghe moet er aan vier voorwaarden voldaan zijn :
- een partij streeft er naar rechtstreeks deel te nemen aan de overheidsmacht
- het zijn formele strakke organisaties met leden
- partijen houden zich met alle politieke thema's bezig en bestrijken zo de hele politieke agenda
- partijen beroepen zich op een ideologie
Maar er is geen eensgezindheid op de vraag of een bepaalde organisatie aldan niet een politieke
partij is. De twee belangrijkste kenmerken zijn het streven naar macht en het
vertegenwoordigen van bepaalde belangen of sociale waarden.
Politieke partijen komen zowel in democratieën als in dictaturen voor maar kunnen in
verschillende verschijningsvormen opduiken. Hun rol verschilt van land tot land.
2. Het ontstaan van politieke partijen
Partijen zoals we ze vandaag de dag kennen zijn relatief recent (19E) maar volgens Tromp
waren er reeds partijen bij de Griekse stadstaten.
Partijen zijn ontstaan als reactie op de modernisering.
2.1. De institutionele benadering
Volgens Duverger is er een verband tss de evolutie van politieke instellingen en het ontstaan en
ontwikkelen van de politieke partijen. Bij het ontstaan van staten in 19E was er wel een
parlement maar nog geen algemeen stemrecht. Het was een systeem van cijnskiesrecht. Het
politiek bedrijf was bepekrt tot een kleine elite en had een sterk lokaal karakater. Gezien een
kleine groep het land leidde, was er geen nood aan een politieke partij, maar er bestonden wel
parlementaire clubs. Dit zijn nog geen partijen aangezien er geen band is tss die clubs en het
kiezerscorps.
Dit zal veranderen door het democratiseringsproces : meer mensen mochten stemmen. Dit
proces is de voedingsbodem van moderne politieke partijen. Er ontstonden kiesverenigingen en
naarmate het stemrecht uitgebreid werd, groeide de behoefte om het contact tss de
kiesverenigingen en de parlementaire clubs formeel te organiseren.
Van partijvorming is pas sprake als er een definitieve band is tss de parlementsgroep en de
kiescomités, er overeenstemming bereikt wordt over een porgramma en de verschillende
afdelingen overkoepeld worden in een orgaan.
Interne partijvorming ontstaat vanuit een groep die al aan de macht is en de macht wil
behouden. Toch kunnen ook extraparlementaire organisaties een belangrijke rol spelen. Een
partij zal makkelijker kunnen ontstaan als er organisatorisch kan worden voortgebouwd op
andere verenigingen.
Naast interne creatie is er ook externe creatie. Het initiatief komt dan van een organisatie
buiten het parlement. Zij hebben geen formele macht, maar kunnen door het
democratiseringsproces wel macht nastreven en deelnemen aan de verkiezingen.
Op basis van deze opdeling zijn er twee soorten partijen : kader-en massapartijen. Kaderpartijen
worden gevormd in het censitaire burgerlijke regime. Massapartijen zijn gericht op massale
rekrutering en functioneren in een gedemocratiseerd burgerlijk systeem.
De kritiek hierop is dat het het ontstaan van recente partijen niet kan verklaren. Het houdt
geen rekening met maatschappelijke evoluties en is teveel gefocust op westerse democratieën.
2.2. Het breuklijnenmodel
Vaak zien we dezelfde partijfamilies terug in verschillende landen. Lipset en Rokkan vroegen
zich af hoe dat kwam. Ze grijpen hiervoor terug naar het breuklijnenmodel (zie supra). Met
breuklijn wordt een langdurig, vaak geïnstitutionaliseerd conflict bedoeld. Het levert een
relatief stabiele verdeling op van verschillende groepen in de maatschappij en structureert de
maatschappij. Op die breuklijnen zullen politieke partijen ontstaan.
Volgens L&R ontstaan partijen ook als reactie op de modernisering, maar er zal pas sprake zijn
van partijen als er bepaalde sociaal-economische veranderingen zijn.
Witte en Tromp stellen dat partijen die ontstaan uit conflicten en breuken kunnen worden
ingedeeld in een tienpartijen schema : conservatieve, liberale, arbeiders, agrarische, regionale
en etnische, christelijke, communistische, fascistische, protest, ecologische.
Deze komen uiteraard niet in elke maatschappij voort. Er zijn nog andere factoren die het
ontstaan van een partij beïnvloeden. Nieuwe partijen ontstaan vaak pas als de oude niet meer in
staat zijn om de eisen van nieuwe protestbewegingen te absorberen. Ook het kiessysteem speelt
een belangrijke rol.
Voor L&R verschilde het partijsysteem in de jaren '60 weinig van dat aan het begin van de 20E.
Dit was de bevriezingshypothese. Een van de redenen voor de bevriezing is dat partijen
verhinderen dat er nieuwe partijen of nieuwe breuklijnen ontstonden. Partijen nestelden zich
op breuklijnen en probeerden kiezers te mobiliseren en socialiseren langs de breuklijn. Dit lukte
dankzij de verzuiling. Eenmaal gesocialiseerd binnen een politieke familie veranderde het
stemgedrag nauwelijks. Zo bleef er weinig ruimte over voor het ontstaan van nieuwe
breuklijnen of partijen.
Toch biedt dit systeem geen afdoende antwoord op het ontstaan van een aantal nieuwe
politieke partijen in de westerse wereld. Er zijn nieuwe breuklijnene, waardoor bleek dat de
bevriezing van het politieke landschap voorbij was.
2.3. De theorievorming rond het ontstaat van nieuwe sociale bewegingen
In de loop van de jaren '60 en '70 ontstonden er een aantal NSB. Hun aandachtspunten waren
niet die van de traditionele partijen. Sommige van die actiegroepen vormden zich om tot
politieke partijen. Inglehart verwijst hiervoor naar het verschil tss voor-oorlogse en postoorlogse generaties.
Dit had belangrijke gevolgen voor de traditionele politieke partijen.
Volgens sommigen ontstaan nieuwe partijen op een nieuwe politieke breuklijn : (post)materialisme die het gevolg is van de stille revolutie.
3. Typologieën van partijen
Moderne politieke partijen hebben sinds de 19E een gedaanteverwisseling ondergaan. Er zijn
verschillende manieren om partijen te classificeren. Het is moeilijk om tot een algemene theorie
te komen, doordat vele modellen een Angelsaksische origine hebben, en daardoor moeilijk
toepasbaar op het continent.
Partijen kunnen geclassificeerd worden op basis van hun ideologie of partijfamilie, strategie,
doelstellingen. Zo zijn er office-seeking partijen die streven naar deelname in de uitvoerende
macht. Een policy-seeking partij wil het beleid in een bepaalde richting sturen, dit kan door
machtsdeelname. Een vote-seeking partij wil vooral kiezers veroveren en behouden.
Het is moeilijk om een sluitende methode te vinden die toelaat om alle soorten partijen in
heldere en duidelijk verschillende categorieën in te delen. Krouwel probeert de partijmodellen
in vijf basisbegrippen te clusteren : 1. elite-, caucus-, en kaderpartijen, 2. massapartijen, 3. catch
all en electorale partijen, 4. kartelpartijen, 5. business-firm partijen.
Partijen kunnen zich op 10 cruciale kenmerken van elkaar onderscheiden, die op vier dimensies
geordend kunnen worden : organisatorisch, electoraal, ideologisch en origine.
Voor de meeste auteurs is de opeenvolging van verschillende partijtypes een historische
evolutie waarbij partijen zich aanpasten aan de veranderingen in de samenleving. Nieuwe
uitdagingen zorgen voor nieuwe partijtypes. In de praktijk is dit meer genuanceerd :
verschillende partijtypes kunnen naast elkaar bestaan, bovendien spreken we over ideaaltypes
en zijn partijen in de praktijk steeds een mengvorm. Toch is er een zekere logische evolutie
omdat partijmodellen ontstaan in een reactie op bestaande partijorganisaties.
De ontwikkeling van partijen is een dialectisch proces, partijverandering is een evolutionair
proces waarin partijen zich aanpassen aan wijzigende omstandigheden.
3.1. Kaderpartijen versus massapartijen
Duverger maakte een onderscheid tss partis de creation intérieure et extérieure. Op basis
hiervan wordt het onderscheid tss kader-en massapartijen gemaakt. De manier waarop partijen
ontstaan is belangrijk. De kaderpartij ontstaat uit een parlementaire groep en bestond uit
invloedrijke notabelen. Het ging om een losse organisatie en de partij werd gedomineerd door
een informele groep van leiders. Het vertegenwoordigde de belangen van de burgerij en de
middenklasse. Ze kwamen op onregelmatige tijdstippen samen.
Massapartijen zijn gevormd om macht te verwerven en zijn buiten het parlement ontstaan. Het
is een reactie op de kaderpartijen. Ze probeert massaal leden te recruteren van een bepaald
segment van de bevolking. De idee was dat massapartjien de macht van de kaderpartijen zouden
kunnen breken door hun grote aanhang. Het gaat om ideologisch gestructureerde partijen die
radicale hervormingen voorstaan. Hun grootste macht was de dreiging van de arbeiders die het
werk neer zouden leggen. Ze streefden naar radicale herverdeling en verandering. Ze hadden
nood aan een sterke partijorganisatie en partijdiscipline. Ze heeft een top-down benadering en
ritchtte nevenorganisaties uit. Ze bouwden een zuil uit.
Duverger stelde de massapartijen links en de massapartijen rechts op de links-rechts as.
Kritiek hierop was dat het een te eenzijdige benadering was. Hij houdt geen rekening met
socio-economische of ideologische factoren. Nu is de opdeling kader-massapartij ook niet meer
echt relevant. De types groeien naar elkaar toe door de verruiming van de burgerlijke
democratie.
3.2. De catch-all party
Een tweede manier om te classificeren is op basis van hun ideologisch karakter. Catch-all party
staat tegenover de mass integration party. Dit is een partij met duidelijke ideologische
standpunten. Volgens Kirchheimer verliezen kader-en massapartijen hun aanhang na een tijd
omdat de electorale visvijver te klein wordt. Na WO II werden massapartijen het slachtoffer
van hun eigen succes door het ontstaan van de welvaartsstaat. Daarom ondergingen ze een
aantal wijzigingen en ontstonden de catch-all partijen.
Om zoveel mogelijk kiezers te bereiken werden de scherpe ideologische kanten eraf gevijld.
Sommigen zien dit als een nadeel, omdat zo de programmatische verschillen tss de
verschillende partijen kleiner worden of verdwijnen.
Catch all partijen richten zich op de hele bevolking en proberen verschillende belangengroepen
aan zich te binden. Ze richten zich niet meer op hun leden specifiek maar op alle kiezers.
Bovendien zijn de kiezers minder loyaal aan een partij, wat partijen dwingt om samen te
werken.
Catch all partijen nemen gelijkaardige beleidsopties in het midden van het politieke spectrum.
Regeringswissels betekenen geen omslag in het beleid. Politieke partijen en staat worden in
toenemende mate afhankelijk van elkaar. De catch all party leidt tot vervaging van de
democratische machtenscheiding. Burgers krijgen een beperkte en passieve rol in de politiek en
de centrale regie door de partijleiding is zeer sterk.
Hier tegenover staan de ideologische partijen. Dit zijn partijen met een smalle ideologische basis
die een bepaald programmapunt benadrukken. Sommige auteurs spreken van single-issue
partijen. Neumann maakte een onderscheid tss parties of representation die vooral veel
stemmen willen halen en die hun ideologische principes aan de kant zetten voor een
pragmatischere aanpak, gebaseerd op wat er leeft in de samenleving. Parties of integration
hebben een eigen programma en willen de bevolking hiervan overtuigen.
3.3. Massa-bureaucratische versus electoraal-professionele partijen
Panebianco ontwikkelde een nieuwe partijtypologie als reacctie op Kirchheimer. Bij
massapartijen was een machtig partijapparaat aanwezig om de banden met de leden aan te
halen. Dit was niet meer zo bij nieuwe partijen. Bureaucraten werden vervangen door
professionals. Dit is omdat nieuwe partijen zich op de kiezers richten ipv op de leden. Zo wordt
er een onderscheid gemaakt tss massa-bureaucratische partijen en electoraal-professionele
partijen. Een nadeel is dat er geen criteria zijn om het onderscheid te maken.
3.4. Cartel parties
Katz en Mair ontwikkelden de idee van cartel party. Centraal hierbij staat de relatie tss partij,
staat en civil society. De evolutie van partijtypes gaat samen met een evolutie in de relatie tss
partij en staat. Aanvankelijk waren de mensen die politiek belangrijk waren dezelfde als degene
die macht uitoefenden binnen de staat. Dit is de periode van de kaderpartij. Door de groei van
het electoraat groeide de civil society en verdween de rechtstreekse band met de staat. De
massapartij met een sterke fomele organisatie en een uitgebreid ledenbestand vormt de lint tss
de staat en de civil society. Met de catch all parties veranderde de relatie tss staat en partijen
opnieuw. Ze richtten zich op het hele electoraat. Partijen gaan zowel de belangen van de staat
als de belangen van het electoraat vertegenwoordigen. Ze bundelen de eisen van de kiezer en
vertegenwoordigen de kiezer op het beleidsniveau en verdedigen het beleid van de staat bij de
kiezers.
Door de opkomst van de catch-all partijen verkleinden de ideologische verschillen tss de
paretijen. De grote politieke partijen gaan samenwerken en een machtskartel vormen. Partijen
zijn geabsorbeerd door de staat, er is een toenemende verstrengeling tss de politieke partijen en
de staat. Ze gaan de staat vertegenwoordigen bij de bevolking. Het onderscheid tss staat en
partijen wordt moeilijker. Maar volgens sommigen zal de symbiose tss publieke en private
belangen tot nieuwe partijen met een antisysteem of antikartelstrategie leiden. De collusie van
traditionele partijen zou een aanleiding zijn voor het ontstaatn van rechtse partijen.
Volgens K&M zijn er slechts een klein aantal partijen die nog nooit
regeringsverantwoordelijkheid hebben gedragen. Kartelpartijen voeren geen echte strijd meer
met elkaar maar trekken zich collectief terug in het bastion van de staatsmacht. Een tweede
aanwijzing voor toenemende verstrengeling is de toename van subsidies van de overheid aan
partijen. Die vormen vandaag de belangrijkste bron van inkomsten voor partijen. Maar men
moet een vertegenwoordiger in senaat of kamer hebben om gefinancierd te kunnen worden.
Deze nieuwe partij wordt de cartelpartie genoemd en wordt gekenmerkt door een
interdependentie tss partij en staat en de samenwerking tss partijen.
Cartelpartijen zijn niet gelijk aan kartelpartijen. Cartelpartijen zijn alle partijen uit het politieke
landschap die samenwerken, afspraken maken en middelen onder elkaar verdelen.
Kartelpartijen maken specifieke politieke allianties waardoor ze gezamenlijk naar de stembus
trekken. Deze samenwerking gaat veel verder.
Ook hier kwam kritiek op namelijk dat het onvoldoende was uitgewerkt.
3.5. Business-firm partijen, franchise partijen en soortgelijke
Naast de cartelpartijen is er nog een nieuw partijtype ontstaan : Krouwel noemt het de business-
firmpartij en mediapartij. Maar hij is niet de eerste. Ignazi kwam al af met de non partisan
party. Sommige auteurs vinden dit geen nieuw partijtype maar een verdere evolutie van de
electoraal-professionele partij.
Stratarchische eigenschappen duiken op in de interne organisatie van bestaande partijen, in
plaats van de traditionele hiërarchische structuur. In een gestratarchiseerde partij berusten de
macht en autoriteit niet op een plaats of binnen een set van personen, maar zijn ze meer
gedeeld. Andere auteurs hebben het liever over federalisering. Partijen vertonen ook meer
gelijkenis met een franchisesysteem. In het hart van een stratarchische partij vinden we een
franchise contract dat de essentie van de specifieke intra-organisatorische overeenkomsten
beschrijft.
Het
omschrijft
de
bevoegdheden
en
verantwoordelijkheden
van
belangrijkepartijeonderdelen en bepaalt hun onderlinge verhouding.
Waarvoor staan business-firm partijen? Omdat cartelparties de partijfinanciering monopoliseren
is het moeilijk en duur om een nieuwe partij op te richten. Daarom is er een nieuw soort
politieke elite ontstaan : de politieke entrepreneurs, kapitaalkrachtige ondernemers die aan
politiek willen doen. Hun voornaamste doel is de overheid efficiënter maken en de markt meer
ruimte geven. Dit betekent dat methoden en criteria uit de private markt geïmplementeerd
moeten worden in het overheidsapparaat. Deze nieuwe partijen worden met private middelen
gefinancierd.
Volgens Krouwel zijn er twee soorten business-firm partijen. De ene is gebaseerd op een reeds
bestaande commerciële onderneming waarvan de structuren worden ingezet voor een politiek
project. De andere is een nieuwe zelfstandige organisatie die wordt opgezet om politieke macht
te veroveren. Veel geld en grote toegang tot de massamedia zijn de voornaamste
benodigdheden.
Organisatorisch zijn deze partijen weinig ontwikkeld. Ze zijn gefocust rond een persoon wat
meteen ook hun zwakte is. Als het boegbeeld wegvalt, is het bestaan van de partij bedreigd. De
ledenorganisatie en hun programma zijn niet goed uitgebouwd. Hun oriëntatie is onduidelijke
en flexibel.
Naast cartelparties zijn er mediapartijen. Hier draait alles rond een charismatisch leider. De
macht van de leider is grotendeels gebaseerd op de manier waarop hij in de media wordt
voorgesteld. Van interne partijdemocratie is er binnen dergelijke partijen weinig sprake. Het
gedachtegoed bestaat uit populaire voorstellen die aanslaan bij de kiezer. Ideologie geraakt meer
en meer op de achtergrond. De leider probeert de kiezer te charmeren en is permanent bezig
met een positief imago te creëeren.
Veel auteurs zien in de verschillende partijveschrijvingen een historische evolutie, waarbij de
partijen zich aanpassen aan de veranderende maatschappelijke en institutionele context. Er
kunnen zelfs cirkelbewegingen worden waargenomen. Volgens Koole evolueren politieke
partijen naar moderne kaderpartijen. Maar een definitieve vorm van partijen zal nooit ontstaan
odmat de omgeving van de partijen steeds in beweging is. Partijen passen zich slechts geleidelijk
aan aan veranderende omstandigheden.
Volgens Gunther en Diamond is er een verband tss de specifieke organisatie van partijen en de
specifieke sociale en technologische omstandigheden. Partijen zijn interactiekanalen tss
veranderende kiezers en veranderende elkites en zijn sterk contextgebonden. Begin 19E waren
elite partijen dominant, maar in de 2de helft van de 20E hebben radio en televisie het mogelijk
gemaakt om direct grote groepen kiezers te bereiken. Volgens G&D zijn deze partijtypologieën
niet voldoende. Ze zijn vaak gebaseerd op een criterium. Deze types zijn deductief en
reductionistisch. Daarom stellen ze een eigen type voor gebaseerd op drie criteria : de formele
partijorganisatie, de aard van de prgrammatic commitments en de strategie, doelstellingen en
gedragsnormen van de partij. Op deze basis ontwikkelen ze 15 soorten partijen die afkomstig
zijn van vijf genera : elite-based, mass-based, ethnicity-based, electoralist en movement.
4. Functies en disfuncties van partijen
Waarvoor kunnen partijen dienen? Politieke partijen vervullen bepaalde functies die
noodzakelijk zijn om het politieke systeem te doen werken. Er zijn drie grote groepen van
functies : programmatorische functies, positionele functies en functies naar de burger toe. Maar
het onderscheid tss sommige functies is soms heel dun en artificieel.
4.1. De programmatorische functies
Hiermee verwijst men naar de functies die met het beleid en het programma van de partij te
maken hebben.
4.1.1. Belangenvertegenwoordiging (interest articulation)
Partijen kunnen de belangen of vragen van burgers op de politieke agenda zetten. De partijen
vertegenwoordigen dan die belangen of vragen. Het is typisch voor partijen dat ze meteen ook
een antwoord geven op die vragen. Volgens Fiers gebeurt vertegenwoordiging op twee
manieren. Partijen kunnen uit zichzelf nieuwe punten op de agenda plaatsen of ze kunnen
reageren op een beleidsbeslissing.
4.1.2. Vragenbundeling (interes aggregation)
Verschillende eisen worden door de partij gebundeld en omgezet in een zo consistent mogelijk
partijprogramma. Dit is een cruciale functie. Het zijn de partijen die bepalen welke belangen
zullen verdedigd worden en waar de klemtoon op licht. Dit wordt omschreven als de
waardenhiërarchisering en inschaling van partijen en kan het best uitgeoefend worden door
een politieke partij. Partijen richten zich op verschillende groepen in de samenleving. Daarom
moeten partijen de belangen van verschillende groepen aggregeren en met elkaar proberen te
verzoenen tot een coherent geheel.
4.1.3. Makelaarsfunctie (brokerage)
Er is een onderscheid tss de makelaarsfunctie op programmatorisch vlak en ideologisch vlak en
de makelaarsfunctie die de persoonlijke belangen behartigt. De eerste wil belangen van hele
groepen uit de samenleving verdedigen, het tweede is een sociaal dienstbetoon van de partijen.
In ruil voor het verlenen van diensten hopen politici op de steun van het individu voor zichzelf
of de partij.
4.1.4. Beleidsondersteuning
Het ultieme doel van een poltiieke partij is het beleid beïnvloeden of meebepalen.
Meerderheidspartijen steunen het regeringsbeleid van hun ministers.
4.1.5. Ontwerpfunctie
Partijen formuleren een oplossing voor vragen, die oplossingen komen terecht in het partij-of
beleidsprogramma.
4.1.6. Strijdpuntformulering
De partij zal haar oplossingen publiek maken en verdedigen. Waaneer het over omstreden
oplossingen gaat, spreken we van strijdpunten. Partijen kunnen van een thema een strijdpunt
maken door errond te mobiliseren. Het gaat om punten waar geen consensus over bestaat.
4.2. Positionele partijfuncties
Partijen bepalen wie het beleid uitoefent, wie de posities inneemt.
4.2.1. Recrutering
Dit is een belangrijke functie : de recrutering, vorming en opleiding van het politiek personeel.
Deze functie verschaft partijen macht. Ze beslissen quasi autonoom wie hen vertegenwoordigt
en wie kandidaat wordt voor regeringsposten. De kandidaten moeten niet alleen voldien aan de
verwachtingen van de kiezers maar ook aan die van de partijtop.
4.2.2. Selectie
Wanneer individuen gerecruteerd en opgeleid zijn voor de beleidsverantwoordelijke taken,
zullen ze door de partij geselecteerd worden om die taken ook effectief uit te voeren. Het
onderscheid tss recrutering en selectie is beperkt.
4.2.3. Instructies geven
De partij geeft instructies aan de partijmensen over wat ze moeten doen of gedragen in een
dossier. Het klinkt dwingend, maar in praktijk beschikken de mensen over enige
bewegingsruimte.
4.2.4. Machtsverwervingsfunctie
Elke partij streeft naar zoveel mogelijk macht om het programma
belangenarticulatie en belangenaggregatie te vervullen. Dit wordt
genoemd en is afhankelijk van het politieke systeem. Partijen
regeringsvorming en het regeren. Bovendien beslissen zij wie
regeringsvorming vormen zij de link tss regering en parlement.
te verwezenlijken en de
ook de regeringsfunctie
zijn kernspelers bij de
minister wordt. Na de
4.2.5. Regeltoetsing
Het gaat om controle op de naleving van de beslissingen. Het is een functie die niet tot het
actiedomein van de politieke partijen zou mogen behoren.
4.2.6. Organisatorische systeemfunctionaliteit
Dit is een verzamelnaam voor ene veelheid aan doelbewust systeembestendige activiteiten die
een politieke partij voor haar rekening neemt. Partijen zorgen voor een continuïteit in het
politiek en maatschappelijk systeem. Ze helpen het bestaande politieke systeem mee
instandhouden.
4.3. Functies naar burgers toe
4.3.1. Communicatie
Politieke partijen vormen de brug tss de bevolking en de regering. Er is een opwaartse en
neerwaartse communicatie. Regeringsbeslissingen kunnen via contacten van partijleden
worden afgetoetst, maar individuen kunnen dankzij partijen hun wensen kenbaar maken aan de
regering en een impact hebben op het politieke besluitvormingsproces
4.3.2. Socialisatie
Partijen hebben een opvoedkundige functie in de samenleving. Ze hebben een bepaalde visie op
de maatschappij en op de problemen die er zijn en ze brengen de heersende poltiieke waarden
en normen over bij de bevolking. Het is een van de belangrijkste socialiserende agenten.
Politieke partijen versterken indirect het bestaande politiek systeem. De socialiserende functie
is de laatste jaren wel afgenomen
4.3.3. Integratie
Partijen proberen waarden en normen over te brengen op leden of kiezers. Slagen ze hierin dan
kan men spreken van integratie. De partij heeft ook de taak om de cohesie tss de leden te
verzekeren. Er is tweerichtingsverkeer tss partij en leden. De partij zal de vragen van de leden
bundelen en vertegenwoordeigen, maar ze zal de leden bepaalde waarden en normen meegeven
die uitmonden in bepaalde eisen. Deze functie is van belang binnen het hele politieke systeem.
De partijen zorgen ervoor dat het politieke systeem niet in vraag zal worden gesteld.
4.3.4. Mobilisatie
Hoe sterker de socialisatie en de integratie, hoe makkelijker het zal zijn om mensen te
mobiliseren. De macht van het getal kan een grote rol spelen bij beslissingen.
4.3.5. Democratisering
Democratiseringsfunctie sluit aan bij communicatie. Als de opwaartse communicatie vlot
verloopt, dan democratiseert de partij de besluitvorming.
4.3.6. Legitimatie
Het feit dat partijen ageren binnen een bepaald politiek systeem, wil zeggen dat ze de regels van
het systeem aanvaarden. Dit verhoogt de legitimiteit van dat systeem.
4.4. Disfuncties van partijen
4.4.1. Desintegratie
De partij probeert haar eigen waarden en opinies over te brengen op de leden. Hierdoor
verschillen die van de leden van andere partijen. Partijen kunnen mensen en groepen verdelen
en tegen elkaar opzetten.
4.4.2. Pluralisme-vermindering
Niet alle eisen van de kiezers worden overgenomen door de partijen. Partijen voeren een
waardenhiërarchisering door. Enkel vragen die in het partijprogramma passen worden
overgenomen.
4.4.3. Verstarring van de maatschappelijke ontwikkeling
Gezien niet alle bekommernissen en eisen worden gerepresenteerd, kan de maatschappij zich
niet aanpassen aan bepaalde nieuwe ontwikkelingen.
4.4.4. Oligarchisering van de partijleiding
Partijen spelen een cruciale rol, dit betekent dat de leiding van de partij bijzonder machtig is.
Maar de afstand tss de partijleiding en de basis is vaak groot.
4.4.5. Politisering of particratisering
Partijen diringen door tot de hele maatschappij. De partij politiseert instanties die met politieke
besluitvorming weinig te maken heeft. Partijen infiltreren in het hele netwerk van de
samenleving.
Vele functies van partijen zijn systeemfunctioneel, de huidige samenleving kan niet meer
functioneren zonder politieke partijen. Ze zijn belangrijk maar ook dominant, zodat we spreken
van een particratie : het overwicht van politieke partijen op alle andere instellingen in de
politieke besluitvorming.
4.5. Functieverlies van partijen
Eind jaren '60 rees de vraag of politiek partijen in een crisis verkeerden omdat ze een deel van
hun functies verloren hadden. De communicatie verloopt veel vlotter via de massamedia. De
media zou een aantal functies hebben overgenomen. Interest articulation en aggregation
kunnen overgenomen worden door drukkingsgroepen. Dit gebeurt niet omdat ze niet willen
deelnemen aan de macht. De macht van de media kan groot zijn en zij kan een aantal functies
van de partijen overnemen, maar hun optreden is niet van die aard dat ze heel wat functies van
partijen hebben overgenomen. Het functieverlies is dus zeer moeilijk te meten.
4.6. Particratie
Particratie is een variant van de klassieke parlementaire democratie waarin politieke partijen,
meer dan andere deelstructuren van het politiek systeem de politieke besluitvorming
determineren. De kenmerken van een particratie zijn : sterke massa partijen, de partijen
vormen de regering, bepalen het beleid en kunnen het ook uitvoeren, partijen gebruiken
publieke bonnen om vriendschappelijk personeel in bepaalde posities in de instellingen te
plaatsen in dit systeem van patronage en cliëntelisme.
De invloed van partijen strekt dus verder dan het politieke veld. Dit betekent dat electorale
verschuivingen niet impliceren dat de overmacht van politieke partijen verdwenen is. Maar
hun rol als centrale verkeersleiding is onaangetast.
Er zijn verschillende oorzaken voor een particratie. De voornaamste determinanten zijn :
politieke cultuur van een land, de rol van het parlement, het partijsysteem, het kiessysteem, de
samenstelling van de regering en de maneir waarop de politieke beslissingen worden gemaakt.
Particratie heeft verstrekkende gevolgen voor het Belgische politieke systeem. Ondertussen
hebben partijen op sommige vlakken hun dominantie verloren.
5. Partijorganisatie
5.1. Formele partijorganisatie
Partijen zijn geëvolueerd van losse organisaties tot sterk uitgebouwde geoliede machines van
professionelen. De formele taak-en machtsverdeling wijkt vaak af van de werkelijke. Naast een
functionele indeling is er ook een geografische.
5.1.1. De partijvoorzitter
De functie hiervan is nauwelijks omschreven, hij heeft de leiding van de partij. Toch is hij een
van de machtigste figuren binnen de partij. Er zijn interne partijfuncties : er voor zorgen dat de
partij blijft draaien en hij wordt hiervoor bijgestaan door het partijsecretariaat. De voorzitter is
vooral electoraal de sterspeler, hij is het gezicht en boegbeeld van de partij. Hij heeft ook een
beleidsfunctie : neemt deel aan regeringsonderhandelingen en kiest ministers. Hij heeft ook een
schakelfunctie tss de partij en de fractie. Hij is een cruciaal politiek knooppunt?
Volgens Fiers zullen partijvoorzitters zich anders gedragen naargelang ze zich richten tot de
kiezer of tot de leden. De voorzitter gedraagt zich anders afhankelijk van waar hij zich bevindt
en met wie hij samenzit.
5.1.2. Het partijbestuur
Elke partij heeft een partijbestuur en dat komt regelmatig samen. Hier komen uiteenlopende
onderwerpen aan bod. Het bestuur zal het officiële standpunt gan de partij tov politieke
gebeurtenissen bepalen. Het vormt het midden tss het dagelijks bestuur en de raad van bestuur
van de partij.
5.1.3. Het congres
Het partijcongres is het hoogste gezagsorgaan binnen een partij. Het beslist oover de grote
lijnen en de langetermijnstrategie van de partij. Beslissingen die hier genomen worden zijn
bindend voor alle andere organen. Op een congres zijn alle leden welkom.
Partijcongressen worden om verschillende redenen georganiseerd : werking van de partij,
begroting, wijzigingen in de statuten, ... Op een congres worden de grote ideologische lijnen
van de partij uiteengezet. Ook partijvernieuwing wordt hier beslist.
Wanneer de regeringsonderhandelingen tss de verschillende partijen zijn afgelopen zullen de
partijen het regeerakkoord voorleggen aan hun partijcongres. Hierover moet dan gestemd
worden. Soms zijn er ook actualiteitscongressen rond een specifiek thema.
5.1.4. De afdelingen
Een partij is geografisch opgedeeld, maar dit is afhankelijk van partij tot partij. Nu is er een
trend van centralisering en professionalisering : verkiezingscampagnes worden centraal
gecoördineerd.
Meestal is er ook nog een jongerenorganisatie en een vrouwenorganisatie.
5.1.5. De leden
Mensen kunnen lid worden van een partij, maar het belang van leden is fors afgenomen.
Vroeger waren leden organisatorisch en financieel belangrijk. Nu krijgen partijen geld van de
overheid en zijn er de massamedia om de mensen te bereiken. Daarenboven zijn leden niet
representatief voor de kiezers. Toch willen partijen nog zoveel mogelijk leden, omdat het staat,
omdat het wijst op populariteit en succes. Toch is er een dalende trend wat betreft
ledenaantallen.
De oorzaak is niet helemaal duidelijk, maar verminderde politieke belangstelling en
verminderde aandacht voor leden worden geopperd. Anderen spreken over een algemene trend
van dalende participatie in klassieke verenigingen en organisaties. Bovendien verschillen de
partijen onderling minder.
5.2. De partijorganisatie volgens Katz en Mair
Katz en Mair delen politieke partijen organisatorisch op drie manieren in : party on the ground :
partij als ledenbeweging, party in central office : centrale partijorganisatie en party in public
office : de partij in de staat. De laatste jaren werden party in central office en public office
belangrijker.
5.2.1. Kaderpartijen
Kaderpartijen bestonden uit invloedrijke notabelen en waren nauwelijks georganiseerd. Van
party in the central office was er nauwelijks sprake. De parlementsleden waren
vertegenwoordigers van de partij en tegelijk de leiders van de partij. Er was dus een nauwe
verstrengeling van party on the ground en party in public office.
5.2.2. De massapartij
Bij massapartijen was er aanvankelijk geen sprake van party in public office. Ze hadden
aanvankelijk geen parlementsleden. De partij als ledenbeweging was zeer belangrijk. Party in
central office was belangrijk om alles in goede banen te leiden : men had een strakke en sterke
centrale partijorganisatie. Party in public office bleef ondergeschikt aan de andere twee.
5.2.3. De catch-all party
Massapartijen en kaderpartijen groeiden meer naar elkaar toe, waardoor ze zich moesten
aanpassen. Bij een catch-all party is de essentie een conflict tss de dire interne gezichten van de
partij. Dat wordt uitgevochten binnen de centrale partijorganisatie. De party in central office is
agent van party in public office.
5.2.4. Cartel parties
Party in public office heeft momenteel het overwicht. De partij is niet lange afhankelijk van
lidgeld of dotaties maar van overheidssubsidies. Er is een toename van personeel voor
parlementaire fracties en de meeste partijen hebben regeringsverantwoordelijkheid gehad. Dit
vergroot de prestige van party in public office.
In België moet men wel rekinging houden dat de partij in het parlement de partij in de regering
domineert. Party in public office valt vaak samen met party in central office.
6. Partijsystemen – partijstelsel
6.1. Omschrijving
Tussen partijen is er veel interactie en er ontstaan wisselende relaties tss partijen. Deze
vertonen een zekere stabiliteit en patroon. Zo ontstaat een partijsysteem. Het is de interactie
tussen partijen en met het politieke systeem. Het partijsysteem is het resultaat van de
competitie en samenwerkng tss de partijen. Het is de interactie tss de verschillende partijen die
het systeem vormt.
Partij en partijsysteem beïnvloeden elkaar en de relatie hiertussen is complex en wederzijds.
Een verandering van het partijsysteem beïnvloedt de relaties tussen en binnen de partijen.
Er bestaan verschillende manieren om partijsystemen te classificeren. De meest gebruikte is het
aantal politieke partijen in het systeem.
Ook het belang van partijen binnen de samenleving is een criterium. Er zijn samenlevingen
waar partijen een beperkte rol spelen en maatschappijen die quasi volledig gedomineerd
worden door een politieke partij. Hoe minder belangrijk partijen of hoe minder partijen
geïntegreerd zijn in de samenleving, hoe makkelijker het is om een nieuwe partij op te richten.
Een derde classificatie is op basis van ideologie : liberalen, conservatieven, socialisten, christendemocraten, communisten, groenen, extreem-rechts, regionale, ...
Een laatste classificatie is gebaseerd op de houding van de partij tov het regime. Wanneer er een
grote antisysteempartij is zal de partijcompetitie anders verlopen.
De types van partijsystemen oefenen elk een andere invloed uit op de werking van regering en
parlement.
6.2. Classificatie volgens aantal partijen
6.2.1. Eenpartijstelsel of eenpartijstaat
Eigenlijk is hier geen sprake van een partijsysteem omdat er maar een partij is. Dit vinden we
terug in totalitaire regimes. Er zijn twee soorten eenpartijstelsels. Het ene vinden we bij
socialistische regimes : de communistische partij controleert de hele maatschappij. De partij
heeft een strikte ideologie en een goed gestructureerde organisatie. De tweede vinden we in
ontwikkelingslanden. Partijen zijn ontstaan uit de onafhankelijkheidsstrijd en het
antikolonialisme. Deze partijen zijn niet goed georganiseerd en hebben weinig in de pap te
brokken.
6.2.2. Dominant partijstelsel
Er zijn meerdere partijen toegelaten en er is competitie tss de verschillende partijen tijdens de
verkiezingen, maar het partijstelsel wordt gedomineerd door een partij waarzonder het quasi
onmogelijk is om een regering te vormen. Een typisch kenmerk is de verschuiving van de
competitie tss partijen naar interne strijd tss groepen binnen de dominante partij.
De dominante partij vormt de regering of is de belangrijkste partij binnen de coalitie.
Er zijn weinig voorstanders van een dominant partijstelsel. Het heeft een aantal kenmerken die
de democratische partijcompetitie ondermijnen. Voordelen zijn wel stabiliteit en
voorspelbaarheid. De nadelen : het onderscheid tss staat en dominante partij verdwijnt en
ambtenaren passen zich aan aan de ideologie en de gewoontes van de partij. Dit werkt
bureacratisering en starheid in de hand. Een ander gevaar is corruptie en er is een gebrek aan
degelijke oppositiepartijen.
6.2.3. Tweepartijenstelsel
Hier is wel sprake van een echt partijsysteem, er is competitie tss twee partijen. Dit bestaat in
zijn zuivere vorm enkel in theorie. Wanneer beide grote partijen ongeveer het zelfde
stemmenpotentieel bezitten, kunnen de kleinere partijen een doorslaggevende rol spelen.
Nieuwe ideeën zullen ook van kleinere partijen komen aangezien de grote teveel vastgeroest
zijn.
Het systeem wordt gedomineerd door twee grote partijen die de macht onder elkaar verdelen.
Er zijn drie criteria waaraan een tweepartijstelsel moet voldoen : slechts twee partijen hebben
genoeg electorale en legislatieve kracht om een winnende regering te kunnen vormen. De
grootste partij moet in staat zijn alleen te regeren en de twee partijen moeten verkiesbaar zijn.
Tweepartijenstelsels ontstonden in die landen waar de bestaande, traditionele partijen erin
slaagden de neiuwe politieke krachten, gevormd uit de IR en de totstandkoming van het
stemrecht op te vangen en op te slorpen. Wanneer er nieuwe uitdagingen kwamen
hergroepeerden de bestaande partijen zich. Conservatieven en rechts-liberaal groepeerden zich
en linksliberaal ging samen met sociaaldemocraten. Het tweepartijenstelsel heeft belangrijke
implicaties voor partijen. Ze moeten standpunten innemen die aanvaardbaar zijn voor de hele
samenleving. Beide partijen moeten ook bereid zijn om regeringsverantwoordelijkheid op te
nemen.
Voordelen van dit systeem zijn stabiliteit, keuze en verantwoordelijkheid. De partij die wint zal
effectief de regering vormen.
Soms wordt ook gezegd dat zo'n systeem gematigdheid met zich meebrengt en dat er niet veel
keuze meer is tss twee verschillende alternatieven. Men vecht om centrumkiezers. Er is niet
veel diversiteit en een nieuwe partij oprichten is moeilijk.
6.2.4. Meerpartijenstelsel
Er is competitie tss meerdere partijen zonder dat een partij het politieke landschap domineert.
Men krijgt te maken met coalitieregeringen.
Het meerpartijenstelsel is ontstaan in de periode van de opkomst van de arbeidersbeweging.
Mens laagde er niet in om de neiuwe eisen te integreren in de partij waardoor er nieuwe
partijen werden opgericht.
Het voordeel is interne controle binnen de regering wat de kans op corruptie vermindert.
Regeringspartijen moeten voortdurend met elkaar in debat treden en compromissen sluiten. De
regering zal rekening houden met verschillende politieke standpunten en geen extreme politiek
doorvoeren.
Nadeel is dat er geen duidelijke beleidskeuzes gemaakt worden. Het systeem zou
conflictgevoelig en onstabiel zijn.
Er bestaat geen eensgezindheid over welk systeem nu het meest gematigd is en in welk systeem
de kiezer de grootste keuze heeft. Maar radicale partijen kunnen in een meerpartijenstelsel
makkelijker een zetel veroveren en in de regering terechtkomen.
Er is ook veel meer tijd nodig om een regering te vormen, bovendien is het niet zeker dat de
partij die de verkiezingen wint ook deel zal uitmaken van de coalitie. Regeringen zijn vaak
onstabiel zodat er soms meer energie moet worden gestopt in het samenhouden van de coalitei
dan in beleid voeren.
6.2.5. Partijsystemen en kiessystemen
Er bestaan verschillende kiessystemen. Men kan een evenredigheidssysteem met een
poroprtioneel kiesstelsel en coalitieregeringen (verschillende partijen voor regering) hebben en
een meerderheidssysteem (partij met meeste stemmen krijgt alle zetels). Maar de partijen
bepalen het kiessysteem.
In staten met een meerderheidssysteem zal er een tendens zijn naar een tweepartijenstelsel.
Landen met een evenredigheidssysteem zullen vaak een meerpartijenstelsel hebben.
Als het aantal partijen afhankelijk is van het kiesstelsel, dan is dat kiesstelsel op zijn beurt het
resultaat van politieke beslissingen waaran partijen deel hebben.
Het kiessysteem beïnvloedt ook de mate van versplintering van het partijsysteem. Er zijn
verschillende manieren om die versnippering te meten. Het bekendste is die van Rae : F = 1 – Σ
((π)²) waarbij pi de proportie zetels in het parlement is met een index van 0-1. Een andere
manier is de effective number of parties : N = 1 / Σ ((π)²) en geeft aan hoeveel partijen een
betekenisvolle rol spelen in het partijsysteem.
Ook de bewegelijkheid van een partijsysteem kan worden gemeten. In welke mate is de kiezer
ontrouw aan de partij.
6.3. De classificatie van Sartori
Sartori gebruikt bijkomende criteria : de ideologische afstand tss partijen en de
partijfragmentatie : hoe meer partijen er zijn, hoe groter de fragmentatie van het systeem. De
stemmen moeten tss meer partijen verdeeld worden. Maar het is mogelijk dat een of twee
partijen bijna alle stemmen voor hun rekening nemen.
Hij maakt ook een onderscheid tss relevante en irrelevante partijen. Relevante partijen zijn
potentiële coalitiepartijen, die niet onophoudelijk in de oppositie zitten. Maar ook kleinere
politieke partijen kunnen een belangrijke rol spelen bij de regeringsvorming. Er zijn partijen die
nooit deel uit zullen maken van de regering, maar die wel electoraal bealngrijk genoeg zijn om
vanuit de oppositie de regering het leven zuur te maken. Dit zijn ook relevante partijen.
Partijen die geen kans hebben om deel uit te maken van een regering of zijn irrelevant.
Met de ideologische afstand tss partijen wordt bedoeld hoe partijen zich positioneren op de
links rechts schaal. De ideologische afstand is de afstand tss de meest linkse en de meest rechtse
partij. Er is een relatie tss de fragmentatie van het systeem en de ideologische afstand. Hoe
hoger het aantal relevante partijen, hoe groter de ideologische afstand. Zo komt hij tot een
eenpartijstelsel met dominante partij, tweepartijstelse, moderate pluralist system (gematigd
meerpartijen) en polarised pluralist system (gepolariseerde pluralisme).
Een andere alternatieve classificatie is de van Lijphart. Hij gebruikt twee determinaten ; de
structuur van de samenleving en het gedrag van elites. Zo zijn er vier democratietypes. Het
belangrijkste is de pacificatiedemocratie met een gesegmenteerde samenleving.
Indelingen zijn relatief, systemen die Saroti stabiel vindt zijn voor Lijphart instabiel en vice
versa. Toch zijn typologieën zinvol. Ze geven inzicht in de werking van partijen en
partijsystemen.
7. Partijveranderingen
7.1. Partijsysteemverandering versus partijverandering
Partijsysteemveranderingen worden veroorzaakt door veel verschillende factoren maar vooral
veranderingen in het aantal en de grootte van de partijen hebben een doorslaggevende rol.
Partijsysteemverandering worden veroorzaakt door party related factors of door system related
factors. Partijsysteemverandering zal ook weerslag hebben op de individuele partijen.
7.2. Partijveranderingen
7.2.1. Wat is partijverandering?
Het is moeilijk te definiëren. Wat is de kern van politieke partijen? Als we die kern kunnen
vaststellen, kunnen we zien of een partij veranderd is. Het is moeilijk te definiëren wanneer een
partij echt veranderd is. Verandert een partij omdat haar naam verandert, omdat er een nieuwe
leider is? Is er sprake van verandering als er enkel organisatorische of programmatorische
veranderingen zijn? Er is een continue verandering in de ene of de andere richting, maar men
keert nooit terug naar het startpunt.
We kunnen niet anders dan ons te beperken tot veranderingen in bepaalde aspecten. Men gaat
doelbewuste partijveranderingen, die het gevolg zijn van beslissingen binnen de partij of van
partijleiders, onderzoeken (Harmel en Janda)
Appleton en Ward maken een onderscheid tss verschillende types van partijveranderingen met
de nadruk op innovatie. Partijvernieuwing is er als er fundamentele vernieuwingen zijn binnen
de partij.
Er is weinig eensgezindheid over wat partijverandering is of kan izjn.
7.2.2. Waarom veranderen politieke partijen?
Er is zelden een bepalende factor, doorgaans zijn er verschillende factoren. Volgens Panebianco
moeten er drie vragen gesteld worden :
- zijn de veranderingen het gevolg van een bepaalde evolutie of van een specifieke gebeurtenis?
- zijn de veranderingen gewild of niet gewild?
- zijn de oorzaken exogeen of endogeen?
Sommigen zijn van mening dat politieke partijen een levenscyclus moeten doorlopen. Een
kleine partij die pas gesticht is heeft een beperkte structuur en organisatie. Naarmate die groeit
heeft men nood aan meer bestuursorganen en organisatie.
Anderen zijn eerder aanhanger van politieke ontwikkeling. De levensloop van partijen ligt niet
op voorhand vast. Veranderingen zijn beslissingen van actoren binnen de partije.
Zijn veranderingen intentioneel of niet? Het antwoord ligt in het midden. Actoren hebben een
freedom of action, maar verandering is de vrucht van beide keuzes en door de gebonden
rationaliteit van de actor en de multipliciteit van organisatorische druk, onvoorzienbare
effecten. (? zie pagina 306)
Is de oorsprong van verandering exogeen of endogeen? Is een partij verplicht zich aan te passen
aan haar omgeving of zijn de veranderingen het gevolg van interne machtsveranderingen.
Volgens Panebianco is het vaak het gevolg van externe stimuli. Anderen leggen de nadruk op
endogene partijefactoren.
Exogene factoren spelen een rol, maar endogene factoren kunnen op zich al partijverandering
met zich meebrengen.
In de praktijk is het moeilijk om het onderscheid te maken tss exogene en endogene factoren,
gezien ze samenhangen. Bij het model van de partijtransformatie wordt gesteld dat de
partijleider een doorslaggevende rol heeft. Maar die leiders kunnen niet alleen de
veranderingen doorvoeren.
Het is niet enkel moeilijk om individuele partijveranderingen vast te stellen, het is ook moeilijk
om de oorzaken eraan te geven en te bepalen welke factor in welke mate belangrijk was voor
die partijverandering.
7.2.3. Synthese : naar een onderzoekskader voor partijveranderingen
Door de beïnvloeding van verschillende factoren slaagt men er niet in om een lijst samen te
stellen van de meest bepalende factoren. Er is ook geen algemene regel die toepasbaar is op alle
partijen. Er zijn drie groepen van factoren die we kunnen onderscheiden :
- externe niet partijgebonden factoren : gebeurtenissen die plaatsvinden buiten de wil van de
partij en zijn voor alle partijen hetzelfde. Ze kunnen individuele partijen rechtstreeks
beïnvloeden en veroorzaken vaak partijsysteemveranderingen.
- externe partijgebonden factoren : gebeurtenissen die plaatsvinden buiten de wil van de partije
maar met partijspecifieke gevolgen.
- interne partijfactoren : veranderingen in de machtsverhoudingen binnen de partij. Daarnaast
zijn er nog andere interne factoren die de partijveranderingen in de hand zullen werken of
afremmen. Interne factoren spelen vaak een interveniërende rol en katalyseren andere factoren.
Het samenspel van factoren leidt tot een onderzoekskader waarbinnen partijveranderingen
kunnen worden bestudeerd. Alle factoren beïnvloeden elkaar wederzijds.
8. Uitleiding
Politieke partijen zijn de kernspelers van de politiek en vervullen zeer uiteenlopende functies.
Ze zijn nauw verbonden met de werking van het parlement en de regering.
Aan het begin van de 21E staan partijen voor een aantal belangrijke uitdagingen : er is
versterking, ze bepalen de regels van het electorale spel maar er zijn ook signalen van
verzwakking. Er zijn een aantal problemen en burgers nemen meer afstand van de partij.
Partijen moeten voor iedere stem vechten en er zijn uitdagingen waar partijen relatief weinig
aan kunnen doen. Samen met het machtsverlies neemt ook de handelingsruimte van nationale
partijen af. Maar we mogen daar niet te negatief over zijn. Een wereld zonder politieke partijen
is ondenkbaar.
Hoofdstuk 7. Staatsvormen en parlement
1. Inleiding
Staten vormen de belangrijkste vorm van politieke organisatie en orde. Ze richten instellingen
op met wetgevende, rechterlijke en uitvoerende macht. Maar wat is een staat eigenlijk en hoe
werkt die?
2. De staat
De staat is belangrijk, zowat alles in de politieke praktijk wordt statelijk benaderd. Ze zijn
vanuit politicologisch standpunt van fundamenteel belang.
2.1. Wat is een staat?
Het begrip staat is niet makkelijk onder woorden te brengen en is iets heel abstracts. We
herkennen het wel en zien vaak ook vertegenwoordigers of symbolen ervan.
Er zijn vele definities, maar er zijn ook een aantal kenmerken.
De staat is soeverein : het gezag is onbeperkt en hoogst in zijn soort. Hij bepaalt zijn
regeringsvorm en de overige organisatie en maakt zelf rechtsregels. Ook op internationaal vlak
is de staat soeverein, hij is onafhankelijk en saat als gelijke tov andere staten. Het
soevereiniteitsprincipe dateert van 1648 (Vrede van Westfalen). De staat heeft ook de
bevoegdheid om te beslissen over oorlog of vrede.
De staat is een instrument van dominantie of beheersing en beschikt over een
geweldsmonopolie. De staat mag als enige geweld gebruiken om zijn eigen regelgeving af te
dwingen. Dit slaat op politieke middelen : rechters en politieagenten, op economische
dwangmiddelen : materiële goederen onthouden, of geld om goederen en diensten aan te
schaffen; en op culturele dwangmiddelen die van ideologische en psychologische aard zijn :
onderwijs, propaganda, media.
De staat is verbonden met een territroialiteit : ze beslaan een duidelijk omschreven geografische
ruimte waarbinnen zij het monopolie op rechterlijke bevoegdheid claimen over een bevolking.
Grondbezit is noodzakelijk om als staat erkend te worden.
De staat vormt een oefening in legitimiteit : Een stabiele staat moet legitimiteit bezitten. De
meeste mensen moeten het optreden van de staat en zijn eisen tov de bevolking aanvaarden, of
ten minste niet actief bestrijden. Bij een moderne staat ligt de nadruk op wettelijke legitimiteit
en op het feit dat de staat de wil van het volk belichaamt en uitdrukt.
De staatsinstellingen zijn publiek : collectieve beslissingen worden ingevoerd maar private
organen dienen de individuele belangen.
Deze kenmerken zijn noodzakelijk vooraleer men van een staat kan spreken, maar lang niet alle
landen kunnen aanspraak maken op het label staat.
2.2 Begrippen die aanleunen bij de staat
Staat wordt vaak verward met natie. Een natie is minder dan een staat omdat de institutionele
voorwaarden ontbreken. Nationaliteit verwijst dan weer naar het lidmaatschap van een staat.
Er is discussie tss primordialisten en constructivisten over de definiëring van het begrip natie.
Volgens primordialisten is een natie een groep mensen met eenzelfde verleden, cultuur, taal of
religie. Volgens constructivisten zijn naties moderne fenomenen zonder wortels in het
verleden. Het is een groep mensen, maar het is bijna onmogelijk om onbetwiste criterai te
vinden. Naties zijn voor hen het resultaat van een ingebeelde verbondenheid.
Het politieke streven naar een eigen identiteit voor naties, al dan niet onder de vorm van een
onafhankelijke staat, wordt nationalisme genoemd. Het is het streven om de grenzen van de
staat te doen samenvallen met de grenzen van de natie. Ook hier wordt de discussie tss
primordialisten en constructivisten verder gezet. Constructivisten zeggen dat een naite een
mythe is die geconstrueerd werd door het nationalisme om specifieke doeleinden te bereiken.
Volgens primordialisten bestonden naties al voor het nationalisme zijn intrede deed.
Het ultieme doel van nationalisme is een natiestaat bekomen. Een natiestaat is een soevereine
staat,maar het merendeel van de burgers is ookverenigd door factoren die een natie definiëren.
Dit was niet altijd het geval en heeft tot heel wat conflicten geleid.
De staat is uitgebreider dan de regering. De regering is tijdelijk, de staat is permanent en
onpersoonlijk. De staat heeft in theorie steeds het algemeen belang van de samenleving voor
ogen.
Een staat is niet automatisch gelijk aan een rechtsstaat. In een rechtsstaat moeten zowel de
geregeerden als de bekleders van staatsambten de wetten naleven. Een rechtsstaat wordt
verbonden met respect voor de mensenrechten en impliceert een goed werkend gerecht met
onpartijdige en onafhankelijke rechters.
2.3. De staat en zijn burgers
Burger en staat zijn aan elkaar gebonden door wederzijdse rechten en plichten. Burgers
onderscheiden zich van buitenstaanders door een volwaardig lidmaatschap van hun staat op
grond van het bezit van een aantal basisrechten. Niet elke inwoner van een staat is een burger.
Burgerschap is in zekere zin exclusief. Lange tijd werden ook vrouwen uitgesloten van
volwaardig burgerschap.
De nadruk op burgerschap levert de staat ook meer macht op. De burger heeft niet alleen
rechten, maar moet ook regels van de staat naleven.
In het discours rond burger zijn er twee tradities : communitarisme en liberalisme. Het
liberalisme is het minst veeleisend van de burger en benadrukt vooral zijn juridische status als
drager van rechten. De klemtoon ligt op de vrijheid van het individu. Volgens de
communitaristen ziet het liberalisme een belangrijke waarde over het hoofd :
gemeenschapswaarde. De burger is een politiek dier dat zijn verantwoordelijkheid ten aanzien
van de ander opneemt en niet louter op zichzelf terugplooit en passief van de rechten geniet die
de staat hem toebedeelt.
2.4. Visies op de staat
Sommige theoretici zien de staat als een zegen en een positieve kracht voor de samenleving,
anderen zien zijn bestaan als een belemmering en pleiten voor een minder krachtiger of
helemaal geen staat.
De pluralistische visie heeft een liberale invalshoek, de staat wordt gezien als een scheidsrechter
in de samenleving. Dit wordt voor het eerst door Hobbes verwoord : het sociale contract moet
een einde maken aan de situatie van de natuurstaat waarin iedereen elkaar naar het leven staat.
Het hoofddoel van de staat is ons leven beschermen. Zonder een staat zouden individuen elkaar
misbruiken en uitbuiten. Met een staat als scheidsrechter is een beschaafd bestaan verzekerd.
Volgens Locke moet de staat de natuurlijke rechten van de mens beschermen, maar die moet bij
het uitvoeren van die taak gecontroleerd worden om tirannie te vermijden. Dit kan enkel in een
systeem van parlementarisme.
In een liberale democratie is de macht verspreid over verschillende groepen in de samenleving
en niet in handen van een elite.
Het marxisme streefde naar een statenloze samenleving. Volgens Marx kan de staat niet los
worden gezien van de economische structuren van de samenleving. De staat is een instrument
van klassenverdrukking. De staat zou langzaamaan verdwijnen als het klassensysteem uitdooft.
Dit staat in contrast met de liberale visie die de staat als een noodzakelijk kwaad aanvaardt.
Volgens het feminisme is de staat een van de vele patriarchale instellingen. Maar gematigde
feministen geloven dat alle groepen potentieel gelijke toegang hebben tot de staatsmacht. Door
hervormingen kan de achterstand van de vrouwen weggewerkt worden. Radicale feministen
beweren dat de staatsmacht een reflectie is van een diepere, structurele onderdrukking onder
de vorm van een patriarchie. De staat is een instrument van mannen om vrouwen te
onderdrukken. Moderne radicale feministen beschouwen de welvaartsstaat als een uitdrukking
van een nieuwe soort patriarchale macht.
Ecologisten verwierpen aanvankelijk de staat en pleitten voor adnere organisatievormen. Later
zijn ze de saat wel gaan aanvaarden, maar ze eisen wel verandering. Het voortbestaan van de
aarde moet centraal staan. Wetten en beleid moeten niet neutraal zijn in ethische termen. De
centrale rol van de staat bestaat in het bevorderen van ecologische waarden en groene
praktijken. Dit wordt gecombineerd met de hang naar subsidiariteit : beslissingen moeten op
een zo laag mogelijk niveau genomen worden.
2.5. De toekomst van de staat
De staat heeft een historisch beginpunt. Ze is er niet altijd geweest en dat maakt het nadenken
over een eindpunt relevant. Er wordt aangenomen dat de staat in een crisis verkeert. Er zijn
vier algemeen erkende bedreigingen voor de staat : economische globalisering, politieke
globalisering, regionalisering en onaantrekkelijkheid van de staat.
Globalisering verwijst naar het ontstaan van een wereldwijde economie waarbij het voor staten
onmogelijk is geworden om de internationale stroom van kapitaal te reguleren. De staat is zijn
soevereiniteit en onafhankelijkheid verloren om beleid te voeren dat gebaseerd is op een eigen
visie. Sommigen vinden wel dat staten nog een belangrijke regelgevende macht hebben.
Kapitaal zou minder mobiel worden en er is een toenemend belang van kennis en technologieintensieve sectoren.
Globalisering is ook een politiek fenomeen. De soevereiniteit van staten neemt af tvv
internationale en supranationale instellingen. Staten moeten ook meer en meer internationaal
samenwerken om wereldwijde problemen aan te pakken.
Een derde aantasting komt van binnenuit. Het besef van regionale identiteiten doet de vraag
naar zelfbestuur groeien. Dit leidt tot (verregaande) federalisering.
De staat is ook onaantrekkelijk geworden. De administratie wordt omschreven als traag en log
dat handelt in eigenbelang. Neoliberalen beschouwen de staat als een woekerend gezwel dat de
individuele en economische vrijheid bedreigt. De staat is een onafhankelijke entiteit geworden
die zijn eigen belangen nastreeft en men pleit voor minder staat. De welvaartsstaat moet
vervangen worden door een minimal state. Dit leidde tot privatisering en de introductie van de
marktwetten in de publieke sector.
Fukuyama beschouwt de crisis in de soicale zekerheid als een gevolg van de overmaat aan
regulering en staatsinterventie in de economie
De wegdeemsterende staat is empirisch aanwijsbaar, maar de blijvende greep van de staat op de
samenleving is dat ook. De idee heerst dat we in een absilute vrije makrt leven, maar de staat
grijpt toch nog fel in. De staat en de vrije markt lijken dus nog steeds met elkaar vervlochten.
3. Typologieën van politieke stelsels
Staten kunnen op basis van verschillende kenmerken worden geclassificeerd. In de politicologie
gebeurt dit op basis van uitgesproken politieke kenmerken.
3.1. Liberale democratie vs autoritatisme
De meest gebruikte classificatie is die van democratisch – autoritair of hoe is macht verdeeld
binnen een samenleving en hoe wordt deze uitgeoefend.
Democratie betekent regering door het volk. Aanvankelijk een directe democratie, maar dit was
niet haalbaar in de ontwikkelende wereld, vandaar dat men spreekt over een representatieve
democratie.
3.1.1. Directe en representatieve democratie
De moderne democratie is een vertegenwoordigende democratie. Alle kiezers hebben op een
gelijke manier toegang tot politiek via eerlijke en competitieve verkiezingen. Hierbij is het
meerderheidsprincipe van kracht : wie de meerderheid van de stemmen haalt kan hieruit
voldoende legitimiteit halen om beslissingen te nemen.
Volgens Madison was een vertegenwoordigende democratie beter dan een directe. Men kan de
publieke meningen verfijnen en aanpassen door ze voor te leggen aan een medium van
verkozen burgers van wie wijsheid en kennis hen kan helpen het belang van hun land te zien.
Directe democratie wordt gezien als turbulent en onstabiel.
In het westen is een democratie een liberale democratie. Hiermee hangen een aantal
kenmerken samen : vrije en eerlijke verkiezingen, maar ook rechtsstaat, scheiding van de
machten en bescherming van de grondrechten.
3.1.2. Autoritatisme
Dit is de tegenpool van liberale democratie. Hierbij is alle macht geconcentreerd bij een leider
of leidende groep. Het is gebaseerd op gehoorzaamheid en volgzaamheid, die vaak met geweld
worden afgedwongen. Er zijn geen vrije verkiezingen, pluralisme en publieke participatie
moeten worden bepekrt. Media worden gecontroleerd en gecensureerd. Autoritaire regimes
zijn er in verschillende vormen en gradaties.
Dictatuur en totalitarisme zijn een vorm van autoritair bestuur, maar ze zijn niet hetzelde.
Dictatuur
Dit verwees oorspronkelijk naar een persoon die tijdelijk absolute macht had om een
noodsituatie het hoofd te bieden. Nu zijn dictators leiders die zich boven de wet stellen. Er is
bovendien geen beperking in tijd van het mandaat. Dictatuur is een algemene en traditionele
invulling van een autoritair regime.
Totalitarisme
Dit is een typisch 20E fenomeen en werd voor het eerst gebruikt in de context van het Italiaans
fascisme. De totalitaire staat wil controle hebben over alle aspecten van de samenleving. Hij wil
rechtstreeks impact hebben op het privéleven van de bevolking. Het is de bedoeling om elke
gedachte of activiteit van elk individu elke dag te beheersen. Een totalitaire samenleving zorgt
voor totale isolatie, wat verzet onmogelijk maakt. Dit wordt mogelijk gemaakt door een klimaat
van terreur.
Het totalitarisme heeft zes basiskenmerken :
- een allesomvattende ideologie : de ideologie is de officiële doctrine, een filosofisch kader. De
ideologie voorspiegelt een toekomstige, perfecte samenleving.
- een partij : er bestaat maar een wettelijke, politieke partij geleid door een persoon, waarrond
een personencultus wordt gevoerd. Het lidmaatschap geeft een aantal privileges. De partij is
hiërarchisch georganiseerd.
- monopolistische beheersing van wapens en geweldsmiddelen.
- monopolie van massacommunicatie : voornaamste functie van media is de indoctrinatie van de
bevolking.
- georganiseerde terreur : veiligheidspolitie die de bevolking onderdrukt
- gecontroleerde economie : het regime heeft controle over de economie.
Volgens Schapiro kunnen totalitaire regimes herkend worden aan vijf contouren (optreden van
de leider, ondermijning van de rechtsorde, controle op privé-sfeer, permanente mobilisering
van bevolking en legitmering op basis van massale steun) en berusten die op drie zuilen
(officiële ideologie, partij en staatsapparaat)
Het onderscheid tss autoritarisme en totalitarisme kan gemaakt worden met twee families. In de
eerste familie geeft de leider geen uitleg of justificatie voor zijn acties. Hij oefent macht uit om
leden van de familie te straffen die zich niet gedragen zoals hij wilt. De autoriteit van een
doctator is niet op veel meer gebaseerd dan de macht om zijn wil aan anderen op te leggen.
Bij de tweede familie is de leider door God uitgekozen om hun meerdere te zijn. Hij heeft de
morele plicht om zijn familie te straffen wanneer ze ongehoorzaam zijn. Wanneer een lid van
de familie ongehoorzaam is zullen de anderen hier negatief over zijn en de leider helpen bij de
bestraffing. Dit is een totalitair regime. De burgers maken deel uit van een speciale
gemeenschap.
3.2. Presidentieel vs parlementair systeem
Hier is het onderscheid gebaseerd op de verhouding tss uitvoerende en wetgevende macht in
een staat. Ze zijn wel allebei gebaseerd op verkiezingen. Het verschil ligt hem in het aantal
mensen dat de leiding heeft van de uitvoerende macht, hun selectieproces en aan wie zij
verantwoording verschuldigd zijn.
3.3. Unitaire vs (con)federale staten
Hier is het onderscheid gebaseerd op de geografische spreiding van macht. Elke staat heeft de
behoefte om uitvoerende en wetgevende organen te creëeren op verschillende niveaus.
3.3.1. Unitaire staten
De meeste staten zijn unitair, hierbij ligt de soevereiniteit exclusief bij de centrale regering. In
de grondwet wordt een bestuursniveau voorzien. Wanneer er andere bestuursniveaus zijn,
staan zij onder het grondwettelijk gezag van de centrale overheid.
Wat zijn de argumenten voor een unitaire staat? De overdracht van autoriteit aan subnationale
overheden bevordert de ongelijkheid in de samenleving. Daarnaast is er de vrees dat
deelregeringen een politiek kunnen voeren die de rechten van minderheden of individuen
schendt. De decentralisatie van macht zou politieke instabiliteit met zich kunnen meebrengen.
Voorstanders benadrukken dat verschillen in een staat beter worden opgevangen door een
regeling die pacificeert dan door verschillende territoriale instellingen.
Toch kennen unitaire staten een zekere verdeling van bevoegdheden en interactie met andere
bestuursdomeinen.
3.3.2. Federale staten
Bij een federale staat wordt de soevereiniteit gedeed tss een centrale en een regionale regering.
De grondwet voorziet een verdeling van machten en bevoegdheden tss de centrale en regionale
overheden. Deze verdeling is nevengeschikt. Het is een compromis tss eenheid en territoriale
diversiteit.
In essentie houdt een federaal systeem een overeenkomst in tss bestuurlijke delen of partners
in. Men erkent elkaars integriteit maar men behoudt ook een zekere eenheid. Coöperatief
federalisme is gebaseerd op principes van samenwerking en verbinding tss de verschillende
niveaus. Wanneer centrale en regionale regeringen niet samenwerken spreken we van duaal
federalisme.
Er wordt ook een onderscheid gemaakt tss toegewezen en residuaire bevoegdheden.
Toegewezen bevoegdheden zijn door de grondwet expliciet toegewezen aan een
bestuursniveau, residuaire niet.
De aard van het federale systeem wordt voor een groot deel bepald door de fiscale relaties tss de
diverse beleidsniveaus.
Argumenten pro federalisme ligt in de beperkte omvang van de deelstaten, waardoor de
overheid dichter bij de burgers staat. Binnen een nationaal territiorium wordt een beleid
toegepast volgens de noden en wensen van welbepaalde groepen.
Federale staten kunnen onderling sterk van elkaar verschillen. Toch zijn er een aantal
gemeenschappelijke kenmerken.
- Twee relatief autonome niveaus van regering of beleid : de centrale regering als de regionale
regering bezitten een aantal machten waarop de ander geen beslag kan leggen.
- Een geschreven grondwet : de verantwoordelijkheden en machten van elk beleidsniveau
worden vastgelegd in een geschreven grondwet. Dit vormt het kader voor de relatie tss centrale
en regionaal niveau. De autonomie van ieder niveau wordt gegarandeerd doordat geen van
beide unilateraal de grondwet kan wijzigen.
- een grondwettelijke scheidsrechter : de formele bepalingen uit de grondwet worden door een
grondwettelijk of een hooggerechtshof toegepast. Dit komt tssbeide bij conflicten tss regionaal
en federaal niveau.
- Instellingen die met elkaar verbonden zijn om de coöperatie tss de verschillende
beleidsniveaus te onderhouden. Dit word meestal gerealiseerd door een bicameraal parlement.
Een confederatie is een associatie waarbinnen staten een bepaalde macht delegeren aan een
supranationale, centrale regering, maar zelf de voornaamste macht behouden. De functies van
de centrale overheid worden beperkt tot kerntaken als defensie en muntbeheer.
De kern van de macht ligt bij de deelstaten. De confederatie is de meest losse en
gedecntraliseerde vorm van politieke organisatie.
Het confederaal principe wordt gebruikt onder de vorm van intergouvernementalisme zoals bij
de EU, NAVO en de VN.
4. Parlementen
Het parlement is bij uitstek de instelling die het democratische karakter van een staat bevestigt
of symboliseert.
4.1. Wat is een parlement?
Het is de vergadering van verkozen mensen die een tak vormen van de drie institutionele
machten in een staat. Het parlement is de wetgevende macht.
Het parlement is een symbool voor politieke vertegenwoordiging van het volk.
Volgens Polsby zijn er zes kenmerken eigen aan een parlement :
- ze zijn officiële agenten voor beleid
- ze hebben vele leden
- ze worden direct verkozen
- alle leden zijn formeel gelijk
- ze beraden zich over bepaalde thema's
- ze nemen beslissingen door het tellen van stemmen
4.2. Functies van parlementen
Parlementen zijn multifunctionele instellingen, maar die worden niet allemaal tegelijk vervuld.
4.2.1. Wetgeving
Dit is de meest klassieke taak van het parlement. Maar naast het parlement kan ook de regering
een voorstel tot wetsverandering neerleggen. Dan spreken we van een wetsontwerp. Een
wetsvoorstel is een voorstel tot wetsverandering van het parlement.
Een parlement kan meer wetgevende invloed hebben wanneer het partijensysteem zwak is en
bij een presidentieel regime.
4.2.2. Controle
Via controle zorgt het parlement voor een toezine doog op de handelingen van zowel regering
als administratie. Controle kan voor, tijdens en na een regelgevend proces komen.
Onder controle valt ook de bevoegdheid om al dan niet het vertrouwen te geven aan de
regering en om de jaarlijkse begroting goed te keuren.
4.2.3. Conflict management
Dit is een sleutelfunctie van een parlement. Door diverse verschillen tss burgers onderling
ontstaatn belangenconflicten. Wanneer deze verschillen aanleiding geven tot incompatibele
verwachtingen en vragen ten opzichte van de overheid, spreken we van een politiek conflict.
Het parlement is een uitlaatklep, door bespreking in het parlement kan de druk afnemen. Maar
dit kan ook zorgen voor verscherping van het conflict en strijdpuntontwikkeling. Het
parlement kan ook zorgen voor oplossing van het strijdpunt.
4.2.4. Volksvertegenwoordiging
De functie van volksvertegenwoordiging moet ruimer worden gezien dan alleen verkozen zijn.
Het gaat om een informatieve verbindende rol tss kiezers en regering. Er is een wederzijdse,
informatieve, communicatieve link tss parlementslid en kiezer.
4.2.5. Recrutering, selectie en training
Het gaat om recrutering, selectie en training van politici en vooral van ministers. Het parlement
is de opleidingsbasis voor latere ministers. Ministers worden voor de duur van hun uitvoerend
mandaat vervangen als parlementslid. Het parlement functioneert als selectiemechanisme voor
toekomstige ministers.
4.2.6. Legitimatie
Er is een onderscheid tss latente en manifeste legitimatie. Manifeste legitimatie is de
goedkeuring van een wet. Latente legitimatie is het regelmatig en ononderbroken bijeenkomen
van het parlement. Het is door de continue activiteit van het parlementdat legitimiteit, zowel
voor de instelling zelf als voor het regeringsbeleid wordt opgebouwd.
4.2.7. Agendasetting
Het parlement bepaalt wat er op de politieke agenda komt. Maar de regering is wel een
krachtigere agendasetter dan het parlement. Ook de media en drukkingsgroepen zijn
belangrijke agendasetters.
4.3. Structurele kenmerken van een parlement
4.3.1. Unicamerale en bicamerale parlementen
Een belangrijk kenmerk is of dat het parlement bestaat uit een of twee kamers.
Een parlement met slechts een vergadering is een unicameraal parlement. Dit komt vooral voor
in unitaire staten.
Een parlement met twee vergaderingen is een bicameraal parlement. In de lagere kamer
worden de leden rechtstreeks verkozen door alle burgers. De hogere kamer heeft een andere
samenstelling en heeft eerder een reflectietaak. Dit komt vooral voor in federale staten.
De keuze voor een uni-of bicameraal parlement is een politieke keuze. Er zijn argumenten pro
en contra de beide systemen.
Een eerste is het meerderheidsargument : een parlementaire vergadering die volledig gebaseerd
is op directe verkiezingen reflecteert de volkswil en wordt beter niet belemmerd door een
tweede kamer. Een ander is dat alle politieke verantwoordelijkheid in een kamer is
gecentraliseerd en dat dubbel werk niet mogelijk is. Voorstanders van een bicameraal systeem
zeggen dat een tweede kamer net d econtrole en garantie verzorgt dat individuele, groeps-en
regionale belangen goed worden verdedigd. Een tweede kamer zou ook zorgen voor een
herziening van de wetgeving en een mogelijkheid tot reflectie bieden. Het zorgt voor een meer
grondige bespreking. Een tweede kamer garandeert een stem in het parlement aan
verschillende regio's.
4.3.2. Leden en samenstelling van een parlement
De omvang van een parlement verschilt van land tot land. Parlementsleden worden aangeduid
via democratische en rechtstreekse verkiezingen. Iedere Belg vanaf 18 heeft recht om te
stemmen, de stemming is verplicht en geheim, om zelf parlementslid te worden moet men
minimum 18 zijn en de verkiezingen gebeuren volgens evenredige vertegenwoordiging. Het
land wordt opgedeeld in verschillende kieskringen en op de kandidatnelijsten moetn evenveel
mannen als vrouwen staan.
Verkiezingen voor federaal parlement gebeuren om de 4 jaar, regionaal en Europees om de 5
jaar en gemeente en provincie om de 6 jaar.
De kamer bestaat uit 150 leden die rechtstreeks worden verkozen. Dit gebeurt per kieskring,
per kieskring is er ook een kiesdrempel van 5%.
De senaat bestaat uit 71 leden en worden op vier manieren aangeduid.
- 40 senatoren worden rechtstreeks door de bevolking verkozen. Ingedeeld in 2 kiescolleges
- 21 gemeenschapssenatoren : deze worden aangewezen door de regionale parlementen
- 10 gecoöpteerde senatoren : worden aangewezen door de rechtstreeks verkozen senatoren en
de gemeenschapssenatoren.
- senatoren van rechtswege : kinderen van de koning , op voorwaarde dat ze 18 zijn en de eed
hebben afgelegd in de senaat.
Het Vlaams parlement is het parlement van de Nederlandstalige gemeenschap en het Vlaams
gewest. Er zetelen 124 leden in waarvan 6 uit het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.
4.4. Interne organisatie van het parlement
De werking van de parlementen wordt geregeld in hun reglement, dat wordt goedgekeurd door
de plenaire vergadering.
Hoewel alle parlementsleden als gelijke handelen zijn er toch bepaalde taakverdelingen en
functies.
4.4.1. Indelingen van toepassing op ieder parlementslid
Taalgroep
In K&S zijn er twee taalgroepen : Nederlands en Frans. Taalgroepen in de senaat hebben altijd
hetzelfde aantal leden : 41 Nl, 29 Fr. In de kamer kan het aantal leden wel veranderen. Wie
wordt verkozen binnen een Nederlandstalige kieskring behoort tot de Nederlandse taalgroep en
omgekeerd. Voor de tweetalige kieskring B-H-V wordt gekeken naar de taal waarin ze de eed
als parlementslid afleggen.
De taalgroepen zijn van belang voor bepaalde uitzonderlijke parlementaire procedures ivm de
staatsstructuur : wetten met bijzondere meerderheid en de alarmbelprocedure.
Fractie
Het parlement is ingedeeld in fracties of partijgroepen. Fracties coördineren de parlementaire
werkzaamheden van de partij, brengen coherentie aan in de partijstandpunten, verrichten
voorbereidend werk en helpen mandatarissen bij het wetgevende werk.
Aan het hoofd van een fractie staat een fractieleider. Die leidt ook de fractievergadering. Dit
wordt vaak gegeven aan voormalige ministers of een parlementslid dat bij de verdeling van
ministerposten net uit de boot viel.
In de kamer moet een fractie uit minstens 5 leden bestaan, in het Vlaams Parlement uit ten
minste drie leden.
Meerderheid en oppositie
De meerderheid wordt gevormd door alle parlementsleden van wie de politieke partij deel uit
maakt van de regering. Wanneer de meerderheid gevormd wordt door een politieke partij,
spreken we van een homogene meerderheid. Wanneer de meerderheid bereikt wordt door het
samengaan van verschillende partijen spreekt men van een coalitie.
De tegenpool van de meerderheid is de oppositie. Deze partijen vormen geen deel uit van de
regering. Ze moeten tegenwerk bieden tegen de voorstellen van de regering en bekijkt de
voorstellen kritischer dan de meerderheid.
4.4.2. Politieke organen van het parlement
De plenaire vergadering
Dit is de vergadering van alle verkozen parlementsleden. Deze vergaderingen zijn in principe
openbaar.
De voorzitter
Iedere kamer heeft een voorzitter. Hij maakt meestal deel uit van de meerderheidsfractie. De
aanstelling van de parlementsvoorzitter maakt deel uit van de regeringsonderhandelingen. Hij
leidt de werkzaamheden van de kamer en heeft hiervoor ruime bevoegdheden. Hij wordt
benoemd door de koning.
De commissies
Door uitbreiding van de thema's is het niet altijd meer mogelijk om alles met 150 man te
bespreken. Daarom wordt het voorbereidende werk van sommige thema's overgelaten aan
commissies. Maar de uiteindelijke stemming en definitieve aanvaarding voer een wetsvoorstelof ontwerp gebeurt nog steeds in de plenaire vergadering.
Sommige commissies kenden een grote ontwikkeling. Zo ontstonden er verschillende soorten
commissies : commissies met alle parlementsleden, ad-hoc commissies naar aanleiding van een
bepaald onderwerp (tijdelijk) en vaste, gespecialiseerde commissies ingedeeld volgens de aard
van de behandelde materies.
In de Kamer zijn er volgende commissies :
- vaste commissies : bevoegdheidsdomein komt ongeveer overeen met ministeriële
departementen.
- tijdelijke commissies : bepaalde wetsontwerpen- en voorstellen te onderzoeken
- bijzondere commissies
- adviescomités : raadgevende comités die actief zijn op een bijzonder terrein
- onderzoekscommissies : opgericht in uitoefening van het recht van onderzoek van het
parlement.
Vaste commissies tellen 17 leden, de anderen variëren. De samenstelling is proportioneel.
Iedere commissie heeft ook een voorzitter.
In België zijn de commissiezittingen zowel gesloten als openbaar
Conferentie van voorzitters
Dit bestaat uit de voorzitter en ondervoorzitter van de kamer, gewezen voorzitters die nog in
het parlement zetelen, fractieleiders en een lid van iedere fractie. Het doel is de regeling van de
werkzaamheden van de plenaire vergadering en de coördinatie van de verschillende organen
van de kamer.
4.5. De wetgevende macht van het parlement
4.5.1. Bevoegdheden van de wetgevende macht
Het parlement als wetgevende macht heeft drie belangrijke bevoegdheden : wetten maken,
verdragen goedkeuren en het wijzigen van de grondwet.
K&S hebben niet dezelfde wetgevende bevoegdheden.
Voor sommige dingen zijn de K&S op gelijke mate bevoegd : alles ivm de werking van onze
staat en de staatsstructuur. Zo'n wetten worden pas aangenomen als beide kamers het eens zijn.
Voor sommige dingen is alleen de kamer bevoegd : verlenen van naturalisaties, wetten die de
aansprakelijkheid van federale ministers regelen, wetten waarbij begrotingen en rekeningen
van de staat worden goedgekeurd, wetten die bepalen hoeveel militairen er in dienst mogen
genomen worden. De kamer geeft ook als enige het vertrouwen aan de regering.
De senaat is een bezinningskamer. De senaat heeft een aantal bevoegdheden, maar het
uiteindelijke beslissingrecht ligt bij de kamer. Wanneer minstens 15 senatoren er om vragen,
kan een wetsvoorstel of ontwerp naar de senaat getrokken worden. Dit is evocatie.
Ook de koning maakt deel uit van de wetgevende macht. Hij kan drie dingen doen :
initiatiefrecht, dus zelf een voorstel doen, amenderingsrecht, dus wijzigingen en de koning
bekrachtigt de wetten. Hij moet zich akkoord verklaren met de door het parlement
aangenomen wetteksten.
4.5.2 Hoe komt een wet tot stand?
Het wetgevend werk begint met een initiatief. Zowel het parlement als de regering kan een
voorstel doen. (wetsvoorstel-wetsontwerp)
Daarna beslist de voorzitter of dit aldan niet mag worden toegelicht, vertaald, gedrukt en
rondgedeeld. Wanneer dit zo is wordt het naar alle kamerleden doorgestuurd. Indien niet kan
de conferentie van voorzitters toch nog een positief antwoord geven. De indiener vraagt de
inschrijving van het het voorstel op de agenda ter overwegingneming.
De plenaire zitting gaat hier aldan niet mee akkoord en stuurt het voorstel door naar een
commissie.
De verdere bespreking gebeurt in een vaste commisie. Hier kan een voorstel worden gewijzigd
en daarna moet die door de commissie worden gestemd. Daarna wordt de tekst besproken in de
plenaire vergadering. Hier zijn ook nog wijzigingen mogelijk. Daarna zijn er drie
mogelijkheden : het wetgevend proces stopt, het wordt herdaan in de andere kamer of de senaat
kan het werk overdoen.
Na de goedkeuring wordt de tekst ter bekrachtiging aan de koning voorgelegd en daarna wordt
de wet bekendgemaakt door de koning in het Belgisch Staatsblad.
4.5.3. Wetten met een bijzondere meerderheid
Sommige wetten moeten goedgekeurd worden met een bijzondere of communautaire
meerderheid. Dit is met wetten die de verhouding tss de federale staat, de gemeenschappen en
de gewesten bepalen. Om een bijzondere meerderheid te halen moet er aan drie voorwaarden
voldaan zijn : een meerderheid van de leden van iedere taalgroep aanwezig bij de stemming in
de kamers, de meerderheid van de stemmen binnen een taalgroep is ja en het totaal van de ja
stemmen moet een 2/3 meerderheid zijn.
4.5.4. Alarmbelprocedure
Om te vermijden dat de ene taalgemeenschap de belangen van de andere zou schenden werd de
alarmbelprocedure ingevoerd.
- Er is een motie waarin staat waarom het initiatief de taalgemeenschap in gevaar brengt.
- de motie moet ondertekend worden door ¾ van de taalgroep
- de wetgevende procedure wordt geschorst vanaf het moment dat de motie wordt ingediend
- de ministerraad bespreekt het probleem en verleent advies (binnen de 30 dagen)
- K of S spreekt zich over het advies van de MR uit.
4.5.5. Het parlement als grondwetsherziener
Een belangrijke taak van het parlement is de herziening van de grondwet. Een
grondwetswijziging gebeurt in drie stappen
-De herzieningsverklaring : de drie takken (K&S, Koning) moeten de herzieningsverklaring
goedkeuren.
- Verkiezingen : verklaring tot herziening wordt in het Staatsblad bekend gemaakt, hierna
worden de kamers ontbonden
- Wijziging van de grondwet : nieuw verkozen K&S en koning hebben de bevoegdheid om de
grondwet te wijzigen. Voor de wijziging is wel een 2/3 meerderheid nodig en 2/3 van de
parlementsleden moet aanwezig zijn.
4.6. Relatie tss parlement en regering : de controlerende taak van het parlement
4.6.1. Vragen, interpellaties, moteis en resoluties
Om de controleopdracht goed te kunnen uitvoeren moet het parlement over voldoende en
accurate info beschikken. Een middel om info te verzamelen is de parlementaire vraag. Deze
wordt gericht aan een bepaalde minister en kan zowel mondeling als schriftelijk zijn. Dit kan
zowel bij kamer als senaat.
Mondelinge vragen zijn zowel mogelijk in plenaire zitting als bij commissies. In plenaire zitting
gebeurt dit meestal op een vast tijdstip. Vragen moeten vooraf worden ingediend. Als er over
een bepaald onderwerp minstens drie vragen worden gesteld kan de commissievoorzitter
beslissen om tot een actualiteitsdebat over te gaan.
Via een interpellatie kan men een of meerdere ministers vragen zich te verantwoorden over een
beleidsdaad, over een bepaalde situatie, of over algemene en specifieke aspecten van het
regeringsbeleid. Ze kan worden afgesloten met een motie waarover gestemd moet worden. Een
motie kan aanbevelen tot het overgaan van de orde van de dag, kan een motie van wantrouwen
zijn of een motie van aanbeveling.
Resoluties kunnen aangenomen worden zonder voorafgaande interpellatie.
Over moties wordt pas een week na de vergadering waarin ze besproken werden gestemd.
Interpellaties zijn alleen in de kamer mogelijk.
4.6.2. Parlementaire onderzoekscommissies
Dit is een controlemiddel dat uitzonderlijk wordt toegepast. Deze commissie heeft uitgebreide
machten en dezelfde bevoegdheden als een onderzoeksrecher. Op het einde van haar onderzoek
moet de commissie een rapport indienen bij de plenaire zitting.
4.6.3. Controle naar aanleiding van de goedkeuring van de begroting
De kamer moet de begroting elk jaar goedkeuren. In de begroting komen de beleidskeuzes van
de regering naar voor.
4.6.4. Het geven van vertrouwen aan de regering
De rol van het parlement bij de aanwijzing van de minister-president en de regeringsleden is
cruciaal. De regering moet het vertrouwen krijgen van de kamer dmv een speciale stemming.
Wanneer de kamer de motie van vertrouwen verwerpt zal de regering meestal ontslag nemen.
Een vertrouwensstemming gebeurt bij de aanstelling van de nieuwe regering en wanneer de
premier zijn beleidsverklaring voor het komende jaar voorstelt.
Een vertrouwensstemming kan ook gevraagd worden door parlementsleden. Zij dienen dan een
motie van wantrouwen in. Wanneer men een constructieve motie van wantrouwen indient
draagt zij ook een opvolger van de premier voor.
5. Politieke verantwoordelijkheid
Elke vertegenwoordiging moet accoutable zijn. Dit omvat de drie-eenheid van verantwoording
: informatie, debat en bijsturing of sanctionering. Maar de nadruk ligt ook op bepaalde normen
waaraan verantwoording moet voldoen.
Wanneer het sanctionerende element ontbreekt wordt accoutability een zachte vorm van
verantwoordelijkheid. Er worden vragen beantwoord, uitleg gegeven, maar er wordt geen
schuldige aangewezen. Het gevaar is dan wel dat er niet voldoende wordt nagegaan hoe de fout
tot stand is gekomen.
Sanctionering houdt een vorm van beschuldiging in maar maakt politieke verantwoording
compleet.
Wie zich moet verantwoorden mag niet het onderwerp zijn van arbitraire en onduidelijke
regels en sancties. Het moet goed omschreven zijn welke taken en machten een bepaalde actor
heeft en wat de maatstaf voor correct gedrag en beleid is. Deze maatstaf ligt vervat in wetten en
normen. Maar ook het collectieve bewustzijn kan als basis dienen voor sociale controle en
verantwoording. Dit komt tot uiting in instituties en waardesytemen. Men kan ook spreken van
de legitimiteitsnorm van politieke verantwoording. Men moet het niet-legitiem gebruik van
macht en onrechtvaardige beslissingen verantwoorden.
Kiezers moetn ook de geformuleerde verantwoording kunnen evalueren. Daarom is een
duidelijke afbakening van taken en bevoegdheden belangrijk. Het politiek systeem moet
transparant zijn.
De tegenstelling tss de beperkte macht van de overheidsorganen en de toegenomen
verwachtingen tov publieke organisaties hebben geleid tot een toenemende spanning tss macht
en verantwoordelijkheid. In een meer gefragmenteerde samenleving moet de overheid haar
macht delen.
Door de verschuiving van macht van nationale staten naar regio's en naar semi-publieke
instanties en netwerken voldoen de traditionele mechanismen van controle en verantwoording
niet meer.
Politieke verantwoording gebeurt op verschillende fora en via verschillende mechanismen.
Verkiezingen zijn het ultieme moment waarop politici zich kunnen verantwoorden bij de
kiezer. Het parlement fungeert tss twee verkiezingen als voornaamste forum voor
verantwoordingsprocessen. Maar het parlement is niet de voornaamste actor, de partijen
hebben de grootste politieke macht en de media worden ook invloedrijker.
Bovendien is er een nieuwe vorm van verantwoording : sociale verantwoordelijkheid, waarbij
politieke actoren zich verantwoorden tov belangengroepen en burgers.
Politieke verantwoording en politieke controle zijn met elkaar verweven. Het verschil tss
controle en verantwoording is het tijdstip van toepassing in het besluitvormingsproces.
Verantwoording is een relatie tss actor en een forum waarin info, debat en sancties aan bod
komen. Controle is ruimer en omvat ex ante en ex post mechanismen.
Grant en Keohane vinden dat verantwoording ook vooraf een effect kan hebben, wanneer
machtshebbers anticiperen op verantwoording en hun gedrag aanpassen.
Wat zijn de oorzaken en gevolgen van politieke verantwoording? Een combinatie van
structuren en bepaalde gebeurtenissen. Onenigheid over de inhoud van een beleid geeft
aanleiding tot ex-ante controleprocessen. Het nemen of afdwingen van politieke
verantwoordelijkheid heeft te maken met een inschatting van politieke feiten en ligt bij het
parlement.
Verantwoordingsprocessen zijn belangrijk voor de maatschappelijke stabiliteit als voor
verandering. Ze omvatten de oorzaak van conflict, maar ook de oplossing of uitbreiding ervan.
Verantwoording kan leiden tot sociale stabiliteit en versterking van politieke legitmiteiten maar
ook tot positieve verandering en innovatieve actie.
Verantwoordingsprocessen monden uit in een of andere vorm van sanctionering of
beleidsverandering. Dit zijn formele veranderingen, maar die zijn moeilijk na te gaan. De
voornaamste functies van verantwoording zijn : democratische controle van de regering,
tegengaan van concentratie van macht, verhogen van de lerende capaciteit van politiek en
administratie. Indirecte gevolgen zijn versterking van de legitimiteit van een systeem en het
teweegbrengen van een catharsis.
6. Uitleiding
In de democratische organisatie van staten zijn twee principes met elkaar verbonden : scheiding
van bevoegdheden en machten, maar er ist och ook een zkere verbondenheid. Zonder deze zou
het beleid er niet goed bij varen.
Hoofdstuk 8. De uitvoerende macht : de regering
1. De uitvoerende macht : de regering staat centraal
De regering bekleedt een centrale positie en oefent belangrijke functies uit. Ze oriënteert de
maatschappij in een bepaalde richting en leidt haar naar bepaalde vooraf geformuleerde
doeleinden. Ze beslist over de verdeling van schaarse goederen en is de beschermer van de
waarden van de elitaire consensus. Ze staat ook deels symbool voor de Belgische maatschappij.
Hoewel ze onderworpen is aan parlementaire controle helt de machtsbalans meer over naar de
regering.
1.1. Inleiding
In België geldt het principe van scheiding der machten. Dit gaat terug tot Montesquieu die een
theorie rond de constitutionele voorwaarden die vervuld moeten zijn opdat de individuele
vrijheid van elke burger het best zou kunnen worden beschermd. De macht moet verdeeld
worden over drie instanties. Elk van deze machten wordt beperkt en gecontroleerd door de
andere machten. Wel kan het gebeuren dat er tot op een bepaald niveau overlapping kan
bestaan tss de verschillende machten.
In een parlementaire democratie ligt het hoogste gezag in principe bij het parlement, maar door
de machtstoename van de regering worden de parlementaire mogelijkheden sterk uitgehold.
De uitvoerende macht is een deel van het bestuur van een land dat verantwoordelijk is voor de
uitvoering van het beleid. Ze voert de wetten uit en bestuurt het land. Ze moet de beslissingen
van de wetgevende macht uitvoeren en het dagelijks bestuur van het land op zich nemen.
De bevoegdheden van de uitvoerende macht zijn allemaal toegewezen bevoegdheden (door de
wetgever expliciet aan de uitvoerende macht toegewezen). De belangrijkste is de bevoegdheid
om wetten uit te voeren. In praktijk zijn de bevoegdheden van de regering breder en
complexer. De regering stippelt ook mee het beleid uit, het is de stuwende motor in het
democratische bestel. In de meeste gevallen zal het uitstippelen van het beleid leiden tot
teksten die in het parlement worden ingediend, met de bedoeling om er wetten van te maken.
Sommige auteurs maken een onderscheid tss politieke en bureaucratische uitvoerende macht of
tss politici en administratie.
In een parlementair systeem bestaat de politieke uitvoerende macht in theorie uit verkozen
politici : ministers zijn doorgaans afkomstig uit het parlement en zijn aan het parlement
verantwoording verschuldigd.
De taak van een minister bestaat er onder andere uit om een beleid tot stand te brengen dat
confomr is aan de politieke en ideologische standpunten van de paartij waartoe hij behoort. De
administratie bestaat uit ambtenaren die advies moeten verlenen aan de ministers en moeten
het beleid in praktijk omzetten.
Door de complexiteit is er een zekere hiërarchie nodig, meestal rond een centrale figuur
opgebouwd : de premier.
Ook het staatshoofd is belangrijk door de symbolische betekenis van de functie in een
parlementair systeem.
1.2. Het staatshoofd
Het staatshoofd is de persoonlijke belichaming van de staatsmacht, maar vaak heeft hij een
symbolische of formele betekenis terwijl de echte macht is handen is van het hoofd van de
regering (premier en minister-president)
De bevoegdheden van het staatshoofd zijn het aanstellen van de premier en regering,
voorzitterschap van de ministerraad en het ontslaan van ministers en ambtenaren. Hij
authentificeert ook regeringsbesluiten en kondigt wetten af. Hij kan ook gratie verlenen en
heeft invloed op buitenlandse en militaire politiek. Ook volkenrechtelijke vertegenwoordiging
is een taak van het staatshoofd net zoals oorlogs-en vredesverklaringen, binnenlandse
noodsituaties. Het staatshoofd symboliseert een zekere continuïteit, cohesie en nationale
eenheid.
De samenstelling van de uitvoerende macht hangt af van het politieke systeem. Er zijn
presidentiële systemen, parlementaire systemen en semi-presidentiële systemen.
1.2.1. Het presidentiële regime
Dit wordt gekenmerkt door een strikte scheiding tss wetgevende en uitvoerende macht. De
uitvoerende macht ligt volledig bij een onafhankelijk verkozen president die nergens
verantwoording moet afleggen en dus niet kan ontslagen worden door het parlement. Hij moet
wel gestalte geven aan het beleid dat hij tijdens zijn verkiezingscampagne heeft verdedigd en de
symbolische functie van het staatshoofd waarmaken. De kenmerken van dit systeem zijn

uitvoerende macht en wetgevende macht worden onafhankelijk van elkaar verkozen en elk
van beiden beschikt over een aantal constitutionele bevoegdheden. Ze controleren elkaar
wederzijds. Toch kunnen ze op het terrein van de ander komen.
Het parlement heeft een wetgevende functie, dus beperkte macht, maar er geldt een veel
minder sterke conformiteit en partijdiscipline in het parlement.

De president combineert de rol van staatshoofd en regeringsleider. De president kiest zelf
zijn ministers, maar hij is niet gebonden aan het advies van zijn ministers. Ook de duur van
het mandaat ligt vast. Het parlement kan de president niet ontslaan, met uitzondering van
de impeachment procedure.
In een presidentieel systeem is het niet ondenkbaar dat de president een andere politieke kleur
heeft dan de meerderheid van de parlementsleden. Maar waarom stemt men verschillend bij
parlements-en presidentsverkiezingen?
- Kiezers beslissen soms puur op basis van persoon of persoonskenmerken.
- de termijnen van president en parlement verschillen soms in duur
- sommige kiezers willen bewust niet alle macht in handen van een partij
- niet alle kiezers volgen de politieke actualiteit op de voet
1.2.2. Parlementaire systeem : constitutionele monarchie
De verantwoordelijkheid van de uitvoerende macht ligt bij de regering met aan het hoofd een
premier in combinatie met de koning.
De macht van de koning komt voort uit geboorterecht (erfoverdracht), maar zijn reële macht is
in praktijk sterk uitgehold. De interventie heeft eerder een formeel en ceremonieel karakter. De
politieke en persoonlijke vrijheden van de koning zijn beperkt omdat de regering
verantwoordelijk is voor het optreden van het staatshoofd.
De koning beschikt over een politiek kabinet : het directiecomité van het Paleis. Zij kunnen,
weliswaar niet openlijk, heel wat invloed uitoefenen.
De regering is ook verantwoording verschuldigd aan het parlement. De premier moet zijn
plannen jaarlijks voorstellen aan het parlement in zijn beleidsverklaring. Het parlement moet
dat goedkeuren.
Na parlementsverkiezingen zal de voorzitter van de partij die als grootste uit de verkiezingen is
gekomen, opgeroepen worden tot het vormen van een regering. Wanneer die niet over een
meerderheid beschikt zal er onderhandeld moeten worden over een coalitieregering en zal men
een akkoord moeten bereiken inzake regeringsvorming. De regering zal dus doorgaans over de
steun van de meerderheid in het parlement beschikken.
De regering kan zelf haar ontslag aanbieden, maar ook het parlement kan de regering
wegstemmen met een motie van wantrouwen.
1.2.3. Tussen parlementair en presidentieel regime : semi-presidentiële regimes
Dit combineert elementen uit het presidentiële systeem met elementen uit het parlementair
systeem. Er zijn drie definities
- de eerste baseert zich op de actuele macht van de politieke actoren : een regime waarbij de
uitvoerende macht verdeeld is over een president en een premier, maar waarbij de president
over substantiële macht beschikt.
- volgens de tweede moeten er drie voorwaarden zijn : de president is rechtstreeks verkozen, de
president bezit ruime machten en de president heeft alleen een eerste minister en ministers die
de uitvoerende macht hebben. Hij heeft alleen de steun van het parlement nodig om aan de
macht te blijven.
- volgens de derde is een regime semi-presidentieel wanneer de president rechtstreeks wordt
verkozen voor een beperkte termijn en waarbij de president de uitvoerende macht deelt met
een premier en ministers die verantwoordelijk zijn tov het parlement.
1.3. De regeringsvorming : enkele toepassingen van de rational-choice theorie
De regerings-en coalitievorming is een van de belangrijkste machtsmomenten in een
parlementaire democratie.
België wordt sinds 1917 door coalitieregeringen met uitzondering 1950-1954. Vanaf de jaren '70
gaat het om grote coalitieregeringen en ondse de taalpariteit moeten er evenveel NL-taligen als
FR-taligen in de regering zetelen (met uitzondering van de premier). De rational-choice theorie
probeert een verklaring te bieden voor de manier waarop aan coalitievorming wordt gedaan.
Rational choice theorie is gebaseerd op drie uitgangspunten :
- het gedrag van een politieke actor is doel-rationeel : doel, middelen, gevolgen en alternatieven
worden tegen elkaar afgewogen.
- logisch-deductieve redeneerwijze : conclusie wordt afgeleid uit een propositie of hypothese
waarin de conclusie eigenlijk al logisch besloten ligt.
- methodologisch individualisme : alle complexe gedragspatronen worden verklaard door ze
uiteen te rafelen in eenvoudige componenten.
Volgens Riker streeft elke politieke partij ernaar om met een minimum aan steun van andere
een maximum aan invloed in de te vormen regering te verkrijgen : size principle. Hoe kleiner
het aantal partijen waarmee de macht moet worden gedeeld, hoe voordeliger voor de partij in
kwestie. Een partij is office oriented : geïnteresseerd in zoveel mogelijk postjes en macht.
Bij de theorie van de minimum winning coalition stelt men dat de partijen die over een
meerderheid beschikken in het parlement een coalitieregering zullen vormen. Deze theorie
werd gepreciseerd met de minimum size coalition waarbij de nadruk ligt op het aantal
parlementszetels. Er komt een coalitie tot stand tss partijen die samen de kleinst mogelijke
meerderheid hebben in termen van parlementzetels. Een tweede precisering gebeurt met de
bargaining proposition : proberen om met zo weinig mogelijk partijen te moeten
onderhandelen. Al deze theorieën zijn variaties op het rekenkundig meerderheidspatroon.
In praktijk blijkt dat surplusregeringen of minderheidsregeringen minder uitzonderlijk zijn dan
de theorie doet vermoeden.
Hier kwam kritiek op : minimum size coalition bleek geen voorspellende waarde te bezitten.
Politieke partijen hechten belang aan het feit dat het makkelijker samenwerken is met partijen
van wie de beleidsvoorkeuren dichter aansluiten bij de eigen politieke voorkeuren.
Zonder zelf over vertegenwoordigers in de coalitie te beschikken, kan een partij toch een
bepaalde regering steunen.
Het size principle leidt tot de veronderstelling dat een partij altijd in een coalitie zal stappen als
de kans zich voordoet, dit is niet altijd zo. Soms kan een oppositiekuur versterkend of helend
werken.
Het programmatorisch patroon is ontstaan uit onvrede met de rekenkundige benadering.
Partijen zullen pas tot rekenkundige operaties overgaan wanneer partijen qua programma het
dichtst bij elkaar gesitueerd zijn. De minimum range coalition stelt dat naast size principle ook
de ideologische afstand tss partijen van belang is. Een aanvulling hierop is de minimum
connected winning coalition die zegt dat coalities slechts zullen ontstaan als de deelnemende
partijen in termen van links en rechts direct naast elkaar liggen op de links-rechts schaal.
Deze theorieën zijn ook niet vrij van kritiek. Het gaatniet op om een coalitievorming te
verklaren aan de hand van beleidsvoorkeuren, er zijn nog andere factoren. Het aantal
vooronderstellingen bij deze theorieën is meestal te groot en weinig realistisch. Om de
voorspellende kracht van deze theorieën op te drijven moet men rekening houden met
historische elementen, pre-electorale afspraken en institutionele determinanten.
2. De uitvoerende macht in België
2.1. De uitvoerende macht op federaal niveau : de koning en zijn ministers
Volgens de grondwet berust de uitvoerende macht op federaal niveau bij de koning. Voor hij
zijn functie kan uitoefenen moet hij de eed afleggen in de kamer. Hij is onschendbaar (kan
nooit voor een rechtbank gedaagd worden), onverantwoordelijk (nooit verantwoording
afleggen aan parlement, minister moet verantwoordelijkheid opnemen) en onbekwaam om
alleen te handelen (elke uitspraak of handeling moet gesteund worden door een minister).
Alleen Belgen kunnen minister worden en de Ministerraad (MR) mag max. 15 leden tellen.
2.2.1 Presidentialisering van de democratie : het toenemende politieke belang van de
premier.
Naarmate de rol van de koning formeler en meer ceremonieel werd, nam het belang van de
premier toe. De federale regering staat onder leiding van de eerste minister (primus inter pares).
Het toegenomen belang van de premier is aan verscheidene ontwikkelingen te wijten. Een
daarvan is het feit dat België nagenoeg altijd coalitieregeringen heeft gekend, waardoor de
premier een soort coördinator wordt. De omvorming van België naar een federale staat heeft de
functie van premier veranderd. Dit is een brugfunctie tss de verschillende geledingen van de
staat. Door het federaliseringsproces is er een verveelvoudiging van het aantal ministerfuncties,
waardoor het aanzien van ministeriële functies getaand is, maar die van premier blijft zo goed
als onaangetast. Men spreekt over de presidentialisering van de parlementaire democratie
regimes worden meer presidentieel in de uitvoering, maar zonder de formele structuur te
veranderen. De rol van de premier wordt op vlak van buitenlands beleid belangrijker, naarmate
de Europese integratie verder evolueert. De maatschappij is complexer geworden wat leidt tot
verbreding van de staat. Het Europees beleid wordt meer binnenlands beleid, waardoor het
zwaartepunt van het Europees beleid verschoven is van de minister van buitenlandse zaken
naar de premier.
De premier beschikt over een persoonlijk secretariaat. Ook de kanselarij van de eerste minister
valt onder het gezag van de premier en fungeert als administratie. Het moet de premier advies
geven.
2.1.2. Ministers en staatssecretarissen
Een minister is bevoegd voor een specifiek deelaspect van het regeringsbeleid. Wie welke
beleidsportefeuille krijgt wordt beslist tijdens de regeringsvorming. Dit verloopt volgens een
puntensysteem. Welke persoon binnen de partij er welke portefeuille krijgt wordt bepaald door
de partijvoorzitter.
Elke minister beschikt over een aantal ambtenaren van een federale overheidsdienst (FOD) en
over een aantal persoonlijke medewerkers diede beleidscel vormen. In een aantal gevallen
wordt er ook een staatssecretaris toegevoegd, een soort adjunct-minister en heeft dezelfde
verantwoordelijkheden als een minister, maar met een aantal beperkingen. De
bevoegdheidsverdeling wordt geregeld in een samenwerkingsprotocol. Het aantal
staatssecretarissen wordt niet beperkt.
Ministers en staatssecretarissen worden benoemd door de koning. Ze beschikken over een
immuniteit : parlementaire onverantwoordelijkheid. Geen enkele minister of staatssecretaris
kan worden vervolgd of aan onderzoek onderworpen worden nav een mening uitgesproken bij
de uitoefening van zijn ambt.
2.1.3. Kroonraad, ministerraad en kernkabinet
De uitvoerende macht kan, naargelang van de samenstelling van de vergadering een andere
naam dragen.
Wanneer beslissingen moeten worden genomen die van uitzonderlijke betekenis zijn voor het
land, dan komen de leden van de regering, de ministers van staat en de koning samen. Dit is de
kroonraad die wordt voorgezeten door de koning. De kroonraad stelt de koning in staat om de
mening in te winnen van personen die wegens hun verdiensten in de loop van hun politieke
carrière door de koning worden beloond met de titel minister van staat.
Het secretariaat van de kroonraad wordt gevormd door de kabinetschef van de koning en de
eerste minister.
Strikt genomen maken alleen ministers deel uit van de ministerraad, in praktijk wonen ook
staatssecretarissen de MR bij. De raad wordt geleid door de premier en is de belangrijkste
vergadering van de uitvoerende macht. De belangrijkste beleidskeuzes worden hier vastgelegd.
De MR moet beraadslagen over alle ontwerpen van KB's . Het advies of akkoord moet ook
worden gevraagd over alle aangelegenheden die de volledige regering aanbelangen.
De MR vergadert 1 x per week. Buiten de ministers woont ook de secretaris van de MR de
vergadering bij.
De MR telt max 15 leden en kent evenveel NL als Fr-talige ministers met uitzondering van de
premier. Het beginsel van regeringssolidariteit wil dat er in principe niet wordt gestemd.
Wanneer iemand niet akkoord gaat zijn er drie opties. De minister in kwestie probeert anderen
te overtuigen, legt zich erbij neer of neemt ontslag.
Een beslissing genomen door de MR heeft al een parcours afgelegd. Een wetsontwerp wordt eer
voorgelegd in het kernkabinet en werkgroep beleidscoördinatie. Wanneer men tot een akkoord
komt wordt het op de agenda van de MR geplaatst. Daarna naar de Raad van State (RvS) en
terug naar de MR. Daarna moet het parlement het nog goedkeuren.
Wanneer men in het kernkabinet niet tot consensus komt wordt de beslissing uitgesteld en
doorverwezen naar een interkabinetten werkgroep om via voorstel en tegenvoorstel tot een
voorbereidende consensus te komen. Deze werkgroep bestaat uit vertegenwoordigers van de
betrokken ministers, de vice-premier en de premier. Wanneer hier geen akkoord wordt bereikt
gaat het terug naar het kernkabinet, volgt hier ook geen akkoord dan buigt de werkgroep
Algemeen beleid er zich over : de voorzitter van de kanselarij van de eerste minister, secretaris
van de ministerraad en directeurs algemeen beleid. Een consensus hier moet nog worden
bevestigd in het kernkabinet.
De inhoud van de debatten van de MR zijn geheim. Een beslissing wordt opgenomen in een
notificatie en die worden aan de regeringsleden en voorzitters van de directiecomités van de
federale overheidsdiensten gestuurd. Pas achteraf wordende notulen opgesteld door de
secretaris van de ministerraad. Dit moet de koning inlichten over de aard van de discussies en
wordt opgemaakt in zes exemplaren.
Het kernkabinet is een informeel orgaan dat bestaat uit de premier en de vice-premiers. Het
ambt van vice-premier is niet in de grondwet erkend maar van groot belang. Een vice beschikt
over twee beleidscellen, een technische en een die zich bezighoudt met de aangelegenheden
ivm zijn ambt als vice. Leden van het kernkabinet moeten ook de andere beleidsdomeinen
bewaken en de premier vervangen wanneer deze verhinderd is. Belangrijke politieke
knelpunten worden doorgaans voor de eerste keer besproken in de kern.
2.2. De vorming van de federale regering
Bij de vorming van de federale regering wordt gekoppeld aan die van de regionale regering, om
op beide niveaus tot eenzelfde coalitieformule te komen.
Het institutionele model onderscheidt 12 stappen die aanvangen na de parlementsverkiezingen.
1. De vorming van de regering begint met de koning die een aantal politici raadpleegt.
2. De koning duidt een informateur aan die de opdracht krijgt te praten met de
verschillende politieke partijen en te onderzoeken welke partijen in een regering samen
zouden kunnen werken. Deze stap is niet noodzakelijk, de koning kan ook onmiddellijk
een formateur aanduiden.
3. De informateur maakt een verkenningsronde en moet verslag uitbrengen bij de koning
over wat er leeft in de maatschappij en de mogelijkheden om een regering te vormen
4. De koning stelt een formateur aan. Dit kan dezelfde persoon zijn als de informateur. Hij
moet een parlementaire meerderheid doen ontstaan en een regering vormen. Wanneer
de politieke situatie enorm complex is kan de koning beslissen om een bemiddelaar aan
te duiden.
5. De formateur onderhandelt met de verschillende partijen over een regeerakkoord.
Hierin proberen de partijen overeenstemming te bereiken over wat ze de komende
legislatuur willen bereiken. In geval van succes kan de formateur de regering verder
uitbouwen.
6. Bij mislukking wordt de formateur vervangen door een andere formateur of een
bemiddelaar tot er een akkoord bereikt wordt. Dit akkoord bevat de beleidsvoornemens,
timing en procedureregels om conflicten in de regering te voorkomen of op te lossen.
7. Het regeerakkoord wordt voorgelegd aan het partijcongres ter goedkeuring
8. Nu kan de samenstelling van de regering beginnen. De koning kan hierbij suggesties
doen.
9. Wanneer er een akkoord bereikt wordt benoemt de koning de ministers en
staatssecretarissen.
10. Zij stellen de regeringsverklaring op waarin de grote lijnen van het regeerakkoord staan
11. Dit wordt voorgelegd aan het parlement, waarop het investituurdebat volgt. Een brede
discussie over het toekomstig regeringsbeleid.
12. Het parlement aanvaardt met een investituurvotum de regering. Verwerpen wordt
moeilijk, gezien de betrokken partijen in hun congressen het programma reeds aanvaard
hebben.
Volgens de grondwet zouden 20 dagen moeten volstaan om een regeringsploeg te vormen, maar
in de praktijk is dit niet altijd haalbaar.
De regeringsvorming in België voldoet niet altijd aan dit scenario. Voor de coalitievorming
interpreteren de partijen de verkiezingsuitslag, sommigen opteren meteen voor een
oppositiekuur. Vaak zitten er ook meer partijen aan de onderhandelingstafel dan er uiteindelijk
in de regering zullen stappen. Soms wordt de regeringsvorming al voorbereid.
Het concrete verloop van de onderhandelingen ligt dus niet noodzakelijk vast. Partijen kunnen
een formateur weigeren. De formateur kan als communicatiekanaal of als bemiddelaar worden
gebruikt. Partijen kunnen ook tijdens het verloop van de officiële formatiepoging contacten
aangaan of onderhouden met andere, niet in de formatie betrokken partijen.
De grondwet draagt ertoe bij om bepaalde regeringsformules uit te sluiten omdat ze niet in
aanmerking komen voor een parlementair stelsel. De eerste regel is de regel van de meerderheid
: men probeert een regering samen te stellen die het vertrouwen geniet van een meerderheid in
de kamer. Hier is de regel van de evenredigheid aan gekoppeld : bij de verdeling van de
ministerportefeuilles wordt rekening gehouden met het electorale gewicht van elke politieke
partij die in de regering is vertegenwoordigd.
De tweede regel voorziet pariteit : er moeten dus evenveel NL-als FR-talige ministers zijn in de
MR, premier uitgezonderd.
De regel van de bijzondere meerderheid verwijst naar het feit dat de regering over een 2/3
meerderheid moet beschikken in het parlement zodra de Kamers grondwetgevend zijn of zodra
er bijzondere meerderheidswetten moeten worden goedgekeurd.
2.3. Het ontslag van de federale regering
Het ontslag van de regering kan op verschillende manieren, ofwel op eigen initiatief of op
initiatief van het parlement. Daarnaast kunnen ministers ook hun ontslag nemen of tot ontslag
worden gedwongen. Wanneer de premier het ontslag van de regering aanbiedt bij de koning
zijn nieuwe verkiezingen noodzakelijk. Vaak is dit te wijten aan interne conflicten. De koning
kan het ontslag aanvaarden en de kamer intbinden. Dit kan alleen wanneer de kamer met
volstrekte meerderheid de motie van ontbinding aanneemt. Die kan enkel door de premier
worden ingediend. De koning kan een ontslag ook weigeren of zijn antwoord in beraad houden.
De kamer kan ook de regering op een constructieve wijze tot ontslag dwingen, wanneer een
meerderheid de motie van vertrouwen verwerpt en binnen de drie dagen een opvolger voor de
premier voor benoeming aan de koning heeft voorgedragen. Deze motie volgt doorgaans na een
debat over een regeringsmededeling waaraan de regering het vertrouwen koppelt.
De kamer kan ook een constructieve motie van wantrouwen aannemen, waardoor ze het
vertrouwen van de regering ontneemt en tegelijk een opvolger voor de premier aan de koning
voordraagt. Deze motie moet worden gesteund door 1/3 leden van de kamer. Wanneer een
volstrekte meerderheid de constructieve motie van wantrouwen aanneem vervallen alle andere
moties en moet de regering haar ontslag aanbieden aan de koning. De koning moet de
voorgedragen persoon dan belasten met een nieuwe regeringsvorming. Nieuwe verkiezingen
zijn dus niet noodzakelijk.
Wanneer de kamer geen opvolger voor de premier aanduidt is de regering juridisch niet
verplicht om ontslag te geven.
De koning kan de kamer dan ontbinden, wat verkiezingen tot gevolg heeft. Dreigen met
parlementsontbinding kan ook helpen om het gevaar af te wenden.
Zodra de koning het ontslag van de regering officieus aanvaard heeft, belast hij de regering met
de afhandeling van de lopende zaken. Dit zijn handelingen van dagelijks bestuur, dringende
zaken en bepaalde zaken die het normale beheer te buiten gaan, maar geen regeringszaak zijn.
Bedoeling is de continuïteit in het bestuur van het land te waarborgen.
2.4. Hoe komen beslissingen van de uitvoerende macht tot stand?
Hoe beslissingen tot stand komen hangt af van het onderwerp of thema. Er zijn KB's, MB's en
wetsontwerpen.
Een Koninklijk Besluit (KB) kan op twee verschillende manieren tot stand komen. Sommige
moeten worden besproken en goedgekeurd door de MR. Soms kan een minister zelf een KB
maken. Goedkeuring hoeft alleen wanneer dit vereist is bij wet of wegens de politieke
deontologie. Maar een minister kan dit ook vrijwillig. In alle andere gevallen wordt de tekst ter
ondertekening aan de koning voorgelegd, maar gezien hij onverantwoordelijk en onbekwam is
moet de tekst vooraf door een bevoegde minister ondertekend worden. De afdeling wetgeving
van de RvS gaat na of de ontwerpen van KB de hogere rechtsnormen eerbiedigen, of de
initiatiefnemende overheid wel bevoegd is en of de kwaliteit van de wetteksten goed is. Een KB
kan reglementair of beschikkend zijn : ofwel worden rechtsregels geformuleerd, ofwel zijn ze
enkel van toepassing op een persoon of situatie. Reglementaire KB's moeten voluit in het
Staatsblad bekendgemaakt worden.
Een specifieke variant op KB's zijn volmachtenbesluiten of bijzondere machtenbesluiten. Dit
zijn KB's die op basis van een bijzondere machtenwet worden genomen, waarin de wetgevende
macht de bevoegdheid verleent aan de uitvoerende macht om eventueel de wetten te wijzigen.
Ze worden achteraf nog eens bekrachtigd door de wetgevende macht in een wet.
Ministeriële besluiten (MB's) zijn beslissingen van een minister die niet worden ondertekend
door een koning. Dit kan enkel onder strikte voorwaarden. De minister moet gemachtigd zijn
en er kunnen enkel bijkomstige en aanvullende gelegenheden worden geregeld. Ze moeten ook
aan de RvS worden voorgelegd en in het Staatsblad bekend worden gemaakt.
Een minister kan ook gebruik maken van omzendbrieven of circulaires. Hij legt hierin uit aan
zijn diensten hoe bestaande regelgeving moet worden geïnterpreteerd en toegepast.
Heel wat bevoegdheden van de uitvoerende macht worden samen met de wetgevende macht
uitgeoefend. De uitvoerende macht neemd dan het initiatief om een wetsontwerp uit te werken
dat in het parlement wordt ingediend met de bedoeling de tekst een wet te laten worden.
2.5. De uitvoerende macht op regionaal niveau
Bij de Vlaamse regering is het aantal ministers vastgelegd op max. 11 en is proportioneel
samengesteld. Dit kan ervoor zorgen dat er een assymetrische regeringssamenstelling is met de
federale regering.
De Vlaamse regering oefent gemeenschaps- en gewestbevoegdheden uit. Aan het hoofd staat
een minister-president en minstens een minister moet gedomicilieerd zijn in het Brussels
Hoofdstedelijk gewest.
De Vlaamse regering is verantwoordelijk voor de uitvoering van decreten die door het Vlaams
Parlement worden goedgekeurd en voor het dagelijks bestuur van Vlaanderen. Ze doet hiervoor
beroep op de Vlaamse overheidsadministratie die ondergebracht is in het ministerie van de
Vlaamse gemeenschap. Het Vlaams parlement heeft ook wetgevend initiatiefrecht en mag dus
ontwerpen van decreten indienen. Vlaamse volksvertegenwoordigers kunnen ook initiatief
nemen, dan spreken we van een voorstel van decreet.
Iedere volksvertegenwoordiger heeft het recht om bij de voorzitter van het parlement een
motie van wantrouwen in te dienen. Maar die is alleen ontvankelijk als zij opvolgers of een
opvolger voordraagt. De plenaire vergadering spreek zich bij stemming uit over de motie.
Wanneer die door de meerderheid wordt goedgekeurd brengt dit het ontslag van de regering en
de vervanging met zich mee. Het parlement is een legislatuurparlement wat betekent dat
vroegtijdig ontslag van de regering niet leidt tot nieuwe verkiezingen.
3. Hoe wordt de regering ondersteund in haar taken?
Naarmate de overheid meer taken krijgt toegewezen, zal de zorg hiervoor naar meer personen
moeten worden uitbesteed. De regering wordt bijgestaan door persoonlijke medewerkers van de
premier en de ministers en het overheidspersoneel dat bij de administratie werkt.
3.1. Ministeriële kabinetten : functies en kritiek
Een ministerieel kabinet kan worden omschreven als een beleidsondersteunend orgaan, voor
wie een belangrijke taak is weggelegd binnen het besluitvormingsproces. Het is samengesteld
uit de minister en een aantal mensen met dezelfde politieke overtuiging die mee het beleid
helpen voorbereiden. Het zijn een aantal persoonlijke adviseurs van de minister. Hun functie is
tijdelijk van aard.
Het bestaan van kabinetten beantwoordt aan de behoefte van de kreukelzone tss politiek en
bestuur. Elke administratie ondervindt spanning van een dubbele dienstbaarheid gezien ze ten
dienste van de staat als van de regering zijn. De oplossing hiervoor is dat een deel van het
overheidspersoneel wordt overgeleverd aan de partijpolitiek en een ander deel wordt beveiligd
binnen de grenzen van de bureaucratie.
In de VS maakt men gebruik van het spoils systeem. Een groot deel van het overheidspersoneel
wordt benoemd door de nieuwe president voor de duur van zijn ambtstermijn. In Frankrijk
gebruikt men het merit-systeem waarbij hogere ambtenaren op post blijven ook bij aflossing
van de regering.
België koos voor een tssoplossing. Elke minsiter kan een kabinet van eigen medewerkers
benoemen, naast het vaste overheidspersoneel dat aan een FOD verbonden is.
Kabinetten worden verondersteld de kortetermijndoelstellingen van de minister te behartigen,
zodat de administratie ook de langetermijnperspectieven kan nastreven. Een van de
ontstaansredenen van de kabinetten is de politisering van de administratie.
Kabinetten worden als machtig bestempeld ondanks het Copernicusplan waarin herfoming van
de federale politieke en administratieve structuren en procedures werd voorzien. Kabinetten
zouden worden afgeschaft en elke minister zou over een persoonlijk secretariaat beschikken. De
beleidsvoorbereidende taken zouden worden uitgeoefend door de cel Beleidsvoorbereiding.
Daarnaast wordt een beleidsraad opgericht als brug tss politiek en administratie.
Een beleidscel bestaat uit een aantal stafmedewerkers van de minister en uitvoerend personeel.
Per bevoegdheid in de regering worden een aantal inhoudelijke en uitvoerende medewerkers
verdeeld over de leden van de regering. Vice-premiers krijgen ook nog een beleidscel algemeen
beleid. Daarnaast beschikt elke minister nog over een secretariaat.
Op regionaal niveau zou de verdeling van het aantal persoonlijke medewerkers deel uitmaken
van een politiek akkoord. De uitvoerende personeelsleden worden belast met secretariaatstaken
en dossierbehandeling. De aanvullende staan in voor logistieke taken.
Een belangrijke ontstaansreden van het ministeriële kabinet is de grote rol die de minister in
het besluitvormingsproces opneemt. Naarmate ministers losser kwamen te staan van de kining
en zich sterker gingen integreren in de partijstructuren, kregen de ministeriële kabinetten een
duidelijker beleidsprofiel. De expansie van de overheidsdiensten leidde tot een intensiever
optreden van de overheid wat een stijgend aantal ministeriële departementen met zich
meebracht.
Vanuit een zeker politiek wantrouwen zal een minister zich wapenen door een sterk kabinet
rond zich uit te bouwen. Maar de minister weet dat politieke partijen, die deel uitmaken van de
coalitei, meestal hun best doen om abtenaren met eenzelfde politieke kleur als de partij te
benoemen. Deze ambtenaren zijn ook vast benoemd.
Het bestaan van kabinetten heeft voor discussie en kritiek gezorgd. Hun plaats in het
besluitvormingsproces wordt bekritiseerd. Nergens staan regels op papier die de relatie tss
kabinet en administratie vastleggen. Kabinetten kregen meer greep op de werking van
mnisteries en traden manifest op het voorplan bij de beleidsuitvoering. Een eerste bezwaar
heeft te maken met functiewinst van kabinetten. Tss kabinetsleden en ambtenaren bestaat er
een zekere rivaliteit om de betere posities in het beleidsvormingsproces te veroveren.
Kabinetsleden vormen als het ware de spil waarond de Belgische beleidsnetwerken worden
gevormd.
Een tweede vorm van kritiek hangt samen met de hoge kostprijs. De grootte van kabinetten
wordt vaak gehekeld gezien het prijskaartje evenredig is met het aantal kabinetsleden.
Kabinetten versterken de regering wat het voor de oppositie een pak lastiger maakt.
Een ander punt van kritiek is dat een kabinetsfunctie kabinetsleden parachuteert naar de
administratie via politieke benoemingen. Het wordt als een springplank gezien naar een betere
functie binnen de administratie. Dit vergroot de greep van partijen op de administratie en zet
aan tot cliëntelisme.
Kabinetten kunnen bepaalde mankementen in het functioneren van administratie
compenseren. Daarnaast ondersteunen ze ministers tegen een overheersing van de
administratie.
Een kabinet heeft manifeste en latente functies. Er zijn vier manifeste functies
- braintrust : persoonlijke medewerkers staan hun minister bij in elk aspect van zijn functie met
algemene en deskundige steun.
- opvangen van druk die vanuit belangengroepen op de minister wordt uitgeoefend :
verschillende belangengroepen proberen het beleid van de minister te beïnvloeden.
- communicatiefunctie : kabinetsleden onderhouden contacten met politici en partijen.
- dienstbetoon en logistieke steun : er zijn logistieke en administratieve functies
En er zijn zes latente functies :
- kweekschool voor jonge politici in spe : voorbereiding op echte politieke werk
- tussenstop voor niet-verkozen politici
- springplank naar een leidinggevende of bestuursfunctie
- controlefunctie ten aanzien van de minister
- sleutel tot geheimen van de bureaucratie
- verdekte financiering van partijfunctionarissen
3.2. Enkele aanvullende beleidsinstrumenten
3.2.1. De begroting
Een belangrijk aspect van het regeringsbeleid is het opstellen van de begroting. Die maakt een
raming van de voorgenomen staatsuitgaven en verwachte staatsinkomsten. Hieruit kan worden
afgelezen wat de beleidsprioriteiten zijn.
Het opstellen van een begroting doorloopt een bepaalde cyclus en loopt over drie jaar. Ze wordt
opgesplitst in drie fasen : voorbereiding, uitvoering en afsluiting.
De regering is initiatiefnemer van de begroting en is bevoegd inzake voorbereiding en
uitvoering. In april wordt er een omzendbrief opgesteld door de minister van begroting waarin
staat hoe de begroting moet worden opgemaakt. Tijdens de voorbereiding stelt elke minister
een voorafbeelding van de begroting van zijn departement op. Die voorstellen worden
voorgelegd aan de inspecteur van financiën die maakt een verslag op voor de minister. Hij doet
ook voorstellen die de doelmatigheid en doeltreffendheid van de aangewende middelen kunnen
verbeteren.
Een volgende stap zijn bilaterale vergaderingen tss departementen en de minister van begroting.
Wanneer ministers met beleidsvoorstellen komen, moeten ze de goedkeuring van de minister
van begroting hebben. Over knelpunten worden postbilaterale vergaderingen gehouden. De
FOD Budget en beheerscontrole moet een Algemene Uitgavenbegroting en
Rijksmiddelenbegroting afwerken. In oktober worden de definitieve cijfers goedgekeurd door
de MR. Na de begrotingsopmaak legt de regering het begrotingsontwerp ter goedkeuring voor
aan de kamer.
De tweede fase bestaat uit de uitvoering van de begroting door de regering. Inning van
ontvangsten en verrichten van uitgaven. Op de uitvoering staat een intern
controlemechanisme. Deze controle is preventief. In februari wordt de begroting volledig
onderzocht en aangepast.
Interne controle werd ingesteld om over efficiënte middelen te beschikken om
kredietoverschrijdingen te vermijden. Ook probeert de regering te voorkomen dat
onregelmatige of onwettelijke beslissingen door het rekenhof worden gesanctioneerd.
Na de uitvoering van de begroting worden de rekeningen ook ter goedkeuring voorgelegd aan
de kamer. Achteraf voert ook het Rekenhof een gedetailleerd onderzoek uit. Het blunderboek
bevat een lijst van sterk bekritiseerbare uitgaven.
De begroting bestaat uit drie onderdelen : ontvangsten die worden opgesplitst in lopende
ontvangsten en kapitaalontvangsten. Uitgaven vormt het tweede deel en het laatste deel is de
algemene toelichting die een synthese en ontleding bevat van de begroting, samen met info
over de economische en financiële toestand van België en een meerjarenraming.
De wijze waarop begroting wordt opgemaakt, uitgevoerd en gecontroleerd is vastegelegd in een
reeks regels die de regering moet naleven.
3.2.2. Het rekenhof
Dit is een gronwettelijke controle instelling die toezicht houdt op de inkomsten en uitgaven
van de staat. Het is belast met de externe controle op begrotings, boekhoudkundige en
financiële verrichtingen van de federale staat, gemeenschappen, gewesten, openbare
instellingen die ervan afhangen en de provincies. De controle kan worden opgesplitst in drie
deelopdrachten : financiële en budgettaire controle, controle van de wettigheid van
overheidsontvangsten en uitgaven en controle van goede besteding van openbare gelden.
Leden van het Rekenhof worden benoemd voor een periode van zes jaar en aangesteld door de
Kamer. Het rekenhof bestaat uit twee kamers : Nl-en Frtalig. En bestaat uit een voorziter, vier
raadsheren en een griffier.
3.2.3. De raad van state
De Raad van State bestaat uit twee afdelingen : wetgeving (adviesorgaan) en administratie
(rechtscollege)
Wetgeving geeft advies over voorontwerpen van wetten, decreten of ordonnanties, KB's of
besluit van gewest-of gemeenschapsregering. Dit voor een ontwerp of voorstel wordt
goedgekeurd. Er wordt nagegaan of de initiatieven juridisch in orde zijn. Het advies is niet
bindend.
Administratie heeft als belangrijkste bevoegdheid het vernietigen van administratieve
rechtshandelingen of bindende beslissingen van administratieve overheden. Het doet ook
uitspraken over geschillen van bestuur.
De RvS telt 42 leden die voor het leven benoemd zijn. Enkel het Hof van Cassatie kan hun uit
hun ambt verklaren.
3.2.4. Het grondwettelijk hof.
Het grondwettelijk hof is bevoegd om rechtsnormen te vernietigen : wetten, decreten en
ordonnanties. Het is ook belast met de regeling van bevoegdheidsconflicten tss verschillende
overheden in ons land en het is bedacht met een directe grondwetstoetsing.
Het Grondwettelijk hof bestaat uit 12 rechters waarvan 6 benoemd worden op basis van
ervaring als parlementslid en 6 als ervaring als magistraat of hoogleraar.
4. Uitleiding
De politieke machtsbalans helt vaker over in het voordeel van de regering.
Politiek probeert een antwoord te bieden op maatschappelijke problemen, maar op wedlke
problemen wordt geprobeerd een antwoord te geven? Dit wordt bepaald in het
besluitvormingsproces.
Hoofdstuk 9. Openbaar bestuur en beleidsvorming
1. Inleiding
Het openbaar bestuur zijn de mensen en organisaties die politici in de beleidsvoorbereiding
ondersteunen en de beslissingen uitvoeren. Het is een complex geheel van soorten organisaties
op verschillende bestuursniveaus.
Het openbaar bestuur produceert beleid en is een instrument om beleid te realiseren. Dat is het
product van politieke discussie, machtsstrijd en politieke beslissingen. Dat keuzeproces is de
beleidsvorming.
2. Het openbaar bestuur uiteengelegd
2.1. Openbaar bestuur en sturen
Het OB omvat een geheel van organisaties, elk van die organisaties moet doelmatig en
democratisch georganiseerd zijn. Sterke overheid en sterke bedrijven zijn een siamese tweeling,
elke euro van de overheid die niet wordt aangewend is een minder voor de bedrijven.
Het OB omvat ook een geheel van activiteiten of processen waarmee doelstellingen voor de
ordening van de samenleving worden nagestreefd. De externe processen zijn beleid, de interne
processen zijn management.
Het OB is een instrument voor sturing. Politici en ambtenaren maken daar de kern van uit.
Maar niet alleen het OB zorgt ervoor dat de samenleving functioneert, ook andere
maatschappelijke organisaties dragen bij tot de ordening van de samenleving.
Politici en ambtenaren vormen de klassieke overheid. Naast de klassieke administratie die
hiërarchisch werkt zijn er nog vele andere organisaties die onder semi-overheid vallen. Dit is
nog overheid maar in een andere gedaante. Overheid + semi-overheid = openbaar bestuur.
Er zijn ook verschillende soorten sturing : overheidssturing waarbij het OB alls doet en alles zelf
uitvoert. Bij marktsturing wordt de sturing overgelaten aan het spel van vraag en aanbod. Maar
welke rol speelt de overheid dan nog? Sommige private organisaties vervullen publieke
opdrachten. Wanneer er interactie is tss het OB en private organisaties die publieke taken
vervullen spreekt men van netwerksturing. Ook vormen van publiek-private samenwerking
vallen hieronder, er ontstaan interacties tss overheden en private bedrijven. Bij zelfsturing
organiseert de samenleving zichzelf op bepaalde domeinen. Het OB komt maar beperkt of
ondersteunend tssbeide.
2.2. Ambtenaren en de organisatie van het openbaar bestuur
Het fenomeen ambtenaar : iemand die wordt betaald om voor het openbaar bestuur te werken,
is vrij jong. Pas sinds de uitbouw van de taken van de natiestaat groeide de nood aan
professionelen.
Bij de nachtwakersstaat is de nood aan vele ambtenaren er niet. Bij de verzorgingsstaat is het
aantal ambtenaren maximaal.
Het totaal aantal ambtenaren stijgt, tegen ons gevoel in, maar dit gaat ook gepaard met
verschuivingen binnen het OB.
De semi-overheid zijn diensten met een eigen rechtspersoonlijkheid op afstand van de klassieke
administratie en van de politici. Ze hebben ook een eigen bestuur en rechten en plichten.
Juridisch wordt dit functionele decentralisatie genoemd. Een bepaalde functie of opdracht
wordt decentraal georganiseerd. Dit wordt ooik verzelfstandiging genoemd en maakt deel uit
van het New Public Management. Het kent een toenemende populariteit omdat
verzelfstandiging leidt tot een grotere gevoeligheid voor de klanten en een beter management
mogelijk maakt.
Heel wat ambtenaren zijn ook niet in Brussel gevestigd, dit noemt men externe deconcentratie :
ambtenaren die niet in Brussel werken maar wel deel uitmaken van de klassieke administratie.
Deze manier van organiseren dient om letterlijke en figuurlijk dichter bij de klant te komen en
om de centrale administratie te ontlasten.
Ambtenaren werken in administraties. Zij staan rechtstreeks in dienst van ministers of het
college op lokaal of provinciaal niveau. Parlementen kunnen ambtenaren niet rechtstreeks ter
verantwoording roepen. Uitvoerende politici zijn altijd verantwoordelijk voor alle daden van
ambtenaren.
Het aantal vrouwen binnen het OB is fors toegenomen de laatste jaren. Ambtenaren van
allochtone afkomst zijn er amper, zeker in de front office : diensten die rechtstreeks met de
burger in contact komen.
2.3. Van de klassieke bureaucratie naar het Nieuw Publiek Management
2.3.1. Max Weber en het bureaucratische model
Weber beschouwde de bureaucratie als het toppunt van rationele administratieve organisaties
Het ideaaltype berust op een hiërarichische organisatie waarvan het personeel ten dienste staat
van de organisatie. De top van de organisatie staat centraal, elke laag raporteert aan de
bovenlaag en geeft bevelen naar onderen door. De organisatie steunt op procedures en
documenten.
Benoeming en promotie is gebaseerd op professionele criteria wat tot een betrouwbare
organisatie. Aan de top vinden we de grootste expertise en bekwaamheid. Elke burger moet in
dezelfde situatie op dezelfde onpartijdige en objectieve behandeling rekenen.
Bureaucratie was het logische gevolg van de ontwikkeling van het kapitalistische systeem. Oude
organisatievormen worden vervangen door een objectieve, afstandelijke maar professionele
organisatie.
De zuivere leer van de bureaucratie leert ons dat we als burger blij mogen zijn dat we goed
functionerende bureaucratieën hebben : politie, brandweer, ... zijn organisaties waarvan we
hopen dat ze onpartijdig werken.
Ambtenaren zijn alleen ambtenaren tijdens de werkuren. Ze moeten beschermd worden tegen
de inmenging van politici en ze mogen niet afhankelijk zijn van politici. Daarom was er een
statuut nodig. Zo zouden ze minder afhankelijk en beïnvloedbaar zijn. In ons land leidde dit tot
het statuut Camu.
Onze administratie is geen echte bureaucratie. Politisering was lange tijd een belangrijk
kenmerk. De gewogen verdeling van de functies tss de politieke partijen was een systematisch
onderdeel van de politiek. Nu zijn de procedures voor aanwerving professioneler en objectiever
geworden.
2.3.2. Kritiek op de 'neutrale' ambtenaar.
Weber zag ambtenaren als neutrale, machtsvrije mensen die onpartijdig en vanuit het algemeen
belang hun job vervulden. Hier kwam kritiek op.
Merton wees op het ontstaan van een bureaucratische persoonlijkheid : mensen die zich
verschuilen achter regels.
Selznick toonde aan dat binnen bureaucratieën vormen van groepsbelang groeien en dat
ambtenaren met elkaar in een machtsstrijd verwikkeld kunnen zijn : bureaupolitiek.
Crozier had het over le phénomène bureaucratique : de top wil meer controle over de lagere
niveaus, maar zij doen hun best om nog enige vrije ruimte over te houden wat tot nieuwe regels
leidt.
De wetenschappelijke toepassing van de economische wetenschap op het gedrag van mensen
leidde tot de public choice theorie en past de uitgangspunten van de economie toe op het gedrag
van politici. Alle individuen in het politiek systeem streven hun eigen belangen na.
Niskaner verdedigt de stelling dat ambtenaren door eigen belang zijn gedreven, ze zoeke
expansie van hun dienst en van hun budget.
2.3.3. Het Nieuw Publiek Management (NPM)
De kritiek op de niet-neutrale ambtenaar leidder tot fundamentele kritiek op het functioneren
van de overheid. Vanuit angelsaksische landen groeide de NPM beweging die een grote impact
had.
Het NPM is een veelkleurige verzameling van inzichten en praktijken. Ze wil de
overheidsorganisaties meer resultaatgericht, ondernemend en kostenbewust maken.
De meest fundamentele vraag is : welke taken moet de overheid nog vervullen op die
domeinen waar ze de dienstverlening aan de markt of aan de burgers overlaat.
Een tweede vraag is : hoe kan de overheid, datgene wat ze zelf blijft doen, zo effeciënt en
effectief mogelijk maken? De verzelfstandiging van diensten is een van de meest gebruikte
technieken.
Het NPM wil de technieken van het bedrijfsmanagement toepassen op wat de overheid nog
binnen haar eigen klassieke administratie doet. Dit leidt tot de introductie van een strategische
planning, Human Resource Management, de ontwikkeling van een meer geïntegreerde
financiële cyclus, introductie van klantgerichtheid en kwaliteitszorg.
NPM kijkt naar kwaliteit en resultaat en denkt in termen van flexibiliteit, maatwerk en
projectwerking. Het kijkt naar prestaties en koppelt daar een beloning aan, steunt op
decentralisatie naar de markt, burgers, lokale besturen en netwerken.
Door het NPM is het statuut van ambtenaren onder druk gekomen. Eerst kwamen er
contractuele ambtenaren, maar dit werd geleidelijk een algemeen systeem. Dit schuift dus op in
de richting van het marktprincipe. Dit leidt tot een discussie omdat de rechten van
contractuelen niet gelijk zijn aan die van statuairen. Bij deze discussie zit ook nog een debat
over de bevoegdheid voor ambtenarenmateries. Elk overheidsniveau regelt de eigen
rechtspositieregeling, maar die autonomie is niet volledig.
Een andere toepassing van marktgericht NPM is de mandaatfunctie : leidinggevende
ambtenaren bekleden hun functie op basis van een mandaat. Ze worden op hun prestaties
beoordeeld. Na hun mandaatperiode kan dit verlengd worden of stopgezet worden.
Tegenstanders wijzen op het gevaar van politisering : politici beslissen over het mandaat en de
verlenging, dit zou ambtenaren beïnvloedbaar maken en voor een zekere blindheid zorgen.
Een andere verschuiving binnen de groep ambtenaren is de toename van het aantal
hogergeschoolden en daardoor een toenemende druk op het behoud van lagere geschoolden.
Hoe ver moet de overheid gaan in het behoud van sociale tewerkstelling?
De federale administratie : de Copernicushervorming
De Copernicushervorming steunt op vier pijlers : nieuwe structuur, modern personeelsbeleid,
nieuwe management cultuur en nieuwe werkmethodes. Dit moet bijdragen tot de hoverheid als
betere werkgever en als betere dienstverlener.
Verschillende diensten binnen de administratie werden omgevormd tot een nieuwe structuur
die uit FOD en POD bestaan.
Er zijn vier horizontale overheidsdiensten, een daarvan coördineert de diensten van de premier,
de andere drie zijn verantwoordelijk voor diensten die alle FOD's aanbelangen : budget en
beheerscontroel, Personeel en organisatie en ICT. Daarnaast zijn er 10 verticale
overheidsdiensten voor bepaalde beleidsvelden.
De bedoeling was om een minister verantwoordelijk te maken voor een FOD wat efficiëntie en
effectiviteit zou bevorderen en politieke verantwoordelijkheid moest verscherpen. Er zou een
beleidsraad komen ipv ministeriële kabinetten, die is er gekomen maar de kabinetten zijn niet
afgeschaft.
Elke verticale FOD heeft zijn eigen stafdiensten, die moeten rechtstreeks rapporteren aan de
voorzitter van de FOD.
Het Copernicusplan voorzag ook in een nieuwe managementcultuur en een moderner
personeelsbeleid. Dit vertaalt zich in de selectie van topambtenaren. Waar men vroeger de
voorkeur gaf aan interne recrutering wil men het systeem omgooien naar externe recrutering.
Topambtenaren krijgen een mandaat van zes jaar waarin doelstelling vervat liggen. Mandaten
worden niet vernieuwt, wil men zich opnieuw kandidaat stellen moet men de selectieprocedure
opnieuw doorlopen.
Copernicus voorziet in loopbaanontwikkeling, gesteund op vaardigheden en
loopbaanperspectieven van ambtenaren. Men wil van de overheid een aantrekkelijke
werkgever maken.
Voor nieuwe werkwijzen voorziet men Business Process Re-engineering en E-government.
BPR wil de bestaande werkmethodes herzien om een betere dienstverlening voor de burger te
realiseren en om een moderne professionele werkomgeving voor de ambtenaren te bereiken. Egovernment moet er voor zorgen dat burgers en bedrijven elektronische toegang krijgen tot alle
diensten van de overheid maar ook dat diensten zelf sneller info kunnen uitwisselen.
Copernicus was een gedurfde en ambitieuze hervorming en was sterk gestuurd door de
initiatiefnemer, maar de steun van de regering was beperkt.
Het draagvlak bij de zittende topambtenaren en de lagere ambtenaren was erg beperkt, maar de
betrokkenheid van beide was ook minimaal. Bovendien was er ook groot verzet van de
vakbonden omdat het niet duidelijk was wat de hervorming concreet betekende voor de lagere
ambtenaren.
De hervorming van de Vlaamse administratie : Beter Bestuurlijk Beleid
Van bij het begin was de volledige administratie van de Vlaamse overheid ondergebracht in 1
ministerie, dat van de Vlaamse Gemeenschap. Dat was opgesplitst in 7 departementen.
Op administratief vlak werd er gewerkt met een matrixstructuur : horizontale coördinerende
diensten konden de lijndiensten vanuit hun specifieke opdrachten aansturen.
Onder de naam BBB wilde de Vlaamse regering een reorganisatie doorvoeren. Een nieuw
personeelsbeleid en een nieuwe structuur voor de Vlaamse overheidsdiensten. Het primaat van
de politiek moest hersteld worden wat tot een discussie met het middenveld leidde. De
beleidsondersteunende rol van ambtenaren moest worden versterkt en er wordt een beleidsraad
opgericht. De beleidsuitvoering moest duidelijker worden gescheiden van de
beleidsvoorbereiding.
Het ministerie werd opgesplitst in dertien homogene beleidsdomeinen. Dit zijn clusters van
beleidsvelden die een herkenbaar en samenhangend geheel vormen.
De administratieve entiteiten worden in een een op een relatie op die domeinen geënt en
functioneren in een een op een relatie met de politieke overheid. Een minister verzorgt de
sturing, opvolging en toezicht van een samenhangend geheel van diensten. De nieuwe
departementen worden geleid door een manager-mandaathouder. Per ministierie is er een
strategische adviesraad.
De twee horizontale departementen versmelten tot een departement. De matrix werd afgteschaf
want elk apart departement wordt bevoegd voor verschillende aspecten en heeft eigen
stafdiensten.
Beleidsuitvoerdende taken worden in homogene pakketten samengevoegd. Er wordt een
onderscheid gemaakt tss intern en extern verzelfstandigde agentschappen (IVA en EVA). Het
kerndepartement en het IVA vormen het Vlaams ministerie van een bepaald beleidsdomein.
EVA's hebben een eigen rechtspersoonlijkheid en maken geen deel uit van het ministerie. Ze
zijn bedoeld voor aangelegenheden waarin het politieke niveau niet rechtstreeks wenst in te
grijpen.
BBB was geïnspireerd door het NPM, maar is niet geslaagd in haar opzet.
BBB steunt op interne ratio's van de administratie, maar er is weinig van buiten naar binnen
gedacht. De hervorming is op geen enkel moment gekoppeld aan het kerntakendebat.
Tss de start van de hervormingsplannen voor BBB en de formele start van de nieuwe structuur
zat meer dan 6 jaar en een regeringswissel.
In 2006 stond de formele structuur wel op punt, maar het is niet duidelijk of er een nieuwe
administratie groeit.
2.3.4. Run government like a business
Als de overheid als een bedrijf zou functioneren, zou het dan allemaal beter gaan? Dit sluit aan
bij stromingen die stellen dat een one best way to organise is.
Het ideaalbeeld van succesvolle bedrijven klopt niet, grote bedrijven lijken soms op
bureaucratieën. De aandacht voor corporate governance wijst erop dat kwaliteit van bestuur bij
bedrijven niet altijd zo doordacht en verantwoord is. En bij crisissen reageren veel bedrijven
lang niet zo professioneel als ze zichzelf voorstellen.
Het probleem begint bij de afbakening en het gebruik van juiste termen : tss de zuiver
overheidssector en de zuivere marktsector is er een breed stelsel van semi-publieke, semiprivate organisaties en publiek-private organisaties. Het meest nuttige onderscheid is dat tss
profit-organisaties en not-for-profit organisaties. De eerste zijn gericht op winst, en dat is ook
hun doel, de tweede kunnen winst maken, maar dat is niet het doel.
De verweving van technieken van goed mamagement tss profit en not for profit sector is veel
intenser dan soms wordt voorgesteld. Sommige vernieuwingen groeiden in de publieke sector,
andere uit de profit-sector. Dit wijst op gemeenschappelijke elementen waarbij beide sferen van
elkaar kunnen leren. Beide hebben ze belang bij een goed personeelsbeleid. Bedrijven doen niet
wat ze willen omdat er nu eenmaal markt voor is. In die zin zijn de eerste twee van de drie p's
voor bedrijven politieke factoren (People, planet en profit)
Men beseft ook meer dat publieke organisaties een enorme verscheidenheid van taken en
doelstellingen nastreven. Voor sommige organisaties of voor delen van organisaties is een meer
bedrijfsgerichte aanpak nodig dan voor andere organisaties. Als de aanpak zuiver bedrijfsmatig
zou kunnen zijn, waarom zou de overheid het dan nog moeten doen?
Overheidsorganisaties hebben overwegend met complexe opdrachten te maken waarvoor het
principe van de snelle en duidelijke reactie vanuit de markt niet goed opgaat. Voor veel taken is
er zelfs geen vraag, maar moet de overheid uit algemeen belang toch optreden. De overheid kan
ook geen klanten weigeren. De klant van de overheid kiest dus soms niet om klant te zijn, de
overheid kiest haar klanten niet.
De overheid heeft een unieke macht omdat ze voortdurend kan ingrijpen in de rechten van
burgers. Daarom is het administratief recht uitgebouwd dat de relatie tss overheid en burger en
de relatie tss politici en ambtenaren regelt. Dit betekent dat alles wat de overheid doet, goed
gedocumenteerd moet zijn en op schrift moet worden gesteld.
Werken binnen de overheid betekent ook werken met politiek en partijpolitiek. Dit is een
eigen wereld en cultuur, waarbij blijkt dat publieke managers die overkomen uit de privé het
daar lastig mee hebben. De overheid is verantwoordelijk voor complexe problemen en over die
problemen bestaat ideologische en operationele onenigheid. Machtsfactoren en een grotere
zichtbaarheid spelen ook een rol. De relatie tss doel en middel is meestal meer eenduidig en
direct en de uitvoering is ook meer in handen van degene die in een bedrijf beslissingsmacht
hebben. Veel overheidsdoelen dragen een lange termijn in zich.
De meest fundamentele kritiek is dat te eenzijdig kopiëren van privaat management de
aandacht te zeer richt op de klantgerichte verhouding tss overheid en burgers. Bij ons is die
basishouding al verschillend, maar burgers zijn meer dan klanten; ze zijn coproducenten in de
samenleving.
2.3.5. De moeizame modernisering
Ons land loopt niet voorop in de modernisering van zijn administratie. Hier zijn een aantal
verklaringen voor. De staatshervorming slorpte veel energie op, zodat er weinig aandacht was
voor de verbetering van de werking van de administratie. De bevoegdheidsverdeling steunt op
politieke overwegingen.
De hervorming van de administratie is lange tijd geen punt van aandacht geweest in het
politieke milieu.
Ook de greep van sterke vakorganisaties en de interne weerstand spelen een rol.
2.4. Het binnenlands bestuur als instrument
2.4.1. Bestuursvormen in het binnenlands bestuur
Vlaanderen is uit steden geboren. Veel overheidsopdrachten zijn gegroeid vanuit initiatieven
die door lokale bestuurders zijn opgezet. Door de groei van natiestaten veranderde die balans
naar centralisering van bestuur en beleid. Lokale besturen werden meer
uitvoeringsinstrumenten voor centrale overheden.
Lange tijd is de bestuurskundige aandacht gericht op het functioneren van een afzonderlijke
overheidsadministratie : de intra-organisatie. Wat moet er binnen een organisatie veranderen?
De overheid is een complexe organisatie door de uitbouw van verschillende overheidsniveaus.
Ze wordt meer gezien als een interorganisatorische eenheid : relaties tss overheden worden
object van onderzoek.
We spreken van een gencentraliseerd bestuur als de centrale overheden heel veel taken naar
zich halen en de lokale besturen erg strak aansturen en controleren. In België is dit nog
ingewikkelder omdat we twee centrale overhedn hebben.
Een gedecentraliseerd systeem geeft meer autonomie aan de lokale besturen. Die autonomie zit
in de grondwet verankerd. Gemeenten en provincies zijn vrij om initiatief te nemen. Maar de
centrale overheid kan tsskomen door een wet of een decreet dat bepaalt dat een bepaalde
materie niet langer van gemeentelijk of provinciaal belang is. De verwevenheid tss
bestuursniveaus is toegenomen.
Het belang van centralisatie is dat dit efficiëntere dienstverlening oplevert voor diensten met
lokaal belang. Het laat ook een betere integratie en maatwerk toe vanuit de lokale behoeften.
Dit is economisch voordeliger en beleidsmatig bekeken effectiever. Decentralisatie is ook
democratisch belangrijk, nieuwe behoeften worden zo opgepikt.
Argumenten voor decentralisatie komen uit verschillende takken. Maar vanuit de
overwegingen van gelijkheid en rechtvaardigheid kan het essentieel zijn om taken te
centraliseren.
De balans tss centralisatie en decentralisatie is de kern van het systeem van de
gedecentraliseerde eenheidsstaat. Dit maakt het mogelijk om de bestuursorganisatei relatief snel
aan nieuwe behoeften aan te passen. Op de verschillende beleidsdomeinen zijn er
uiteenlopende balansen van centralisatie en decentralisatie.
Centrale overheden en het politiek systeem moeten keuzes maken over de manier waarop het
bestuur georganiseerd is :
- zullen centrale overheden zelf bepaalde taken uitvoeren of taken naar zich toe trekken
(centralisatie)
- zullen ze daarvoor eigen ambtenaren in het veld plaatsen (externe deconcentratie)
- zullen ze hun diensten verzelfstandigen? (functionele decentralisatie)
- zullen ze dienstverlening toevertrouwen aan gemeenten of provinciebesturen (territoriale
decentralisatie)
Elke bestuurlijke formule heeft voor en nadelen. De functionele decentralisatie heeft het
voordeel van maatwerk. Zo'n dienst kan zich specialiseren, maar teveel er van kan leiden tot
versnippering. Het probleem van externe deconcentratie is dat de buitendiensten feitelijk veel
macht kunnen hebben.
2.4.2. Het management van bestuurlijke relaties
Samenlevingsproblemen vergen samenwerking tss overheden en dat is niet zo evident. Hoe
interbestuurlijke relaties functioneren wordt meer beschouwd als een beleidsinstrument.
Een permanente discussie is die over kerntaken? Welke taken worden het best door welke
overheid vervuld?
In de verhouding tss bestuursniveaus is er een verschuiving van klassieke instrumenten naar
meer interactieve instrumenten. Een voorbeeld hiervan zijn convenanten tss overheden
waarmee wordt geprobeerd om tot afspraken te komen over gemeenschappelijke aanpak. Maar
het probleem is dat ze allemaal verschillend zijn en soms door de centrale agenda gestuurd
worden.
In de verhoudingen tss bestuursniveaus spelen ook politieke en partijpolitieke overwegingen.
De macht van centrale politici begint in hun lokale kieskring en dat maakt hen sterk
bekommerd om wat er vanuit lokale besturen wordt gevraagd. Bovendien zijn partijpolitieke
relaties zeer verweven. Maar dit kan ook een nadeel zijn voor lokale besturen.
In de grijze zone tss bestuursniveaus bewegen zich heel wat vormen van interbestuurlijke
samenwerking, men gaat met elkaar onderhandelen.
3. Beleidsvorming en beleid als object van wetenschap
Het politieke systeem maakt voortdurend keuzes, soms is wat niet wordt beslist belangrijker
dan wat wel wordt beslist.
Beleidswetenschap kwam na WO II tot ontwikkeling. Overheidsinterventies namen toe en dat
verhoogde de nood aan systemen van planning en aan beleidsevaluatie. Later bleek dat veel
overheidsoptreden niet het verhoopte effect had. Vanaf de '80 kwam er aandacht voor
beleidsnetwerking. Beleidswetenschap kan betrekking hebben op de studie van het beleid als op
de praktische ondersteuning van beleidsvoerders.
3.1. Laswell : de grondlegger
Laswell heeft een basiskader ontwikkeld dat we nog altijd gebuirken. Men moest oog hebben
voor de context van beleid en voor de probleemgerichtheid. Met moet het sociale proces achter
het beleid in kaart brengen. Volgens Laswell zijn er zeven fasen in het beleidsproces
- verzamelen en verspreiden van info
- voorbereiden en verdedigen van beleidsvoorstellen
- voorschrijven van beleidsmaatregelen
- het in aanmerking nemen van een bepaalde situatie die onder een bepaald beleid valt
- toepassen van beleidsmaatregelen
- beëindigen van beleid
- evalueren van beleid
Een beleidsanalyst moet zich volgende vragen stellen
- wiens doeleinden worden gerealiseerd?
- wat is het probleem dat moet worden opgelost?
- welke doeleinden wordt het overheidsbeleid geacht te realiseren?
- op welk niveau moeten beleidsbeslissingen genomen worden?
- aan welke voorwaarden moet worden voldaan om de beoogde beleidseffecten te
bewerkstelligen?
Beleid is het nastreven van bepaalde doeleinden met bepaalde middelen op een bepaalde
werkwijze en binnen een bepaalde tijdsperiode.
Er zijn hoofd-tss- en nevendoelen van beleid. Het hoofdoel is het uiteindelijke doel, het tssdoel
een opstap naar het hoofdoel en nevendoelen zijn mooi meegenomen, maar geen prioriteit.
Er wordt ook een onderscheid gemaakt tss bedoelde en niet-bedoelde effecten. Effecten kunnen
gewenst of ongewenst zijn.
Het element van de effecten voert tot beleidsevaluatie. De effectiviteit van beleid is de
doeltreffendheid. De efficiëntie van het beleid is een meer economische analyse.
3.2. Kijken naar beleid
3.2.1. Het rationele model en de kritiek daarop.
Bij de rationele benadering van beleid is beleidsvorming ongeveer identiek met besluitvorming
en die loopt rationeel. Eerst legt men de doelen vast. Vervolgens maakt men een rationele
rangschikking van beoordelingscriteria om de verschillende mogelijke alternatieven te ordenen.
Daarna kiest men de inzet van beleidsinstrumenten. Ten slotte zal men het beleid evalueren en
alle relevante info verzamelen.
Hierop is kritiek gekomen : in de realiteit zijn doelen lang niet altijd zo helder vast te stellen of
zijn doelstellingen voorwerp van onenigheid en strijd. De rationele benadering houdt geen
rekening met de politieke context van beleid. Doelstellingen zijn vaak het product van
afwegingen over kosten en baten, waarbij heel wat andere dan rationele motieven spelen.
Beleid is de strijd tss voorstanders van het goede beleid en tegenstanders.
De rationele benadering houdt er geen rekening mee dat beleidsvormers nooit alleen zijn.
De rationele benadering overschat het vermogen van mensen om alle info te verzamelen en
daarmee iets te kunnen doen. In praktijk is er over beleidsproblemen weinig info. Veel info is
bovendien omstreden. Het rationele model kom zelden overeen met de feitelijke patronen van
beslissen. Men spreekt over bounded rationality waarmee bedoeld wordt dat in elke situatie van
beslissing factoren meespelen die ervoor zorgen dat de aard van de rationaliteit altijd sterk door
de context wordt beperkt en bepaald. We spreken over het IGOP-model.
- Beleidsprocessen krijgen vorm door de manier waarop Individuen functioneren. Dit
de manier waarop men met keuzeprocessen en keuzemogelijkheden omgaat.
- Groepselementen spelen een belangrijke rol : kleine groepen in organisaties
beslissingen. Groepsdruk maakt dat individuen geen afwijkende meningen meer
formuleren.
- De cultuur en structuur van Organisaties sturen de beleidsprocessen ook. De aard
organisatie stuurt de aard van het beleid
-Machtsverhoudingen (Politiek) in en tss organisaties spelen ook een belangrijke rol.
bepaalt
sturen
durven
van de
3.2.2.Het incrementele model
Incrementeel betekend dat beleid stapsgewijs voortbouwt op beslissingen uit het verleden.
Beleidsvoerders hebben geen volledige info en hebben ook niet de tijd, noch de middelen om
die te verkrijgen. Daarom steunen ze op beleid zoals ze dat kennen omdat ze zich dan veiliger
voelen. Het is makkelijker en vertrouwder om binnen een bekend beleid te blijven dan nieuwe
wegen in te slaan. Bovendien zijn incrementele beslissingen meestal snel te nemen, sneller dan
eeen beleidsproces dat helemaal de principes van de rationele besluitvorming zou volgen.
Het incrementele model steunt op andere uitgangspunten dan het rationele model.
Beleidsvoerders willen zelfs niet over alle info en alternatieven beschikken. Ze willen gewoon
over voldoende info en voldoende alternatieven beschikken. Men wil niet de beste keuze, maar
een mogelijke of haalbare keuze. Hoeveel doel kunnen we voor de beschikbare middelen
krijgen?
Hierop kwam de kritiek dat het conservatief was, als alleen maar marginale
beleidsveranderingen worden aangebracht, kan een noodzakelijke omslag naar een nieuw
beleid nooit. Dit werd weerlegd door te zeggen dat over een langere periode bekeken kunnen
opeenvolgende incrementele beslissingen ook tot belangrijke beleidsveranderingen leiden.
De incrementele visie sluit aan bij een politieke kijk op beleid die beleid eerder ziet als een spel
van macht dan als een spel van rede of rationele afweging. Het machtsspel staat centraal. Beleid
is het verwerven van voldoende steun voor bepaalde beslissingen. Men neemt geen beslissing
omdat er een politiek draagvlak voor is. Uitvoering van beleid is een periode waarin allerlei
actoren in de uitvoering in strijd met elkaar gewikkeld.
In een complexe samenleving zijn draagvlak verwerven en macht gebruiken om beleid te
realiseren een essentieel kenmerk van sterke politici.
3.2.3. Agendavorming : barrièremodel of stromenmodel
Wat bepaalt wat er op de beleidsagenda komt en wat niet.
Het barrièremodel verklaart wat er vanuit de publieke agenda op de politieke agenda en
vervolgens op de beleidsagenda komt. Een maatschappelijk probleem moet eerst op de politieke
agenda komen, dan moet het beleidsvatbaar worden. Dan moet er een beslissing worden
genomen en die beslissing moet nog worden uitgevoerd.
Het stromenmodel steunt op een andere verklaring. Er zijn tientallen problemen die
tegelijkertijd om aandacht vragen, er zijn vele partijen die graag zouden willen dat hun
probleem voorrang krijgt en die ook graag hun oplossing naar voren schuiven. Tss de drie
stromen : gebeurtenissen, partijen en problemen maken policy entrepreneurs de verbindingen
en gebruiken ze windows of opportunity. Het stromenmodel en de politieke benadering van
beleid helpen verklaren waarom drastische beleidsveranderingen soms wel kunnen optreden en
het vult daarmee de inzichten uit de incrementele benadering toch aan. Het stromenmodel is
grillig en onvoorspelbaar.
3.3. Fasen in de beleidsvorming en de verhouding politici – ambtenaren
3.3.1. De klassieken en de modellen : de beleidsvoorbereiding
Volgens Wilson mochten politici zich niet mengen in het operationele werk van ambtenaren.
Politici moeten wel een strategische keuze maken, maar verder moeten ze zich afstandelijk
houden.
Weber kwam tot hetzelfde besluit maar vanuit een andere ervaring. In Duitsland was er een
beambtentum ontstaan waar de ambtenaren het eigenlijke beleid bepaalden.
In meer recente studies worden modellen ontworpen om de aard van de verhouding tss politici
en ambtenaren te vatten. Die hebben meer empirische variatie.
Het model van policy community toont dat er veel verschillende culturen en tradities bestaan.
Ambtenaren van verschillende overheidsniveaus vormen samen met hun politici en
belangengroepen een policy community of eigen wereld. Ze spreken dezelfde taal, werken in
een bepaald kader, verdedigen de belangen van hun wereld, ... Ze vormen een beleidskoker. Die
verkokering werkt specialisatie in de hand, maar hindert ook een geïntegreerd beleid.
Het model van the administrative state komt ongeveer overeen met de theorie van de vierde
macht. De macht van de ambtenaren kan zeer beleidsbepalend zijn. Een belangrijk element is
de bureaupolitiek.
Welk model domineert hangt af van de aard van het beleidsprobleem.
Belgische ambtenaren schatten hun beleidsvoorbereidende rol relatief beperkt in. Op centraal
niveau nemen de kabinetten de beleidsvoorbereidende rol over. Een ambtelijke organisatie die
niet betrokken is bij de beleidsvorming bouwt ook geen beleidscapaciteit op en wordt zo nog
minder betrokken. In de kabinetten komen alle belangrijke relaties samen met politieke
partijen en maatschappelijke organisaties. Kabinetten vervullen in ons politiek systeem functies
die niet makkelijk door een andere administratieve organisatie te vervangen zijn.
Op lokaal niveau werkt de traditie van het sterke schepenmodel door. Schepenen stellen zich
erg sturend op voor hun beleidsdomeinen en nemen de feitelijke leiding van de dienst over.
Er zijn vier types van ambtenaren :
- een ambtenaar kan zich in een bedrijfsmatige situatie bevinden
- een ambtenaar kan functioneren als manager van een professionele bureaucratie waarin veel
hoogopgeleide zelfstandige professionals werken
- ambtenaren kunnen functioneren al procesmanagers van complexe beleidsprojecten van
stadsontwikkeling
- ambtenaren kunnen ook als direct medewerker functioneren van politici in zeer gevoelige en
delicate crisisituaties.
Elk van deze types leidt tot specifieke verhoudingen met politici.
Ook maatschappelijke omgevingsfactoren werken in op de relatie tss politici en ambtenaren.
Al deze elementen brengen ons bij een gedifferentieerd en contingent model voor de analyse
van de interacties tss politici en ambtenaren.
3.3.2. Beleid is ook beleidsuitvoering, uitvoering is ook beleid
Na de fase van beleidsbepaling komt die van beleidsuitvoering of de fase van implementatie. Tss
beleid op papier en beleid in praktijk is er een afstand.
Vanaf '80 nam het onderzoek over beleidsuitvoering toe. Men vroeg zich af waarom dat van
zoveel overheidsprogramma's in de praktijk niet altijd terechtkwam wat in de planning werd
vooropgesteld.
Er is een discussie tss top-down en bottom-up denkers. De eersten stellen dat manke uitvoering
moet opgelost worden door meer command en control vanuit de top. Het probleem zit in een te
weinig helder aansturing. Bij de bottom-up benadering pleit men er voor te redeneren vanuit de
feitelijke context van de beleidsuitvoerders en deze beter vanuit de organisatie te ondersteunen.
Men steunt ook de netwerkbenadering.
Lipsky onderzocht het gedrag van veldambtenaren : street level bureaucrats. De
omstandigheden waarin ambtenaren moeten werken bepalen welke keuzes ambtenaren in de
feiten maken. Beleidsuitvoering is ook politiek omdat er ook feitelijke keuzes gemaakt worden.
Men pleit ervoor om meer aandacht te besteden aan de kwaliteit van de frontlijnsturing :
mensen die allerlei lastige beleidsprogamma's moeten realiseren.
3.3.3. Beleidsnetwerken
Beleidsvorming kan niet alleen worden begrepen door de focus te plaatsen op de gang van
zaken in een organisatie. In praktijk is beleid in de samenleving eerder het resultaat van relaties
tss verschillende autonome publieke en private organisaties. Dit leidde tot de studie van
beleidsnetwerken. Men stelt de vraag wat er tss organisaties gebeurt. Men spreekt van een
polycentrisch systeem dat werkt op basis van onderlinge wisselwerking tss actoren en
organisaties.
Beleidsnetwerken ontstaan door relaties van afhankelijkheid tss autonome publieke en private
organisaties die elkaar nodig hebben om hun eigen doelstellingen te realiseren. Die
afhankelijkheid is essentieel en brengt hen samen in vormen van interorganisatorische
processen.
Wie is verantwoordelijk voor de werking van dergelijke samenwerkingsprocessen, welke rol
spelen politici hierin?
Beleid en management krijgen hier andere betekenissen en vergen een aangepaste manier van
wetenschappelijk bestuderen.
Hoofdstuk 10. Democratie
1. Inleiding
Waarom hebben wij een overheid? Mocht er geen overheid zijn, dan zouden de sterken in de
realisatie van hun eigenbelang de zwakken onderlopen. De overheid is onderdeel van een
geheel van institutionele arrangementen die erop gericht zijn om het gedrag van actoren te
organiseren en te regelen en dus de negatieve gevolgen van de natuurlijke staat van anarchie
zoveel mogelijk te vermijden. Hoe kunnen we vermijden dat de overheid haar machten
misbruikt? De oplossing is een mechanisme dat ervoor zorgt dat de belangen van de overheid
samenvallen met die van het volk. Er zijn twee manieren om dit te doen : maak de hele
samenleving tot bestuurders, of laat de hele samenleving vertegenwoordigers kiezen die in hun
plaats en in hun voordeel besturen.
De discussie over directe vs indirecte democratie wordt vaak gevoerd. Hoe kunnen we d
einspraak van het volk in de besluitvorming maximaliseren? Politieke systemen zijn doorgaans
mengvormen van directe en indirecte democratie. De representatieve democratie wordt
versterkt met elementen van directe democratie.
In de discussie over deliberative democracy zoekt men een antwoord op de vraag hoe we de
indirecte democratie kunnen amenderen om de inspraak van burgers te versterken.
De Atheense democratie raakte in verval in 322 VC, 2000 jaar later is er een revival bezig. De
kern van deliberatieve democratie is collectieve besluitvorming. De basisingrediënten van
interactieve democratie zijn het wijdverspreid geloof in de politieke gelijkheid van alle burgers.
Iedereen krijgt gelijke toegang tot de besluitvorming. Dit impliceert andere fora waar
democratische beslissingen genomen moeten worden. Ook rationaliteit en het zoeken naar
waarheid zijn belangrijk. De kracht van het argument moet het halen. Deelnemers moeten
open kaart spelen, open staat voor info en hun eigen opvattingen aan kritische reflectie
onderwerpen.
Interactieve besluitvorming onderscheidt zich op 4 kenmerken met niet interactieve
besluitvorming :
- deelnemers participeren in een vroeger stadium van het besluitvormingsproces
- de deelnemende partijen hebben meer invloedsmogelijkheden
- het gaat om meerzijdige communicatie waaruit interactief en dialoogkarakter naar voor komt
- de deelname is gebaseerd op gelijkwaardigheid van de deelnemer
Deliberatieve demcratie is populair in de discussie over oplossingen voor de tekortkomingen
van de huidige vertegenwoordigende democratie. Indirecte besluitvorming waar mogelijk
vervangen door interactieve democratie.
Democratie is nooit af en kan heel veel verschillende betekenissen en vormen hebben. De wil
van het volk moet bij het nemen van politieke beslissingen primeren.
Democratie heeft betrekking op de verhouding tss de principaal en de agent. De principaal is
een actore die een deel van zijn bevoegdheden afstaat aan een agent die in opdracht van de
principaal taken moet vervullen. In grotere samenlevingen is de conditionele overdracht van
bevoegdheden naar agenten onvermijdelijk. In een democratie wordt bijzondere zorg besteed
aan de verhouding tss de principaal en de agenten.
Op allerlei manieren kan die verhouding moeilijk verlopen, omdat de agent over een
kennismonopolie beschikt, omdat de principaal meervoudig is. Problemen ontstaan ook omdat
het overgrote deel van de principaal, bij wie de soevereiniteit berust, het werk van de agenten
niet op de voet kan of wil volgen en er dus vragen kunnen worden gesteld bij het uitoefenen
van de controle. Agenten die zich daar bewust van zijn, kunnen dat gebruiken om hun iegen
handelingsruimte te maximaliseren. Om dat te vermijden moeten zoveel mogelijk
controlemechanismen worden uitgebouwd.
Er is weinig eensgezindheid over de criteria en de normen van democratie. Het gaat over
machtsverdeling en de uitkomst ervan bepaalt vaak de definitie van democratie. Er is geen
algemeen aanvaarde definitie. Het veld dat de democratische besluitvormingsprocedure
bestrijkt is zeer breed. Het behoort tot de essentie van democratie dat wie de macht in een
dergelijk systeem uitoefent op verschillende manieren wordt gecontroleerd of gelimiteerd.
Democratie is gebaseerd op een sociaal contract waarbij de overheid door het verkiezingsproces
macht van de burgers krijgt.
2. Democratie, een universeel ideaal?
2.2. Universele (ontstaans)voorwaarden voor democratie?
Democratie is een universeel verspreide politieke organisatievorm. Het is een fragiel systeem,
dat zich tegen endogene en exogene bedreigingen moet beschermen. De term democratie heeft
niet altijd een legitimerende functie gehad. Een algemeen engagement tav democratie is relatief
recent. Democratie wordt verdedigd met het argument dat ze het best aansluit bij waarden en
streefdoelen zoals politieke gelijkheid, vrijheid, zelfbeschikking, algemeen belang, ... Volgens
sommige is ze een doel, een waarde op zich.
Democratie komt voor in landen met heel verschillende maatschappelijke omstandigheden.
Maar hoe ontstaan en overleven stabiele democratieën?
Volgens Dahl is een hoog gemiddelde niveau van inkomen, consumptie en opleiding en
teruggang van agrarische productie nodig. Lipset kwam tot de vaststelling dat in ontwikkelde
landen de tegenstellingen minder groot en beter beheersbaar zijn. Daardoor is er een betere
spreiding van rijkdom, welvaart, macht. Ook industrialisering is belangrijk en de differentiatie
van belangen en groei van belangenorganisaties. Urbanisatiegraad, geletterdheid en scholing
zijn tenslotte ook nog belangrijk. Democratie wordt mogelijk vanaf een bepaalde
ontwikkelingsfase. Anderen die een meer structurele benadering aanhangen zetten
klassenstructuur en machtsverhoudingen centraal : no bourgeoisie, no democracy. Liberale
democratie is het instrument van klassenheerschappij.
Volgens anderen zijn er nog andere variabelen zoals politieke cultuur die homogeen of verdeeld
kan zijn. Volgens Sodaro zijn er tien voorwaarden voor democratie. Een goed werken
overheidsapparaat, elites committed to democracy, homogene samenleving, nationale welvaart,
economische vrijheid, middenklasse, steun van de disadvantaged, burgerparticipatie, civil
society en een democratische politieke cultur, vrije info en een gunstig internationaal klimaat.
3. Pacificatiedemocratie
Volgens Lijphart zijn sociale consensus en een homogene samenleving de kernvariabelen voor
stabiele democratie. Verzuiling wordt niet op de spits gedreven omdat er verschillende op
hetzelfde ogenblik voorkomen die elkaar als het ware neutraliseren. Politieke leiders zijn zich
ervan bewust dat hun achterban niet homogeen is op alle breuklijnen en gaan dus geen radicale
standpunten innemen. Elites spelen dus een pacificerende rol.
Politieke elites hebben doorgaans een zakelijke en resultaatgerichte houding bij politieke
conflicten en vermijden scherpe ideologische conflicten. Ze drijven tegenstellingen niet op de
spits en depolitiseren.
De houding van de politieke elite is cruciaal, die moet ideologische verschillen en
verscheidenheid aanvaarden en zoeken naar compromissen die voor iedereen aanvaardbaar zijn.
Het principe van de evenredigheid is belangrijk. De drie c's (consultatie, coöperatie en
consensus) zijn belangrijke onderliggende principes. Er is geen meerderheidsmentaliteit. Deze
institutionele en culturele kenmerken leiden wel tot een zeker minisme : bestuurders staan niet
tegenover volksvertegenwoordigers, maar vormen een eenheid. De burger speelt geen actieve
rol.
Pacificatiedemocratie is een basismechanisme van het naoorlogse en hedendaagse Belgisch
politiek bestel. Pluralisme en tolerantie werden het uitgangspunt bij uitstek. Het afsluiten van
pacten, coalities en compromissen deed subtiele vormen van machtsuitoefening ontstaan. Een
bestel waarin weing plaats was en is voor democratische parlementaire controle. Maar dit alles
leidde tot politieke onduidelijkheid en een steeds dieper wordende kloof tss bewindvoerders en
kiezers.
Opdat pacificatieprocessen goed zouden functioneren moeten een hele reeks voorwaarden
voldaan zijn. Elites moeten het vertrouwen genietn van de achterban en over een grote
machtspositie beschikken, maar er is een mate van passiviteit van de basis noodzakelijk.
Voor Lijphart is het onderscheid tss een consensus- en een meerderheidsdemocratie essentieel.
Hij onderscheidt vier democratietypes aan de hand van een homogene of gefragmenteerde
cultuur en samenwerkende of competitieve elite.
Centripetale en pacificatiedemocratieën zijn volgens hem stabiele systemen. Centrifugale en
karteldemocratieën zijn onstabiel.
In federaal België kan men spreken van een pacificatiedemocratie. Maar wat met Vlaanderen?
Is Vlaanderen opweg naar een karteldemocratie?
De verklaring van democratie is een moeilijke opdracht.
4. Sociaal kapitaal
Aandacht voor sociaal kapitaal (SK) is geen nieuw verschijnsel. De Tocqueville bracht dit voor
het eerst onder de aandacht. Tijdens zijn reis naar Amerika was hij onder de indruk van de rol
van het verenigingsleven. Hierdoor wordt een democratische traditie opgebouwd. Verenigingen
vervullen twee functies : door samenwerking collectieve voorzieningen realiseren en leren
onderhandelen en samenwerken.
Putnam trekt naar Italië en onderzocht er de regionale verschillen. Wat het verschil maakt is de
politieke cultuur. De kenmerken van de civiele samenleving zijn heel belangrijk voor de
houding van politici en het functioneren van de overheid. Een democratisch systeem zal het
best presteren als de bevolking oog heeft voor de publieke zaak, er egalitaire politieke
verhoudingen zijn en er een sociale structuur van wederzijds vertrouwen en samenwerking
centraal staat. Bij een lager niveau van sociaal kapitaal is er meer onderling wantrouwen.
Hoe actiever de burgers binnen het verenigingsleven, hoe beter de overheid functioneert.
Sociaal kapitaal verwijst naar de bereidheid tot samenwerking, de aanwezigheid van
vertrouwen in medeburgers, het hanteren van normen van wederkerigheid en het bestaan van
netwerken binnen een samenleving. Het is een soort maatschappelijke hulpbron en leidt tot
gunstige samenwerkingsverbanden.
Sociale interactie, gedeelde normen, veralgemeend vertrouwe en andere onderdelen van sociaal
kapitaal zorgen ervoor dat conflicten sneller en beter worden opgelost.
Kritiek op Putnam is dat hij uitgaat van een padafhankelijkheid : het ontwikkelingspad dat een
samenleving of instelling in het verleden volgde bepaalt heel sterk de toekomstige koers.
De aandacht voor sociaal kapitaal heeft de politieke interesse voor het middenveld
gestimuleerd. De studie hiervan heeft een grote bijdrage geleverd tot het
sociaalwetenschappelijk onderzoek van democratie.
5. Een poging tot (zinloze) definiëring
Democratie heeft zoveel betekenissen gekregen dat het concept vaak is uitgehold. Volgens
Sodaro is er wel een kern : mensen hebben het recht om te bepalen wie hen regeert.
Wat bedoelen mensen als ze over democratie spreken of schrijven? Volgens Dierickx is
democratie een concrete utopie die de vormgeving van politieke processen beoogt en daarbij
rekening houdt met wat praktisch (on)mogelijk is. Democratie is een normatieve theorie voor
de vormgeving van de rechtsstaat die beoogt dat alle burgers op gelijke wijze kunnen
participeren aan de politieke besluitvorming en die hun daarbij een humane, pluralistische
conflictregeling ter beschikking willen stellen.
Volgens Schattschneider is het belangrijkste aan democratie de manier waarop
volkssoevereiniteit wordt gebruikt. Het is een competitief politiek systeem waarbij
wedijverende leiders en organisaties de alternatieven van het publiek beleid bepalen op zo'n
manier dat het publiek kan participeren in het besluitvormingsproces. Het onderscheid tss
partijen is een essentieel onderdeel van democratie. Als de kiezer niet echt een keuze kan
maken en via keuze het beleid kan sturen, dan is er van democratie geen sprake. Democratie
drijft op verschil en kan gezien worden als een techniek van conflictresolutie.
5.1. Enkele aanverwante begrippen
Volgens Danziger is democratie : regering door leiders wiens autoriteit gebaseerd is op een
gelimiteerd mandaat van een universeel electoraat dat kiest uit alternatieven en het recht heeft
op politieke participatie en oppositie. Hiermee kunnen ook niet-democratische systemen
omschreven worden.
Dicatuur wordt gekenmerkt door de afwezigheid van een gelimiteerd mandaat. Dit geldt ook
voor een autoritair regime, maar hier komt nog bij dat het electoraat het zonder politieke
rechten moet stellen.
Autoritaire regimes hanteren een hiërarchische maatschappijvisie en eisen gehoorzaamheid aan
de chain of command maar laten relatief vrije zones over aan de burger.
In een totalitair systeem is er ook nog een toale onderschikking en gehoorzaamheid. De invloed
van het politiek regime is direct, onophoudelijk, intentioneel en totaal. Er is een algemene
doctrine die iedereen moet aanhangen en die moet verklaren en motiveren wat op alle
maatschappelijke domeinen moet gebeuren.
Al deze begrippen maken een democratie – non-democratie continuüm mogelijk. Het is een
zaak van gradatie. Geen enkel regime is een perfecte democratie, er bestaan enkel imperfecte,
gemiddelde democratieën.
5.2. Classificaties
Democratie is een politicologisch voorkeursobject omdat de studie ervan heel veel inzicht biedt
in de collectieve besluitvorming en machtsverdeling van een bepaald land of organisatie. Het
komt terug bij de hoofdopdracht van politicilologie : classificatie van politieke systemen.
De criteria voor de indeling van politieke regimes moeten aan ten minste drie voorwaarden
vervullen. Ze moeten alomvattend, wederzijds uitsluitend en consistent zijn.
Democratie kan lang heel veel verschillende institutionele architecturen gestalte krijgen.
Een van de meest invloedrijke classificaties is die van Aristoteles. Zijn criterium is wie wordt er
bij het bestuur betrokken en wie niet? Het bestuur kan in handen zijn van een individu, een
kleine groep of een massa? Het bestuur kan gericht zijn op de eigenbelangen van de bestuurders
of ten voordele van het algemeen belang. Zo zag hij zes vormen van bestuur.
Hij beschreef ook de sociale basis van deze regimes. In een aristocratie regern de deugdzamen,
in een oligarchie de rijken, in een democratie de armen. Tirannie, oligarchie en democratie
waren geperverteerde vormen van bestuur waarin in eigenbelang bestuurd werd. Monarchie,
aristocratie en politè kregen het voordeel omdat ze ten dienste van allen stonden. Politè was de
meest praktische, het was een combinatie van aristocratie en democratie.
Democratie is de minst slechte vorm van bestuur.
6. Bestanddelen van democratie
Wat zijn de basisingrediënten van democratie? Alle pogingen om een ideaaltype van democratie
uit te tekenen doen er eigenlijk meer afbreuk aan dan dat ze er greep op krijgen. Er is maar
democratie in de mate waarin de opvattingen erover kunnen en mogen verschillen en dat ook
reëel doen. Het begrip democratie zou niet bestaan indien er niet verschillende interpretaties
van bestonden. Democratie bestaat bij de gratie van vele waarheden.
Het bestaan van vele verschillende en conflictueuze concepties van democratie betekent niet
dat er geen fundamentele principes zijn die tot de kern van democratie behoren.
- de macht van de staat moet beperkt zijn door de wet en niemand mag boven de wet staan.
- democratische rechten en vrijheden moeten er voor iedereen zijn (inclusie)
- democratische rechten en vrijheden moeten aan iedereen in gelijke mate worden toegekend
(gelijkheid)
Er zijn vier verschillende aspecten van democratie : democratie als volkssoevereiniteit, als
geheel van rechten en vrijheden, als een aantal waarden en economisceh democratie.
Volgens Heywood is de essentie van democratie te beschrijven als regering door, voor en van
het volk.
6.1. Door, voor en van het volk
Democratie is bestuur van het volk. Het volk is de soeverein. Wie is dat volk? Een van de
fundamentele kenmerken van democratie is politieke gelijkheid van de burgers. Elke
democratie bepaalt voorwaarden voor politieke participatie. De uitbreiding van het volk tot
iedereen is nog steeds niet bereikt.
Meestal verwijst democratie naar bestuur door het volk. Men kan een onderscheid maken tss
directe en indirecte democratie, maar uiteraard zijn er ook mengvormen. De eerste democratie
was een directe democratie. Alle mannen ouder dan 20 kwamen in Athene samen in de
Ekklesia. Dit was een uitvoerend orgaan.
Indirecte democratie organiseert het regeren door het volk via de aanduiding van
volksvertegenwoordigers, doorgaans via verkiezingen. Die besturen in naam van en voor het
volk. Zij zijn verantwoording verschuldigd aan de kiezer maar sturen inhoudelijk wel het beleid
via de keuze uit verschillende ideologieën en programma's waarin een inhoudelijk
bestuursproject wordt gepresenteerd.
Een laatste deel is bestuur in het belang van het volk. Maar bestaat er zoiets als algemeen
belang?
Er bestaat spanning tss de verschillende dimensies van democratie. Bestuur voor en door vallen
niet per definitie samen. Bestuur van, door en voor het volk zijn drie fundamentele
bestanddelen van democratie maar ze zijn niet per definitie onderling versterkend of in
overeenstemming.
Locke vond dat enkel eigenaars mochten stemmen. Democratie was een protectief systeem dat
de belangen van eigenaars moest beschermen.
Rousseau pleitte voor meer directe democratie. Democratie was het middel om virjheid of
autonomie te bekomen of gehoorzaamheid aan een wet die men aan zichzelf oplegt. Daarom
introduceerde hij het concept van algemene wil. Gehoorzaamheid aan de algemene wil
betekent onderwerping aan niemand. Het gaat om meer dan enkel politieke gelijkheid, het gaat
ook om economische gelijkheid. Hij had invloed op de nieuw-linkse beweging.
John Stuart Mill zag in democratie een middel om persoonlijke ontwikkeling van burgers te
stimuleren, nl door in het politieke leven te participeren. Men vreest alleen dat bestuur door
het volk, bestuur voor het volk zou uitsluiten.
Dit was het geval bij de volksdemocratieën. Gelijkheid was te realiseren via sociale gelijkheid.
Slechts als het kapitalisme overwonnen was, zou ware democratie mogelijk zijn.
Vandaag stelt zich de vraag over de begrenzing van de volkswil. Wat zijn de grenzen van de
volkswil en democratie?
6.2. Naar een omschrijving van de centrale principes van de liberale parlementaire
democratie
De liberale democratie wordt gezien als het model van democratie. Liber verwijst naar vrijheid.
Een democratie kan niet zonder fundamentele rechten en vrijheden. De macht van het volk
wordt verankerd in de centrale rol van het parlement. Omdat het parlement zo'n belangrijke rol
speelt, spreken we van een parlementaire democratie.
Via het parlement zouden burgers de collectieve besluitvorming kunnen beïnvloeden. Dit
gebeurt via volksvertegenwoordigers, die verantwoording aan het volk verschuldigd zijn.
Parlementaire dmocratie impliceert indirecte zeggenschap door het volk okver de staatszeaken,
maar ook een meerpartijenregime waarin politieke concurrentie tss van elkaar verschillende
alternatieven centraal stat. Dit vereist politiek pluralisme. Het pluralisme leidt tot een civiele
samenleving die zich onderscheidt van de staat.
Het optreden van dat parlemen is omlijnd door internationale verdragen of universele
rechtsregels, maar ook door het feit dat het om een liberale democratie gaat. Die moet zorgen
voor zoveel mogelijk vrijheid, maar daarvoor zijn gemeenschappelijke normen en waarden,
afspraken en regels nodig. Daarvoor is dus een staat nodig. De politieke macht die in het leven
geroepen is om deze rechten en vrijheden mogelijk te maken en te beschermen vormt er
tegelijk ook een bedreiging voor. De beperking van de macht van de staat, van de regerende
partijen wordt op verschillende manieren ingeperkt. De opdeling van machten, tijdslimieten, ...
Vrijheid kom samen met inspraak. In een liberale democratie moet er evenwicht zijn tss
vrijheid en inspraak en dus politieke gelijkheid.
De scheiding der machten is een garantie voor de vrijheid van een volk. Het parlement dient
zich te onthouden aan de grondwet en de wetten en rechtsregels. Een onafhankelijke
rechterljke macht ziet toe op de naleving ervan.
Het hele spel van evenwichten is sterk geïnstitutionaliseerd en geformaliseerd. Maar
verantwoording is niet mogelijk indien er geen duidelijkheid is ovver wie wat deed of waarvoor
bevoegd is. Zonder transparantie kan het volk zijn soevereine rol niet opnemen. Wanneer alle
ingrediënten aanwezig zijn, maar het geheel niet transparant is, dan is de term democratie niet
volledig van toepassing wegens beperkingen van het controlerecht door de burgers.
Het parlement in België speelt geenzins de rol die het is toegeschreven. België wordt veel beter
omschreven als een particratie.
7. Democratie en vertegenwoordiging
7.1. Inleiding
Vertegenwoordiging en democratie zijn verschillend maar lijken vandaag intrinsiek met elkaar
verweven. Doorgaans spreken we pas van een democratisch regime wanneer er eerlijke en vrije
verkiezingen worden gehouden.
Vertegenwoordiging is immers de praktische vertaling van het liberaal-democratische
basisprincipe vertegenwoordiging door het volk. Het begrip vertegenwoordiging heeft nochtans
een lange geschiedenis met verschillende betekenissen.
Over vertegenwoordiging is heel veel inkt gevloeid. Democratie en vertegenwoordiging zijn
niet hetzelfde, al gaan ze doorgaans samen. Soms is er sprake van vertegenwoordinging zonder
democratie of omgekeerd. Pas door de opkomst van de massademocratie vielen
vertegenwoordiging en democratie samen, omdat er door de uitbreiding van het aantal
kiesgerechtigden geen andere manier mogelijk was om de democratie te organiseren.
In het kader van de arbeidsverdeling, ontstond een groep van mensen die gespecialiseerd was in
het vertegenwoordigen van anderen. Er is bij representatie sprake van vervreemding tss
bestuurders en bestuurden. Zo was er in de '90 wat te doen omtrent de kloof tussen burger en
politiek. Maar deze gevoelens van onbehagen zijn niet nieuw.
Als er al een crisis is, dan is het niet die van de democratie maar die van de politieke partijen.
Volgens Stouthuysen haakt de burger niet zozeer af van de politiek, maar van de vormen van
politiek waar participatie niet langer het verschil maakt. Partijen vervulden traditioneel een
aantal functies en die raken in verval. De geprofessionaliseerde kaderpartijen emigreren van de
samenleving naar de staat en denken voornamelijk in beleidstermen.
De machtsafstand of soevereiniteitsoverdracht door het volk aan de volksvertegenwoordigers is
niet de enige. Ook volksvertegenwoordigers delegeren naar de regering die op haar beurt
delegeert naar de administratie. Ministers zijn in het parlement verantwoording verschuldigd
voor de werking van de administratie. Het parlement moet aan de burgers uitleggen waarom zij
niet voldoende ingrepen toen er fouten of gebreken bleken te ontstaan.
Het is niet mogelijk om op een objectief-wetenschappelijke manier te bepalen hoe groot de
evidente kloof tss bestuurders en bestuurden kan en mag zijn. Een duidelijke grens vastleggen is
een heel subjectief en wisselend gegeven, waarbij perceptie en collectieve gemoedstoestanden
en dus de media een grote rol spelen. Via NPC (nieuwe politieke cultuur) proberen politici het
vertrouwen terug te winnen. De burger moet opnieuw meer inspraak hebben in de politieke
besluitvorming.
7.2. Een korte geschiedenis van het begrip vertegenwoordiging
Het is niet in het Oude Griekenland waar de oorsprong van de representatieve democratie moet
worden gesitueerd. In de Ekklesia namen alle burgers rechtstreeks deel aan de besluitvorming.
De origine van representatieve democratie moet worden gesitueerd in de middeleeuwen.
In de ME breidt het woord uit naar een soort mystieke belichaming maar de grote expansie
komt er in de 13-14Ewanneer paus en kardinalen geacht worden God te vertegenwoordigen.
Het gaat om een belichaming en niet om een delegatie. Het gaat om het voorstellen of aanwezig
of tegenwoordig maken van iets wat niet aanwezig is.
Oorspronkelijk werd representeren vooral gebruikt mbt objecten. Daarnaast had het ook een
artistieke betekenis. Kunstenaars representeerden of beeldden personen, abstracte ideeën of
waarden uit. In de rechtsspraak raakte het begrip rechtspersoonlijkheid ingeburgerd. Een
corporatie kon optreden als een persoon.
Gelijktijdig ontstonden embryonale instellingen waar politieke representatie plaatsvond. De
adviesraden van pausen en koningen werden verruimd met personen die de verschillende delen
van de Kerk of het territorium representeerden. De laat ME Vlaamse
standenvertegenwoordiging die was samengesteld uit afgevaardigden die de grote steden
representeerden had een beïnvloedende stem in het gevoerde beleid. De gedeputeerden waren
afzonderlijk slechts woordvoerders van hun opdrachtgevers, maar samen representeerden ze
het volk of het land dat zodoende een stem kreeg in de politieke debatten.
Vanaf de 17E en meer bepaald vanaf de Engelse burgeroorlog, had vertegenwoordiging vooral
de betekenis die we er nu vaak aan geven : vertegenwoordigers van een volk of natie. Van dan
af werden vertegenwoordigende instellingen en volksvertegenwoordiging meer en meer
aangezien als een cruciale democratische praktijk en zelfs een democratisch recht. In de 19E
werd dat recht geïnstitutionaliseerd. Tijdens de daaropvolgende eeuw werd er verder gesleuteld
aan een goede organisatie van de vertegenwoordiging.
In een groot deel van de geschiedenis had het concept en de praktijk vertegenwoordiging niets
te maken met democratie. Hobbes is volgens Pitkin de enige politieke theoreticus die een
volledige ontwikkelde en systematische beschouwing van de betekenis van vertegenwoordiging
maakte. Het is geen vaag concept maar een dat met verschillende betekenissen en in
verschillende contexten wordt gebruikt. Het komt erop aan om elke visie op en benadering van
vertegenwoordiging te interpreteren. Vertegenwoordiging heeft dus wle een eenvoudige
identificeerbare betekenis : het aanwezig maken van iets dan niet aanwezig is.
Vertegenwoordigin bestaat dus enkel als mensen er ook in geloven.
In de 17E rees er discussie over de vormen die de relatie principaal – agent kan aannemen. De
vraag was wie hoe het volk kon vertegenwoordigen. De verspreiding van democratie in de 19
en 20E versterkte deze vraag. Er bestaat geen algemeen model, maar een aantal concurrerende
visies gebaseerd op eigen ideologische en politieke uitgangspunten. Moet een
vertegenwoordiger handelen voor of namens? Er zijn verschillende vormen van representatie
mogelijk. Aan de ene kant handelt een vertegenwoordiger enkel naa expliciete instructies van
zijn kiezers, aan de andere kant mogen vertegenwoordigers in alle vrijheid beslissen wat te
doen of denken. Volgens sommigen moeten we beide uitgangspunten combineren.
7.3. Vormen van vertegenwoordiging
Een vertegenwoordiger of vertegenwoordigende assemblee wordt tss het volk en de politieke
besluitvorming geplaatst. Wat maakt die tsspersonen tot onze vertegenwoordigers? Omdat we
dat zo overeenkomen, omdat de vertegenwoordigers op ons gelijken, omdat ze voor ons
handelen. Die antwoorden komen overeen met drie vormen van vertegenwoordiging :
vertegenwoordiging als formele structuur, als standing for en als acting for.
7.3.1. Vertegenwoordiging als een formele structuur
Een eerste vorm van vertegenwoordiging is terug te brengen tot de afspraak tss de
vertegenwoordigde (principaal) en de vertegenwoordiger (agent). Dit werd benadrukt door
Hobbes. Om te ontsnappen aan de permanente oorlog van alleen tegen allen, moet het individu
de macht overdragen aan een soeverein heerser en vervolgens diens wetten gehoorzamen. Wat
de soeverein heerser tot vertegenwoordiger van het volk maakt is de autorisatie. De
vertegenwoordigde is gebonden door de handelingen van de vertegenwoordiger nadat de eerste
de macht heeft overgedragen aan de tweede. Maar niet enkel de initiële overhandiging van
macht is cruciaal, ook het feit dat de vertegenwoordiger ter verantwoording kan worden
geroepen en dat de formele overeenkomst tss vertegenwoordigde en vertegenwoordiger kan
worden stopgezet. Het volk dient controle te hebben over zijn vertegenwoordigers en niet
enkel omgekeerd.
Vertegenwoordiging heeft een formeel component aangezoen er een afspraak is tss
vertegenwoordigde en vertegenwoordiger die beiden tot iets verbindt. De opdracht is beperkt
in reikwijdte en in tijd en wordt op een karakteristieke manier begonnen en beëindigd. Dat
laatste impliceert verkiezingen. Ze zijn essentieel in het vertegenwoordigingsproces want ze
verschaffen de vertegenwoordigers legitimiteit.
7.3.2. Descriptieve en symbolische vertegenwoordiging
Een tweede vorm focust op vertegenwoordigers, op wie ze zijn en waar ze voor staan. Wat
maakt dat een vlag of een koning een volk kan vertegenwoordigen is dat aan het obkect of die
persoon symbolische kwaliteiten worden toegeschreven. In descriptieve vertegenwoordeiging
wordt een accurate samenstelling van het vertegenwoordigend orgaan benadrukt. Het geheel
aan vertegenwoordigers dient een afspiegeling te zijn van de samenstelling van de bevolking.
Het samenstellen van het parlement vergt een actieve selectie. Uit de samenstelling van het
parlement kunnen we aflezen welke onderscheiden in de samenleving aanwezig zijn.
Directe democratie is het achterliggende ideaal. Representatieve democratie is de praktische
maar imperfecte benadering van dat ideaal. Descriptieve vertegenwoordiging wordt gehanteerd
als een manier om te vermijden dat vertegenwoordigers eerder hun eigen belangen zouden
behartigen ipv diegenen die ze vertegenwoordigen. Volgens Bentham was een parlement een
voorwaarde opdat het utilitaire principe van de maximalisatie van het eigen geluk niet zou
leiden tot het maximaliseren van het geluk van de regeerders. Volgens Mill is het parlement
ook een dam tegen het nastreven van het eigenbelang door de vertegenwoordigers. De
samenstelling van het parlement moet zo sterk mogelijk de samenstelling van de samenleving te
reflecteren. Deelname aan de democratisceh besluitvorming en het ontwikkelen van interesse
in publieke aangelegenheden zou leidern tot een hogere morele cultuur.
Het argument tegen descriptieve vertegenwoordiging is dat ze enkel oog heeft voor de identiteit
van de vertegenwoordigers en niet voor hun kwaliteiten om te vertegenwoordigen.
7.3.3. Substantiële vertegenwoordiging
Wat de vertegenwoordigers doen is de belangrijkste dimensie van vertegenwoordiging.
Substantiële vertegenwoordiging heeft betrekking op inhoud en op de handelingen die de
vertegenwoordigers stellen. Maar een vertegenwoordiger die handelt in het belang van de
vertegenwoordigden roept een reeks vragen op inzake de relatie tss vertegenwoordiger en
vertegenwoordigden. Wat moet er vertegenwoordigd worden, hoe wordt er het best
vertegenwoordigd en wie bepaalt wat in het belang van de vertegenwoordigde is? Afhankelijk
van de antwoorden ziet de vertegenwoordiger zijn rol als een gedelegeerde, of een trustee.
7.4. Modellen van vertegenwoordiging
7.4.1. Delegate model
Een delegate is iemand die gekozen wordt om te handelen voor een ander op basis van
instructies. Ze hebben een reeks orders en duidelijke instructies en handelen als gezanten
binnen een strikte delegatie en beschikken zo over een minimale ruimte voor het eigen oordeel.
Volgens dit lasthebbersmodel moet wat de vertegenwoordiger doet in overeenstemming zijn
met de wensen van het volk omdat het electoraat het best kan beoordelen wat in het eigen
belang is. Nadeel is dat de verkozenen worden gebonden aan deelbelangen en dus een beperkter
zicht hebben.
7.4.2. Trusteemodel
Een trustee is iemand die formeel verantwoordelijk is voor iemand anders zijn zaken en die
daartoe het vertrouwen gegeven is om zelf, naar eigen inzichten te handelen om die zaken goed
te beheren. Voor Burke was de essentei van representatie een morele plicht, het dienen van
kiezers door mature judgement en enlightened conscience : zij die opleiding en kennis hebben
moeten handelen in het belang van zij die minder fortuinlijk zijn. Men kan dit ook zien als een
pleidooi voor deliberative democracy of het belang van vrije discussie tss verkozenen in het
parlement. Vertegenwoordigers zijn notabelen die streven naar het algemeen belang. Het
parlement is een forum waar belangen van burgers worden verwoord en vervolgens met elkaar
verzoend worden tot een algemeen belang van de hele bevolking. De elitaire ondertoon is
evident : eens verkozen moeten vertegenwoordigers hun oordeel vormen onafhankelijk van de
kiezers. Vertegenwoordigers zijn als het ware een verlichte elite. Daarom mag een
vertegenwoordiger niet gebonden zijn aan de opinies van de burgers. Maar de invulling van de
rol van vertegenwoordiger als trustee leidt tot de vertegenwoordiging van de belangen van een
bepaalde groep of klasse in de samenleving.
De positie op de gedelegeerde-onafhankelijkheidsschaal hangt af van de metapolitics van de
vertegenwoordiger. Wanneer de vertegenwoordigers zich superieur aan de kiezers achten,
problemen een objectieve oplossing hebben en de nadruk op algemeen belang en algemeen
welzijn ligt, zullen de vertegenwoordigers zich eerder onafhankelijk opstellen. Wanneer
vertegenwoordiger en vertegenwoordigde gelijke capaciteiten hebben, wanneer lokale en
persoonlijke belangen moeten worden verdedigd tegen een bedreigende centrale macht en dat
de vertegenwoordigende functie ook bestaat in het bekritiseren van het regeringsbeleid dan
zullen ze zich eerder als een gedelegeerde gedragen.
Beide vormen sluiten vertegenwoordiging uit. Bovendien is er een zekere mate van afwezigheid
van vertegenwoordigde noodzakelijk voor vertegenwoordiging.
Deze trustee-gedelegeerde discussie leeft voort in de theorievorming over vertegenwoordiging.
Men probeert vertegenwoordiging te typologeren en men onderscheidt vier theorieën. De
vertegenwoordiger dient te handelen in overeenstemming met
- wat het electoraat wil
- wat in het belang is van het electoraat
- wat de natie wil
- wat in het belang is van de natie
Uit de praktijk zal blijken dat vertegenwoordigers verschillende rollen spelen.
7.4.3. Mandate model
Het mandaatmodel gaat niet langer om de aanduiding van individuele volksvertegenwoordigers
: die zijn gegroepeerd in partijen. De mandaathouder dient zijn kiezers door trouw te zijn aan
de partij en haar beleid. Via het uitvoeren van de partijlijk kan de verkozene de volkswil
vertegenwoordigen omdat de partij op grond van een algemeen programma door de kiezer
gemandateerd werd.
Politieke partijen spelen een cruciale rol. Vertegenwoordigers krijgen een mandaat van hun
politieke partij. De verkozenen moetn het partijprogrammma zo goed en zo uitgebreid mogelijk
uitvoeren en zijn verantwoording verschuldigd aan de bevolking voor hun daden. Het gedrag
van de vertegenwoordiger is gebaseerd op het partijstandpunt.
Het mandaatmodel veronderstelt een aantal voorwaarden. Het gaat er vanuit dat de kiezer
rationeel zijn stem uitbrengt op basis van het partijprogramma en dat de uitvoering van het
programma doorzichtig gebeurt en evalueerbaar is voor de kiezer.
Stellen dat vertegenwoordigers enkel de politieke partijstandpunten vertegenwoordigen strookt
ook niet met de realiteit. Ze vertegenwoordigen verschillende gehelen. Dit wordt voorgesteld
adhv concentrische cirkels. De binnenste cirkel is de persoonlijke achterban, iets ruimer de
primaire achterban, de derde cirkel zijn de kiezers en de buitenste cirkel de kieskring. Dit wijst
erop dat de vertegenwoordiger verschillende achterbannen heeft die hij vertegenwoordigt.
Verantwoordelijkheid tss bestuurders en bestuurden is complementair. Kiezers maken een
inhoudelijke keuze en duiden aan wie die keuze mag uitvoeren.
Dit model is waardevol omdat het recht doet aan het belang van politieke partijen in een
representatieve democratie. Een vertegenwoordiger heeft een dubbele loyauteit : hij is verkozen
op een partijlijst en heeft zijn mandaat te danken aan de partij, maar hij is ook
vertegenwoordiger van het volk en moet de kiezers vertegenwoordigen.
Het mandaatmodel wijst ons op het belang van politieke partijen, maar roept ook vragen op.
Volksvertegenwoordiging is niet louter de afbeelding van de opvattingen die bij het electoraat
leven. De discussie over bewegingsvrijheid van individuele vertegenwoordigers.
7.4.4. Resemblance model
Men concentreert zich op de vraag of de groep van verkozenen overeenkomt met de groep
kiezers die ze geact wordt te vertegenwoordigen. Vertegenwoordigers moeten de microkosmos
van de kiezers vormen. Deze visie wordt vaak geuit door radicaal linkse denkers die
ondervertegenwoordiging van groepen op sleutelposities aanwijzen als verklaring voor het feit
dat het beleid onvoldoende rekening houdt met deze groepen. Enkel mensen uit deelgroepen
kunnen de belangen van die mensen kennen en verdedigen.
Het gaat om representatie in een strikte zin. Maar zo'n samengesteld parlement zou conflictvol
zijn en wie vertegenwoordigt de ongeïnteresseerde kiezer?
7.4.5. Creatieve vertegenwoordiging
De graad van afhankelijkheid van de vertegenwoordiger ten aanzien van de vertegenwoordigde
speelt ook een belangrijk rol. Maar is de relatie tss vertegenwoordiger en vertegenwoordigde
gesitueerd in het verleden of de toekomst?
Bij verkiezing door belofte belooft de vertegenwoordiger een aantal dingen tijdens die
verkiezingen die hij, eens verkozen, wil realiseren. Er is weinig ruimte voor autonoom
optreden. Bij introspectieve vertegenwoordiging handelen vertegenwoordigers volgens interne
overtuigingen en principe. Dit wordt al gyroscopic gezien aangezien vertegenwoordigers zich
hier laten leiden door een intern kompas. Kiezers stemmen omdat ze verwachten dat de
persoon op een bepaalde, gewenste manier zal handelen gezien de principes en overtuigingen
van de vertegenwoordiger. Surrogaat vertegenwoordiging vindt plaats in het geval dat er geen
formele band is tss vertegenwoordiger en vertegenwoordigde.
Anticiperende vertegenwoordiging is een vorm die gericht is op het winnen van toekomstige
stemmen. De activiteiten van de vertegenwoordiger zijn gebaseert op wat hij denkt dat de
kiezer van de volgende verkiezing kan bekoren. De vertegenwoordigde wordt geconstrueerd
door de vertegenwoordiger. De belangen die worden vertegenwoordigd zijn een creatie van de
vertegenwoordiger die vervolgens hoopt dat de vertegenwoordigde zich hierin zal herkennen
en acties zal goedkeuren.
Saward stelt dat de vertegenwoordiger de vertegenwoordigde creëert net al zichzelf als
vertegenwoordiger en het publiek van die vertegenwoordiging. Vertegenwoordiging vindt
plaats door representatieve claims.
7.4.6. Vertegenwoordiging van bovenaf, van onderuit, vooraf en achteraf
Wanneer het zwaartepunt in de verhouding tss burger en vertegenwoordiger bij de burger ligt
is er vertegewoordiging van onderuit. Wanneer het initiatief uitgaat van de vertegenwoordiger
is er vertegenwoordiging vanbovenaf. Een tweede dimensie is het moment van controle.
Controle vooraf geeft aan dat de bevolking bij verkiezingen weet wat d epartijprogramma's en
wie de vertegenwoordigers zijn. Controle achteraf betekent dat de bevolking over het beleid
wordt geïnformeerd nadat het is uitgevoerd. Dan kan de kiezer dit beleid belonen of afstraffen.
Dit leidt tot vier categorieën van vertegenwoordiging.
Bij delegatie weet de bevolking vooraf wat ze wil. Bij responsiviteit moeten politici responsief
zijn en inspelen op de wensen van de politieke gemeenschap. Bij toelating word de werking van
de partijen weerspiegeld. Ze bieden een programma aan en vragen de kiezers om steun voor een
bepaald beleid. Bij verantwoording zijn de vertegenwoordigers relatief vrij. Ze zoeken naar een
gepaste reactie of geschikte oplossing bij een probleem. Achteraf leggen ze verantwoording af
voor de maatregelen die ze hebben getroffen.
De politieke overheid dankt haar legitimiteit aan een gunstige evaluatie van haar bestuur.
Legitimiteit is een kwestie van de output of van het product. De legitimiteit komt er nadat
burgers het gevoerde beleid achteraf hebben beoordeeld.
Verantwoording die politici afleggen aan hun kiezers is niet meer verbonden met de mobilisatie
van burgers vooraf. Verkiezingen gaat vooral over het verleden. Vertegenwoordiging moet zich
dus ook aanpassen aan de veranderende maatschappij en evoluties.
7.5. Representativiteit
Vandaag is er veel te doen over de crisis van de representatieve democratie. De legitimiteit en
effectiviteit van het vertegenwoordigingsproces worden in vraag gesteld. Burgers hebben een
laag gevoel van empowerment en staan wantrouwig. Poltiieke besluitvorming vindt steeds meer
plaats buiten het bereik van de representatieve instellingen. Door multi-levelgovernance is de
besluitvorming complex en ondoorzichtig. Macht is geëmigreerd naar sectoren buiten de strikt
politieke sfeer.
De kloof tss burger en politiek zou zich weerspiegelen in de samenstelling van een parlement of
gemeenteraad. Representativiteit is een normatief concept dat verwijst naar de mate waarin
vertegenwoordiging wordt gerealiseerd. Het heeft ook een formele, descriptieve en substantiële
dimensie.
7.5.1. Formele representativiteit
De representativiteit van de vertegenwoordigende instellingen kan worden ingeschat aan de
hand van wie het recht heeft om vertegenwoordigers aan te duiden en om als
vertegenwoordiger op te treden. Dit is gestegen sinds het ontstaan van de meeste
vertegenwoordigende democratieën.
7.5.2. Descriptieve representativiteit
Dit verwijst naar de mate waarin de samenstelling van de assemblee een afspiegeling is van de
samenleving die ze vertegenwoordigt. Ondervertegenwoordiging van maatschappelijke groepen
in het parlement wordt als minder democratisch beschouwd. Een gebrek aan representativiteit
kan het vertrouwen in en de legitimiteit van representatieve instellingen aantasten. De
samenstelling van een vertegenwoordigend orgaan zegt iets over de samneleving die het
vertegenwoordigt en de onderverdelingen die daarin belangrijk zijn.
Quota voor vrouwen was een belangrijke uiting van streven naar meer representativiteit. Quota
nemen verschillende vormen aan. Ze kunnen constitutioneel verankerd zijn, het onderwerp
van wetgeving zijn of vrijwillig door politieke partijen worden aangenomen. Quota worden
beschouwd als een tijdelijke maatregelijk. Ze leggen de verantwoordelijkheid voor een
evenwichtige samenstelling bij de samenstellers van lijsten, commissies, parlementen en
regeringen. Toch blijft het een controversiële maatregel.
Tegenargumenten zijn dat ze indruisen tegen het gelijkekansensprincipe, ze ondemocratisch
zijn vertegenwoordigers worden gekozen op basis van geslacht. Voorstanders benadrukken dat
het een noodzakelijk kwaad is. België heeft een lange traditie. In de '90 werden wettelijke quota
ingevoerd. De wet Smet-Tobback bepaalde dat max 2/3 van de kieslijst hetzelfde geslacht mocht
hebben. Later kwam er ook nog het pariteitsbeginsel.
Zijn quota succesvol? Als ze goed ingebed zijn in het kiessysteem wel. Maar het zijn niet alleen
quota, er werden ook andere kieshervormingen doorgevoerd die het aantal vrouwelijke
verkozenen kunnen verklaren.
7.5.3. Substantiële representativiteit
Een evenwichtige verdeling van de politieke mandaten over mannen en vrouwen is een zaak
van rechtvaardigheid en democratie. Het is belangrijk dat minderheidsgroepen deelnemen aan
de besluitvorming omdat ze de stijl en inhoud van de politiek zouden veranderen. Dit zou de
politiek dichter bij de burger brengen en omdat de belangen van de betreffende groepen dan
beter zouden worden behartigd. Dit is een brug tss descriptieve en substantiële
vertegenwoordiging.
Philips wijst op het belang van aanwezigheid : de aanwezigheid van leden van een groep
verhoogt de kans dat de belangen van die groep zullen worden vertegenwoordigd. Vrouwen
dienen aanwezig te zijn tijdens het besluitvormingsproces omdat op tal van momenten tijdens
het besluitvormingsproces dergelijke kennis en inzichten belangrijk kunnen zijn.
Het geheel van onderzoeken levert een genuanceerd beeld op van het samengaan van
descriptieve en substantiële vertegenwoordiging van vrouwen. De wetgevende activiteit
waarin de vrouwelijke vertegenwoordigers zich het duidelijkst onderscheideden was het
werken aan wetgeving tvv vrouwen. Maar de vraag rijst of er naast vrouwen ook andere
ondervertegenwoordigde bevolkingscategorieën moeten worden ondersteund.
8. Democratie en verkiezingen
8.1. Verkiezingen als cruciale fase van machtsoverdracht
Verkiezingen zijn een cruciaal onderdeel van de representatieve democratie. Democratie kan
ook zonder verkiezingen, maar dit is vaak voor kleinere gemeenschappen. Ook in een
representatieve democratie vinden we vormen van directe democratie terug
(volksraadplegingen, referenda). Die zijn aanvullend.
Er wordt aangenomen dat de concurrentie van rivaliserende groepen van potentiële leiders om
de sympathie van het volk, de beste techniek is om heersers te verplichten rekening te houden
met de belangen en wensen van bestuurden. Tijdens de verkiezingen vindt er een
machtsoverdracht plaats.
Het democratisch gehalte van een politiek systeem wordt doorgaans afgelezen aan de
organisatie en het verloop van verkiezingen. Als algemene criteria voor fair elections geldt dat
er niet te veel beperkingen mogen staan op de kandidaatstelling, elke kiezer heeft slechts 1
stem, voldoende administratieve ondersteuning, geen intimidatie van oppositiepartijen,...
Volgens Sodaro moeten verkiezingen betekenisvol zijn, competitief, vrij, geheim, eerlijk,
frequent, inclusief en gelijik zijn. Met betekenisvol wordt bedoeld dat de functie ernstige
autoriteit moet hebben. Er moet concurrentie zijn tss twee alternatieven.
Democratie is meer dan verkiezingen. Een van de inhoudelijke criteria is dat er duidelijke en
voldoende verschillen moeten zijn tss de politieke partijen. Vertegenwoordigende isntellingen
moeten ook de verschillen, verdeeldheid en conflicten die binnen de bevolking bestaan
weerspiegelen. Die conflicten en verdeeldheid zorgen ervoor dat politieke vertegenwoordiging
betekenisvol is. Zonder inhoudelijke verschillen is het keuzerecht van de kiezer uitgehold. Als
de principaal via zijn kiesrecht het beleid niet kan sturen, dan is zijn soevereiniteit uitgehold.
Partijen spelen in de democratie en tijdens de verkiezingen een bijzonder belangrijke rol. Ze
bemiddelen tss burgers en parlement. Zodra de verkiezingen achter de rug zijn, worden partijen
potentiële coalitiepartners.Verkiezingen zijn ook een groot breukmoment : voor de
verkiezingen bestrijden de partijen elkaar, daarna zitten ze samen rond de
onderhandelingstafel.
Het uitgangspunt dat burgers tijdens verkiezingen het beleid inhoudelijk kunnen sturen, is voor
kritiek vatbaar. Het systeem van opvolgers is formeel legitiem, maar laat een vieze bijsmaak.
De partijtop heeft via de lijstvolgorde en via de controle over de politieke propaganda een
invloed op de keuze van verkozenen. Ministers worden vervangen door hun opvolger.
Heel wat verkozenen nemen hun zetel niet op en blijven in de assemblee. Dit zijn
schijnkandidaten. Soms beslissen ze pas na de verkiezingen welke zetel ze opnemen. De macht
van het volk blijft tijdens de verkiezingen ook beperkt.
8.2. Kiesstelsels
Een kiesstelsel bestaat uit een reeks regels. De manier waarop electorale vertegenwoordiging
georganiseerd is en verkiezingen zijn daar een cruciaal onderdeel van. Er zijn ontelbare
variaties van kiesstelsels. Ze kunnen op verschillende manieren langsheed verschillende
dimensies worden gerangschikt. Kiessystemen zijn niet neutraal maar hebben duidelijke
gevolgen voor de werking van een politiek systeem.
8.2.1. Verschillende verkiezingstechnieken
Men deelt kiesstelsels in obv de electorale formule waarmee stemmen worden omgerekend naar
zetels : evenredigheid of proportionaliteit. Dan tss meerderheidsstelsel met volstrekte
meerderheid,
relatieve
meerderheid
en
evenredige
vertegenwoordiging.
Bij
meerderheidssystemen kan er ook een onderscheid worden gemaakt tss uninominale en
plurinominale systemen. In uninominale systemen is er in elke kieskring een zetel te verdelen,
bij plurinominale meerdere.
Een systeem is proportioneler dan een ander indien de zetelverdeling in de wetgevende
vergadering in het eerst kiessysteem meer overeenkomt met de verdeling van de voorkeuren
van kiezers dan in het tweede systeem.
Tot 1899 kende ons land een meerderheidssysteem. In 2003 kwam er een belangrijke
aanpassing : invoering van provinciale kieskringen en een kiesdrempel van 5%.
Dat eerste was een belangrijke beslissing. Partijen diende lijsten in per arrondissement, maar er
waren meer arrondissementen dan provincies. Met de hervorming werden enkele
kiesarrondissementen afgeschaft. Het aantal zetels die per kieskring verdeeld worden is een
belangrijk kenmerk van het kiessysteem.
Alle kiesstelsels kunnen worden gerangschikt op een continuüm van perfect proportioneel tot
extreem-niet-proportioneel. Landen met een grote kieskring zonder kiesdrempel en een
evenredige kiesdeling hebben een grotere proportionaliteit. Dit leidt tot vele verschillende
partijen in het parlement wat de stabiliteit niet ten goede komt.
Volgens het GB-systeem first past the post gaat de ene zetel die in het kiesdistrict te verdelen is
naar de kandidaat met de meeste stemmen in dat kiesdistrict. Wie een relatieve meerderheid
haalt vertegenwoordigt dat grondgebied. Dit wordt ook een single member district genoemd.
De kandidaat die de zetel haalt heeft zijn mandaat direct van de kiezers gekregen. Omdat een
eenvoudige meerderheid volstaat wordt dit ook majoritarian electoral system genoemd. Zo
ontstaat er een tweepartijen-systeem. Dat leidt ertoe dat de ene regeringspartij het beleid voert
zonder meerderhied van de stemmen, maar wel van zetels. Dit wordt ook single-party
government genoemd.
Het first past the post systeem kan ook worden toegepast bij plurinominale systemen. Partijen
stellen een lijst van kandidaten voor. De lijst met de meeste stemmen wint alle zetels.
In kiessystemen met een absolute meerderheid worden vaak twee ronden georganiseerd om tot
een absolute meerderheid te komen. Een voorbeeld hiervan is het Franse kiessysteem. Wie de
absolute meerderheid haalt in een kiesdistrict krijgt de ene zetel. Wanneer geen enkele
kandidaat een absolute meerderheid haalt moet een tweede ronde een winnaar opleveren.
In een proportioneel systeem wordt de verliezer toch in het parlement vertegenwoordigd. Om
zetels evenredig te verdelen zijn er verschillende methoden mogelijk : een quotum, een
minimumaantal stemmen... In België wordt er gebruik gemaakt van een delerreeks : systeem
D'Hondt.
8.2.2. Een kiessysteem in werking
Het ideale kiessysteem bestaat niet, maar meer proportionele systemen zijn democratischer dan
andere. Een proportioneel stelsel leidt tot coalitieregeringen, tot meer onderhandelingen en
compromis, een grotere representativiteit en legitimiteit van het beleid. De nadelen zijn vaak
het spiegelbeeld van de voordelen. Maar meerderheidssystemen met eenpartijregeringen
hebben ook voordelen : stabiliteit en een directere band tss verkozene en district.
In België bestaan twee zetelverdelingssystemen naast elkaar : bij D'Hondt wordt het
stemmenaantal van de partij gedeeld door 1-2-3-4 tot het maximaal te verdelen zetels bereikt is.
Bij het systeem Imperiali wordt de 1 overgeslaan. Dit bevoordeelt grote partijen.
Voor de verdeling van de zetels tss partijen die de kiesdrempel haalden hebben we een
stemcijfer nodig. Het is het cijfer dat het algemeen totaal van de geldige stembiljetten van een
lijst aanduidt. Dit cijfer wordt gedeeld door een reeks van getallen. Die quotiënten
rangschikken we in volgorde van grootte.
Daarna komt het erop aan om de zetels per partij te verdelen over de kandidaten die op de lijst
stonden. Voor de verkozenen worden aangewezen moeten de lijststemmen overgedragen
worden om het verkiesbaarheidscijfer te berekenen. Die worden overgedragen aan kandidaten,
te beginnen bovenaan de leijst. De lijststemmen worden gehalveerd, maar dit heeft geen grote
gevolgen. De eerste kandidaat krijgt uit de pot van lijststemmen zoveel tot hij met zijn
voorkeurstemmen erin slaagt het verkiesbaarheidscijfer van zijn lijst te bereiken. De
overblijvende stemmen worden overgedragen naar de volgende kandidaat.
Het verkiesbaarheidscijfer is het stemcijfer / het aantal bekomen zetels + 1. De resterende zetels
worden verdeeld op grond van de volgorde van het aantal naamstemmen die de kandidaten
behaalden.
In een democratie moet het volk een zo groot mogelijke invloed kunnen uitoefenen op hun
gelijken die hen besturen.
8.3. Wie is het volk?
Volksvertegenwoordigers vertegenwoordigen het volk, in theorie. In werkelijkheid
vertegenwoordigern ze hun kiezers. Het volk is het kiespubliek, maar het volk is ruimer dan het
kiespubliek, omdat niet iedereen mag stemmen. Maar als men het over het kiezerscorps als een
macht op zich heeft, moet er aan toegevoegd worden dat het gaat om een neutrale macht. Het
kiezerscorps is een intellectuele constructie die totaal verschillend zal zijn naargelang de inhoud
die men aan het begrip volk op een welbepaald ogenblik in een welbepaald maatschappijtype
geeft.
Wie mocht wanneer stemmen en maakte dus deel uit van de kiezers? Dit vindt men in de
kieswetgeving. De uitbreiding van het stemrecht moet worden gezien in samenhang met andere
wijzigingen aan het kiesstelsel.
De praktijk om de grenzen van een kiesdistrict in het voordeel van de eigen partij of het
behalen van de eigen zetel te tekenen is gerrymandering.
De kiestechnische, geografische indeling van the people is belangrijk voor de
machtsverhoudingen.
De visie op democartaie is bepalend voor de vraag wie via kiesrecht tot dat deel van het volk
mag behoren dat vertegenwoordigers mag aanstellen. De natie draagt de uitoefening van
volkssoevereiniteit over aan het parlement, waardoor er tss het volk, de natie en de
vertegenwoordigers een juridische band ontstaat : volkswil.
Wie mag er volksvertegenwoordiger worden? Tijdens de oprichting van België waren dat de
besten, degene die een belangrijke positie in de maatschappij bekleedden. Zij moeten een
beroep kunnen doen op hun rede. Het moet gaan om mensen die zich kunnen losmaken van
andere individuen, groepen en het kiezerscorps. De rede is de enige macht waaraan iedereen
onderworpen is. De politieke elite moest worden beperkt tot de bezittende klasse.
In 1831 kregen enkel mannen ouder dan 25 cijnskiesrecht. De kiescijns werd geografisch
gedifferentieerd en er werd een onderscheid gemaakt tss verkiesbaarheidscijns en kiescijns.
Slechts 1% van de bevolking was bij de oprichting van België stemgerechtigd.
In 1848 werd het cijns verlaagd tot een grondwettelijk minimum, waardoor het kiezerscorps
bijna verdubbelde. In 1883 mochten ook mannen met een zekere functie of diploma stemmen.
Deze versoepeling werd gecompenseerd door het capacitair stemrecht : stemrecht obv
capaciteiten. Dit kende verschillende variaties.
Dit capacitair stemrecht werd gecombineerd met kiesrecht obv rijkdom. In 1883 mocht wie
lager onderwijs had genoten of het kiesexamen had afgelegd stemmen bij de lokale
verkiezingen. Bij de introductie van het Algemeen Meervoudig Stemrecht werd ook een
capaciteitsstelsel ingevoerd als correctiemiddel. Mannen ouder dan 25 kregen in 1893 AMS.
Iedereen had een stem, men kon max twee extra stemmen verwerven. Vanaf dan werd ook de
opkomstplicht ingevoerd. Tijdens de periode van het AMS bezat de Katholieke partij de
volstrekte meerderheid in K&S.
Eind 1899 werd het meerderheidsstelsel vervangen door evenredige vertegenwoordiging.
Door de tweede grondwetsherziening kregen alle mannen vanaf 21 AES. Maar tijdens de
verkiezingen werd het illegaal toegepast, de grondwet was gewijzigd door een politiek akkord :
Het akkoord van Loppem. Na WO I zag de koning in dat er radicale veranderingen nodig
waren, wilde men de burgerlijke democratie, de eenheid van het land en de troon veilig stellen.
Het AES was een toegeving ingegeven door de vrees voor revolutionaire toestanden. Maar het
was ook een compensatie voor de opoffering en de miserie van de frontsoldaten in WO I.
Het akkoord van Loppem was van groot historisch belang. Het politieke systeem veranderde
van aard : enkel coalitieregeringen waren nog mogelijk. Dit deed ook de macht ontstaan van de
partijvoorzitters. Bovendien werden de electorale verhoudingen door elkaar gegooid.
In 1920-1921 kregen vrouwen het recht om te stemmen en verkiesbaar te stellen bij
gemeenteraadsverkiezingen. In juli kregen ze AES.
In 1969 werd de minimumleeftijd bij gemeenteraadsverkiezingen verlaagd tot 18. In 1981
gebeurde dit ook voor de parlementsverkiezingen.
Bij federale verkiezingen kunnen Belgen in het buitenland ook stemmen (sinds 1999).
Voor gemeenteraadsverkiezingen in 2000 konden EU-burgers ook stemmen. In 2004 werd het
vreemdelingenstemrecht goedgekeurd, maar zij hebben geen opkomstplicht.
Het debat over wie aan verkiezingen mag deelnemen stopt nooit in een democratie. Bovendien
is er heel wat strijd gevoerd hiervoor.
Opkomstplicht is geen stemplicht. Men moet zich verplicht aanbieden, maar men kan ook
blanco stemmen.
Een constante is de uitbreiding van het stemrecht. Democratie is nooit af : ze blijft slechts
overeind als er onophoudelijk over gepraat en aan gewerkt wordt.
9. Uitleiding : naar democratie zonder politiek?
Democratie behoort tot de meest gebruikte woorden van het politiek taalgebruik. Het is overal
en kent hoofdzakelijk aanhangers. Politiek en democratie zijn heel sterk met elkaar verbonden,
maar democratie duikt ook op buiten de poltiek. Politiek is ook ruimer dan democratie.
Democratie staat voor een reeks algemene normen, waarden en vrijheden.
Na WOII heerste er grote eensgezindheid over de wenselijkheid van een democratie. Vandaag
leeft het besef dat democratie niet evident is, dat het zeer kwetsbaar is. Daarom worden
remedies voorgesteld om de democratie tegen zichzelf te beschermen. Deze reflecties geven aan
dat democratie niet vanzelfsprekend is.
Democratie kent verschillende dimensies : rechten env rijheden, politieke participatierechten of
vertegenwoordiging en macht bij het volk.
Democratie als politiek regime kent minder aanhang. Burgers voelen zich machteloos maar
willen het bestuur in handen geven van experts. Burgers hebben geen vertrouwen in het feit
dat politici naar hen luisteren. Er is een paradoxale verzuchting naar democratie zonder
politiek.
Het anti-democratisch sentiment kan worden afgebakend. Het heeft betrekking op procedures
waarlangs die rechten concrete vorm en inhoud krijgen.
Velen zien het verval van de democratie ook in de verplaatsing van politiek als bindende
allocatie van waarden en in multi-level governance. Veranderende omstandigheden maken het
besturen ook steeds moeilijker vandaar de populariteit van good governance.
Beleidsprocessen zijn meerlagig georganiseerd en verschillende problemen hebben op vele
niveaus vertakkingen of kunnen slechts langsheed samenwerking tss verschillende niveaus
worden aangepakt. Maar ook rechtstreeks wordt de verantwoording verzwakt, omdat kiezers
geen controle kunnen uitspreken over niet verkozen internationale officials.
Niet enkel de toename en het toenemend belang van andere dan het nationale beleidsniveau
waarop democratische controle moeilijk is lijken de democratie te verzwakken. De politicus is
gereduceerd tot een mediërende actor tss publieke opinie en expertocratie. Toch blijft de
politicus de volle verantwoordelijkheid dragen voor het gevoerde beleid. De politiek is teveel
met zichzelf bezig en voert daardoor een politique politicienne. Het geheel van
maatschappelijke processen die attitude-en waardeveranderingen met zich meebrengen,
waardoor politieke instellingen met wantrouwen kampen ligt aan de oorzaak van de tanende
legitimiteit van de poltiek.
Het Belgische politieke bestel is ook uitermate complex. Toch komt men in de verleiding om de
zaken eenvoudiger voor te stellen dan ze zijn en dus de illusie te geven dat de plaats van de
bevolking in de instellingen groter is dan de instellingen aantonen. Politieke
vertegenwoordiging is er niet eenvoudier op geworden.
Hoofdstuk 11. Europese en internationale politiek
1. Europese Unie
1.1. Inleiding
Europese politiek is de laatste decennia belangrijker geworden. De EU is een van de
belangrijkste organisaties in Europa omdat ze bindende beslissingen kan nemen. Landen
moeten deze beslissingen volgen, anders krijgen ze een sanctie opgelegd. Maar Europese
integratie is niet in alle beleidsdomeinen even uitgesproken.
Europese integratie begont met de oprichting van de EGKS in 1955 door Schuman en Monet.
Men wilde het na-oorlogse Europa van onderen opbouwen. Men liet belangrijke onderdelen
van het beheer van de kolen-en staalsector over aan de bevoegdheid van een Hoge Autoriteit.
Daarnaast werd er ook een Raad van Ministers, een Europees Hof van Justitie en een
parlementaire vergadering opgericht. Met de verdragen van Rome werden Euratom en de EEG
opgericht. Sinds het verdrag van Maastricht spreken we van de EU.
1.2. Drie dynamieken
1.2.1 Uitbreiding
In het begin waren er zes landen betrokken bij de integratie : Fr, Dui, It, Bel, Nl en Lux. Nadat
blijkt dat dit een succes is willen GB, Dk, Ir en No zich toevoegen, maar dit stuit op verzet van
Charles de Gaulle. In 1973 volgt de eerste uitbreiding. Wanneer de dictaturen in Sp, Por en Gri
vallen komen zij ook bij de EU. In de jaren '90 is de EU met 15. Na de val van de muur is er de
vraag wat met de centraal-Europese en de Oost-blok landen? Daarom worden de Kopenhagencriteria geformuleerd. Wie lid wil worden moet over een goedwerkende markteconomie
beschikken, men moet een liberale democratie hebben en het land moet in staat zijn om de
bestaande Europese regels om te zetten in de eigen rechtsorde. In 2004 komen er 10 nieuwe
landen bij. Er wordt ook onderhandeld met Kroatië en Turkije.
Men is het er over eens dat de uitbreidingen voor 2004 een succes waren. Het leidde tot meer
stabiliteit, meer investeringen en een grotere afzetmarkt. De uitbreiding naar centraal en oost
Europa is meer omstreden.
Alle landen in de directe omgeving van de EU willen graag lid worden en willen daar
hervormingen voor doen. Maar de lidstaten worden ook geëuropeaniseerd. Dit wijst op de
invloed van de EU op de policy, polity en politics van staten. Het beleid wordt overgenomen,
maar de implementatie laat soms te wensen over. Talrijke nationale beleidsdomeinen worden
op Europese leest geschoeid.
Kan de EU wel ongelimiteerd uitbreiden? En zijn de huidige lidstaten bereid om ook middelen
te investeren in een snelle economische opbouw van minder welvarende kandidaten?
Er worden ook andere pistes uitgetest zoals het nabuurschapsbeleid. Dit is gericht op landen die
niet meteen een zicht hebben op toetreding. Dit wordt ook wel uitbreiding zonder instellingen
genoemd. Intensieve economische en politieke samenwerking maar men wordt geen lid. Het
gaat vooral over politieke dialoog, economische markttoegang en financiële hulp.
1.2.2. Verdieping
Vandaag de dag zijn er niet zoveel domeinen waarin geen Europese beslissingen worden
genomen. De EU heeft een sociaal beleid, een mobiliteitsbeleid, een asiel-en migratiebeleid en
werkt aan een buitenlands beleid. De EU heeft dus een enorme actieradius en die wordt bepaald
in de verdragen. Met de verdragen van Rome werd een douane unie gerealiseerd. Een eerste
grote herziening kwam er met de Europese akte en daarna Maastricht, Amsterdam en Nice.
Bevoegdheden werden naar Europees niveau overgeheveld wegens het besef dat afzonderlijke
lidstaten niet meer in staat zijn om bepaalde problemen elk voor zich aan te pakken.
De Europese integratie startte in een concreet en afgelijnd economisch domein maar geleidelijk
werden er meerdere domeinen bij betrokken. Het hoogtepunt hiervan was de euro.
Omdat het niet mogelijk is om elke beslissing unaniem te nemen zijn er domeinen waarbij de
meerderheid kan beslissen. Later kreeg het Europees Parlement medebeslissingsrecht.
Deze verdieping was voorspeld door het neofunctionalisme. Integratie start in een heel concreet
domein, waarbij het voor alle deelnemers nuttig is, maar geleidelijk zal blijken dat ook andere
domeinen beter op Europees vlak worden beheerd en er komt een spillover van bevoegdheden
naar andere domeinen.. Ook belangenorganisaties zullen zich op Europees niveau gaan
organiseren.
Toch gebeurt de bevoegdheidsuitbreiding niet zo automatisch door de gevoeligheid voor de
nationale soevereiniteit.
1.2.3. Gevoeligheid voor nationale soevereiniteit
Lidstaten zijn terughoudend om Europa meer bevoegdheden te geven, omdat dit een
soevereiniteitsoverdracht inhoudt. Men pleit eerder voor samenwerking dan voor integratie.
Ieder lidstaat houdt finaal zelf de touwtjes in handen en heeft vetorecht. Op deze manier
spreekt men eerder van een intergouvernementele manier van besluitvorming ipv
supranationale besluitvorming.
In sommige beleidsdomeinen kan de EU niet anders dan beslissingen nemen volgens de
intergouvernentele methode. Het intergouvernementalisme is de tegenpool van het
neofunctionalisme. Ze benadrukken dat lidstaten finaal hun toestemming moeten geven
vooraleer bevoegdheden naar het Europese niveau worden overgedragen. Maar ook dit
verklaart niet elke dynamiek van de EU.
1.2.4. Conclusie
Vandaag staat het Europese project voor grote moeilijkheden. Men vreest dat een verdere
uitbreiding een brug te ver zou zijn en er is ook nog de Europese grondwet.
Door het debat over de grondwet komen een aantal dynamieken aan de oppervlakte. De
klassieke links-rechtsdiscussie op socio-economisch vlak : is Europa te liberaal? Een andere
breuklijn heeft te maken met het democratische gehalt van de EU. Europese politiek is voor
velen een ver van mijn bedshow en de verkiezingen kennen een lage opkomst.
1.3. De belangrijkste instellingen in de EU
Het zijn de instellingen en de manier waarop zij functioneren die mee bepalen hoe het
Europese beleid er moet uitzien
1.3.1. Europese raad
Dit bestaat uit de staats-of regeringsleiders van de EU samen met de ministers van buitenlandse
zaken en de voorzitter van de Europese commissie. Zij zetten de grote lijnen uit. Hier worden
de prioriteiten bepaald en de historische knopen doorgehakt. Op dit niveau worden grote
compromissen gesloten. Meestal wordt er via consensus beslist.
Het voorzitterschap van de EU wordt voor zes maanden door een lidstaat uitgeoefend.
1.3.2. Eurpese Commissie
Deze bestaat nog uit evenveel leden als er lidstaten zijn. De commissie zorgt voor het dagelijks
bestuur van de EU. Het is meestal zij die wetsvoorstellen doet en ze is verantwoordelijk voor de
uitvoering van de Europese regelgeving. De commissie probeert ook in de gaten te houden of de
lidstaten de Europese regels wel correct hebben omgezet.
Ze beschikt over een administraten en in onderverdeeld in Directoraten-generaals.
Bij het uitschrijven van wetsvoorstellen is de commissie afhankelijk van allerhande netwerken
die haar assisteren.
1.3.3. Raad van ministers
De samenstelling is afhankelijk van het te behandelen onderwerp. Ze heeft een formele
beslissingsbevoegdheid en er is een sterke betrokkenheid van de ministers uit alle lidstaten. In
de meeste gevallen wordt er met gekwalificeerde meerderheid gestemd. Bij een aantal zaken
moeten de ministers nog steeds unaniem stemmen.
De werkzaamheden van de raad worden voorbereid door het Comité van Permanente
Vertegenwoordigers.
1.3.4. Europees parlement
Dit wordt om de vijf jaar rechtstreeks verkozen. De voorbije decennia heeft het EP aan macht
gewonnen en heeft nu medebeslissingsrecht. Ze kan voorstellen van de commissie amenderen
of wegstemmen. Het EP heeft ook een controlefunctie : parlementsleden kunnen vragen stellen
aan de commissie en de raad.
Het EP is onderverdeeld in diverse fracties. De twee grootste zijn de Europese Volkspartij en de
Sociaal-democratische fractie.
1.3.5. Hof van Justitie
Het Hof bestaat uit een rechter van elke lidstaat en kijkt toe op de naleving van de Europese
wetgeving en de juiste uitlegging van de verdragen.
Als een nationale rechtbank wordt geconfronteerd met Europese regels waarvan het niet
meteen duidelijk is hoe ze moeten worden uitgelegd, kan men de hulp van het Hof inroepen.
1.3.6. Adviesorganen : Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de
Regio's
Het Economisch en Sociaal Comité bestaat uit leden die verschillende belangengroepen
vertegenwoordigen en het maatschappelijk middenveld vormen. Het comité van de regio's
bestaat uit vertegenwoordigers van lokale en regionale overheden.
In feite hebben ze weinig invloed op de besluitvorming.
Het politiek systeem van de EU laat veel ruimte voor regionale overheden en NGO's om invleod
uit te oefenen. Men omschrijft dit als multi-level governance. Het beleid wordt op diverse
niveaus tegelijk gemaakt.
De EU is niet zomaar het instrument van nationale lidstaten, maar evolueert evenmin naar het
model van de klassieke Westfaalse staat.
2. Internationale politiek
2.1. Inleiding
Internationale politiek gaat over de relaties tss naties. Met de verschuiving van de soevereiniteit
van vorst naar volk, werd de bevolking voor het eerst een factor van belang in de
wereldpolitiek.
Er zijn veel theorieën binnen de theorie van de internationale betrekkingen. De klassieke
school is het realisme. Die beschouwt staten als centrale actoren en ziet wereldpolitiek als het
resultaat van staten die elk hun nationaal belang nastreven en daardoor met elkaar in aanvaring
komen. Men kan het voorstellen als een biljartspel : staten reageren enkel op impulsen van
buitenaf.
Een andere benadering is dat er tss staten niet alleen botsing en conflict is maar ook
samenwerking. Relaties tss staten zijn niet de belangrijkste elementen in internationale politiek.
Het constructivisme benadrukt een contextuele analyse : belangen en percepties zijn
afhankelijk van een specifieke context.
Macht is een van de bealngrijkste aspecten in de internationale politiek, dit wordt gebruikt om
belangen na te streven. Het resultaat van machtsstreven is een wereldorde : een afspiegeling van
de machtsrelaties tss de belangrijkste actoren van het internationale systeem.
2.2. De basisdynamiek van wereldpolitiek
Geen enkele wereldorde is definiteif. Na elk groot conflict nemen de overwinnaars als nieuwe
hoofdrolspelers het initiatief om een nieuwe wereldorde te creëren. Wanneer twee
mogendheden de wereldpolitiek beheersen spreken we van een bipolaire wereldorde. Wanneer
er meer zijn spreekt men van een multipolaire wereldorde. Wanneer alle macht geconcentreerd
is in een staat spreekt men van een unipolaire wereldorde.
Vraag is welke wereldorde het meest stabiel is. Hoe meer grootmachten, hoe groter de
onzekerheid. Maar dit kan ook leiden tot grotere voorzichtigheid bij besluitvorming.
Multipolariteit zou dan het stabielst zijn. Men zal eerst aftasten wat de mogelijkheden zijn en
rekening houden met de anderen om een doel te bereiken. Voor sommigen is bipolariteit het
stabielst : grotere onzekerheid maakt het waarschijnlijker dat besluitvormers verkeerd gokken
inzake de intenties en acties van anderen.
Unipolair wordt slechts door weinigen als stabiel beschouwd omdat er geen machtsevenwicht
is. Alleen macht kan macht neutraliseren. Het internationale systeem is steeds op zoek naar een
zekere mate van evenwicht. Wanneer een machtscentrum te sterk wordt is er een ingebouwde
neiging om het evenwicht opnieuw te herstellen. Een unipolaire wereldorde zal steeds een
ingebouwde dynamiek vertonen van samenwerking van alle overige grootmachten tegen de
sterkste.
De doelstellingen van grote mogendheden zijn steeds dezelfde : leidersrol veilig stellen en een
stabiele omgeving creëren om binnenlandspolitieke doelstellingen te realiseren.
Grote mogendheden hebben drie structurele bronnen van macht : militair, economisch en
politiek. Ontbreekt een van de bronnen, dan zal een grootmacht niet op een duurzame manier
de rol van grootmacht kunnen blijven spelen. De machtsbronnen hebben ook een dynamisch
karakter.
Internationale politiek kent een permanente dynamiek van verandering. Grootmachten streven
naar een stabiele wereldorde.
2.3. De actoren van de wereldpolitiek
Staten zijn de belangrijkste actoren van de wereldpolitiek. Maar ze zijn niet de enige actoren, er
zijn ook nog internationale organisaties.
De eerste formele wereldorganisatie is de Volkenbond. Dit was een revolutionaire organisatie.
Hij moest een centrale rol spelen bij de collectieve veiligheid. Men was tot het besef gekomen
dat het oude mechanisme van machtsevenwicht geen goede basis vormde voor vrede en
stabiliteit. Collectieve veiligheid was bedoeld als een alternatief voor machtsevenwicht tss
staten. Als een staat zou worden bedreigd, dan zouden alle andere staten het bedreigde land ter
hulp snellen. Dit werkte niet door het egoïsme van de lidstaten en werd in 1945 opgevolgd door
de VN.
Na WO II zijn de internationale organisaties sterk gegroeid : IMF, Wereldbank, EU,...
Het realisme ziet IO's enkel als fora waar staten elkaar ontmoeten, andere benaderingen zien
IO's als meer dan de optelsom van de lidstaten. De VN bezit macht die de organisatie toelaat om
meer te doen dan enkel de instructies van lidstaten op te volgen.
Andere theorieën wijzen op het belang van regimes. Regimes zijn dwingende omgevingen die
alle actoren in een bepaald keurslijf duwen.
In de jaren '90 ontstond de mondialiseringsthese die van oordeel was dat de globalisering een
nieuw internationaal systeem had gecreëerd met drie nieuwe actoren.
Subnationale actoren : regionale autoriteiten gaan op basis van een eigen rechtspersoonlijkheid
een diplomatieke activiteit ontwikkelen.
Supranationale actoren : De EU is een mondiale en autonome diplomatieke actor geworden. Zij
bezit een eigen internationale rechtspersoonlijkheid.
Anationale actoren : multinationale bedrijven, NGO's en de publieke opinie.
Wat NGO's betreft is hun toegenomen diplomatiek gewicht evident. Ze worden soms direct
betrokken bij de voorbereiding van mondiale VN conferenties, maar de impact is ongelijk. Ze is
afwezig in commerciële en economische dossiers, maar sterk op gebied van
ontwikkelingssamenwerking, leefmilieu en humanitaire aangelegenheden.
Ook de betrokkenheid van de publieke opinie is de laatste jaren sterk toegenomen en heeft
limieten geplaatst op de bewegingsvrijheid van de officiële diplomatie. Dit heeft geleid tot de
opkomst van de anders en anti-globalisme beweging. Die reageert tegen de homogenisering van
de samenleving.
Vele van deze nieuwe actoren zijn minder nieuw dan aanvankelijk gedacht. Kredietinstellingen
en havensteden hebben in het verleden een rol gespeeld in het diplomatieke verkeer. Ook pers
en NGO's hebben een voorgeschiedenis als diplomatieke medespelers. Er is een kwantitatieve
verandering aan de gang. Er zijn meer niet-statelijke actoren op de internationale scene
bedrijvig dan vroeger.
2.4. Wereldpolitiek in de 21ste eeuw
Een wereld is stabiel als zij geen grote onevenwichten vertoont en dus voorspelbaar is. Een
wereldorde zal stabiel zijn als de structurele bronnen van macht samenvallen.
De staat is opnieuw teruggekeerd naar het centrum van de politiek, maar de staat van de 21E is
niet gelijk aan die van de 19E.
De agenda van de wereldpolitiek kan het best worden vergeleken met een 3D schaakbord. Op
het bovenste bord vormen de klassieke interstatelijke militaire aangelegenheden de inzet. Het
middelste bord speelt met interstatelijke economische aangelegenheden. Het onderste bord
wordt gevormd door talloze transnationale aangelegenheden.
Op het bovenste bord zijn de VS oppermachtig. Hier kan men spreken van een unipolaire
wereldorde. Maar zij kan zich niet beschermen tegen aanvallen van buitenaf en is niet in staat
de oorlogen die zij begint op eigen kracht af te handelen.
Het economische bord is bipolair. De VS kunnen geen resultaten meer boeken zonder
instemming van de EU. De komende jaren zal het waarschijnlijk evolueren naar een
multipolaire orde met de komst van economische machtscentra zoals China en India.
Het onderste bord is kind van de mondialisering : ruimte-tijdcompressie. Dit betekent een
sterke toename van interdependentie tss regio's continenten en landen door de toename van
grensoverschrijdende communicatie, transport, handels-en kapitaalstromen gekoppeld aan
gedachte van een kleiner wordende wereld. Dit bord kent weinig hiërarchie en veel chaos. De
inzet zijn transnationale aangelegenheden. Allerlei soorten actoren, belangen en normen
doorkruisen elkaar. Hier wordt ook de vraag gesteld naar legitimiteit, macht moet altijd
gerechtvaardigd worden.
In de 21E zal het internationale systeem draaien rond staten die met elkaar kampen om macht
en invloed en op basis van wat zij zien als hun nationaal belang. Het zullen vooral de grote
staten zijn die vorm zullen geven aan de wereldorde. We zullen terugkeren naar een
multiepolair machtsevenwicht, maar het zal geen replica zijn van de 19E.
2.5. Uitleiding
Politiek is mensenwerk. Studie van politiek is studie van de manier waarop mensen vorm geven
aan hun omgeving, zowel de directe als de grote omgeving. Hiertussen bestaat geen waterdicht
schot.
Macht is belangrijk, maar niet het enige dat in rekening moet worden gebracht.
Internationale politiek draait om twee elementen : utopie en realiteit. Zij uiten zich in waarden
en macht. Hoe belangrijk macht ook mag zijn, het gaat altijd om meer dan dat.