hypatia, filosofe en martelares

HYPATIA,FILOSOFEENMARTELARES
DestadAlexandriëwerdgestichtdoorderaadselachtigekrijger-koning
Alexander,diedoorzijnmilitaireveroveringen,politiekebehendigheiden
persoonlijkewildriecontinentenbijeenbracht.
Misschienwashetprofetischdatzijn
grafinAlexandriëwerdgeplaatsten
nietinMacedonië,zijnlandvan
herkomst.Zijnrijkvielsneluiteen,
maardeverschillendedelenbleven
langbestaan,endatkantegelijkertijd
opzoweldekrachtalsde
onvolledigheidvanzijnvisieworden
teruggevoerd.
Hetiseenironievanhetlotdatzijn
GrieksetaalverwanteninAthene,nog
lijdendonderdeverplichtingeen
barbaarsekoningtehebbenmoetendienen,vanzijnambitiesendwaasheden
eenzwartbeeldophingen,terwijldievanEgyptischofPerzischbloedinde
legendenvan‘Iskander’wezenopzijndapperheid,zijnedelmoedigheid,zijnzin
voorrechtvaardigheidenzijnliefdevoordemensheid.
Alexandriëwasbestemdhetbrandpunttewordenvandetriomfenen
tragediënvandelateklassiekewereld,eenmicrokosmosvanhetintense
strevenvandemenselijkeziel,bekneldindetitanischekrachtenvande
cyclischegeschiedenis.InAlexandriëstonddegrootstebibliotheek(1)vande
wereldenhetMuseum(2).DePharos,eenvandezevenantieke
wereldwonderen,weesdewegnaardehavens.
ZoalseerderePtolemaeënuithaardynastiemaakteookCleopatravan
Alexandriëhaarhoofdstad,dieallebezoekersbetoverdeentwintigeeuwen
langhetvoorwerpvanstudieenbewonderingzoublijven.Alexandriëwerdhet
kruispuntvandewereld,waardeculturen,religiesenfilosofieënvan
GriekenlandenRome,PalestinaenPerzië,AfrikaenArabiësamenkwamen.
Daarwerddebasisgelegdvoornieuwehoogtenvanverdraagzaamheidenvan
vijandschap.
Wijkunnenheelwatlerenoverdemenselijkenatuurdoordegeschiedeniste
beschouwenvandezeuniekestad,dieineenwereldvansteedsgroeiende
chaoskosmopolitischwildeblijven.
Tegenheteindevandeeersteeeuwwarenalleelementenaanwezigdieerde
spilvandeWestersegeschiedeniszoudenvormen.ApolloniusvanTyanahader
onderwezenendeactiviteitenvandepriestersindeEgyptische,Griekseen
Romeinsereligieshervormdofnieuweimpulsengegeven.
HetwasdaardatPhiloJudaeusdeMozaïsche
filosofieendereligievandeThoraopnieuwhad
geïnterpreteerd,inhetlichtvanzijndiepzinnige
metafysischemystiek.Boeddhistischemonniken
haddenbinnenhaarpoortendeboodschapvan
Shakyamuni,deBoeddha,gepredikten
waarschijnlijkwerdhet'EvangelievanJohannes'
indezestadgeschreven.
Ofschoondegrotebibliotheekhadgeleden
ondereenfellebrandtoenJuliusCaesardestadveroverde,bleefzijinhet
gebiedvandeMiddellandseZeehetcentrumvangeleerdheid,enhetMuseum
dateraanverbondenwas,werdtoteeninternationaleuniversiteit,die
wetenschappelijkonderzoekenmathematischefilosofieondersteunde.
Indezearenavanschitterendeintellectueleactiviteitendiverserichtingenvan
spiritueletoewijdingkwamAmmoniusSaccaseenfilosofischebasisvoor
menselijkesolidariteitbrengen,dierekeninghieldmetindividuelevrijheiden
collectievegroei.Zijneclectischewijsbegeerte,zijn'Theosophia',weesopde
universeleeenheidvanallegrotereligiesenfilosofieën,onderweesde
methodevananalogieenovereenkomstenwenddedepythagorischplatonischemethodeaanomzijndiscipelendoorzelfuitgedachteen
zelfopgelegdeinspanningennaarhogerewaarhedentestuwen.
AlswaarachtigfilosofischerevolutionairstondAmmoniusbuitenhetMuseum
entrokzijndiscipelenaanuitderangenvanhendieinhuntraditionele
opvoedingnietgenoegspirituelevitaliteitvonden.Hijzettezijnmeest
vertrouwdeleerlingenerniettoeaaninAlexandriëteblijvenomereenschool
testichtenoflijnenvanintellectueelnakomelingschapteverwekken.
Demeestenonderhenvertrokkennaarhetbuitenlandomerzijnmethode
doortegevenenhaartevertalenindefilosofieënenreligiesvanhetRomeinse
imperium.
PlotinusstichtteinRomeeencentrumdatopdenduurviaProclus(3)de
AtheenseAcademienieuwlevenzouinblazen.Haarleraren,Plutarchus(4)en
Syrianus(5),volgdenhetstelselvanJamblichuszoalshij,Proclus,hetgeleerd
hadvanPorphyriusendezeopzijnbeurtvanPlotinus.Origenesintroduceerde
deanalogischemethodeendegeheimeleringenvanAmmoniusinde
christengemeenschap,preciesindetijdtoenzijeenregelrechteorganisatie
gingwordenals‘kerkvanRome’.
Longinus(6)brachtdegeestvanzijnwerkintoepassingopdepolitiek,de
regeringendediplomatie.ZolietAmmoniuseensubtielwerkendeindrukna,
veelmeerdaneengekristalliseerdeinstelling.Deinvloedhiervandeedzich
steedsmeervoeleninhetMuseum,datopdenduurdeAlexandrijnse
Academieonderzijnvleugelsnam.DezewerdonderTheon,enzijndochter
Hypatia,eenonafhankelijkeschool.
Ammoniusvertegenwoordigdeeenstel
ideeënwaaraandewestersewereld
trouwhadmoetenblijven.Hypatia
echtersymboliseerthet‘momentvan
keuze’,waaropvelenvoordeeclectische
wijsbegeertezoudenmoetenkiezenof
afglijdennaarspiritueleonwetendheidenmoreleverwording.
Hypatiawerdgeborenrondhetjaar370,inAlexandrië.Haarvader,Theon,
onderweeswiskunde,sterrenkundeentheoretischefysicainhetMuseum.Hij
observeerdepersoonlijkdezonne-eclipsenvan364en378enschreefboeken
overastronomieennatuurkunde,waaronderookeencommentaaropde
eersteelfhoofdstukkenvande'Almagest'vanPtolemaeus(7).Zijn
belangstellingvoordewiskundeendeastronomiestondinnauwverbandmet
zijnstudieindeboekentoegeschrevenaanHermesTrismegistus(8).
VandegeschriftenvanTheonisnietsovergebleven,maarhijwerdlangnazijn
doodnoggerespecteerdomzijngrotekennisenzijnscherpverstand.Theon
hieldzichzelfbezigmetdeopvoedingvanzijndochter,zodatookzijzeervroeg
metwiskundeenastronomiebekendwerd.Indeneoplatonischeschoolvan
AmmoniusslotendezestrengedisciplineszoweldemeetkundevanEuclidesin
alsdesymbolischebetekenisendeoccultevermogensvandezevenheilige
planetenendebetekenisvandezodiak.
Hypatiaheeftwaarschijnlijkrechtstreekskennisgenomenvande'Enneaden'
vanPlotinusendetheürgischeleringenvanJamblichus,envoorwatAristoteles
betreftmoethaarkennisvanzijnstellingenindietijdongeëvenaardzijn
geweest.Suidas
(9)schijntdemeningtoegedaandat
zijookin
Athenehadgestudeerd,onder
Plutarchusvan
Athene,diedeeersteneoplatonische
opvolgeraan
hethoofdvandeAcademiewas.Daar
zijongeveer
dertigwastoenPlutarchusdeze
functiebegon
waartenemen,ishetwaarschijnlijk
datzijhaar
omvangrijkekennisinAlexandrië
opdeed,onder
Theonenanderelerarenvanhet
Museum.
VanafhetbeginbleekHypatiabuitengewoonintelligenttezijnenovertrofzij
metgemakhaarmedeleerlingenMantuclasenHalmas.Haarbegripvande
pythagorischegetallenleer,diedeachtergrondvandefilosofievanPlato
vormde,werdbijhaardebasisvaneenethicadiezijinhaarleventoepastemet
grootzelfvertrouwenenzonderdeminstepretentie.Daarzijondermannen
wasopgegroeidensamenmetmannenhadgestudeerd,waszijinelk
gezelschapthuisenmetalletoestandenvertrouwd.Tochverkooszij,inde
geestvanApollonius,eenlevenvankuisheidindeongehuwdestaat.Vele
mannenwerdenophaarverliefdopheteerstegezicht.
Alleantiekeschrijverszijnheterovereensdatzijwondermooiwasendat
niemanddevergelijkingmethaarkondoorstaan,alsofdegodeneenfragment
vandeGoudenEeuwhaddenherschapendoorhaareenvoorkomentegeven
datdevolmaakteweerkaatsingvanhaarzielwas.
Hetwaseentijdwaarindevrouwnietbepaaldwerdaangemoedigdtot
onafhankelijkheidofpubliekefuncties.Tochtekendeniemandverzetaantoen
menhaarhetvoorzitterschapvandeAlexandrijnseAcademieaanbood.
OnderHypatiabeleefdedeAlexandrijnseneoplatonischefilosofiehaarmeest
schitterendeperiode.Ofschoonzijeenaantaldiscipelenaantrokdiehaarzeer
toegewijdwaren-Herculianus,Troilus,Hesychius,Olympius,Euoptius,
SynesiusenzijnjongerebroerEpiphanius(10)-volgdezijhetvoorbeeldvan
Ammoniusenstichttegeenpermanenteschoolrondhaareigenpersoon.
Synesiusvereerdehaar,enzijsteundehemhartelijkmethaarinzichtenraad,
zelfsnadathijbisschopvanPtolemaïswasgeworden.Zijconcentreerdehaar
aandachtophetonderrichtinhetopenbaarenoefendeeenuitzonderlijkgrote
invloeduitophetgecultiveerdepubliekvanAlexandrië.
Ondervertrouwde
vriendenen
volgelingengebruiktezij
eenhelewaaiervan
middelenomhun
aandachtopde
filosofietevestigen.
Jeugdigestudenten
voeldenzichsterktothaar
aangetrokken,onge-
twijfeldookomhaar
charme,bevalligheid
enschoonheid.Inplaats
vanhenomdeze
gemengdemotievenafte
wijzen,wenddezij
therapeutischemethodenaandieaanPythagorasenApolloniusherinneren.Zij
kalmeerdedevurigeemotievaneenvanhaarstudentendoormuziektespelen
diezijngedachtenpermanentverhelderde.
Toeneenanderehaarlichamelijkeschoonheidtezeerbewonderde,
shockeerdezijhemdoorplotshaarbevuildondergoedtetonenenopde
illusoirenatuurvanhetfysiekegebiedtewijzen.Tochweigerdezijniemand,
maarzijprobeerdedezieltegenezenendehogereaspiratiesteversterkenvan
allendietothaarkwamen.
DeopenbarelezingenvanHypatiatrokkeneentalrijkpubliek.Demensen
vondeninspiratieinhaarwelsprekendheidenbeheersingvandedialectiek.Zij
werdzobewonderdomhaarwijsheidenpraktischinzichtdatzijdevrienden
raadsmanwerdvanOrestes,dekeizerlijkeprefectvanAlexandrië.
HijwasgeborenbinnendeantiekeGrieksereligie,waslatertotchristen
gedoopt,enontplooidealsprefectzijnmerkwaardigepolitiekehandigheidom
deharmonieinAlexandriëtebewaren.Daarvoorwashetnodigdewereldlijke
ambitiesvandekerkintetomen,maardatluktehemniet.
Hypatiahadveelbelangstellingvoordesamenlevingendepolitiek,en
onderhieldnauwerelatiesmetdeAlexandrijnsecentravanmacht.Overde
leringenvanPlatoenJamblichusaanvaarddezijookgeenenkelcompromis.
Doordezedriekaraktertrekkenwerdzijhetmikpuntvandewoedeende
boosaardigheidvandekerkelijkehiërarchie.Hoewelgouverneursen
magistratenhaaromraadvroegen,speeldeHypatiageenpolitiekerolinde
engebetekenisvandatbegrip.Zijpastegewoondeplatonischedialectiektoe
opzoweldemaatschappijalsdewetenschap.
ZelfsterwijlzijhaaruiterstebestdeedomdewijsheidvandeAcademieinere
tehouden,ginghaarbelangstellingvoorwetenschapentechnologie
ononderbrokenvoort.TegenheteindevanhaartragischlevenzondzijSynesius
gedetailleerdeinstructiesvoordebouwvaneenastrolabiumeneen
hydroscoop(11).
Dekrachtenvandegeschiedeniswarenin
Alexandriëzeerhevig.Destadwaseenvande
gebiedengewordenwaardestrijdomdemenselijke
zielwordtuitgevochten.ToenkeizerConstantijnhet
christendomeenofficiëlestatusinhetRomeinse
Rijkverleende,hadhijkrachtenontketenddieveel
verdergingendanzijneigenbedoelingen.Die
verschuivingvandekeizerlijketrouwgafpolitieke
enfinanciëlesteunaandegroeiendekerk.
Inandereomstandighedenzoudatnietnoodzakelijktotenghartigdogmatisme
enmeedogenlozevervolgingenhebbengeleid.ToenAshokaboeddhistisch
keizervanIndiawerd,hadhijeenpolitiekegedragslijnvanuniverselereligieuze
verdraagzaamheidafgekondigd.Romekondiekansnietwaarnemen.Inde
legendenendegeloofsvormendiediepindeRomeinsepsychewaren
ingebouwd,wasRomevolgensderichtlijnenvandegodenopgebouwd.
Dekeizerwasookde'pontifexmaximus',debeschermervandeVestaalse
maagden,dieinhetcentrumvanRomehetaltaarvanVestabehoedden,de
beschermgodinvandehaard.Romewasmachtigomdathetopdesteunvande
godenkonrekenen,endaaromwashetnietmogelijkdestaatscultuste
scheidenvandeloyaletoewijdingaandenatie.
Eens,toenhetAltaarvandeOverwinning(Victoria)uitdeSenaatwas
verwijderd,lietendesenatorenallebezorgdheidomhetbelegerdewesterse
Rijkvallenomtepleitenvoordeterugkeervanditaltaar.ToendeByzantijnse
keizerhetopaandringenvanAmbrosius(12)definitiefhadlatenweghalen,
maaktenverscheidenesenatoren,zelfsvergezelddoorfilosofischeatheïsten,
dereisnaarByzantiumomeraandevoetenvandekeizertevallenenwenend
deterugkeervanhetaltaaraftesmeken:zijvoerdenaandatdegodenRome
aandechaoszoudenoverleverenindienRomeaandegodenverzaakte.
Dekerkgingnuzeerverinhetbestrijdenvanallemogelijkedissidentie.Ten
eerstestondzijeropdatdepolitiekeloyaliteit,zoalsdetraditiehethadgewild,
ookverdermetdestaatsgodsdienstzouwordengeassimileerd.Trouwaande
staatkondusnietzondertrouwaandekerk,enzijmaaktevanelknietchristelijkreligieusengagementeenvormvanverraadaandestaat.Ten
tweedebaseerdezijdeversterkingvanhaarinstellingenopwelbepaalde
houdingen:dedienarenvandestaatmoestenhaaropvattingenoverde
goddelijkeopenbaringerkennen,deletterlijkeinterpretatievandeHeilige
Schriftaanvaardenentrouwzijnaandehiërarchievandebisschoppen.Opdie
manierwerdenallemeningsverschillenmetdeinstructiesvandebisschopvan
RomeofdievandeByzantijnsekeizertotketterijverklaardenonbarmhartig
vervolgd.Dekeizerbehielddetitelvan'Pontifexmaximus'.(13)
Op28februari380,toenHypatianogeenkindwas,
vaardigdekeizerTheodosiusIeenedictuit,waarbijdehomoousiaanseleer(14),ditwilzeggendatGoddriepersonenin
éénis(Vader,ZoonenHeiligeGeest),deofficiëleleervande
kerkenhetrijkwerd.Ditwashetbeginvaneenstug
dogmatismeenvandetotalescheidingtussenmensenChristus.Jezusmocht
nietmeerbeschouwdwordenalsvoorbeeldigmenselijkwezendatgoddelijk
geïnspireerdwas.
HijwerdnutotdevleeswordingvanGodzelfverklaardenditsneeddekerk
noodgedwongenafvandeantiekeWijsheid,belichaamdindeopeenvolging
vandeLerarenderMensheid.
DevolgelingenvanArius(15),diegeloofdendatJezusgeborenwasalsmens
maartotvolledigedeelnameindeGodheidwerdverheven,werdenuitde
kerkenenkloostersvanConstantinopelverbannen.GregoriusvanNazianze
werderbisschop,enin381verklaardehetconcilievanConstantinopelde
totaleoorlogaandeketterijdooralleniet-roomsekerkdienstenteverbieden.
Deedictenvan4en20mei383verklaardendatzijdietothetheidendom
zoudenterugkerenallerechtoperfenisenbeheervanhuneigenrijkdommen
enbezitzoudenverliezen.Indienhunnabestaandengeenchristenenwaren,
zoudenhuneigendommenaandestaatkomen.DoorhetgeheleRomeinserijk
heenbegonnendebisschoppen,vaakeenbronvanverlegenheidvoor
christelijkeschrijvers,dezeedictentegebruikenomtempelstevernielen,
heiligegrondteplunderenenbloedigeaanvallentegendeniet-christelijke
bevolkingterichten.ErkwameninConstantinopelberichtenbinnenover
ernstigetoestandeninAntiochië,Petra,Gaza,HeliopolisenArcopolis,maarde
regeringdeedgeenpogingenomdesituatieinhetrijkteverbeteren.
Theophilus,debisschopvanAlexandrië,greepdegelegenheid,gebodendoor
denieuwekeizerlijkewetten,aanomfanatiekemonnikenuitdewoestijnen
eenbontemengelingvanwoestelingenzonderpreciezereligieuze
overtuigingenbijeentebrengenenbrachtzijnaansporingentenuitvoer,alles
tehatenentevernielenwatheidenswas.In391plunderdeTheophiluseen
inwijdingstempelvanDionysusentrokmetdeheiligevoorwerpeninstoetdoor
destratenvanAlexandrië.Dediepverontwaardigdeburgerswierpenstokken
enstenennaardedadersvandezeheiligschennisenbarricadeerdenzichinhet
Serapeum,degrotetempelvanSerapis.Dechristenenvielendetempelaan,
vernieldendeheiligdommenenverbouwdendetempeltotkerk.
Hoeweldemagistrateninnaamvandekeizerdeordemoestenhandhaven,
dedenzijnietsomniet-christelijklevenenbezittebeschermen,ende
bisschoppenkregenmeerenmeerhetbestuuroverwereldsezakeninhanden.
Tussen407en415verordendekeizerArcadiusdeverbeurdverklaringvanalle
tempelvoorwerpen,deverbanningvanniet-christelijkepriestersende
ontbindingvanalleheidenseverenigingen.Theophilusstierfop15oktober412
enzijnneef,Cyrillus,namhetambtvanbisschopvanAlexandriëopzich.Hij
stondreedsbekendalseenberuchtenajagervanmachtenwaseven
gewetenloosalszijnoom,zonderechterdiensdeugdentehebben.Regelrechte
aanvallenwarenhemnietgenoeg:hijprobeerdeooktweedrachttezaaien
onderdegenendiehijhaatte.
OpeendagtoenOresteseenopenbare
vergaderinghield,brachtCyrillusdewraaklustige
jodenhaterHieraxertoe,deprefectaanteklagen
alseenvijandvanhetrijk.Deaanwezigejoden
herkendenHieraxterstondenriepenomzijnaanhouding.Orestesnamhemonderdeartikelenvan
dewetgevangen,maarnulietCyrillusdeleiders
vandejoodsegemeenschapbijhemontbiedenen
hieldhenverantwoordelijkvoordeaanhoudingvandeze‘goedechristen’.
Cyrillusdreigdemetstrengetegenmaatregelen.Woedendslopendejoden
‘snachtsdestadbinnenenbegonnenteroependatdekerkvanAlexandriëin
brandstond.Toendechristenenongewapendbuitenliepenomhetvuurte
blussen,wierpendejodenzichophenenranseldenhenaf.Dedagdaarop
leiddeCyrilluseengrotebendechristenennaardesynagoog,dreefdejodenuit
destadenplunderdehungebouwen.
Oresteswaswoedendomdezeschandelijkeaanmatigingvandecivielemacht
enzondeenscherpeprotestnotanaarConstantinopel.Cyrillussteldeeen
zorgvuldiggekozenafvaardigingsamenombijdekeizerexcusestegaan
aanbiedenendeedenkelevredelievendegebareninderichtingvanOrestes,
maardeprefectverteldezijnvriendendathijCyrillusmeervreesdealsvalse
vrienddanalsopenlijkevijand,endekeizerdeedzoalsgewoonlijkniets.Zelfs
later,toenOrestesdooreengroepchristenenwerdaangevallenengeslagen,
bleefConstantinopelhetstilzwijgenbewaren.Alleendemeeststompzinnigen
zoudenniethebbeningeziendatHypatiaindezeduisterehaardvansmeulende
emotiesdevlammendetoortsvanwaarheidendeugdzaamheidwas.
Cyrilluserkendehaarhoogstaandemorelekrachtenwistdatalleenzijeen
bolwerktegenzijnambitieskonvormen.
TendeleomhetOresteslastigtemaken,enanderzijdsomdatzijneigenleven
enzijndadeninvergelijkingmetdeharezoarmoedigwaren,begonhijinhet
openbaartegenhaartestoken.Deverklaringvoorhaarvreselijkedoodvarieert
vanschrijvertotschrijver,maaroverdeomstandighedenzijnallenheteens.
Hesychiusschreefdatzijwerdgedoodomredenvanhaarkennisvande
astronomieeneenanderevroegegeschiedschrijverdatzijstierfvoorde
wijsheid.Daardemeedogenlozepolitiekvandebisschoppenopeen
dogmatischeopvattingvandegeschiedenissteunde,vormdedekennisvan
Hypatiainderdaadeenbedreigingvoorhen.Zijwistdatdekerkmethaar
steedsgroterwordendeverzamelingvanheiligen,ritenenrelikwieënmeeren
meervatkreegopdebijgelovigeelementenonderdeheidenseboerenende
onopgevoedeklassen.
Dekerkverwierpdewijsbegeertediehadkunnen
verklarenhoedemariolatrieontstolenwasaandecultus
vanIsisenhoedeastrolatriedeEgyptischeen
Babylonischeastronomiehadgeplunderd.Hypatiajoeg
Cyrillusangstaanomdatzijwistdatdechristelijke
aanspraakophetexclusievekaraktervandeleringeneen
leugenwas,endatopenbaringnooituniekkonzijn.
SuidasrapporteerdehetverhaalvanDamascius(17)over
debijzondereomstandighedenwaarinHypatiadedoodhadgevonden.Cyrillus
wistdatzij,wegensdebeperkingenopgelegddoordenieuwewetten,inhet
openbaaralleenmaarlezingenkonhoudenoverAristotelesenoverde
wiskunde,endatzijontmoetingenhadmetkleinegroepenvanleerlingenom
PythagorasenPlato,AmmoniusenPlotinustebestuderen.Opeennamiddag
van415kwamhijnaarhaarwoningenvonderverscheideneofficierenvande
wachtenbekendepatriciërs,dieschijnbaarbijhaardeurtewachtenstonden.
HijvroeghunnaarhunbedoelingenentoenzijhemverteldendatHypatiaeen
filosofischevergaderinghield,ontstakhijinhevigewoede.Opdatogenblik
besloothijdatzijzousterven.
Volgensdevijfde-eeuwsehistoricus
Socratesvieleenbendechristenenhaar
wagenaantoenzijterugkeerdevaneenrit.
Zijtrokkenhaaropdegrond,enzonderdat
zijhaarkalmteverloorofookmaareen
enkelwoordsprak,sleurdenzijhaarnaar
deCaesarionkerk,waarzijhaardekleren
vanhetlichaamrukten.Vlakbijhetaltaarwerdzijgegeseldenmet
potschervenbewerkttotzijdoodwas.Menschraaptemetoesterschelpenhet
vleesvanhaarbeenderenenhaarlichaamwerdverbrand.ZowerdHypatia
gedoodomhaarintellectueleenmoreleadelenwerdinAlexandriëhetlicht
uitgedoofd.
Synesius,haartoegewijdediscipelenbisschopvanPtolemaïs,hadtotheteinde
toeeenlevendigebriefwisselingmethaargevoerd,enhetfeitdathijin
hetzelfdejaarstierf,heeftmeerdanéénantiekeauteurdoenvermoedendat
zijndoodmisschienhetantwoordwasvaneengebrokenhartophetnieuws
vandievreselijkemoord.(18)
MetdemoordopHypatiahadAlexandriëdekansverspeeldvooreenwereldte
werkendieopmenselijkesolidariteitenbroederschapzouzijngericht,inplaats
vanhetpadvantwistenstrijdtekiezendatnogtotophedenvoortduurt.
Plutarchus,diedeleidingvandeAcademieinAtheneopzichhadgenomen,
zondHiërocles(19)naarAlexandriëomdaarhetvoorzitterschapvande
Academiewaartenemen.HoewelHiërocleseenedelenoprechtmanwas,was
hijgeenorigineledenker.HijprobeerdeeencompromismetCyrillustesluiten
doorhetplatonische'Agathon',hetGoede,enhetplotiniaanseEnete
verchristelijken,maarzelfshijwerdomzijnfilosofischeopvattingeninhet
openbaargegeseld.
NahemkwamHermias,eendiscipelvanSyrianus,enlaterAmmonius,een
leerlingvanProclus.Zijconcentreerdendeschoolmeeropstudievan
Aristoteles.Olympiodorus(20)probeerdedewijsbegeertevanPlatonogin
standtehouden,maartoenhijkortna565stierf,gingdeschoolinchristelijke
handenoveronderEliasenDavid,commentatorenvanAristoteles.
Hunopvolger,Stephanus,verhuisdein610naarConstantinopelomerhoofd
vandenieuweKeizerlijkeAcademieteworden.
OfschoondeAlexandrijnseAcademietoennogslechtseenschaduwvanhaar
vroegereluisterwas,gingzijvoortonderdaktebiedenaanneoplatonische
wijsgerentotdestadin641doorArabischeMoslimswerdingenomen.
H.P.Blavatskymerktopdat,daardeAcademievandeleringenvanHypatia
afgewekenwasnaardescholastiekefilosofievanAristotelesendoorde
genadelozestrijdtegendeketterijindekerk,dezadenwerdengelegddiede
religievanMohammedzoudenvoortbrengen.Dezezouoverdechristelijke
wereldmethaareigentactiekeenschrikbewindvoeren,enalseengrijnzende
spiegeldespotdrijvenmetdeeenheidenwelwillendheidvan‘deuniversele
kerk’,opgerichtoverhetbloedendegebeentenvanhendiehetwaagden
dissidenttezijn.
DedoodvanHypatiabetekendeheteindevaneentijdperk,maarhaarlegende
enhaaridealenkondennietwordenuitgewist.Zelfsinhetmiddeleeuwse
Byzantiumwerdzijhetmodelvoordewelopgevoedevrouwensindsde
Renaissancewordtzijgevierdingedichtenenromansalsdeschitterende
herinneringaanhetideedatelkmensvroegoflaateenlevenzalleiden,gewijd
aanhetGoddelijkebinneninhem.Hypatiawerptnogsteedshetlichtvaneen
goddelijkeverschijning
indeschemerigehallen
vandemenselijke
odyssee.Hetzijnslechts
verspreidefragmenten
vandatlichtdiehieren
daarindemenselijke
geschiedenisstaan
opgetekend.
Vertaalduit‘Hermes’vanaugustus1980,JaargangVI,nummer8,pp.373-381,
ConcordGrovePress,SantaBarbara,California,USA.
(1)DeAlexandrijnseBibliotheek:wetroffenalsbijtoevalinhetnummervan
januari1989vande‘UNESCO-Koerier’daarovereenzeerinteressantartikel.
Bibliothekenzijnvoordemeestetheosofenvoorwerpvanonuitputtelijke
belangstelling,voorandereneennoodzakelijkkwaad,eigenlijkeenvande
uitwassenvanhet‘lagerManas’,dietothetminimummoetenwordenbeperkt.
DeAlexandrijnsekonbogenopeentraditie:Alexanderwasleerlingvan
Aristotelesgeweest,endezebezatreedseenberoemdeverzamelingboeken,
dieinv.86Chr.doorSullanaarRomewerdgezonden.InAthenewerdeen
openbarebibliotheekopgerichtin330v.Chr.,bijdecreetvanLycurgus.
DeEgyptischebibliothekenwarennogveelouder:deoudstedieinde
geschiedenisboekenstaatvermeld
isdievanSjepsekaf,2575v.Chr.En
alletheosofenwetenwelke
fantastischedingenMevrouw
Blavatskyzegtoverdevaak
onderaardsebibliothekenvande
‘Mahatmas’inIndiaenTibet.De
Alexandrijnsebibliotheekvolgdehet
voorbeeldvanPergamonenwerdgesteunddoordePtolemaeën,
afstammelingenvaneenvandevoornaamsteluitenantsvanAlexander.
Rond280v.Chr.moetzijreeds+500.000‘rollen’hebbenbezeten.Hetaantal
rollenofboekenliepoptot700.000,endeeerste,gedeeltelijkevernielinghad
plaatstijdenseenbrand,nadeveroveringvanAlexandriëdoorJuliusCaesar,in
48/47v.Chr.MevrouwBlavatskybeweerdedatdevoornaamstewerken
kondenwordengered,omdatertoennetverbouwingenaandegangwarenen
eenaantalwerkenelderswasopgeslagen.Debibliotheekkreegopnieuwte
lijdenonderdechristenen(Theophilus,390),enlateronderdeveroveringen
doordeArabieren.Interessantedetailsin‘AlexandriaandherSchools’,
‘Theosophy’,Vol.25,p.5-13;metenigvoorbehoudwatdehistorische
accuratessebetreft.
(2)Museum:het‘Mouseion’(gewijdaandeMuzen),oorspronkelijkbedoeld
omerdegeleerdenondertebrengendieopkostenvandestaatdaarhun
onderrichtgaven.
Deconstructievandituitgestrektegebouwwerdgefinancierddoorde
Ptolemaeën.Deprofessorenenstudentenbeschiktenoverdebibliotheek,
verdeeldoverhet'Bruchium',dekoninklijkepaleizen,enhet'Serapeion’,de
tempelgewijdaanSerapis,devoornaamstegodheidvanAlexandrië.
(3)ProclusofProklos:bijgenaamdDiadochos,geboreninXanthos(Lycië)rond
411,overledenin485.HoofdvandeplatonischeAcademieinAthene.Navolger
vanPorphyriusenJamblichus.LeerlingvanPlutarchusvanAtheneenvan
Syrianus.Eenvandebelangrijkstevertegenwoordigersvandeneoplatonische
school,doortheosofenzeergerespecteerd.Eénvandekomendeafleveringen
gaatoverhem.
(4)Plutarchus:hetgaathiernatuurlijknietomdeberoemdePlutarchusvan
Chaeronea,45-125,schrijvervandebekendeparallellelevensvanbelangrijke
GriekenenRomeinenenookvanongeveertachtigfilosofischeopstellen,maar
omPlutarchusvanAthene,ca.350-433,leraarvanProclusenvanSyrianusen
hoofdvandeAcademie,onderdesterkeinvloedvanPlotinus,duseenechte
neoplatonist.Helaasbezittenwegeenartikeloverhem.
(5)Syrianus:LeerlingenopvolgervanPlutarchusalshoofdvandeAtheense
Academiein431en432;leraarvanProclusenvandeHermiasdiedeleiding
vandeAlexandrijnseAcademieopzichzounemen.Aanhangervande
pythagorisch-platonisch-plotiniaansetraditie.
(6)Longinus:CassiusL.,ca.213-Athene273,Griekseneoplatonist,redenaar,
filoloog,raadsheerofministervankoninginZenobiavanPalmyra,diehijtot
opstandtegenRomeaanzette.Nahaarnederlaagwerdhijopbevelvankeizer
Aurelianusterdoodgebracht.LonginuszoueentijdlangonderAmmonius
Saccashebbengestudeerd,tenminsteindienmenbepaaldedingenaanvaardt
dienualgemeenontkendworden:a)DezeLonginusisschijnbaarnietde
schrijvervanhetprachtigeliterairewerk,‘Overhetsublieme’('perihypsus'),
waarin‘Ammonius’wordtvermeld(XIII,3);b)de‘Ammonius’waarvansprakeis,
zounietAmmoniusSaccaszijn,maareenandereAmmonius,discipelvan
Aristarchus.Hetverhaalvandeidentificatiewordtuitdedoekengedaaninde
inleidingtotdeFransevertalingvan'perihypsus':‘Dusublime’,HenriLebègue,
Paris,‘Lesbelleslettres’,1965.
(7)Ptolemaeus,Claudius,Griekseastronoomenwiskundigedieindetweede
eeuwinAlexandriëleefde.Hijmoetgestorvenzijnna161.De‘Almagest’iszijn
voornaamstewerk.Hetbevatdebewegingsleervolgenshetgeocentrische
stelsel.DenaamisgegevendoorArabischevertalersenbetekent‘Het
grootste’,vanhetGriekse‘megistos’.DezePtolemaeusnietteverwarrenmet
deprinsenvandezelfdenaam,dievan305tot44v.Chr.overEgypteregeerden
envanwiePtolemaeusLagiofSoterdeeerstewas.HijwaseendervoornaamsteveldherenvanAlexanderdeGroteenkreegnadiensdoodLibiëenEgypte.
(8)HermesTrismegistus,ofdedriemaalgroteHermes:vergriekstenaamvan
deEgyptischewijsheidsgodThothofToth(MercuriusbijdeRomeinen),dieook
alsgodvanhetgeschrift,degetallenendeboekengold.Totindezeventiende
eeuwdachtenvelendathijdeschrijverwasvandezeventientraktatendiehet
'CorpusHermeticum'vormenendie‘openbaringsgeschriften’heten,namelijk
eenopenbaringdoorHermesTrismegistus.Erbestaanveleuitgavenvandeze
teksten,dielangalsdeschatkamervandemystiekefilosofiewerden
beschouwd.OokG.R.S.Mead,diesecretarisvanMevrouwBlavatskywas
geweest,bezorgdeeenversiebijdeTheosofischeUitgevers(indriedelen,
1906).Voorzoverwijwetenishetbelangrijkstewerkoverditonderwerpvan
paterA.J.Festugière,O.P.,‘Larévélationd'HermèsTrismégiste’,Paris,
Gabalda&Cie,1950-1954,invierdelen,samenmeerdan1600bladzijden.
(9)Suidas,eigenlijkSuda:naamvaneenantistoichischgeordendlexicon,
vermoedelijkinConstantinopelontstaanrondhetjaar1000uiteenenormrijke
bibliotheek.‘Antistoichisch’betekentniet‘alfabetisch’,maar‘volgensdeorde
vandefonetischewaardevanklinkersentweeklankeninhetByzantijnsGrieksealfabet’.
(10)DeleerlingenvanHypatia:hetartikelishierenigszinsonduidelijk.Troilus
vanSidestondbekendalssofistenredenaar.HijwasbevriendmetSynesiusen
stichttelatereenschoolinConstantinopel.HesychiuswaseenAlexandrijnse
lexicograaf.Zijnwoordenboekisbijnavolledigovergebleven,ofschooner
slechtséénexemplaarvanbestaat,namelijkhethandschriftvande15eeeuw
indeCodexMarcianus,Venetië.HerculianusenOlympiuswarenvriendenvan
SynesiusenEuoptiusofEvoptioswaszijnbroer.
VolgensLacombrade,p.40,wasEpiphaniusdebroervanHypatia,nietvan
Synesius,enwarendecommentarenvanTheonopde'Almagest'van
PtolemaeusaanEpiphaniusopgedragen,waaruitmoestblijkendathijzichop
desterrenkundehadgeconcentreerd.OverSynesius,veruitdevoornaamste
leerlingvanHypatia,gaatonzevolgendeaflevering.
(11)'Astrolabium'isdenaamdiewerd
gegevenaanverschillendesoortenantieke
astronomischeinstrumenten,diemeestal
diendenomdepoolshoogtetemeten.Deze
instructiesvanHypatiaaanSynesiusbewijzen
datzijindewetenschappenvanwiskundeen
sterrenkundeverwasgevorderdendathet
hierovereenmeergecompliceerdekwestie
gaat.Synesiustekendevoorhaareenhemelkaart,dieinde14eeeuwdoorde
groteByzantijnsegeleerde,NikephorosGregoras,werdhernomenendie
impliceertdathetmoeilijkeprobleemvandeprojectievandesfeeropeenplat
vlakwasopgelost.Vande'hydroscoop'geeftSynesiusinéénvanzijnbrieven
eenbeschrijving,dielaatconcluderendathethiergingoverdeeersteschets
vaneen‘aerometer',eeninstrumentomdedichtheidvanvloeistoffente
meten.DezebijzonderhedenvindenwebijLacombrade,p.42-43en125.
(12)Ambrosius,wasbisschopvanMilaan,geborenin334of339teTrier,waar
zijnvadereenRomeinsregeringsambtbekleedde.Nadiensdoodwerdhijdoor
zijnmoederchristelijkopgevoed.Zijninteressanteenavontuurlijkeloopbaan
wasdievaneentheoloogenkerkelijkpoliticus.Hijnamo.a.deelaandestrijd
tegenhetarianismeenspeeldeeenbelangrijkerolindeMilanesepolitiek.Hij
kwamin382-384ookinconflictmetdevoorstandersvanhetRomeinse
heidendom,eninhetbijzondertoenzijeistendathetaltaarvandeVictoria
opnieuwindezaalvandeSenaatzouwordenopgericht.Ambrosiusstierfin
397enlietomvangrijkegeschriftenna,waarinhijookdeideeënvanPlotinus
enPorphyriuszouhebbenverwerkt.Mogelijkverklaartditmedezijngrote
invloedopAugustinus.
(13)Pontifexmaximus:Hetwoord‘pontifex’betekentletterlijk
bruggenbouwer,eventueel‘leideropdeweg’enhadwaarschijnlijkookeen
geestelijkebetekenis.
Hetcollegeder'pontifices'wasindeOudheidhetvoornaamsteRomeinse
priestercollege,enoefendetoezichtuitoverdeopenbareenprivatecultus.Als
pontifexmaximus,voorzittervanhetcollege,bezatdekeizerduseen
uitgebreidereligieuzemacht.Detraditioneleeerbiedvanhetvolkvoordie
functiekwamnudeinvloedvandenieuwereligieversterken.
(14)Detheologischestrijdvraagronddegelijkaardigheidofdeeenzelvigheid
(homo-ousios)vandedriepersonenvandeHeiligeDrievuldigheidiste
ingewikkeldomhierzelfsbeschreventeworden.Weverwijzeneventueel
geïnteresseerdelezersnaardeartikelenarianisme,christologie,sabellianisme,
e.a.indeencyclopedieën.Dekwestieheefteenlangeenheftigestrijdinde
kerkveroorzaakt:zijwerdbeslechtopdeconciliesvanNicaea(325)en
Constantinopel(381).
(15)AriuswaseenpriesteruitLibië,naarwiehetarianismewerdgenoemd.
(16)GregoriusvanNazianze,(Arianze,Cappadociëca.330-390),theoloogen
kerkvader,bewonderaarvanOrigenes.Hijwildealleenmonnikzijnenzich
overgevenaandestudie,maaronderdedrukvanzijnvader,debisschopvan
Nazianze,liethijzichpriesterwijden.AlsbisschopvanConstantinopelwerdhij
hetslachtoffervanallerleikuiperijenenhijvertrokopnieuwnaarCappadocië.
HijschreefooktegenJulianus,‘deafvallige’.
(17)Damascius(Damaskios),geborenrond458,neoplatonist,laatstehoofdvan
deAtheenseAcademie,leerlingvanIsidorusvanAlexandriëenvanMarinus.Hij
schreefuiterstscherpzinnigecommentarenopverscheidenewerkenvanPlato.
NadesluitingvandeAcademiedoorJustinianusin529verbleefhijenkelejaren
inPerzië,maarkeerdelaterterugnaarhetRomeinseRijk.
(18)VolgensonzebronnenisSynesiuswaarschijnlijkin413gestorven.
(19)Hiërocles:komtooknogindezereeksaandebeurt.
(20)Olympiodorus:nietdeGrieksehistoricusvandienaam(eerstehelftvijfde
eeuw),maareenneoplatonistdieindezesdeeeuwmoethebbengeleefd,
aangezienhijProclusenzelfsDamasciusciteert.Olympiodoruswasafkomstig
uitAlexandrië.Hijschreefo.a.commentarenopwerkenvanPlato.(Victor
Cousin,‘Nouveauxfragmentsphilosophiques’,Parijs1828,pp.306-404).
=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=*=