Antipsychotica en seksuele bijwerkingen

Antipsychotica en seksuele bijwerkingen:
van farmacologische mechanismen tot de klinische praktijk
Dr. Marrit K. de Boer
Psychiater / onderzoeker
Universitair Medisch Centrum Groningen
Disclosure
Twee studies die mede gefinancierd werden door Lilly en BMS.
Speakers fees van Lilly.
Leerdoelen
Na het volgen van deze presentatie weet u:
•Dat seksuele bijwerkingen bij antipsychotica veel voorkomen.
•Welke fasen van seksueel functioneren beïnvloed kunnen worden
door antipsychotica.
•Dat seksuele bijwerkingen de therapietrouw en kwaliteit van leven
negatief beïnvloeden.
•Waarom het belangrijk is dat behandelaren actief vragen naar
seksuele bijwerkingen en hoe dit gedaan kan worden.
•Wat de belangrijkste farmacologische mechanismen zijn waardoor
seksuele bijwerkingen ontstaan.
•Welke behandelingsstrategieën beschikbaar zijn voor seksuele
bijwerkingen van antipsychotica.
Algemene inleiding
Seksueel functioneren bij patiënten met schizofrenie is afhankelijk van:
• De ziekte zelf
• Psychosociale factoren
• Lichamelijke gezondheid
• Gebruik van psychofarmaca
Aizenberg et al., 1995; Marques et al., 2012
Algemene inleiding
Patiënten met schizofrenie:
• Minder vaak een lange en stabiele relatie
• 80-90% heeft behoefte aan seksuele activiteit en/of een intieme
relatie
• Seksuele bijwerkingen:
• Belangrijk onderwerp
• Moeite om het te bespreken
• Voor sommigen erger dan de oorspronkelijke klacht
McCann, 2010; Finn et al., 1990
Waarom vragen naar seksuele bijwerkingen?
Percentage patiënten dat seksuele bijwerkingen meldt bij medicatiegebruik,
spontaan of met vragenlijst
60
50
40
30
20
Antidepr spon
Antidepr quest
Antipsych spon
Antipsych quest
10
0
Montejo-Gonzalez et al., 1997; Knegtering et al., 2004
Hoe vragen naar seksuele bijwerkingen?
Screeningsvraag
Sommige patiënten merken een verandering in hun seksuele
verlangens of functioneren als ze medicijnen gebruiken.
Veranderingen in seksueel functioneren kunnen gemerkt worden
tijdens het vrijen met een ander of bij zelfbevrediging. Sommige
patiënten merken een verbetering in het seksueel functioneren,
anderen een verslechtering.
Heeft u een verandering gemerkt sinds u uw huidige medicatie
gebruikt?
De Boer et al., Schizophrenia Research, 2013
6 gevalideerde vragenlijsten bij gebruik van antipsychotica
Vraagt naar alle fasen:
• ASFQ – beschikbaar op www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl
• PRSexDQ
• CSFQ-14
Vraagt niet naar alle fasen:
• ANNSERS
• ASEX
• NSFQ
De Boer et al., Schizophrenia Research, 2013;
De Boer et al., J Sex Research, 2014
Seksuele disfunctie bij gebruik van antipsychotica
Review Baggaley (studies vanaf 2002):
Impact op seksueel functioneren (aflopend)
• Risperidon
• Klassieke antipsychotica
• Olanzapine
• Clozapine
• Quetiapine
• Aripiprazol
Baggaley, 2008
Seksuele disfunctie bij gebruik van antipsychotica
• Studies Knegtering en De Boer
%
70
60
50
Classic AP
Clozapine
Olanzapine
Quetiapine
Risperidone
Aripipirazole
Serum
Prolactin1200
Levels
1000
(ME/L)
40
800
Classical
Clozapine
Olanzapine
Quetiapine
Risperidone
Aripiprazole
600
30
400
20
10
200
0
0
Sexual Dysfunction
Knegtering et al. 2008; De Boer et al. 2011
Prolactin
Meta-analyse seksuele disfunctie bij gebruik van antipsychotica
Serretti and Chiesa, 2011
Seksuele bijwerkingen bij depot antipsychotica
In literatuur nauwelijks iets over bekend
Studie naar depot antipsychotica:
• Cross-sectionele studie, n=53
• In Fact teams Lentis Groningen en Winschoten en polikliniek
psychosen UCP
• 47% seksuele disfunctie gemeten met ASFQ
Conclusie:
• Waarschijnlijk ongeveer evenveel seksuele bijwerkingen bij depot
antipsychotica als orale antipsychotica
De Boer et al., submitted
Kans op seksuele bijwerkingen (samengevat)
• Hoog:
• Klassieke antipsychotica, risperidon
• Vermoedelijk ook paliperidon (maar weinig onderzocht)
• Midden:
• Olanzapine, quetiapine, clozapine
• Laag:
• Aripiprazol
• Nog onbekend:
• Lurasidon
De Boer et al., Schizophrenia Bulletin, 2015
Onderliggende farmacologische mechanismen
Relevante neurotransmitters in seksueel functioneren
• Inhibitie:
– Serotonine (5-HT)
– Opioïden
– Endocannabinoïden
• Excitatie:
Pfaus, 2012
–
–
–
–
Dopamine
Noradrenaline
Oxytocine
Melanocortines
Relevante neurotransmitters in psychofarmaca
• Inhibitie
– Dopamine ↓
– Noradrenaline ↓
– Serotonine ↑
– Acetylcholine ↓
– Histamine
• Excitatie
–
–
–
–
Dopamine ↑
Noradrenaline ↑
5HT-1a ↑
5HT-2 ↓ (2a? 2c?)
De Boer et al., Schizophrenia Bulletin, 2015
Titel
Tekst
Fosfodiësterase-5-remmers voor seksuele bijwerkingen?
• Fosfodiësterase-5-remmers
(PDE-5 inhibitors):
• Sildenafil (Viagra®)
• Tadalafil (Cialis®)
• Vardenafil (Levitra®)
• Lodenafil
•Weinig onderzocht bij
antipsychotica-geïnduceerde
seksuele bijwerkingen
Gopalakrishnan, 2006;
De Boer et al., J Clin Psychopharmacology, 2014
Pilot studie met tadalafil
Inclusion:
- N=15
- Male patients
- Treated with
antipsychotics
- Erectile dysfunction
Tadalafil
Placebo
Placebo
Tadalafil
3 weeks
3 weeks
randomization
IIEF
IIEF
IIEF
SRA
IGUQ
ASFQ
PANSS
SRA
IGUQ
ASFQ
PANSS
SRA
IGUQ
ASFQ
PANSS
IIEF = International Index of Erectile Function Questionnaire
SRA = Subject’s Reaction on Antipsychotics
IGUQ = Global-usefulness Question
ASFQ = Antipsychotic and Sexual Functioning Questionnaire
PANSS = Positive and Negative Syndrome Scale
Grant Lilly Netherlands
De Boer et al., J Clin Psychopharmacology, 2014
Resultaten tadalafil studie
• Geen effect gemeten met IIEF
• Wel effect gemeten met ASFQ
• Conclusie:
• Mogelijk enig effect, maar
resultaten zijn niet
consistent
De Boer et al., J Clin Psychopharmacology, 2014
Behandelingsstrategieën: algemene interventies
• Vraag naar actief en routinematig naar ongewenste effecten
(bijwerkingen), inclusief seksuele bijwerkingen
• Overleg met de patient de “last”
• Geef uitleg over seksuele bijwerkingen
• Psychosociale interventies
De Boer et al., J Sex Research, 2014
De Boer et al., Schizophrenia Bulletin, 2015
Medicamenteuze behandelingsstrategieën
• Dosisverlaging
• Switchen
• Bv. naar quetiapine, olanzapine, aripiprazol
• Additiestrategieën
• Dopamine agonist, aripiprazol
• Fosfodiësterase-5-remmer: sildenafil, tadalafil, lodenafil
De Boer et al., Schizophrenia Bulletin, 2015;
De Boer et al., J Clin Psychopharmacology, 2014;
Nunes et al., 2012
Conclusie
• Het is belangrijk om actief te vragen naar seksuele bijwerkingen,
aangezien deze zelden spontaan worden gerapporteerd, maar wel leiden
tot verminderde kwaliteit van leven en therapieontrouw
• Seksuele bijwerkingen van antipsychotica komen vaak voor, maar de kans
hierop verschilt duidelijk per middel en is afhankelijk van de
farmacologische eigenschappen
•
Onderliggende farmacologische mechanismen zijn o.a.:
• Dopamine antagonisme
• Prolactine stijging
• α1 antagonisme
•
Medicamenteuze behandelingsstrategieën:
• Dosisverlaging, switchen
• Additiestrategieën
• Kennis van onderliggende mechanismen leidt tot het maken van
beargumenteerde keuzes in de klinische praktijk
Dank voor uw aandacht!
[email protected]