De Cycladen brandpunt van geologische processen

De Cycladen
brandpunt van geologische processen
Mineralen zijn vaak niet alleen mooi, maar ze vertellen ons ook veel over de geologische processen waardoor ze
gevormd zijn. De Griekse Cycladen, een eilandengroep in de Aegeische Zee bieden een prachtige gelegenheid om
dat te demonstreren, want ze zijn goed ontsloten en je komt er veel mooie mineralen tegen, die je vertellen welke
grote geologische processen daar een rol gespeeld hebben – en nog spelen.
In de jaren 1962 tot 1997 heb ik,Olaf Schuiling, daar veel veldonderzoek gedaan. Uit de interessantste eilanden
heb ik een selectie gemaakt die ik gebruikte als basis voor een excursie voor studenten. Aan de hand daarvan zal ik
de belangrijkste processen van oud naar jong demonstreren, dus te beginnen met de onderschuiving van de
Afrikaanse plaat onder de Euraziatische plaat en eindigend met de enorme eruptie van Santorini, ca.1500 voor
Christus.
Syros
Toen in het Mesozoikum de Afrikaanse plaat onder de Euraziatische plaat begon te schuiven, werd er vooral oude
zeebodem onder de Europese plaat geschoven. Deze bestond uit kalken, kleien en vulkanische gesteenten. Onder
een bedekking van 90 kilometer, maar bij een vrij lage temperatuur van zo’n 4000 a 5000 ondergingen deze
gesteenten een hogedrukmetamorfose. Deze gesteenten, gekarakeriseerd door paars-blauwe glaucofanen, vinden
we prachtig ontsloten op Syros, het eiland dat ook de type-localiteit van glaucofaan is. Andere hogedrukmineralen
zijn jadeiet, lawsoniet en aragoniet. Ik heb eens een stuk jadeiet van Syros meegenomen naar Mozambique, waar
ik een lezing moest houden, en toen heb ik dat stuk overhandigd terwijl ik zei: dit stuk Afrika is onder Europa
geschoven, maar hier hebben jullie het weer terug. Wees niet bang, ik weet plaatsen op Syros waar jadeiet nog in
overvloed te vinden is. Een ander gesteente dat karakteristiek is voor hoge druk metamorfose is eclogiet, het hoge
druk equivalent van basalt. Rutielrijke eclogieten worden vaak als lenzen tussen de glaucofaanschisten gevonden.
Op een gegeven moment hield de subductie in de buurt van Syros op, ik denk omdat het voordeliger was om een
nieuwe knik te maken in de korst ten zuiden van Kreta dan bij Syros nog meer lichte gesteenten tegen de
zwaartekracht in de mantel in te duwen. De glaucofaangesteenten kwamen daarna snel omhoog, maar
ondergingen allerlei omzettingen op hun reis van – 90 kilometer naar het aardoppervlak.
Naxos
Buiten de subductiezone waren de gesteenten niet zo diep gezonken, maar ondergingen een “gewoon” soort
metamorfose (regionaalmetamorfose), waarbij de kleien in micaschisten, de basalten in amfibolieten, en de kalken
inmarmersveranderden (de Cycladen zijn beroemd om hun marmertypen, sommige geschikt voor prachtig
beeldhouwwerk, andere voor monumentale gebouwen). Wij denken natuurlijk over marmers als een zeldzaam en
duur soort natuursteen, maar in een gebied waar ze overvloedig aanwezig zijn bouwen de boeren hun stallen van
marmer, en hun huizen van baksteen!
Op Naxos kunnen we de hele serie metamorfe gesteentes zien, omdat de gesteentes op hun kant gezet zijn rond
een centrale gneisdome. De gewone metamorfe gesteentes hebben zo’n 25 miljoen jaar geleden hun
temperatuurpiek bereikt. Behalve de genoemde gesteentetypes vinden we ook een paar ongewone. Zo zitten er
kleine lenzen van metamorfe bauxieten in de marmers. Bij temperaturen boven de 4200 worden de
bauxietmineralen omgezet in korund. In het gesteente zelf waar de korund gemengd zit met ijzeroxides (magnetiet
of hematiet) zie je het niet, maar vaak vind je prachtige blauwe aders van korund. Omdat korund het op een na
hardste mineraal is, werd de metamorfe bauxiet (smirgel genoemd) vroeger gemijnd voor slijppoeder en
schuurmiddel. Tegenwoordig is dat bijna allemaal synthetische korund.
In de gneisdome, een koepelvormig gewelf, bereikt de metamorfose een temperatuur van ruim 7000, en beginnen
oorspronkelijk kleiige gesteentes te smelten tot migmatiet, een menggesteente met opgesmolten granietpartijen en
slierten niet opgesmolten biotiet. De gneisdome bereikte zijn maximale temperatuur ongeveer 16 miljoen jaar
geleden, dus na de hoofdfase van regionale metamorfose. Bij de afkoeling van deze graniet-gneis bleef er een
restsmelt over waarin allerlei zeldzame elementen geconcentreerd werden. Deze vinden we als pegmatietgangen
met grote toermalijnkristallen en beryl terug rond de gneiskoepel.
Ook vinden we hele zones met duniet of peridotiet, die eerst, voor de metamorfose, serpentinieten zijn geweest
aan de basis van dekbladen. Dit zou inhouden dat het metamorfe pakket een opeenstapeling van dekbladen is
geweest. Bij de temperatuurverhoging als gevolg van de dome-vorming werd de serpentiniet weer terug gevormd
tot olivijngesteentes, wat ze natuurlijk vroeger ook geweest waren. Als er een pegmatietader in zo’n
olivijngesteente indringt vinden we reactiezones van monominerale phlogopiet, actinoliet en anthophylliet, en in de
pegmatiet zelf, die zijn siliciumoxide kwijt raakt door reactie met olivijn blijven soms robijntjes of stersaffieren over.
We vinden op Naxos een serie verschillende gesteentes, waarbij de temperatuur van metamorfose oploopt van
ongeveer 4000 naar ruim 7000. Daardoor kun je zien welke mineralen bij welke temperatuur gevormd worden, en
op die manier reconstrueren we het toenmalige temperatuurverloop.
De geschiedenis van Naxos is daarmee nog niet afgelopen. Rond 11 miljoen jaar geleden drong er een groot
granietlichaam in, waar ook de stad Naxos zelf op gebouwd is. Aan zijn rand vinden we een contactmetamorfe
zone. waarbij de temperatuur opnieuw opliep tot 7000, maar bij een veel lagere druk, omdat ondertussen de erosie
al veel van het bovenliggende gesteente had verwijderd. U kent waarschijnlijk wel de mineralen kyaniet, sillimaniet
en andalusiet, allemaal met de formule Al2SiO5. Die vinden we alle drie op Naxos, en je kunt aan hun verspreiding
zien hoe de temperatuur en druk verdeeld was (kyaniet hoge druk/lage temperatuur, sillimaniet lage tot hoge
druk/hoge temperatuur, andalusiet lage druk/ matige tot vrij hoge druk).
En nog is de geschiedenis van Naxos niet afgelopen. Kort nadat de graniet was ingedrongen en afgekoeld schoof
er een dekblad over Naxos. Dat ging schoksgewijs. en de plotselinge verschuivingen gingen gepaard met
aardbevingen, waarbij de breukzone door de wrijvingswarmte opsmolt. Deze fossiele aardbevingen krijgt U te zien
als “pseudotachylieten”.
Aan het strand vinden we accumulaties van zware mineralen, en als je even een magneet door het zand trekt krijg
je een hele sliert magnetietkorrels achter je aan.
Serifos
De granietintrusie van Naxos was al een eerste aankondiging dat de gesteentes die boven de subductiezone liggen
beginnen op te smelten, maar het mooiste voorbeeld daarvan ligt op Serifos. Hier is acht miljoen jaar geleden een
graniet hoog ingedrongen in de korst. Daardoor ontstaat een grote temperatuurverschil tussen de hete graniet en
het vrij koude nevengesteente, en dat levert de drijvende kracht voor de circulatie van vloeistoffen, die door
barsten in de graniet stromen en daar allerlei mineralen oplossen. Die barsten zie je ook duidelijk als een netwerk
van gebleekte zones in de graniet, waaruit alle ijzer, magnesium en calcium mineralen verdwenen zijn. Als ze
buiten de graniet in de kou komen slaan er allerlei mineralen neer. Hierdoor zijn er prachtige, vaak monominerale
zones ontstaan. Zo kun je op een klif tientallen meters lopen over enorme groene ballen die helemaal uit radiaal
gerangschikte pyroxeenkristallen bestaan van soms meer dan een halve meter lengte. Ook de ijzerertsen op het
eiland zijn gevormd door deze vloeistoffen. Het zijn magnetietvoorkomens vlak om de graniet, hematiet wat verder
weg. Ook zeldzame mineralen als ilvaiet komen in mooie kristallen voor.
Milos
Jonger en hoger. Was Serifos nog een graniet die op een paar kilometer diepte was ingedrongen, op Milos bereiken
de smelten het oppervlak, en beginnen we aan de vulkanische fase, zo’n drie en een half miljoen jaar geleden.
Milos is vrijwel helemaal vulkanisch, maar veel vulkanische gesteenten zijn omgezet door hete vloeistoffen die er
doorheen gestroomd zijn. De gesteenten zijn door die hete vloeistoffen omgezet, waardoor er grote voorkomens
van kaolien en bentoniet gevormd zijn, die actief gemijnd worden. Ook een paar voorkomens van perliet worden
vierentwintig uur van de dag en zeven dagen van de week geëxploiteerd. Perliet is een vulkanisch gesteente dat bij
verhitting tot wel twintig keer opzwelt, en dat als lichtgewicht constructiemateriaal gebruikt wordt.
De ondergrond van Milos is heet, de temperatuur stijgt vaak meer dan tienmaal zo snel als in normale gebieden. Je
kunt soms even in het zand graven, en dan voel je het meteen warmer worden. Dit komt omdat er over een groot
gebied ook nu nog hete gassen opstijgen. Er is zelfs een restaurant waar het eten klaar gemaakt wordt in een kist
die in het hete zand is ingegraven. Soms, als het dekgesteente niet doorlatend is hopen die hete gassen zich op in
de ondergrond, en komen er dan met een grote explosie uit. Het landschap van Milos is doorzeefd met zulke
explosiegaten, vaak met een diameter van meerdere honderden meters.
Een karakteristiek vulkanisch gesteente op Milos is obsidiaan. Dat werd in het Neolithicum bewerkt tot pijlen,
speerpunten en krabbers, en de obsidiaan werd ook toen al, zevenduizend jaar geleden, geëxporteerd naar de
andere eilanden.
En ten slotte: op Milos werd de Venus van Milo gevonden, vlakbij een fraai bewaard amphitheater en gemaakt van
marmer afkomstig van Paros
Santorini
Het klapstuk in meerdere betekenissen. Santorini was belangrijk in het Minoische rijk dat op Kreta gevestigd was.
Als je binnenvaart kijk je tegen een steile wand aan van vulkanische gesteenten in een bijna gesloten cirkel. Dit is
de binnenwand van een caldera. Ongeveer 1500 voor Christus vond hier de grootste eruptie plaats uit de
menselijke geschiedenis, naar schatting viermaal zo groot als de Krakatau. Een grote magmakamer werd
leeggeblazen en stortte daarna in. Dit heeft een enorme tsunami veroorzaakt, die op Anaphi, een eiland op vijf en
twintig kilometer van Santorini, nog 230 meter hoog was! De eruptie legde een twintig meter dik dek van witte
puimsteen over het hele eiland, en de vulkanische as ligt natuurlijk ook op de zeebodem. Die puimsteenstukken
vind je op de stranden van alle andere eilanden terug, een soort zeepost met de groeten uit Santorini.
Middenin de caldera liggen een paar kleine, kale zwarte eilandjes. Dat zijn kleine vulkaantjes die na de grote
eruptie gevormd zijn, en waarvan de laatste eruptie uit 1950 dateert.
Het is verleidelijk om de eruptie van Santorini te koppelen aan het Bijbelse verhaal van de plagen van Egypte en de
uittocht van de Joden. Er staat meestal een straffe Noordenwind op de Cycladen, die dus de vulkaanas rechtstreeks
naar Egypte zal hebben geblazen. Het is niet moeilijk om de gevolgen van een dikke laag as in het water te
vertalen naar de plagen die optraden. Als de Joden dan wegtrekken door de Schelfzee wijkt het water eerst (dat
weten we maar al te goed na de tsunami van december 2005!), waarna de vloedgolf het achtervolgende
Egyptische leger verzwolg. En ook de tekst “de Heer ging hen voor, gehuld in een rookkolom des daags en een
vuurzuil des nachts”, is dat niet een treffende beschrijving van een eruptie die tot hoog in de stratosfeer reikt?
Olaf Schuiling