Omgevingsanalyse 2013

Technische versie
Omgevingsanalyse 2013
Stad Gent - Strategie & Coördinatie
Inhoudstafel
Deel I Gentenaars en Gentgebruikers
Deel II Externe omgevingsanalyse
Deel III Interne omgevingsanalyse
Besluit
1
69
227
263
DEEL I
Gentenaars en
Gentgebruikers
2
Gentenaars en Gentgebruikers
Gentenaars en Gentgebruikers - inleidend ......................................................................................... 5
Gentenaars .............................................................................................................................................. 6
1.
Demografisch profiel Gent, 31 dec 2011..................................................................................... 9
2.
Steeds meer Gentenaars ........................................................................................................... 10
3. Gent combineert een blijvende gezinsverdunning met een toename van het aantal grotere
gezinnen. ........................................................................................................................................... 13
4.
Nieuwe Gentenaars door geboorte en migratie ....................................................................... 16
5.
Verjonging ................................................................................................................................. 19
5.1
0-2 jarigen .......................................................................................................................... 19
Evolutie aantal 0-2 jarigen ......................................................................................................... 19
0-2 jarigen op wijkniveau .......................................................................................................... 21
5.2
3-11 jarigen........................................................................................................................ 22
3-5 jarigen op wijkniveau .......................................................................................................... 23
6-11 jarigen op wijkniveau ........................................................................................................ 24
5.3
12-17 jarigen...................................................................................................................... 25
Evolutie middelbare school jeugd ............................................................................................. 25
Middelbare school jeugd op wijkniveau.................................................................................... 26
5.4
18-24 jarigen...................................................................................................................... 27
Evolutie aantal 18-24 jarigen ..................................................................................................... 27
18-24 jarigen op wijkniveau ...................................................................................................... 28
6.
Vergrijzing in absolute aantallen en verwitting......................................................................... 29
6.1
65-plussers......................................................................................................................... 29
Evolutie aantal 65-plussers........................................................................................................ 29
65-plussers op wijkniveau ......................................................................................................... 30
6.2
90-plussers......................................................................................................................... 31
Evolutie aantal 90-plussers........................................................................................................ 31
90-plussers op wijkniveau ......................................................................................................... 32
7.
De link met de arbeidsmarkt: (potentieel) actieve bevolking ................................................... 33
Evolutie actieve bevolking ......................................................................................................... 33
Samenstelling potentiële beroepsbevolking ............................................................................. 34
Potentiële beroepsbevolking op wijkniveau ............................................................................. 35
3
Groene druk en grijze druk ........................................................................................................ 35
8.
Verkleuring ................................................................................................................................ 37
8.1
Afbakening groep ECM ‘Etnisch-Culturele Minderheden’ ................................................ 37
8.2
Profiel en evolutie ............................................................................................................. 38
8.3
Herkomst ECM ................................................................................................................... 40
Meest voorkomende origines in Bevolkingsregister ................................................................. 41
9.
Besluit ........................................................................................................................................ 43
Gentgebruikers ...................................................................................................................................... 44
1.
2.
Pendelaars ................................................................................................................................. 45
1.1.
Pendel becijferd................................................................................................................. 45
1.2
Modal split ......................................................................................................................... 48
1.3.
Openbaar vervoer ............................................................................................................. 49
Scholieren en studenten ........................................................................................................... 50
2.1.
Scholieren - Aantrekkingskracht secundair onderwijs ...................................................... 50
2.2.
Studenten hoger onderwijs ............................................................................................... 50
Aantal ........................................................................................................................................ 50
Gent huisvest 5 hogeronderwijsinstellingen ............................................................................. 52
3.
Bevolking die niet tot het officieel bevolkingscijfer behoort .................................................... 57
3.1
Geregistreerd: Asielzoekers in het wachtregister ............................................................. 57
3.2.
Moeilijk te registreren groepen......................................................................................... 58
Woonwagenbewoners .............................................................................................................. 58
Mensen zonder wettig verblijf : indicatieve registratie via medische kaart ............................. 59
Dak- en thuislozen ..................................................................................................................... 59
4.
5.
Toeristen.................................................................................................................................... 63
4.1.
Dagtoerisme ...................................................................................................................... 63
4.2.
Overnachtingen ................................................................................................................. 63
Slot ............................................................................................................................................. 64
5.1.
Over stadsgewesten en centrumsteden ........................................................................... 64
5.2.
Over centrumfuncties........................................................................................................ 65
5.2.1.
Centen in het spel...................................................................................................... 65
5.2.2.
Centrumfuncties gemeten in de stadsmonitor ......................................................... 65
5.2.3.
Andere centrumfuncties............................................................................................ 65
5.3.
4
Uitleidend .......................................................................................................................... 66
Gentenaars en Gentgebruikers - inleidend
“Wie loopt er allemaal rond in Gent ?” is eens een andere insteek om het over Gent te hebben. Het
antwoord op die vraag is ruimer dan enkel het profiel van de gedomicilieerde Gentenaar. Op die
manier komen er meer groepen van mensen in beeld, die ook aanwezig zijn in Gent. De dynamiek in
het stedelijk leven wordt immers bepaald door Gentenaars én Gent-gebruikers.
Een eerste deel vangt aan met de ‘Gentenaars’, op de geijkte manier. De Dienst Burgerzaken beheert
het Bevolkings- en Vreemdelingenregister (of kort: Bevolkingsregister genoemd) en zo is het
eenvoudig om een duidelijk demografisch profiel op te maken, met historieken. Er zijn ook
prognoses toegevoegd, opgemaakt door de Studiedienst van de Vlaamse Regering.
Het nieuwe tweede deel ‘Gentgebruikers’ omvat twee groepen: mensen die in Gent wonen en er niet
gedomicilieerd zijn, en mensen die Gent bezoeken.
De eerste groep zijn die mensen, die naast de gedomicilieerde Gentenaars in de stad wonen. Het
gaat dan om mensen die tijdelijk in Gent verblijven, zoals bijvoorbeeld (internationale) studenten of
kotstudenten, of woonwagenbewoners. Anderzijds zijn er evengoed mensen die moeilijk te
registreren zijn, zoals de dak- en thuislozen.
De tweede groep zijn de bezoekers waarvan de pendelende werkenden, ‘shoppers’, studenten en
toeristen de grootste groepen zijn. Voor deze groepen zijn er niet altijd transparante registraties of
databanken en kan er dan enkel indicatief over volumegroottes worden beschreven. Over sommige
groepen (zoals de ‘shoppers’) zijn er geen gegevens beschikbaar en deze komen dan ook niet aan
bod. Dit ‘Gentgebruikers’-luik is dus niet volledig.
5
Gentenaars
Gentenaars zijn de in Gent gedomicilieerde inwoners, zoals geregistreerd in het bevolkingsregister,
dat het bronmateriaal levert. In wat volgt vind je een demografische historiek, de toestand vandaag
en de door Vlaanderen gemaakte stedelijke bevolkingsprognoses.
Eerst wordt Gent in zijn totaliteit beschreven. Daarna volgt een selectie aan bevolkingsgroepen: een
combinatie van leeftijdsgroepen gekoppeld aan doelgroepen (peuters, kleuters, lagere
schoolkinderen, scholieren, studenten, beroepsbevolking, senioren) of een focus op een aparte
bevolkingsgroep, zoals de etnisch culturele minderheden.
Een bevolkingsprognose of - projectie is een voorspelling op basis van vooruitberekeningen van
zowel de omvang als samenstelling van de bevolking in een bepaald gebied. Bevolkingsprognoses
vormen vaak de basis van beleidsvoornemens. Voorspellingen tot en met vijf jaar zijn relatief
betrouwbaar, maar niet exact (De Groote & Truwant, 2003: 151).
6
Kaderstuk ‘Prognoses’
De prognoses opgenomen in deze publicatie zijn berekend en overgenomen van de
Studiedienst van de Vlaamse Regering – SVR (Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2011).
De prognoses zijn uitgevoerd op gemeentelijk niveau. Bij de projecties werd rekening
gehouden met berekende trends ( = hypothesen) betreffende aantallen geboorten,
overlijdens en binnen- en buitenlandse migraties. Voor Gent en Antwerpen is rekening
gehouden met de respectievelijke stedelijke trends, en niet met algemene Vlaamse trends.
Ook het aantal private huishoudens werd geschat, alsook de huishoudgrootte. Voor het eerst
is ook de berekening van de geboortes gebaseerd op longitudinale cijfers over een tijdspanne
van 38 jaar. Daarnaast is er zoveel mogelijk rekening gehouden met regionale
differentiatie: sterften en geboorteniveaus zijn in Gent niet dezelfde als
bijvoorbeeld deze in Poperinge. Er is m.a.w. voor de eerste maal gewerkt met zeer
specifieke hypothesen zoveel mogelijk afgestemd op het lokale niveau.
Het resultaat van de projecties zijn vooruitzichten van 1 januari 2009 tot 1 januari 2030. Let
wel, in deze publicatie worden enkel de projecties tot 2018 besproken (met name tot het
einde van de legislatuur 2012-2018). De startpopulatie bestaat uit het aantal inwoners naar
leeftijd en geslacht in een bepaalde gemeente. Dat is het aantal inwoners “de jure” volgens
de definities van het Rijksregister van de natuurlijke personen1. De projecties zijn uitgevoerd
in stappen van 1 jaar en zijn specifiek naar leeftijd en geslacht.
0-2 jarigen
3-5 jarigen
6 -11 jarigen
12- 17 jarigen
18-24 jarigen
18 -64 jarigen
65+
90+
Totale bevolking
2008 SVR
(1 januari)
8.696
7.431
14.180
14.460
20.206
151.505
40.978
1.469
237.250
2008 Gent
(1 januari)
8.652
7.419
14.159
14.451
20.140
151.227
40.950
1.467
236.858
2012 SVR
(1 januari)
10.170
8.424
14.682
14.223
20.986
156.847
41.188
1.842
245.535
2012 Gent
(1 januari)
9.798
8.490
14.785
14.422
41.900
157.867
41.900
1.898
247.262
2018 SVR
(1 januari)
11.041
9.951
17.104
14.861
20.798
161.851
42.243
2.358
257.051
Tabel 1: Vergelijking SVR prognose - wettelijke bevolking Gent (Bron: SVR en Bevolkingsregister Stad Gent)
Tabel 1 toont aan dat de prognoses tot 2012 effectief een goed beeld geven, de werkelijke
wettelijke bevolking ligt 0,7% hoger dan de prognoses .
Zoals reeds aangegeven, voor het beleid zijn prognoses een noodzakelijke oefening, maar
een heikele aangelegenheid. Het is geen exacte wetenschap, het zijn eigenlijk een soort
"weersvoorspellingen". Vertrekkende vanuit waargenomen trends uit het verleden en
huidige kennis rond sterfte, geboorte en migratie, wordt een schatting gemaakt van de
toekomstige bevolking. Wat geboorten en sterftes betreft zijn de prognoses relatief
1
Het aantal personen dat ingeschreven is in het wachtregister is daar niet in opgenomen, evenmin als het
aantal personen dat onwettig in het land verblijft.
7
betrouwbaar. Migratie is moeilijker te voorspellen, omdat het van teveel externe factoren
(economische conjunctuur, politieke beslissingen) afhankelijk is. Voorbeeld: de prognoses
door het Planbureau van 1985 toen het migratiesaldo ongeveer nul was. Toen was de
Berlijnse muur nog niet gevallen en had niemand de uitbreiding van de EU tot 27 lidstaten
voorzien met bovendien vrij verkeer van kapitalen, goederen en personen (verdrag van
Maastricht). Op basis van de prognoses van 1985 van het Federaal Planbureau ging België
nooit de 10 miljoen inwoners halen. Nu, 27 jaar later, telt België bijna 11 miljoen. Dit toont
aan hoe voorzichtig er met prognoses moet worden omgesprongen.
In de huidige prognoses is geen rekening gehouden met de economische crisis. Deze heeft
namelijk invloed op het aantal geboorten en in mindere mate op de migratie. Het is dus
plausibel dat de Gentse bevolking minder sterk groeit dan aangegeven in de projecties.
Anderzijds wordt de toename van de Gentse bevolking in belangrijke mate bepaald door
migratie. Laat dit nu net de moeilijkste voorspellende factor zijn bij bevolkingsprognoses.
Zoals H. De Jouvenel (De Groote & Truwant, 2003: 151) aangeeft: bevolkinsgprognoses
hebben niet als doel de toekomst te ‘voorspellen’ maar om ons te helpen hem ‘op te
bouwen’.
8
1. Demografisch profiel Gent, 31 dec 2011
Gent kent op 31 december 2011 247.262 inwoners.
Bevolkingspiramide Gent (31/12/2011) - Vlaanderen (31/12/2009)
bevolking herleid naar 10 000
95+
90-94
85-89
80-84
75-79
70-74
65-69
60-64
55-59
50-54
45-49
40-44
35-39
30-34
25-29
20-24
15-19
10-14
5- 9
0- 4
600
400
Vrouwen Vlaanderen
200
0
Mannen Vlaanderen
200
Vrouwen Gent
400
600
Mannen Gent
Figuur 1: Bevolkingspiramide Gent - Vlaanderen (Bron: bevolkingsregister Stad Gent - FOD Economie – Algemene Directie
Statistiek en Economische Informatie (ADSEI))
Een bevolkingspiramide toont de opbouw van de bevolking in aantallen van leeftijden. In Figuur 1 zie
je de opbouw van de bevolking in Gent vergeleken met de opbouw van de bevolking in Vlaanderen.
Beide bevolkingsgroepen zijn herleid tot 10 000 om gemakkelijk te kunnen vergelijken.
Wat opvalt is de groep 20-39 jarigen (en in het bijzonder de groep 25-34 jarigen) die
verhoudingsgewijs een veel grotere groep vormen in Gent in vergelijking met Vlaanderen. Ook de
jonge kinderen (0-4 jaar) zijn relatief gezien talrijker aanwezig in Gent dan in Vlaanderen.
Omgekeerd zien we dat Vlaanderen een grotere groep 10-19 jarigen en 40-79 jarigen heeft. De groep
80-84-jarigen is quasi gelijk in Gent als in Vlaanderen. De groep 85+ is dan weer iets groter in Gent in
vergelijking met Vlaanderen.
9
2. Steeds meer Gentenaars
Figuur 2 geeft de evolutie weer van het aantal inwoners van 1977 tot 20112 . De grafiek start op 1977
omdat dit het jaar van de fusie is. In dat jaar kreeg stad Gent zijn huidige vorm. Vanaf 1977 tot 1998
daalt het aantal inwoners in stad Gent. Vanaf 1999 tot 2010 zie je jaarlijks een stijging. Anno 2010
heeft Gent opnieuw het niveau bereikt van 1977. Met andere woorden, na een daling van 19 jaar
bereikt Gent na 11 jaar weer het oorspronkelijke niveau. In 2011 is er nog een lichte stijging van het
bevolkingsaantal, zodat het bevolkingsaantal boven het niveau van 1977 uitkomt.
Evolutie aantal inwoners Gent 1977-2011
250000
245000
240000
235000
230000
225000
220000
215000
210000
Figuur 2: Evolutie aantal inwoners Gent 1977-2011 (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent)
2
Alle cijfers in dit document hebben betrekking op 31/12 van het observatiejaar. Alle cijfers komen uit het
bevolkingsregister van Stad Gent, behalve de bevolkingsprognoses of tenzij anders vermeld.
10
Groei totale bevolking Gent
groei (%) t.o.v. 1999
30
25
%
20
15
10
5
0
totale bevolking
prognose totale bevolking
Figuur 3: Evolutie en prognose bevolking (groeicijfers) (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
Figuur 3 toont de procentuele groei van het bevolkingsaantal in Gent vanaf 1999. Anno 2011 is de
bevolking (12 jaar later) met ongeveer 10% toegenomen. De prognoses voorspellen een groei van
15% tegen 2018. Dit wil zeggen dat we de sterkste stijging al hebben gehad. De toename van het
bevolkingsaantal zal dus vermoedelijk verder aanhouden, maar zal minder sterk zijn.
Procentuele groei bevolking Gent
2004 t.o.v. 1999
Procentuele groei bevolking Gent
2011 t.o.v. 2005
Legende
Legende
-5,9 - -1,3
-1,2 - 1,5
1,6 - 4,9
5,0 - 8,2
8,3 - 11,6
-5,9
0,7
-0,4
8,2
-1,7
-0,2
7,5
5,9
7,7
7,2
3,1
4
5,7
1,5 3,8
2,5
10,6
4,9
7 11,6
0,6
0,8
-0,1
3,1
0,3
1,3
-0,8 - 1,2
1,3 - 4,3
4,4 - 8,0
8,1 - 10,5
10,6 - 13,5
-0,5
1
-2,2
-1,3
10,1
5,7
5,6
10,5 11,8
13,5
3,9 10,112,2
8
5,6
11,3
2,8
-0,8
9,2
-0,5
1,2
1,8
4,3
1,8
Figuur 4: procentuele groei wijken (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent)
11
De aangroei van de bevolking is niet in elke Gentse wijk gelijk. In bovenstaande kaarten vind je
respectievelijk de groeicijfers van 2004 t.o.v. 1999 en 2011 t.o.v. 2005.
Het groeicijfer voor Gent voor 2004 (t.o.v. 1999) is 3,0%. In Kanaaldorpen en –zone (-5,9%), MoscouVogelhoek (-2,2%), Sint Denijs Westrem (-1,7%), Zwijnaarde (-1,3%) daalt de bevolking met meer dan
1 % tussen 2004 en 1999. Tijdens de periode 2005-2011 is er voor bijna elke wijk een toename,
behalve voor de Stationsbuurten, Drongen en de Kanaaldorpen en –zone. De grootste toenames
situeren zich in de wijken in de negentiende-eeuwse gordel.
De sterkste groeiers zijn in 1999-2004 (>10%): Elisabethbegijnhof-Papegaai en Macharius-Heirnis.
Voor de periode 2005-2011 is dat opnieuw Macharius-Heirnis, en ook Brugse Poort-Rooigem, RabotBlaisantvest, Sluizeken-Tolhuis-Ham, Dampoort, Oud-Gentbrugge en Muide-Meulestede.
Andere groeiers in 1999-2004 (> dan 5% en <10%) zijn Sint Amandsberg, Oostakker, Nieuw Gent – UZ
en Bloemekenswijk. Voor 2005-2009 zijn dat opnieuw Bloemekenswijk, Oostakker en Sint
Amandsberg, en ook Ledeberg, Binnenstad, Wondelgem en Watersportbaan – Ekkergem.
12
3. Gent combineert een blijvende gezinsverdunning met een
toename van het aantal grotere gezinnen.
Parallel aan een toename van het aantal inwoners is er ook een toename van het aantal huishoudens
tot 2010. In 2011 daalt het aantal huishoudens voor het eerst (1999: 104.779 huishoudens – 2011:
114.588 huishoudens). Het gemiddeld aantal inwoners per huishouden is in 2011 (2,16) is iets hoger
dan in 1999 (2,14). In Figuur 5 vind je de evolutie van het aantal huishoudens, het aantal inwoners en
het gemiddeld aantal inwoners per huishouden. Het aantal huishoudens stijgt aanvankelijk sterker
dan het aantal inwoners, waardoor je gezinsverdunning krijgt. Dit zie je in Figuur 5 doordat de
gemiddelde huishoudensgrootte daalt tot 2007. Vanaf dan stijgt het aantal inwoners sterker dan het
aantal huishoudens en zie je dus ook een stijging van het gemiddeld aantal inwoners per huishouden.
Evolutie huishoudens, inwoners en gemiddelde huishoudensgrootte
300.000
2,50
2,30
2,20
200.000
aantal
2,10
150.000
2,00
1,90
100.000
1,80
1,70
50.000
gemiddelde huishoudensgrootte
2,40
250.000
1,60
2018
2017
2016
2015
2014
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1,50
1999
0
inwoners
prognose inwoners
huishoudens
prognose huishoudens
gemiddelde huishoudensgrootte
prognose gemiddelde huishoudensgrootte
Figuur 5: Evolutie gemiddelde huishoudensgrootte (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
In Figuur 6 vind je de groeicijfers van het aantal inwoners, het aantal huishoudens en de gemiddelde
huishoudensgrootte. De prognoses voorspellen een gezinsverdunning in de komende jaren.
13
Evolutie bevolking - huishoudens
Groeicijfers [%] tov 1999
huishoudens
30
totale bevolking
25
gemiddelde
huishoudensgrootte
prognose huishoudens
20
prognose totale
bevolking
prognose gemiddelde
huishoudensgrootte
15
10
5
0
-5
-10
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
2017
Figuur 6: Evolutie huishoudens (groeicijfers) (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
Evolutie huishoudens
Procentuele groei t.o.v. 1999
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
-2
1999
2000
2001
2002
samenwonend/gehuwd
2003
2004
2005
alleenstaand
2006
2007
2008
eenoudergezin
2009
2010
2011
alle huishoudens
Figuur 7: Evolutie huishoudens (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent)
Figuur 7 toont dat het aantal alleenstaanden van 1999 tot 2010 continu is toegenomen. In 2011 is er
een daling van het aantal huishoudens ten opzichte van 2010. Het aantal eenoudergezinnen is vanaf
1999 tot 2006 vrij sterk gestegen, daarna is het quasi stabiel gebleven. Het aantal samenwonenden /
14
gehuwden is vrij stabiel gebleven van 1999 tot 2004. De laatste jaren is er wel een sterkere stijging
zichtbaar.
Anno 2011 is 43% van de huishoudens een eenpersoonshuishouden (alleenstaand); 49% van de
huishoudens bestaat uit samenwonenden / gehuwden met of zonder kinderen en 8% van de
huishoudens zijn eenoudergezinnen. Deze verhoudingen zijn stabiel gebleven sinds 2006.
73% van de huishoudens bestaat uit een een- of tweepersoonshuishouden (Stad Gent, 2012a: 87).
In Figuur 8 zie je de evolutie van het aantal huishoudens, opgesplitst naar huishoudengrootte. De
eenpersoonshuishoudens stijgen tot 2010. In 2011 is er plots een daling van het aantal
alleenstaanden. Ook het aantal tweepersoonshuishoudens en driepersoonshuishoudens daalt
lichtjes in 2011. Daarnaast is er een stijging van het aantal grote huishoudens, met op kop de
huishoudens van 6 en 5 personen.
Evolutie aantal huishoudens naar huishoudensgrootte
Groeicijfers t.o.v. 1999 (%)
30
25
20
15
10
5
0
-5
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
-10
-15
-20
hh=1
hh=2
hh=3
hh=4
hh=5
hh=6
hh=7
hh=8+
Figuur 8: Evolutie huishoudens naar huishoudensgrootte (Stad Gent, 2012a)
15
4. Nieuwe Gentenaars door geboorte en migratie
De bevolking groeit aan door:
 natuurlijke groei (sterftes en geboortes)
 migratie of verhuisbewegingen (immigratie en emigratie)
Van 1977 tot 1988 zijn er meer sterftes dan geboortes in Gent, bijgevolg is de natuurlijke groei
negatief. Vanaf 1989 zijn er meer geboortes dan sterftes en is de natuurlijke groei positief (Figuur 9).
Vanaf 2004 is er een hele sterke toename van het aantal geboortes, wat zich ook manifesteert in een
sterke natuurlijke groei.
Wat de migratiebewegingen betreft, zie je tot 2000 (op 1985 na) een grotere uitstroom (emigratie)
dan instroom (immigratie) met als gevolg een negatief saldo (Figuur 10). Vanaf 2000 draait deze
verhouding om. Elk jaar is er een grotere instroom dan uitstroom en dus een positief migratiesaldo.
In 2011 is er plots een sterke daling van het migratiesaldo.
Algemeen zien je ook dat er de laatste 20 jaar een toename is van het aantal migratiebewegingen,
zowel immigratiebewegingen als emigratiebewegingen. M.a.w. er wordt meer verhuisd3.
Evolutie natuurlijke groei Gent
4000
3500
3000
2500
aantal
2000
1500
1000
500
0
-500
1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011
-1000
geboortes
sterftes
natuurlijke groei
Figuur 9: Evolutie natuurlijke groei (Stad Gent, 2012a)
3
Het gaat hier enkel over de inkomende en uitgaande verhuisbewegingen. Niet over de verhuisbewegingen
binnen de stad zelf.
16
Evolutie migratiebewegingen Gent
18000
16000
14000
12000
aantal
10000
8000
6000
4000
2000
0
-2000
1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011
-4000
immigratie
emigratie
saldo
Figuur 10: Evolutie migratiebewegingen (Stad Gent, 2012a)
Het migratiesaldo voor niet-Belgen is positief, wat betekent dat er meer niet-Belgen naar Gent
verhuizen dan dat er niet-Belgen uit de stad vertrekken (Figuur 11). Omgekeerd is er een negatief
saldo voor Belgen. Er vertrekken dus meer Belgen uit Gent dan dat er Belgen aankomen.
De top 5 van nationaliteiten met het hoogste migratiesaldo in Gent (periode 2006-20104):
1. Bulgaren (gemiddeld saldo: 805 personen per jaar of 3,3 per 1000 inwoners)
2. Turken (gemiddeld saldo: 254 personen per jaar of 1,1 per 1000 inwoners)
3. Slovaken (gemiddeld saldo: 160 personen per jaar of 0,7 per 1000 inwoners)
4. Polen (gemiddeld saldo: 120 personen per jaar of 0,5 per 1000 inwoners)
5. Nederlanders (gemiddeld saldo: 106 personen per jaar of 0,4 per 1000 inwoners)
Opvallend is de enorme daling in 2011 van het migratiesaldo van niet-Belgen5 (Figuur 11). We
merken ook op dat er een daling is bij de Belgen, maar die is minder uitgesproken dan bij de nietBelgen.
4
Momenteel zijn dit de meest recente cijfers. Omdat het vaak lang duurt vooraleer een (buitenlandse) migratie
effectief geregistreerd wordt, wachten we telkens 1 jaar om de cijfers op te vragen. M.a.w. begin 2012 zullen
de migratiecijfers van 2010 opgevraagd worden. Omdat migratie nogal een grillig verloop kent, wordt met een
jaargemiddelde gewerkt (hier voor de periode 2006-2010).
5
De cijfers van 2011 hebben als extractie datum februari 2012. Het is dus goed mogelijk dat deze gegevens nog
onderhevig zullen zijn aan minimale veranderingen, als we de cijfers februari 2013 opnieuw opvragen.
17
Evolutie migratiesaldi naar nationaliteit
4000
3000
aantal
2000
1000
0
1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011
-1000
-2000
-3000
saldo Belgen
saldo niet-Belgen
Figuur 11: evolutie migratiesaldi naar nationaliteit (Stad Gent, 2012d)
18
totaal saldo
5. Verjonging
Verjonging of vergroening is een demografisch fenomeen dat in Gent vooral tot uiting komt in de
gemaakte evolutie van de groep 0 tot 2-jarigen.
Gent heeft een jonge bevolking. Dat is vooral te zien in de bevolkingspiramide van Gent en de
vergelijking met Vlaanderen: in Gent is er een overduidelijk grotere aanwezigheid van 20-35 –
jarigen.
De volgende groepen komen hier aan bod: 0-2-jarigen, 3-11-jarigen, 12-17-jarigen, 18-24 jarigen,
parallel aan peuters, kinderen met basisschoolleeftijd, scholieren, jongeren.
5.1
0-2 jarigen
Evolutie aantal 0-2 jarigen
Uit Figuur 12 kan je afleiden dat de totale bevolking de laatste 10 jaar een sterke stijging kent.
Bijgevolg kan je ook een stijging van het aantal 0-2 jarigen verwachten.
We zien dat het aantal 0-2 jarigen van 1999 tot 2003 stabiel blijft. Vanaf 2004 is er een continue
stijging.
Evolutie (absolute cijfers) totale bevolking - aantal 0-2 jarigen Gent
250.000
12.000
8.000
0-2 jarigen
totale bevolking
240.000
230.000
4.000
220.000
210.000
0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
totale bevolking
0-2 jarigen
Figuur 12: Evolutie totale bevolking en 0-2 jarigen Gent (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent)
Die stijging zal zich – als we uitgaan van de prognoses – doorzetten tot 2016 (Figuur 13).
19
Evolutie en prognose 0-2 jarigen Gent
12.000
10.000
aantal
8.000
6.000
4.000
2.000
0
0-2 jarigen
prognose 0-2 jarigen
Figuur 13: Evolutie en prognose aantal 0-2 jarigen Gent (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
Het aantal 0-2 jarigen is sterk beïnvloed door het aantal geboortes. Uit de algemene demografische
evolutie van Gent (Figuur 9) zien we dat Gent in 2006 een ‘record’ aantal geboortes kent. Deze
stijging houdt aan tot 2010. In 2011 is er voor het eerst sinds lange tijd een heel lichte daling van het
aantal geboortes. Het aantal geboortes in 2011 is vergelijkbaar met het aantal van 2009 en nog altijd
zeer hoog. De stijging van het aantal geboortes de afgelopen jaren is op zich geen vreemde evolutie
aangezien ook het totale aantal inwoners stijgt de laatste jaren.
Een groei van het aantal geboortes resulteert automatisch in een groter aantal 0-2 jarigen. Opvallend
is dat de procentuele groei van het aantal kinderen (0 tot 2-jarigen) veel sterker is dan de
procentuele groei van de totale bevolking (Figuur 14). Dit was zo vanaf 2004 tot nu (geobserveerde
cijfers) en zal zich vermoedelijk doorzetten tot 2016 (prognose cijfers).
Terwijl de totale bevolking in 2011 met 10% is gegroeid t.o.v. 1999;
- stijgt het aantal nuljarigen met 38% over dezelfde periode,
- het aantal eenjarigen met 32% en
- het aantal tweejarigen met 29%.
De loop van de bevolking is het resultaat van twee elementen: de natuurlijke groei en migratie. Het
migratiesaldo voor de 0- tot 2-jarigen is negatief. Dit wil zeggen dat er meer 0- tot 2-jarigen uit Gent
verhuizen dan dat er naar Gent komen wonen. Het negatieve migratiesaldo is in absolute cijfers wel
kleiner dan de positieve natuurlijke groei. Migratie zwakt de sterke groei van het aantal jongere
kinderen - ten gevolge van de stijging van het aantal geboortes - lichtjes af, maar de stijgende trend
blijft bestaan.
De 0-2 jarigen zijn een belangrijke doelgroep om te monitoren voor de kinderopvang.
20
Groeicijfers (%) t.o.v. 1999
totale bevolking en 0-2 jarigen
60
50
%
40
30
20
10
0
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
totale bevolking
prognose totale bevolking
0-2 jarigen
prognose 0-2 jarigen
2017
Figuur 14: Groeicijfers (%) t.o.v. 1999 - totale bevolking en 0-2 jarigen (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses
SVR)
0-2 jarigen op wijkniveau
Volgende figuren geven respectievelijk het absoluut aantal 0-2 jarigen op wijkniveau en het
percentage 0-2 jarigen (t.o.v. de totale bevolking per wijk). In absolute aantallen zijn er veel 0-2
jarigen in de wijken Brugse Poort – Rooigem (N=900) Sint Amandsberg (N=721) Dampoort (N=628)
Oostakker (N=517) en Binnenstad (N=466). De wijken waar de 0-2 jarigen het minst aanwezig zijn,
zijn: Watersportbaan - Ekkergem (237), Moscou - Vogelhoek (213), Elisabethbegijnhof - Papegaai
(199), Sint-Denijs Westrem (154) en Kanaaldorpen en –zone(75).
Figuur 15: Absoluut aantal 0-2 jarigen – wijkniveau
Figuur 16: Aandeel 0-2 jarigen – wijkniveau
Wanneer je het aandeel 0-2 jarigen op wijkniveau bekijkt, dan zie je de hoogste aandelen in de
wijken in de 19de-eeuwse gordel, nl. Rabot - Blaisantvest (5,6%), Muide - Meulestede - Afrikalaan (5,3
%), Dampoort (5,2 %), Brugse Poort - Rooigem (5,0%) en Ledeberg (5,0%). De laagste aandelen vind
je terug in de wijken Kanaaldorpen en –zone (3,1%), Elisabethbegijnhof - Papegaai (2,9%), Drongen
(2,7 %), Binnenstad (2,6%) en Sint-Denijs Westrem (2,6%)
21
5.2
3-11 jarigen
De groep 3-11 jarigen zijn de kinderen met basisschool-leeftijd.
We splitsen de groep op in 3- tot 5-jarigen, wat overeenkomt met de kleuters; de groep 6- tot 11jarigen wat overeenkomt met de lagere school kinderen.
Evolutie en prognose aantal 3-5 jarigen en 6-11 jarigen
20.000
18.000
16.000
14.000
aantal
12.000
10.000
8.000
6.000
4.000
2.000
0
3-5 jarigen
6-11 jarigen
prognose 3-5 jarigen
prognose 6-11 jarigen
Figuur 17: Evolutie en prognoses aantal 3-5 jarigen en 6-11 jarigen (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
Het aantal 3 tot 11 jarigen is van 1999 tot 2010 niet veel toegenomen. Bij de 3 tot 5 jarigen zien we
een stijging vanaf 2007 (wat een gevolg is van de stijging van de geboortecijfers in 2004 en volgende
jaren). Die trend zet zich bij de 6 tot 11-jarigen – drie jaar later - in vanaf 2010. De prognoses laten
zien dat beide groepen in de komende jaren nog zullen toenemen.
22
Groeicijfers (%) t.o.v. 1999
3-5 jarigen / 6-11 jarigen / totale bevolking
45
40
35
30
25
% 20
15
10
5
0
-5 1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
3-5 jaar
6-11 jaar
prognose 3-5 jaar
prognose 6-11 jaar
totale bevolking
prognose totale bevolking
2017
Figuur 18: Groeicijfers (%) 3-5 jarigen / 6-11 jarigen / totale bevolking (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses
SVR)
De sterke stijging van respectievelijk het aantal 3-5 jarigen en 6-11 jarigen in 2007 en 2010 zien we
ook in de groeicijfers. De prognoses voorspellen een nog sterkere stijging in de komende jaren. Dit
alles is het gevolg van een stijging van het geboortecijfer de afgelopen jaren (cf. supra). Het
migratiesaldo voor deze groep is immers negatief.
3-5 jarigen op wijkniveau
Figuur 19: 3-5 jarigen op wijkniveau (absoluut)
Figuur 20: 3-5 jarigen op wijkniveau (percentage)
Figuur 19 toont het aantal 3- tot 5-jarigen op wijkniveau. Figuur 20 toont het aandeel 3-5 jarigen
t.o.v. het totaal aantal inwoners op wijkniveau. De 19de eeuwse gordel (donkerrood) zijn de gebieden
met het hoogste aandeel kleuters.
Dit betekent dus dat de hoogste aantallen 3- tot 5-jarigen terug te vinden zijn in de wijken: Brugse
Poort - Rooigem (784), Sint Amandsberg (678), Dampoort (529), Oostakker (473) en Wondelgem
(463). De laagste aantallen zijn voor de volgende wijken: Watersportbaan – Ekkergem (179), Sint23
Denijs Westrem (166), Moscou - Vogelhoek (161), Elisabethbegijnhof - Papegaai (145) en
Kanaaldorpen en -zone (76).
De aandelen 3- tot 5-jarigen geven een ander beeld, zo zijn de grootste aandelen op te tekenen in de
wijken: Rabot – Blaisantvest (4,8%), Muide - Meulestede - Afrikalaan (4,6%), Brugse Poort - Rooigem
(4,4%), Dampoort (4,4%) en Oud Gentbrugge (4,3%). De kleinste aandelen dan weer, vinden we terug
bij de wijken: Stationsbuurt Zuid (2,7%), Watersportbaan - Ekkergem (2,5%), Stationsbuurt Noord
(2,2%), Elisabethbegijnhof - Papegaai (2,1%) en Binnenstad (1,8%).
6-11 jarigen op wijkniveau
Figuur 21 en Figuur 22 tonen resp. het aantal en percentage 6- tot 11-jarigen in Gent.
Het grootste aantal lagereschoolkinderen woont in de wijken Brugse Poort - Rooigem (1.281), Sint
Amandsberg (1.240), Oostakker (921), Dampoort (879) en Wondelgem (829). De laagste aantallen
wonen in de volgende wijken: Sint-Denijs Westrem (364), Moscou - Vogelhoek (339),
Elisabethbegijnhof - Papegaai (254), Watersportbaan - Ekkergem (216) en Kanaaldorpen en –zone
(171). De hoogste percentages lagereschoolkinderen vinden we terug in Muide - Meulestede Afrikalaan (8,4%), Bloemekenswijk (8,2%), Rabot - Blaisantvest (7,9 %), Dampoort (7,3%) , Brugse
Poort - Rooigem (7,2%), Kanaaldorpen en –zone (7%) en Oostakker (7%). De laagste aandelen zien we
in de wijken Stationsbuurt Zuid (4,8%), Elisabethbegijnhof - Papegaai (3,7 %), Stationsbuurt Noord
(3,6%), Watersportbaan - Ekkergem (3,0 %) en Binnenstad (2,9%).
Figuur 21: 6-11 jarigen (absoluut)
24
Figuur 22: 6-11 jarigen (percentage)
5.3
12-17 jarigen
Evolutie middelbare school jeugd
Evolutie en prognose aantal 12-17 jarigen Gent
20.000
19.000
18.000
17.000
aantal
16.000
15.000
14.000
13.000
12.000
11.000
12-17 jarigen
2017
2015
2013
2011
2009
2007
2005
2003
2001
1999
10.000
prognose 12-17 jarigen
Figuur 23: Evolutie en prognose aantal 12-17 jarigen Gent (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
De groep 12-17 jarigen stijgt lichtjes van 1999 tot 2006, daarna blijft die groep stabiel tot eind 2010.
De prognoses voorspellen de eerste jaren een status quo. Deze groep zal vermoedelijk pas in aantal
toenemen vanaf 2016.
De groeicijfers (Figuur 23) tonen dat de groep 12-17 jarigen van 2001 tot 2006 een sterkere stijging
kende dan de totale bevolking. Vanaf 2006 is er geen groei meer voor de 12-17 jarigen. De prognoses
verwachten terug een stijging vanaf 2016.
25
Groeicijfers (%) t.o.v. 1999
groep 12-17 jarigen en totale bevolking
30
25
20
15
%
10
5
0
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
2017
-5
12-17 jarigen
prognose 12-17 jarigen
totale bevolking
prognose totale bevolking
Figuur 24: Groeicijfers groep 12-17 jarigen en totale bevolking (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
Middelbare school jeugd op wijkniveau
Figuur 25: 12-17 jarigen in de wijk (absoluut)
Figuur 26: 12-17 jarigen in de wijk (percentage)
Deze kaarten geven het aantal 12-17 jarigen op wijkniveau (links) en het percentage 12-17 jarigen op
wijkniveau. Er is een groot aantal 12-17 jarigen in de wijken (in dalende volgorde) Sint-Amandsberg
(1232) Drongen (950), Oostakker (932), Mariakerke(823) en Wondelgem (800) : de wijken in de rand
van Gent (in het noordelijke deel). Atypisch is hier de wijk Brugse Poort – Rooigem (1152). De wijken
met de minste 12 – 17 jarigen zijn: Stationsbuurt Zuid (312), Moscou - Vogelhoek (306),
Elisabethbegijnhof - Papegaai (235), Watersportbaan - Ekkergem (218) en Kanaaldorpen en -zone
(163). De kaart met het aandeel ‘middelbare school jeugd’ geeft een duidelijker beeld: er zijn
procentueel minder middelbare school kinderen in het centrum in vergelijking met de wijken in de
rand en in de 19de-eeuwse gordel. Dit resulteert in de volgende top 5: Bloemekenswijk (7,7 %), Rabot
26
– Blaisantvest (7,5 %), Drongen (7,4 %), Muide - Meulestede - Afrikalaan (7,3 %) en Oostakker (7,1 %).
De kleinste aandelen vinden we terug in Stationsbuurt Zuid (4,1 %), Stationsbuurt Noord (3,5 %),
Elisabethbegijnhof - Papegaai (3,4 %), Watersportbaan - Ekkergem (3,0 %) en Binnenstad (2,7 %).
5.4
18-24 jarigen
Evolutie aantal 18-24 jarigen
De groep 18-24 jarigen kan omschreven worden als de ‘jongvolwassenen’. Deze groep is wellicht een
onderschatting van de werkelijke populatie, aangezien de meeste kotstudenten deze leeftijd hebben,
maar niet officieel gedomicilieerd zijn in Gent en dus niet zichtbaar zijn in de cijfers uit het
bevolkingsregister.
Evolutie en prognose aantal 18-24 jarigen Gent
25.000
24.000
23.000
22.000
aantal
21.000
20.000
19.000
18.000
17.000
16.000
15.000
18-24 jarigen
prognose 18-24 jarigen
Figuur 27: Evolutie en prognose 18-24 jarigen (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
Het aantal 18-24 jarigen stijgt sterk vanaf 2008. De prognoses voorspellen dat deze groei zal
stagneren de komende jaren.
De groeicijfers tonen hetzelfde beeld: een sterk procentuele groei in 2008 en 2009. Als we deze groei
vergelijken met de groei van de totale bevolking, dan is de groep 18-24 aanvankelijk trager gegroeid
maar heeft dan de laatste jaren een inhaalbeweging gekend, met als gevolg dat de beide groepen nu
hetzelfde groeipercentage hebben bereikt. De groei van de 18-24 is nu al sterker dan wat de
prognoses voorspeld hebben.
27
Groeicijfers (%) t.o.v. 1999
groep 18-24 jarigen en totale bevolking
30
25
20
% 15
10
5
0
18-24
prognose 18-24 jarigen
totale bevolking
prognose totale bevolking
Figuur 28: Groeicijfers 12-17 jarigen en totale bevolking (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
18-24 jarigen op wijkniveau
Figuur 29: 18-24 jarigen in de wijk (absoluut)
Figuur 30: 18-24 jarigen in de wijk (percentage)
In absolute aantallen zijn er het meest 18-24 jarigen in de wijken Binnenstad (1999), Brugse Poort –
Rooigem (1591) en Sint-Amandsberg (1531). De kleinste aantallen zie je bij de wijken Sint-Denijs
Westrem (502), Watersportbaan – Ekkergem (498), Moscou – Vogelhoek (360) en Kanaaldorpen en –
zone (205). In relatieve aantallen zijn de grootste aandelen terug te vinden in de wijken Binnenstad
(11,3%), Rabot-Blaisantvest (10,5%), Elisabethbegijnhof-Papegaai (10,2%) en Nieuw Gent – UZ
(9,8%). De kleinste aandelen zijn voor de rekening van Ledeberg (7,6%), Moscou-Vogelhoek (7,3%),
Mariakerke (7,2%) en Watersportbaan – Ekkergem (6,9%).
28
6. Vergrijzing in absolute aantallen en verwitting
6.1
65-plussers
Vanaf 65 wordt men niet meer tot de potentiële beroepsbevolking gerekend. Het aandeel 65plussers in de bevolking geeft een beeld van de vergrijzing. Toenemende vergrijzing kan het gevolg
zijn van ofwel stijging van de gemiddelde leeftijd van een samenleving ofwel toename van het
percentage ouderen. In België is er sprake van een dubbele vergrijzing, want zowel de gemiddelde
leeftijd van de bevolking als het percentage ouderen stijgt (Sociale Zekerheid, 2012). In Gent, net
zoals in andere “studentensteden” is er enkel sprake van toename van het aantal ouderen. Dit
voornamelijk door de aanzienlijke verhoging van de levensverwachting en het ouder worden van de
babyboomgeneratie. Verhoudingsgewijs tot de totale bevolking is er een lichte daling van het
aandeel 65 plussers (van 18,49% in 1999 naar 16,95% in 2011). In Gent is er van vergrijzing van de
bevolking geen sprake.
Onderstaande grafiek toont dat de groep 65-plussers in de periode 1999 – 2010 de afgelopen jaren
vrij stabiel is gebleven. De prognoses voorspellen een stijging in de komende jaren.
Evolutie aantal 65-plussers
Evolutie en prognose aantal en aandeel 65-plussers Gent
50.000
24,00%
22,00%
40.000
20,00%
18,00%
35.000
16,00%
30.000
% 65-plussers
aantal 65-plussers
45.000
14,00%
25.000
12,00%
65-plussers
prognose 65-plussers
aandeel 65-plus
prognose aandeel 65-plus
2018
2017
2016
2015
2014
2013
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
10,00%
1999
20.000
Figuur 31: Evolutie en prognose aantal 65-plussers (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
De groeicijfers tonen een status quo voor de 65-plussers. We verwachten pas vanaf 2014 een
positieve groei. Het totaal aantal inwoners daarentegen is de afgelopen tien jaren wel met 10%
toegenomen. De vergrijzing (stijgend aandeel 65-plussers) zal zich vermoedelijk inzetten vanaf 2017,
maar dan nog aan een gestaag tempo (zie Figuur 31).
29
Groeicijfers (%) t.o.v. 1999
groep 65-plussers en totale bevolking
30
25
20
15
%
10
5
0
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
2017
-5
65-plussers
prognose 65-plussers
totale bevolking
prognose totale bevolking
Figuur 32: Groeicijfers 65-plusers en totale bevolking (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
65-plussers op wijkniveau
Figuur 33: 65-plussers op wijkniveau (absoluut)
Figuur 34: 65-plussers op wijkniveau (relatief)
De wijk Sint-Amandsberg telt het grootste aantal 65 plussers (3.267). Mariakerke (2.930),
Wondelgem (2.911), Binnenstad (2.803) en Drongen (2.654) huisvesten eveneens in absolute
aantallen een groot aantal 65 plussers. Moscou-Vogelhoek (805), Muide-Meulestede-Afrikalaan
(781), Macharius-Heirnis (698) en de Kanaaldorpen en –zone (391) zijn de wijken die in aantal het
minst aantal 65 plussers tellen.
Relatief gezien, uitgedrukt in percentages t.o.v. de totale bevolking, hebben de wijken
Watersportbaan-Ekkergem (26,3%), Sint Denijs Westrem (25.5%), Mariakerke (22.2%) en Gentbrugge
(21,8%) het hoogste aandeel 65 plussers. De wijken Muide-Meulestede-Afrikalaan (13%), Dampoort
30
(11,3%), Macharius – Heirnis (10,4%) en Rabot-Blaisantvest (10,1%) hebben het laagste aandeel
ouderen wonen.
6.2
90-plussers
Veroudering binnen de veroudering wordt voornamelijk vanuit zorg oogpunt benaderd. Negentig
plussers zijn grotendeels een zorgbehoevende populatie.
Het aantal 90-plussers stijgt lichtjes tussen 1999 en 2004. Daarna zet zich een daling in tot 2008, om
dan opnieuw te stijgen tot boven het niveau van 2004. De daling is een gevolg van het ‘WOI-effect’.
In de periode 1915-1920 is het aantal geboorten veel lager dan in de periode ervoor en erna. Reden
hiervoor is Wereldoorlog I (Stad Gent, 2008). Dit effect zie je begin van deze eeuw in het aantal 90plussers. De prognoses voorspellen dat deze stijging nog verder zal doorgaan in de komende jaren.
Evolutie aantal 90-plussers
Evolutie en prognose aantal 90-plussers Gent
5.000
4.500
4.000
3.500
aantal
3.000
2.500
2.000
1.500
1.000
500
0
90-plussers
prognose 90-plussers
Figuur 35: Evolutie en prognose 90-plussers (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent - prognoses SVR)
De trend van lichte stijging, daling en opnieuw stijging wordt ook zichtbaar in de groeicijfers. Van
1999 tot 2004 is er een sterkere groei van de groep 90+ in vergelijking met de groei van de totale
bevolking. Daarna is er een daling tot 2008. In 2008 is de groep 90+ kleiner dan in 1999. Vanaf dan
zien we de start van een (voorspelde) spectaculaire groei. De komende jaren mogen we een groei tot
bijna 50% verwachten van het aantal 90-plussers.
31
Groeicijfers (%) t.o.v. 1999
groep 90-plussers en totale bevolking
100
80
60
%
40
20
0
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2013
2015
2017
-20
90-plussers
prognose 90-plussers
prognose totale bevolking
totale bevolking
Figuur 36: Groeicijfers 90-plussers en totale bevolking (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
90-plussers op wijkniveau
Figuur 37: 90-plussers op wijkniveau (absoluut)
Figuur 38: 90-plussers op wijkniveau (relatief)
In absolute aantallen vind je de 90-plussers vooral terug in de Binnenstad (213), Sluizeken – Tolhuis –
Ham (141), Sint Amandsberg (135), Oostakker (120) en Watersportbaan – Ekkergem (119). De laagste
aantallen vind je terug in Macharius – Heirnis (27), Moscou-Vogelhoek (26), Rabot-Blaisantvest (22),
Muide-Meulestede-Afrikalaan (17) en de Kanaaldorpen en -zone(5). De hoogste percentages vind je
in de wijken Watersportbaan – Ekkergem (1,7%) , Sint Denijs Westrem (1,5%), Sluizeken – Tolhuis –
Ham (1,3%), Binnenstad (1,2%) en Elisabethbegijnhof - Papegaai (1,1%). De wijken met de laagste
aantallen 90+ kent ook de laagste aandelen 90 plussers : Kanaaldorpen en –zone (0,2%), RabotBlaisantvest (0,3%), Muide-Meulestede-Afrikalaan (0,3%) en Brugse Poort – Rooigem (0,4%).
32
7. De link met de arbeidsmarkt: (potentieel) actieve bevolking
Naast vergroening en vergrijzing, twee leeftijds-gerelateerde evoluties, is het essentieel om de
actieve bevolking in beeld te brengen, als sluitstuk bij deze leeftijdsspecifieke benadering. Met
actieve bevolking wordt hier potentiële actieve beroeps bevolking bedoeld, met name de bevolking
in de leeftijdscategorie van 18 tot 64 jaar, die zich op de arbeidsmarkt kan begeven. Niet iedereen uit
die groep is daadwerkelijk beroepsactief (studenten, huisvrouwen/mannen, werklozen,
vroeggepensioneerden, …). Van belang is in deze de potentiële draagkracht van deze groep in
verhouding met de afhankelijke leeftijdsgroepen, in termen van groene druk en grijze druk.
Evolutie actieve bevolking
Figuur 39 geeft de evolutie en prognose van de potentiële beroepsbevolking, uitgezet ten opzichte
van de evolutie en prognose van de totale Gentse bevolking.
In 1999 maakt de potentiële beroepsbevolking 62,2 % uit van de totale bevolking. In 2010 is dit
aandeel gestegen naar 64,1%.
Figuur 40 toont aan dat de potentiële beroepsbevolking in de periode 1999-2010 iets sterker is
toegenomen dan de totale bevolking.
De prognose cijfers laten zien dat de groei van de potentiële beroepsbevolking vroeger zal afnemen
dan de groei van de totale bevolking met als gevolg dat het aandeel potentiële beroepsbevolking
t.o.v. totale bevolking terug kleiner zal worden.
Evolutie en prognose potentiële beroepsbevolking
300.000
250.000
Aantal
200.000
150.000
100.000
50.000
0
1999
18-64
2001
2003
2005
tot. bevolking
2007
2009
prognose 18-64
2011
2013
2015
2017
prognose tot. bevolking
Figuur 39: Evolutie potentiële beroepsbevolking (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
33
Evolutie en prognose potentiële beroepsbevolking
groeicijfers (%) t.o.v. 1999
25,00
20,00
%
15,00
10,00
5,00
0,00
18-64
tot. bevolking
prognose 18-64
prognose tot. bevolking
Figuur 40: Groei potentiële beroepsbevolking Gent (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent en prognoses SVR)
Samenstelling potentiële beroepsbevolking
Samenstelling potentiële beroepsbevolking naar leeftijd - 2011
5.000
4.500
4.000
3.500
Aantal
3.000
2.500
2.000
1.500
1.000
500
0
18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 62 64
Leeftijd
Figuur 41: Samenstelling potentiële beroepsbevolking – 2010 (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent)
Figuur 41 toont aan dat de leeftijden 25 tot 35 jaar het grootste aandeel omvat binnen de potentiële
beroepsbevolking.
34
Potentiële beroepsbevolking op wijkniveau
In 2010 behoort 64% van de totale bevolking tot de groep ‘potentiële beroepsbevolking’. De kaart
laat zien dat de hoogste percentages beroepsbevolking zich bevinden in het centrum van de stad. De
wijk Binnenstad (74,1%) heeft een 10 procentpunten hoger aandeel 18-64 jarigen dan het
gemiddelde voor Gent, gevolgd door de wijken Elisabethbegijnhof-Papegaai (71,8%), MachariusHeirnis (70,2%) en Stationsbuurt Noord (70,1%). De wijken Gentbrugge (60,3%), Drongen (60,2%),
Bloemekenswijk (60,1) en Mariakerke (59,3%) hebben een aandeel potentiële beroepsbevolking dat
rond de 60% bedraagt. De wijk Sint-Denijs-Westrem (56,3%) kent het laagste aandeel 18-64 jarigen.
Figuur 42: Potentiële beroepsbevolking t.o.v. de totale bevolking (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent)
Groene druk en grijze druk
Zoals eerder aangegeven is het perspectief van de potentieel actieve bevolking van belang in termen
van de potentiële draagkracht van deze groep in verhouding met de afhankelijke leeftijdsgroepen, de
kinderen en jongeren, en de ouderen. Demografen drukken deze verhoudingen uit met de
parameters groene druk en grijze druk.
Grijze druk6 is de verhouding tussen de leeftijdsgroep van ouderen en de bevolking op
beroepsactieve leeftijd.
Groene druk7 is de verhouding tussen de jeugdige bevolking en de bevolking op beroepsactieve
leeftijd.
Voor Gent blijft de groene druk quasi constant. In Vlaanderen is er wel een stijging te zien. De grijze
druk blijft zowel voor Gent als Vlaanderen quasi constant.
6
In de tabel zijn de afbakeningen 60+ en 20 tot 59 jaar (afbakeningen zoals op website ‘Lokale Statistieken’)
In de tabel zijn de afbakeningen 0 tot 19 jaar en 20 tot 59 jaar (afbakeningen zoals op website ‘Lokale
Statistieken’)
7
35
1/01/2006
1/01/2007
1/01/2008
1/01/2009
1/01/2010
groene druk
39,72
39,75
39,43
39,1
38,91
grijze druk
36,95
37,17
37,03
37,09
37,25
groene druk
41,96
42,78
43,49
44,12
44,75
grijze druk
40,49
40,6
40,65
40,78
40,86
Gent
Vlaanderen
Tabel 2: Groene en grijze druk in Gent en Vlaanderen: Bron: ADSEI via lokale statistieken
36
8. Verkleuring
8.1
Afbakening groep ECM ‘Etnisch-Culturele Minderheden’
Het integratiebeleid richt zich op de gehele samenleving en heeft daarbij, naargelang van het geval,
speciale aandacht voor volgende personen :
1. Personen die legaal en langdurig in België verblijven en die bij hun geboorte niet de Belgische
nationaliteit bezaten of van wie minstens een van de ouders bij geboorte niet de Belgische
nationaliteit bezat, in het bijzonder diegenen die zich in een vaststelbare achterstandspositie
bevinden; daarbij is een ‘langdurig verblijf’ elk legaal verblijf dat niet beperkt is tot maximaal
drie maanden8,
2. Personen die legaal in België verblijven en die wonen of woonden in een woonwagen9 of
waarvan de ouders dat deden, met uitzondering van bewoners van campings of gebieden
met weekendverblijven.
3. Daarnaast richt het integratiebeleid zich ook op vreemdelingen zonder wettig verblijf, meer
bepaald vreemdelingen die zich in België bevinden zonder wettig verblijfsstatuut en die
wegens een noodsituatie begeleiding vragen.
Gezien het toenemend aantal naturalisaties wordt het interessanter om diversiteit naar etnischculturele herkomst in de bevolking te beschouwen, in plaats van het duidelijk beperkter wordende
begrip nationaliteit. De groep ECM bevat zowel niet-Belgen als genaturaliseerde Belgen. Het zijn
personen die hun origine hebben buiten de rijke Westerse landen.
Het definiëren en operationaliseren van ‘herkomst’ of ‘origine’ is een moeilijk vraagstuk. Bij de Stad
Gent gebruikt men een operationele definitie10, gebaseerd op het bevolkings- en wachtregister, om
een zo precies mogelijk beeld te verkrijgen over deze groep.
Door deze operationele definitie worden een aantal keuzes gemaakt. ‘Herkomst’ wordt
geoperationaliseerd door de burgers in rekening te brengen die nu een Belgische nationaliteit
bezitten, maar een ‘oude’ nationaliteit hebben uit de reeks landen uit de in Gent gebruikte definitie
van ECM. Door deze manier van werken wordt een deel van de 2de generatie (als ze bij geboorte de
Belgische nationaliteit krijgen) niet in rekening gebracht . Vraag blijft of, en hoelang, je kinderen van
ouders met een diverse etnisch-culturele herkomst moet blijven beschouwen als ECM. Dienen we
een deel van de tweede generatie te blijven traceren. Ongetwijfeld voer voor discussie de komende
jaren.
8
Zoals bedoeld in hoofdstuk 2 van de eerste titel van de wet van 15 december 1980 betreffende de toegang tot
het grondgebied, het verblijf, de vestiging en de verwijdering van vreemdelingen
9
als vermeld in artikel 2, 33°, van het decreet van 15 juli 1997 houdende de Vlaamse Wooncode
10
Volgende personen behoren tot de groep ‘Etnisch-Culturele Minderheden’:
Alle personen van niet-Belgische nationaliteit ingeschreven in het bevolkingsregister met uitzondering
van de volgende nationaliteiten:
o
Alle lidstaten van de EU(15)
o
Monaco, Andorra, Japan, Noorwegen, Hong Kong, Zwitserland, Canada, San Marino, VSA,
IJsland, Australië, Liechtenstein, Nieuw-Zeeland en Malta
Alle personen van vreemde origine uit het bevolkingsregister, die de Belgische nationaliteit verkregen
hebben na 01/01/1985, uitgezonderd diegenen met een vorige nationaliteit uit bovenstaande
uitzonderingslijst.
Alle personen ingeschreven in het wachtregister .
37
8.2
Profiel en evolutie
Evolutie aandeel ECM Gent
20
18
16
14
12
% 10
8
6
4
2
0
2001
2002
2003
2004
2005
2006
ECM in bevolkingsregister
2007
2008
2009
2010
2011
ECM totaal
Figuur 43: Evolutie aandeel Etnisch Culturele Minderheden in totale bevolking (Bron: Bevolkingsregister Stad Gent)
Voor de groep ‘ECM in het bevolkingsregister’ berekenen we het aandeel ECM in het
bevolkingsregister (en houden we geen rekening met het wachtregister). Bij de groep ‘ECM totaal’
wordt ook de groep asielzoekers, geregistreerd via het wachtregister, in rekening gebracht. We
gebruiken deze twee groepen ECM omdat het wachtregister niet meetelt voor het officiële
bevolkingsaantal. Beide percentages groeien naar elkaar toe, omdat het aantal asielzoekers over de
jaren is gedaald11.
De laatste 10 jaar zien we een stijging van het aandeel ECM: ECM (totaal) stijgt van 12,0% in 2001
naar 18,8% in 2011. In absolute waarden zijn er in 2011 46 692 ECM’ers, waarvan 932 asielzoekers.
De ECM’ers wonen ongelijk verdeeld over de Gentse wijken (
Figuur 44). De wijk met de hoogste
concentratie aan ECM is Rabot-Blaisantvest met 51,2% ECM op de totale bevolking. De wijk met het
laagste percentage is Drongen met 2,0% ECM.
Figuur 44 toont een hoge concentratie aan ECM in de 19de eeuwse gordel (Rabot-Blaisantvest
(51,2%), Sluizeken-Tolhuis-Ham (44,1%), Muide-Meulestede-Afrikalaan (39,8%), Brugse Poort –
Rooigem (34,1%), Bloemekenswijk (32,6%), Dampoort (31,7%), Ledeberg (30,3%), Nieuw Gent – UZ
(29,2%) en Macharius-Heirnis (24,5%).
11
Zie algemeen stuk (Demografische evolutie Gent in een notendop) onder ‘Evolutie niet-officiële bevolking’
38
Figuur 44: ECM op wijkniveau (aandeel)
Leeftijdspiramide 2011 - totale bevolking en
ECM
herleid tot 1000
100-104
90-94
80-84
70-74
M totale bevolking
60-64
V totale bevolking
50-54
M ECM
40-44
V ECM
30-34
20-24
10-14
0-4
80
60
40
20
0
20
40
60
80
Figuur 45: Leeftijdspiramide ECM - bron: Bevolkingsregister Stad Gent
De leeftijdspiramide van de groep ECM heeft een andere opbouw in vergelijking met de totale
bevolking van Gent.
39
De categorieën uit de groep 0-9 jaar (dus zowel de groep 0-4 jarigen als de groep 5-9 jarigen) zijn
ondervertegenwoordigd bij de ECM in vergelijking met de totale bevolking (voor de totale groep 0-9
jaar: 9,1% van de ECM ten opzichte van 11,4% van de totale bevolking). Alle categorieën uit de groep
10-44 jaar zijn oververtegenwoordigd bij de groep ECM in vergelijking met de totale bevolking: zo
staat de groep 10 tot 44 jaar voor 48% van de totale bevolking, terwijl deze groep bij de ECM de 1044 jaar 70,9% uitmaakt van de totale groep ECM. De groepen 45-49 jarigen lopen gelijk (beide
aandelen bedragen 6,6%), maar vanaf de leeftijd van 50 jaar zijn de categorieën uit de ECM telkens
ondervertegenwoordigd in vergelijking met de totale bevolking. De groep 50 tot 99 jaar staat voor
34% van de totale bevolking, bij de ECM bedraagt deze groep 13,5% van de totale groep ECM. Als
groep hebben de Gentse ECM dus een kleiner aandeel kinderen dan de totale Gentse bevolking en
een kleiner aandeel medioren en senioren.
Ook de man/vrouw verdeling is verschillend: bij de totale bevolking bestaat deze verdeling uit 49,2%
mannen en 50,8% vrouwen. Bij de ECM is deze verhouding 51,4% mannen ten opzichte van 48,6%
vrouwen.
8.3
Herkomst ECM
In 2010 is 47% van de personen die binnen de groep ECM vallen genaturaliseerd tot Belg. 53% heeft
een andere dan de Belgische nationaliteit.
Voor de genaturaliseerde Belgen bekijken we de vorige nationaliteit, voor de niet-Belgen naar de
huidige nationaliteit, om een idee te krijgen van de herkomst van de groep ECM.
2001
2011
Belgen
12
EU+12
niet-Belgen
totaal herkomst
Belgen
niet-Belgen
totaal herkomst
abs
%
abs
%
abs
%
abs
%
abs
%
abs
%
164
1,4
2.951
18,4
3.115
11,2
771
3,5
9.525
38,6
10.296
22,1
rest Europa 171
1,5
2.774
17,3
2.945
10,6
1.335
6,1
2.459
10,0
3.794
8,1
Afrika
2.701
23,1
2.873
17,9
5.574
20,1
5.500
25,0
3.928
15,9
9.428
20,2
Azië
8.096
69,1
7.068
44,1
15.164
54,6
12.829
58,4
7.981
32,3
20.810
44,6
Amerika
223
1,9
343
2,1
566
2,0
555
2,5
679
2,7
1.234
2,6
onbekend
363
3,1
28
0,2
391
1,4
979
4,5
133
0,5
1.112
2,4
100,0
46.674
100,0
11.718 100,0
16.037 100,0
27.755 100,0
21.969 100,0
24.705
Tabel 3: Herkomst ECM, vergelijking 2001 en 2011 (Bron: Bevolkings- en Wachtregister Stad Gent)
Anno 2011 is 45% van de groep ECM van herkomst Aziaat. 22% komt uit de nieuwe EU-landen; 20%
heeft zijn origine uit Afrika. We moeten wel opmerken dat Turkije bij Azië wordt meegerekend,
hoewel Turkije vaak beschouwd wordt als Europees omwille van politieke, geografische, culturele, …
redenen.
Wat opvalt is dat bij de personen met Aziatische origine het vooral genaturaliseerde personen
(Belgische nationaliteit) zijn, in tegenstelling tot de personen met EU12-origine. De laatste groep
heeft nog de nationaliteit van herkomst.
In 2001 bestaat de groep ECM nog voornamelijk uit personen met Aziatische origine (55%). Personen
uit de nieuwe EU-landen (die op dat moment nog niet tot de EU behoren) maken in 2001 slechts 11%
uit van de groep ECM.
12
Nieuwe EU-landen
40
Meest voorkomende origines in Bevolkingsregister
De 10 meest voorkomende origines in 2011 in Gent zijn Turken, Bulgaren en Marokkanen. Allemaal
behoren ze tot de groep ECM.
Gent
Aantal personen van Turkse origine
15.600
Aantal personen van Bulgaarse origine
6.011
Aantal personen van Marokkaanse origine
3.180
Aantal personen van Nederlandse origine
2.650
Aantal personen van Slovaakse origine
2.043
Aantal personen van Poolse origine
1.250
Aantal personen van Ghanese origine
1.191
Aantal personen van Tunesische origine
998
Aantal personen van Franse origine
956
Aantal personen van Algerijnse origine
807
Tabel 4: 10 meest voorkomende origines in 2011 (Bron: Bevolkingsregister)
Personen van Bulgaarse, Slovaakse, Poolse en Ghanese origine zijn sterk toegenomen de afgelopen
10 jaar. Ter vergelijking: de groep personen van Turkse origine is nauwelijks toegenomen.
Evolutie enkel veel voorkomende origines in Gent
Groecijfers (%) t.o.v. 2001
3500
3000
2500
2000
%
1500
1000
500
0
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Aantal personen van Turkse origine
Aantal personen van Bulgaarse origine
Aantal personen van Slovaakse origine
Aantal personen van Poolse origine
2011
Aantal personen van Ghanese origine
Figuur 46: Groei van enkele origines in Gent (Bron: Bevolkingsregister)
Gent kent de laatste jaren een hoog aantal aankomsten van nieuwe EU-burgers.13 Zij komen
voornamelijk uit Bulgarije (6088 op 31/12/2011, zie Tabel 5) Slovakije (1997) en Polen (1146). Deze
groeipercentages moeten echter genuanceerd worden. Zo zijn er veel Slovaken die oorspronkelijk in
het wachtregister stonden en overgeschreven zijn naar het bevolkingsregister, wat tot een
13
Onder de term nieuwe EU-burgers vallen alle mensen die afkomstig zijn uit de Europese landen die op 1 mei
2004 of op 1 januari 2007 lid geworden zijn van de Europese Unie, met uitzondering van Malta en Cyprus. Het
gaat om tien landen: Estland, Letland, Litouwen, Polen, Tsjechië, Slowakije, Hongarije, Slovenië, Bulgarije en
Roemenië.
41
overschatting leidt van deze groeicijfers. Met andere woorden, deze groep was al in Gent aanwezig,
maar werd niet officieel meegeteld in het bevolkingscijfer. Door een overschrijving van het wachtnaar het bevolkingsregister, duiken ze wel op in het officieel bevolkingscijfer.
Om een zo correct mogelijk aantal buitenlanders te becijferen uit de nieuwe EU-landen, worden het
aantal burgers uit het bevolkings- en wachtregister samengeteld, maar ook de bijlagen 3 ter. Het
document ‘bijlage 3 ter’ wordt afgegeven in het kader van een recht op kort verblijf aan
vreemdelingen die de nationaliteit hebben van een EU lidstaat, of aan hun familieleden die het recht
hebben hen te vergezellen of zich bij hen te voegen.
Bevolkingsregister
31.12.2011
5618
20
135
59
76
1077
175
1920
28
296
9404
Totaal registers
31.12.2011
5794
20
148
63
82
1123
184
1994
35
316
9759
Bulgarije
Estland
Hongarije
Letland
Litouwen
Polen
Roemenië
Slovakije
Slovenië
Tsjechië
TOTAAL
EU10
Tabel 5: Stand van zaken nieuwe EU-burgers, Gent 2011
3
TER
30.11.2011
294
1
0
0
0
23
14
3
0
0
335
Totaal
bekend
6088
21
148
63
82
1146
198
1997
35
316
10094
De stijging van deze bepaalde migratie naar België na de recente uitbreiding van de Europese Unie in
2004 en 2007 is de laatste jaren opvallend. Om een idee van haar grootorde mee te geven: voor hun
toetreding in 2003 was de totale omvang van de immigratie uit de twaalf nieuwe lidstaten goed voor
7% van het totaal van binnenkomsten van vreemdelingen. In 2007 was hun aandeel goed voor
21%.(Groupe d'étude de Démographique Appliquée (UCL) & Centrum voor Gelijkheid van Kansen en
voor Racismebestrijding, 2009; Stad Gent, 2012c)
42
9. Besluit
De bevolkingspiramide van Gent, in vergelijking met deze van Vlaanderen, toont in een oogopslag
een aantal belangrijke kenmerken van de Gentenaars. Wat opvalt is de groep 20-39 jarigen die groter
is in Gent, net als de jonge kinderen (0-4 jaar). Omgekeerd is de groep 10-19 jarigen en 40-79 jarigen
kleiner. De groepen 80-84-jarigen zijn vergelijkbaar, terwijl de 85-plussers dan weer iets talrijker zijn
in Gent.
Er zijn steeds meer Gentenaars. Sinds 1977, het jaar van de fusie, tot 1998 daalt het aantal inwoners
in stad Gent. Na een daling van 19 jaar bereikt Gent op 11 jaar tijd weer het oorspronkelijke niveau.
In 2011 komt het bevolkingsaantal net boven het niveau van 1977 uit. Groei is er in alle wijken en is
een combinatie van meer geboortes, minder sterftes en een immigratie van niet-Belgen. De top 5
van nationaliteiten met het hoogste migratiesaldo in Gent (2006-2010) zijn Bulgaren,Turken,
Slovaken, Polen en Nederlanders. Gent combineert bovendien een blijvende gezinsverdunning met
een groei van het aantal grote huishoudens.
Gent kent een verjonging. Gent groeit in totaliteit de laatste jaren, maar de groep 0-2jarigen groeit
sneller. Prognoses voorspellen een stop op die groei vanaf 2017, ook al zullen de grote volumes
mogelijks aanwezig blijven vanaf dan. Die groei zet zich cohortegewijs door en bevindt zich nu ook
reeds in de groep kinderen van basisschoolleeftijd: ook zij groeien als groep sneller dan Gent in
totaliteit.
De groep 18-24-jarigen, of de zich domiciliërende jonge volwassenen, laten het niet afweten en
volgen qua groeicurve mooi de Gentse totaliteit.
De vergrijzing is nog geen feit. Vergrijzing kan het gevolg zijn van ofwel stijging van de gemiddelde
leeftijd van een samenleving ofwel toename van het percentage ouderen. In België is er sprake van
een dubbele vergrijzing, want zowel de gemiddelde leeftijd van de bevolking als het percentage
ouderen stijgt (Sociale Zekerheid) . In Gent, net zoals in andere “studentensteden” is er enkel sprake
van toename van het aantal ouderen, maar niet eens van hun aandeel in de totale Gentse bevolking.
Er kàn vergrijzing optreden in 2013-2014, eens de babyboomgeneratie de kaap van 65 bereikt.
Verzilvering, of veroudering binnen de veroudering, is niet erg uitgesproken. Prognoses kondigen
deze verzilvering wel aan voor Gent.
De potentiële beroepsbevolking is in de periode 1999-2010 sterker toegenomen dan de totale
bevolking. Prognoses laten zien dat de groei van de potentiële beroepsbevolking eerder zal afnemen
dan de groei van de totale bevolking.
Verkleuring verwijst naar de toename van de etnisch-culturele diversiteit in het algemeen en de
toename van het aandeel niet-Belgen tout court. De laatste 10 jaar zien we een stijging van het
aandeel Etnisch-Culturele Minderheden van 12,0% in 2001 naar 18,8% in 2011. In absolute waarden
behoren er in 2011 46 692 Gentenaars tot een Etnisch-Culturele Minderheid. De helft daarvan is
genaturaliseerd tot Belg. De 10 meest voorkomende origines in 2011 in Gent zijn Turken (15.600),
Bulgaren (ca. 6.000) en Marokkanen (ca 3.200).
43
Gentgebruikers
De groep ‘Gentgebruikers’ verwijst enerzijds naar de groep ‘andere’ mensen die in de stad wonen of
die de stad bezoeken. Het zijn geen ‘officiële’ Gentenaren, maar ze wonen ook, al dan niet tijdelijk, in
Gent. Anderzijds zijn er veel bezoekers, waarvan werkende en studerende pendelaars, shoppers,
zorggebruikers en toeristen de grootste groepen zijn. Anders dan het bevolkingsregister, zijn er voor
deze groepen niet altijd transparante en allesomvattende registraties of databanken. Soms gaat het
enkel indicatief over grootordes.
44
1. Pendelaars
Pendelen of forenzen wordt doorgaans gelinkt aan woon-werkverkeer. Inhoudelijk kan pendel als
volgt beschreven worden. Wanneer vacatures niet goed aansluiten bij het arbeidsaanbod in de stad,
zullen bedrijven en instellingen werknemers van buiten de stad aantrekken. Wanneer deze
werknemers niet in de stad (kunnen) wonen ontstaat inkomende pendel. Omgekeerd, zal dat deel
van de beroepsbevolking dat geen passende arbeid in de stad kan vinden, trachten arbeid te vinden
buiten de grenzen van de stad.
1.1.
Pendel becijferd
Er zijn cijfers over gemeentelijke pendel, op basis van twee verschillende bronnen. Deze twee
bronnen geven niet steeds exacte aantallen en percentages aan, maar de grootordes lopen
gelijkaardig. Het zijn twee betrouwbare bronnen met een belangrijke wetenschappelijke waarde,
maar vertrekkende van een heel verschillende methodologie.
Enerzijds is er de federale enquête woon-werkverkeer (van de FOD – Federale Overheidsdienst –
Mobiliteit en Vervoer) die om de drie jaar alle werkgevers bevraagd die gemiddeld meer dan 100
werknemers tewerkstellen. De betrokken werkgevers moeten een enquête invullen voor elk van hun
vestigingseenheden met gemiddeld minstens 30 werknemers. De diagnostiek heeft dus zowel
betrekking op de privé sector als op de openbare sector (FOD, Gewesten, provincies, gemeentes,
scholen, OCMW's, politiezones, ...). Op basis van deze pendel cijfers wordt ook de modal split verdeling van de personen verplaatsingen over de vervoerwijzen (modaliteiten) - berekend.
Een andere bron is het Steunpunt WSE (Werk en Sociale Economie). Met de integratie van
pendelgegevens van de RSZ (Rijksdienst voor Sociale Zekerheid) in de Vlaamse Arbeidsrekening, het
raamwerk waarin verschillende arbeidsmarktstatistieken worden samengebracht, berekent het
Steunpunt WSE hieruit pendelstromen van loontrekkenden. Die cijfers zijn ramingen, geen exacte
cijfers14. Aangezien bij zelfstandigen de werkplaats wordt gelijkgesteld met de woonplaats, zijn voor
deze pendelstatistieken enkel de loontrekkenden weerhouden.
Cijfers WSE
De cijfers van het WSE (2009) geven aan dat er in Gent in 2009 143.197 mensen aan het werk zijn,
waarvan er 66 % buiten de stad woont (Tabel 6). De cijfers van de FOD Mobiliteit en Verkeer (2008)
komen neer op eenzelfde grootorde werkende personen in Gent (143.094 loontrekkenden). Het
aandeel pendelaars naar Gent wordt lager ingeschat door de FOD Mobiliteit (2008) met name 61%
van de werknemers in Gent woont buiten Gent.
Volgens de cijfers van het WSE werkt 55% van de ‘actieve’ Gentenaars ook in Gent, m.a.w. de
werkplek is dezelfde als de woonplaats. De cijfers van de FOD geven aan dat 60% van de actieve
Gentenaars in Gent woont.
De cijfers van het WSE zoomen verder in op de herkomst (bij inkomende pendelaars) en op de
bestemming (bij uitgaande pendelaars) in termen van agglomeratie, banlieu, forensenzone en buiten
de grenzen van het stadsgewest15. De cijfers van de FOD bekijken de herkomst en bestemming op
gemeenteniveau. Deze FOD-cijfers geven verder ook de modal split aan.
14
Vandaar dat het aantal Gentenaars waarbij de woonplaats gelijk is aan de werkplek niet hetzelfde is bij de inkomende en uitgaande
pendel.
15
Volgende gemeenten behoren tot de agglomeratie van Gent: De Pinte, Merelbeke en Sint-Martens-Latem. Tot de banlieu van Gent
behoren: Destelbergen, Evergem, Gavere, Lochristi, Lovendegem, Melle, Nazareth, Nevele, Wachtebeke en Zelzate. Tot de forensen
45
Samenstelling van de inkomende pendelaars (loontrekkenden vanaf 15 jaar)
in Gent naar geografische situering (woonplaats) ten opzichte van de
kernstad (2009)
(n)
(n)
(%)
(%)
WOONPLAATS
Gent
(woonplaats=werkplaats)
Agglomeratie (excl. Gent)
Banlieue
Forensenwoonzone
Buiten het stadsgewest
48.829
Cumulatief
48.829
34,3
Cumulatief
34,3
6.177
22.865
14.384
50.942
55.006
77.871
92.255
143.197
4,3
16,1
10,1
35,8
38,7
54,8
64,9
100,0
Tabel 6: Samenstelling inkomende pendel (Bron: Vlaamse Arbeidsrekening (Bewerking Steunpunt WSE))
Samenstelling
van
de
uitgaande
pendelaars
(loontrekkende
beroepsbevolking tussen 15-64 jaar) uit Gent naar geografische situering
(werkplaats) ten opzichte van de kernstad (2009)
(n)
WERKPLAATS
Gent
(werkplaats=woonplaats)
Agglomeratie (excl. Gent)
Banlieu
Forensenwoonzone
Buiten het stadsgewest
waarvan naar Brussel-stad
48.617
1.836
5.797
2.901
28.540
4.068
(n)
Cumulatief
48.617
(%)
50.453
56.250
59.151
87.691
2,1
6,6
3,3
32,5
4,6
55,4
(%)
Cumulatief
55,4
57,5
64,1
67,5
100,0
Tabel 7: Samenstelling uitgaande pendel (Bron: Vlaamse Arbeidsrekening (Bewerking Steunpunt WSE))
Gent heeft een hoge inkomende pendel en een lage uitgaande pendel. Gent trekt uit de banlieu en
forenzen woonzone meer loontrekkenden aan dan dat ze er Gentse loontrekkenden aan verliest.
Vlaamse gemeenten met een hoge uitgaande pendel zijn vooral de (kleinere) gemeenten rond
Brussel en rond de grotere centrumsteden. Het betreft hier vooral residentiële gemeenten met een
uitgesproken woonfunctie, die voor hun werkzaamheidsgraad in sterke mate afhankelijk zijn van het
job aanbod in de naburige gemeenten (Vanderbiesen, 2010).
Een groot aandeel van de Brusselse jobs wordt ingevuld door loontrekkenden uit gemeenten van
buiten Brussel en dan vooral vanuit steden in de provincies Vlaams-Brabant en Oost-Vlaanderen
(Gent en Aalst) of Antwerpen-stad (Vanderbiesen, 2010). 5% van de uitgaande pendel uit Gent is
naar Brussel-Stad. Het aandeel uitgaande pendel naar de banlieu van Gent (d.i. Destelbergen,
Evergem, Gavere, Lochristi, Lovendegem, Melle, Nazareth, Nevele, Wachtebeke en Zelzate) ligt net
iets hoger (6,6%).
woonzone behoren Aalter, Assenede, Deinze, Eeklo, Kaprijke, Laarne, Moerbeke, Oosterzele, Sint-Laureins, Waarschoot, Wetteren, Zingem
en Zomergem.
46
Cijfers FOD Mobiliteit en Verkeer
De gemeenten die de meeste werknemers leveren aan Gent zijn Evergem, Merelbeke, Lochristi,
Destelbergen en Deinze (zie Figuur 47).
Figuur8:47:
Tabel
Woonplaats
Woonplaats
personen
personen
tewerkgesteld
tewerkgesteld
in in
Gent,
Gent2008
(Bron:
(Bron:
FODFOD
Mobiliteit
Mobiliteit
en Vervoer,
en Vervoer,
Diagnostiek
Diagnostiek
woonwoonwerkverkeer 2008)
60% van de actieve Gentenaren (56 412 van de 94 580) werkt in Gent. De gemeenten waar de andere
actieve Gentenaren het meest naar toe trekken om te werken zijn Brussel, Antwerpen, Merelbeke,
Destelbergen en Evergem (zie Figuur 48).
47
Figuur 48: Werkplaats actieve Gentenaaren (Bron: FOD Mobiliteit en Vervoer, Diagnostiek woon-werkverkeer 2008)
Het volume aan gegenereerde pendel maakt van de regio een ‘pendelgewest’. Dat er meer
pendelaars uit de omliggende gemeenten naar Gent komen dan dat er Gentenaars gaan werken naar
de omliggende gemeenten, wijst op de centrumfunctie van Gent inzake werk.
Gemeente
In (naar Gent)
Evergem
Merelbeke
Lochristi
Destelbergen
5680
3591
3064
2670
Uit (Gentenaars
Gent)
999
1374
930
1175
uit Saldo
4681
2217
2134
1495
Tabel 9: Saldo van inkomende en uitgaande pendel (Bron: FOD Mobiliteit en Vervoer, Diagnostiek woon-werkverkeer
2008)
1.2
Modal split
Vervoermodus
Wagen alleen/familie
Wagen carpooling
Trein
Bus, tram, metro
Privé bus
Fiets
Motor, bromfiets
Te voet
Totaal
Percentage
63.5
3.6
9.6
7.1
0.1
11.9
2
2.3
100
Werknemers
90842
5180
13777
10172
116
17008
2785
3214
143094
Tabel 10: Modal split - werknemers die in Gent werken (bron: FOD Mobiliteit en Vervoer – diagnostiek woonwerkverkeer 2008)
48
Tabel 10 toont de modal split van alle werknemers die in Gent werken. 63,5% komt met de auto
(alleen of met familie); 3,6% carpoolt. 16,7 % gebruikt het openbaar vervoer. 11,9 % gaat met de fiets
naar het werk, 2,3% doet dit te voet. 2% gebruikt de motor of bromfiets.
Tabel 11 toont de modal split voor de actieve Gentenaars. 58,2% gaat met de wagen naar ’t werk
(alleen of met familie). 2,6% carpoolt. 18,1% gebruikt het openbaar vervoer, 15,3% de fiets en 3,4%
van de Gentenaren gaat te voet naar het werk.
Vervoermodus
Wagen alleen/familie
Wagen carpooling
Trein
Bus, tram, metro
Privé bus
Fiets
Motor, bromfiets
Te voet
Totaal
Percentage
58.2
2.6
11.5
6.6
0.5
15.3
2
3.4
100
Werknemers
55068
2424
10825
6271
442
14449
1870
3233
94580
Tabel 11: Modal split - werknemers afkomstig uit Gent (bron: FOD Mobiliteit en Vervoer – diagnostiek woonwerkverkeer 2008)
Bij uitbreiding, ook in het Leefbaarheidsonderzoek van Stad Gent (Stad Gent, 2010a) is gevraagd naar
het belangrijkste vervoersmiddel voor woon-werkverkeer. Hier is de vraag gesteld naar het
belangrijkste vervoersmiddel om naar het werk of de school te gaan (10-79 jarigen). Voor de
verplaatsingen naar het werk of de school komt de auto op nummer 1 (44,6% van de Gentenaren
gebruikt dit als belangrijkste vervoermiddel), gevolgd door het openbaar vervoer (26,2%) en de fiets
(18,7%).
1.3.
Openbaar vervoer
Het openbaar vervoer in Gent beschikt over een uitgebreid netwerk van trams en bussen en zorgt
voor een sterke gebiedsdekking. De stations Gent-Sint-Pieters en Gent Dampoort vervullen een
belangrijke verbindingsfunctie. Met 50.500 (telling 2011) instappende reizigers per dag is Gent-SintPieters het belangrijkste station in Vlaanderen (NMBS, 2012). De twee stations worden
complementair ontwikkeld. Gent-Sint-Pieters is een troef bij het uitbouwen van Gent als kennisstad
(de zuidelijke ‘kennispoort’) en de kantoorontwikkelingen langs de Koningin Fabiolaan. Gent
Dampoort situeert zich vlakbij de haven, de culturele cluster en de Kuip en ligt in een belangrijk
woongebied (Stad Gent, 2010b).
49
2. Scholieren en studenten
Gent vervult een centrumfunctie op het vlak van onderwijs. Door een ruime aanbod aan middelbare
scholen, hogescholen en de Universiteit Gent komen veel jongeren van buiten Gent naar Gent om
onderwijs te volgen.
2.1.
Scholieren - Aantrekkingskracht secundair onderwijs
De inschrijvingsgraad meet de aantrekkingskracht van het secundair onderwijs in een stad. Dit is het
aandeel (%) jongeren dat is ingeschreven in een school voor secundair onderwijs in de stad,
tegenover alle jongeren die in de stad wonen en ingeschreven zijn in secundair onderwijs (binnen of
buiten de stad). Indien de verhouding groter is dan 100%, dan betekent dit dat er meer leerlingen
ingeschreven zijn in de stad dan dat er leerlingen wonen. Dit is een indicatie van de centrumfunctie
op het vlak van het secundair onderwijs (Bral, Jacques, Schelfaut, Stuyck, & Vanderhasselt, 2011).
schooljaar
Inschrijvingsgraad voltijds secundair onderwijs
20062007
166%
20072008
166%
20082009
166%
20092010
165%
20102011
163%
Tabel 12: inschrijvingsgraad voltijd secundair onderwijs Gent - Bron: Stadsmonitor 2011
schooljaar
Inschrijvingsgraad beroepssecundair onderwijs
Inschrijvingsgraad buitengewoon secundair onderwijs
2009-2010 2010-2011
127%
131%
147%
149%
Tabel 13: inschrijvingsgraad beroepssecundair en buitengewoon secundair onderwijs – Bron: Departement Onderwijs en
Vorming Vlaanderen - onderwijsstatistieken
2.2.
Studenten hoger onderwijs
Aantal
De jongste decennia is de studentenpopulatie in Gent explosief gegroeid. In ruim een kwarteeuw
steeg het aantal studenten van bijna 20.000 tot ruim 65.000. De laatste jaren besteedde de Gentse
pers dan ook regelmatig aandacht aan deze populatie. Cijfers die verschijnen in pers gaan over het
aantal inschrijvingen aan de Gentse hogeronderwijsinstellingen, niet over het aantal fysieke
studenten.
De studie “Gent in cijfers 2012: Gent, stad voor Gentenaars én studenten” heeft voor de eerste maal
berekend hoeveel studenten hoger onderwijs er in Gent rondlopen. Deze berekening is gebeurd over
alle hoger onderwijsinstellingen heen en op basis van de Databank Hoger Onderwijs (situatie
15.12.2011). Deze databank is beschikbaar sinds het academiejaar 2007- 2008. Enkel studenten
ingeschreven voor een opleiding aan één of meerdere campussen op het Gentse grondgebied en de
campussen in Melle en Merelbeke komen in aanmerking voor de telling16. De inkomende
uitwisselingsstudenten in Gent die via een erkend uitwisselingsprogramma gedurende drie maanden
tot een academiejaar in Gent studeren, zijn niet in de studentenpopulatie opgenomen.
Onderstaande tabel geeft het aantal volgens inschrijvingen, studiepunten, voltijds equivalent17 (VTE)
studenten en het aantal “koppen”, met name het effectief aantal studenten. Een student kan zich
namelijk voor verschillende opleidingen inschrijven. Er wordt eveneens een onderscheid gemaakt
tussen exclusief en inclusief uitschrijvingen. Een student kan zich namelijk gedurende het volledige
16
M.a.w. studenten ingeschreven aan een Gentse hoger onderwijsinstelling maar lessen volgt op de
campussen Sint-Niklaas of Aalst, worden niet meegeteld.
17
Een voltijdse opleiding omvat 60 studiepunten. Maar een student kan meer of minder studiepunten
opnemen.
50
academiejaar uitschrijven. De 5 Gentse hoger onderwijsinstellingen tellen in het academiejaar 75.314
inschrijvingen, zo’n 3.900 inschrijvingen zijn stopgezet. Omgerekend naar “koppen” gaat het over
66.714 studenten inclusief de uitschrijvingen, of 64.353 studenten die het volledige academiejaar
hebben afgewerkt. 2.361 studenten hebben zich gedurende het academiejaar uitgeschreven.
Omgezet naar VTE studenten gaat het over 61.066 studenten inclusief uitschrijvingen en 59.954
studenten exclusief inschrijvingen.
Tabel 14: Omvang van de studentenpopulatie, 2010-2011
Totaal
Studenten
Exclusief
uitschrijvingen
Inclusief
uitschrijvingen
percentage
uitschrijvingen
64.353
Inschrijvingen Studiepunten VTE
studenten
71.422
3.597.221
59.954
66.714
75.314
3.663.988
61066
3,5%
5,2%
1,8%
1,8%
Bron: Databank Hoger Onderwijs (15.12.2011)
Internationale studenten
Zoals reeds aangegeven zijn de inkomende uitwisselingsstudenten in Gent die via een erkend
uitwisselingsprogramma gedurende drie maanden tot een academiejaar in Gent studeren, niet mee
opgenomen in de telling van het aantal studenten. De uitgaande uitwisselingstudenten van een
Gentse onderwijsinstelling die via een erkend uitwisselingsprogramma gedurende drie maanden tot
een academiejaar aan een niet-Gentse instelling studeren, worden wel meegeteld in bovenstaande
tabel. Het is echter relevant voor het lokale beleid om te weten hoeveel van haar studenten jaarlijks
in het buitenland studeren en hoeveel niet-Belgische studenten er jaarlijks in Gent komen studeren.
Dit enerzijds om de internationalisering van Gent als onderwijsstad te kunnen inschatten, maar ook
om te weten hoeveel studenten er effectief in Gent rondlopen.
Figuur 49 : Saldo en aantal uitwisselingsstudenten (naar inkomende en uitgaande studenten) via het Erasmusprogramma, 2009-2010
1200
947
800
571
400
181
126
69
6
0
-33
-113
-159
-59
-27
-96
-240
-400
-565
-800
-1200
-1060
Totaal
UGent
Uitgaande studenten
Bron: Epos vzw
18
Art HS
HOGent
Inkomende studenten
KAHO
Saldo
18
www.epos-vlaanderen.be (10.10.2011)
51
Epos vzw beheert statistieken aangaande de studenten die via een erkend uitwisselingsprogramma
studeren aan een buitenlandse universiteit. Het geeft voor de verschillende onderwijsinstellingen in
Vlaanderen de ingaande en uitgaande mobiliteit. Jaarlijks verblijven er een kleine duizend
internationale studenten in Gent via het programma. Eenzelfde grootorde Gentse studenten kiest er
voor om tijdelijk in het buitenland te studeren. Met andere woorden de tabel ‘omvang van de
studentenpopulatie’ is een goede telling van het aantal studenten, zelfs rekening houdend met
internationale mobiliteit.
Gent huisvest 5 hogeronderwijsinstellingen
In Gent zijn er vijf instellingen voor hoger onderwijs gevestigd, met name de Universiteit Gent
(UGent), de Hogeschool Gent (HOGent), de Arteveldehogeschool (Artevelde HS), de Katholieke
Hogeschool Sint-Lieven (KAHO Sint-Lieven) en de Hogeschool voor Wetenschap en Kunst (W&K).
De campussen van de Universiteit Gent liggen verspreid over de hele stad. De Faculteit
Diergeneeskunde is gelegen in Merelbeke en het wetenschapspark Green bridge in Oostende. De
Hogeschool Gent heeft naast meerdere campussen in Gent ook nog een campus in Melle en in Aalst.
De vestigingen van de Arteveldehogeschool bevinden zich allemaal op Gents grondgebied. De
Katholieke Hogeschool Sint-Lieven heeft haar centrale administratie en haar Technologiecampus in
Gent. De school beschikt nog over twee andere campussen in Sint-Niklaas en Aalst.
De Hogeschool voor Wetenschap en Kunst heeft twee campussen in Gent: Sint-Lucas Architectuur
Gent en Sint-Lucas Beeldende Kunsten. Het is de enige instelling wiens hoofdzetel niet in Gent is
gevestigd.
Onderstaande figuur geeft een beeld van de spreiding van de campussen van de vijf instellingen voor
hoger onderwijs op het Gentse grondgebied.
Figuur 50: Campussen hoger onderwijs in Gent
Het ‘Huis van de student’, gelegen op het Sint-Pietersplein in het hart van dé studentenbuurt
maximaliseert de visibiliteit van de Stad Gent naar de studenten. Eén herkenningspunt, één plaats
waar studenten terecht kunnen met vragen over de stad, stadsdiensten en allerhande aanverwante
52
informatie. Het huis is de uitvalsbasis voor de verdere uitbouw van een geïntegreerd
studentenbeleid.
Domicilie
Als student kan je je niet domiciliëren in Gent. In principe blijven studenten ingeschreven in de
gemeente en op het adres van hun ouders. Ook al verblijven veel studenten tijdens de week en in de
blokperiode ‘op kot’, dat verandert niks voor de wet. Zij worden beschouwd als tijdelijk afwezig uit
hun hoofdverblijfplaats. Hoe studenten wonen is evenmin relevant: op een gewone kamer, in een
gemeenschapshuis, in een studio, een appartement…
13,9 % of 9000 studenten heeft een domicilie in Gent zelf. Dit zijn studenten die of bij hun ouders
wonen, of doctoraatsstudent zijn of internationale studenten.
Figuur 51: Verdeling studenten naar domiciliegemeente (%) (exclusief uitschrijvingen), 2010-2011
Bron: Eigen verwerking (Stad Gent) op basis van Databank Hoger Onderwijs (15.12.2011)
Zesentachtig procent van de studenten heeft een domicilie buiten Gent en is dus Gentgebruiker.
Van de studenten met een domicilie in België is 81,2% gedomicilieerd in West- of Oost-Vlaanderen.
Dit komt neer ongeveer 52.300 studenten. De Franstalige gemeenten zijn amper vertegenwoordigd.
Aantal kotstudenten: naar een realistische schatting
Hoeveel studenten zitten in Gent op kot? Om deze eerste, schijnbaar eenvoudige vraag te
beantwoorden, blijken de beschikbare bronnen ontoereikend19.
Volgens de Studentenmonitor Vlaanderen 2009 zit in Vlaanderen 36% van de studenten hoger
onderwijs op kot; 54% van de universiteitsstudenten en 24% van de hogeschoolstudenten
(ResearchNed, 2009).
Volgens de Woonstudie Gent 2008 verbleven tijdens het academiejaar 2006-2007 23.216 van de
56.752 studenten in Gent op kot. Dat is ongeveer 40%.
Uit de Studentenbarometer van de Universiteit Gent blijkt dat in 2009-2010 62,6% van de
universiteitsstudenten op kot zat.
19
De databank in het kader van het ‘Politiereglement op kamerwoningen’ is niet gebruikt. Er wordt in de databank geen onderscheid
gemaakt tussen kamers en studentenkamers. Bovendien bestaat een vermoeden dat de databank slechts een deel van het werkelijke
aantal kamers bevat.
53
Gezien er geen correcte databron is voor het bepalen van het aantal kotstudenten in Gent, zijn
bovenvermelde enquêtes en studies gebruikt om een schatting te maken van het aantal
kotstudenten in Gent.
Volgens de schatting zitten ongeveer 28.000 of 43,5% van de studenten in Gent op kot. Op een
Gentse bevolking van 247.262 in 2011 is dit een aanzienlijk aantal. Het percentage kotstudenten
onder de hogeschoolstudenten ligt vermoedelijk hoger dan 24%.
Tabel 15: Schatting aandeel en aantal kotstudenten, 2010-2011
Aandeel kotstudenten
UN20
HS
Aantal (kot)studenten
Totaal UN
HS
Totaal
Totale studentenpopulatie
32.478 31.875 64.353
(DHO 30.06.2011)
Schatting aandeel en aantal
62,6% 24,0% 43,5% 20.331 7.650 27.981
kotstudenten
Bron: Studentenmonitor Vlaanderen 2009 en Studentenbarometer 2009-2010, eigen verwerking.
Op basis van een analyse van surveydata is het aantal kotstudenten in Gent geschat op 28.000 (43%).
Spreiding studentenwoningen in beeld gebracht
Van de 23.216 studenten die in 2006-2007 geregistreerd stonden als kotstudent beschikte de Dienst
Wonen van de Stad Gent over 19.480 kotadressen. Deze zijn door de dienst op kaart uitgezet (figuur
5 & figuur 6). De kaarten geven goed de spreiding van de studentenwoningen in 2007 weer. De wijk
Binnenstad, de stationswijken en de wijk Watersportbaan-Ekkergem waren in 2007 de populaire
studentenbuurten. In de wijk Binnenstad zijn vooral de buurten rond het Zuid, het Sint-Pietersplein
en de Overpoortstraat populair bij studenten.
In 2011, beschikt de Dienst Wonen nog steeds niet over alle kotadressen, en is de kaart van 2007
voorgelegd aan actoren die nauw betrokken zijn bij studentenhuisvesting21 uit de sector. De kaart
wordt nog steeds bevestigd, alleen is de concentratie van het aantal studentenwoningen in deze
wijken toegenomen. De grootste wijziging is een toename van het aantal studentenverblijven in de
Rabotwijk. Verantwoordelijk hiervoor is de Technologiecampus van de KAHO Sint-Lieven. Van een
verspreiding van de kotstudenten naar de perifere Gentse wijken is dus geen sprake. De wijk
Binnenstad blijft veruit de populairste buurt voor studenten. De studentenhuisvesting breidt er zich
wel intern uit. Zo worden de buurten rond het Muinkpark en het Koning Albertpark steeds meer
ingesloten door kotstudenten. Ondertussen is in de buurten rond de Overpoortstraat en het SintPietersplein de dominantie van de studentenpopulatie compleet. In de vestigingskeuze van
studenten telt naast de aanwezigheid van andere studenten en voorzieningen voor studenten ook
de nabijheid van de onderwijsinstellingen. Dit verklaart de concentraties studentenwoningen rond
iets meer afgezonderde campussen zoals het UZ Gent.
Figuur 52: Spreiding van de studentenwoningen in Gent, 2007
20
21
UN: unief – HS: hogeronderwijsinstellingen
Gaande van stadsdiensten, makelaars, koteigenaars en verantwoordelijken voor studentenvoorzieningen van onderwijsinstellingen.
54
_
Bron: Stad Gent (2009). Analyse van het woonaanbod in Gent (Stad Gent, 2009)
Figuur 53: Aandeel studentenkamers t.o.v. totaal aantal woningen per wijk (%),
2007
Bron: Stad Gent (2009). Analyse van het woonaanbod in Gent
55
Ook nog: pendelende studenten
Stad Gent beschikt niet over het exacte aantal studenten hoger onderwijs dat dagelijks pendelt naar
Gent. Het onderzoek ‘Gent, stad voor Gentenaars én studenten’ laat toe om een schatting te maken
van het aantal pendelende studenten22 die aan een Gentse hoger onderwijsinstelling studeren. Voor
het academiejaar 2010-2011 wordt dit geschat op : 27.500 studenten (Stad Gent, 2012b). Er zijn
geen cijfers hoe deze studenten pendelen naar Gent, noch over het aantal Gentse studenten die aan
niet Gentse hoger onderwijsinstellingen studeren en pendelen.
Kotstudenten verplaatsen zich niet dagelijks naar Gent, hun pendelgedrag is meer geconcentreerd op
het begin en einde van de lesweek. De Kotenquête23 2010 (Kot@gent, 2010) geeft inzicht in het
pendelgedrag en vervoerswijze van de kotstudenten. Voor het academiejaar 2010-2011 is het aantal
kotstudenten geschat op 28.000. Bijna drie kwart (of geschat op 21.000) van de kotstudenten komt
naar Gent met het openbaar vervoer, 12% (of geschat op 3.300) met de wagen.
Tabel 16: Voornaamste transportmodus van en naar Gent
Openbaar vervoer
Fiets
Carpooling (passagier)
Eigen wagen of wagen ouder(s)
Andere
Totaal
Kotstudent
73,3%
8,7%
4,8%
11,8%
1,4%
100,0%
Bron: Kot@gent (2010). Marktonderzoek: homes UGent en privé-kotmarkt
22
Dit zijn studenten die niet op kot zitten en van buiten Gent naar Gent komen studeren.
23
De Kotenquête 2010 is een online enquête over studentenhuisvesting verspreid onder de Gentse studentenpopulatie, die verloopt in
samenwerking met Kot@gent en de hogeronderwijsinstellingen. Het voordeel is dat de doelgroep van de bevraging de volledige
studentenpopualtie omvat. Nadeel is dat de respons vooral van de universiteitsstudenten en –logischerwijs) van de kotstudenten (70%)
kwam. Vandaar dat er voor het inschatten van de voornaamste transportmodus van de studenten van en naar Gent gekozen is om enkel
de resultaten voor de kotstudenten weer te geven.
56
3. Bevolking die niet tot het officieel bevolkingscijfer behoort
Er zijn twee grote groepen die je niet terug vindt in de officiële bevolking van Gent. Dit zijn de
asielzoekers (die geregistreerd staan in het Wachtregister) en de (kot)studenten die nog
gedomicilieerd zijn bij hun niet-Gentse ouders. Van deze groepen kunnen we een degelijke
inschatting van hun aantal maken, ze worden momenteel niet bij het officiële bevolkingsaantal
gerekend. Informatie over het wachtregister volgt. Studenten zijn eerder aan bod gekomen.
Daarnaast zijn er ook mensen zonder wettig verblijf, doortrekkers en dak- en thuislozen aanwezig in
de stad. Voor deze laatste groep is het veel moeilijker om een raming van hun aantal te maken.
3.1
Geregistreerd: Asielzoekers in het wachtregister
Het bevolkingsregister bevat de officiële bevolking van Gent. Het wachtregister bevat alle
asielzoekers die officieel asiel hebben aangevraagd, maar nog niet erkend werden als vluchteling24
(na een positieve beslissing in hun asielprocedure). Vanaf 1 januari 2011 worden de nieuwe EUburgers ook eerst in het wachtregister ingeschreven en nadien overgeschreven naar het
vreemdelingenregister. Dit heeft een vermeerdering van het aantal overschrijvingen als gevolg.
Asiel aanvragen is hetzelfde als vragen om officieel erkend te worden als vluchteling. Zolang het
onderzoek van de asielaanvraag loopt, noemen we deze persoon asielzoeker. Als de aanvraag
goedgekeurd wordt, is de betrokkene geen asielzoeker meer maar een erkende vluchteling. De
persoon verdwijnt dan uit het wachtregister en wordt opgenomen in het vreemdelingenregister (d.i.
bevolkings- en vreemdelingenregister). Op die manier komt hij in de officiële bevolking terecht. 25
Personen in wachtregister
7.000
6.000
5.000
4.000
3.000
2.000
1.000
0
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Figuur 54: Evolutie personen in wachtregister (Bron: Wachtregister Stad Gent)
Voor het wachtregister beschikken we slechts over cijfers vanaf 2001. Er is een jaarlijkse daling van
het aantal asielzoekers tot 201026. In 2011 is er opnieuw een lichte stijging.
24
Of de status kregen van “subsidiaire beschermde”, met een tijdelijk verblijfsrecht omwille van vrees voor
doodstraf, executie e.d. bij terugkeer
25
Als een aanvraag negatief wordt afgehandeld, verdwijnt deze persoon uit het wachtregister wanneer hij het
Belgisch grondgebied heeft verlaten. Bij overlijden wordt de persoon eveneens uit het wachtregister
verwijderd. Bron: Kruispuntbank Sociale Zekerheid, http://www.kszbcss.fgov.be/nl/bcss/services/content/websites/belgium/services/service_employer/service_01/service_05.ht
ml
26
Mogelijke redenen voor deze daling zijn een combinatie van een vermindering van de instroom en een
vergroten van de uitstroom uit het wachtregister. Het verminderen van de instroom komt onder andere
57
Er zijn een aantal redenen waarom het aantal asielzoekers in Gent daalt. Tot 2007 was er ook een
daling van het aantal in aanvragen in België. Vanaf dan is het aantal aanvragen terug gestegen van
11.115 (2007) tot 25.479 (2011).27 Daarnaast heeft het CGVS (Commissariaat-generaal voor de
Vluchtelingen en de Staatlozen) dat de aanvragen onderzoekt een achterstand weggewerkt.
In 2007 is de asielprocedure gewijzigd. Tot 2007 was er een asielprocedure in twee grote fases: (1)
ontvankelijkheid en (2) gegrondheid van de aanvraag.
Personen van wie de aanvraag ontvankelijk werd verklaard, verlieten de materiële opvang en
stroomden door naar werk of financiële steun van het OCMW. Die verdeling werd geregeld door een
spreidingsplan. Grote steden kregen hierdoor geen asielzoekers toegewezen, maar in de praktijk
vestigden zich veel asielzoekers wel in de grote steden (waaronder Gent) terwijl zij steun kregen van
een ander OCMW.
Sinds de gewijzigde asielprocedure in 2007 blijven asielzoekers gedurende de hele periode in principe
in materiële opvang in opvangcentra verspreid over het land, en dus minder in Gent waar het aantal
opvangplaatsen in het stedelijk opvanginitiatief beperkt is. Personen van wie de materiële opvang
ophoudt na te zijn erkend
als vluchteling worden meteen ingeschreven in het
vreemdelingenregister.
3.2.
Moeilijk te registreren groepen
Sommige groepen laten zich niet zomaar becijferen: dit is bijvoorbeeld het geval voor mensen zonder
wettig verblijf, een groep die je als precair kan bestempelen en van wie deze precaire situatie mee
aan de basis ligt van het moeilijk becijferen. Mensen zonder wettig verblijf zijn bijvoorbeeld niet
opgenomen in het bevolkingsregister. Maar dit hoeft niet altijd het geval te zijn: woonwagenbewoners associeer je niet automatisch met een precaire situatie: hun moeilijke becijferbaarheid
heeft dan ook meer te maken met hun trekkende bestaan.
Woonwagenbewoners
Woonwagenbewoners worden als doelgroep vermeld in het Integratiedecreet en het Woondecreet.
Er zijn residentiële en rondtrekkende woonwagenbewoners. De residentiële woonwagenbewoners
verblijven op het terrein Vosmeers. Zij zijn ingeschreven in het bevolkingsregister. De rondtrekkende
woonwagenbewoners kunnen terecht op het doortrekkersterrein aan de Drongensesteenweg. Zij
zijn niet ingeschreven in het bevolkingsregister. Van januari 2011 tot januari 2012 werden 262
effectieve verblijfsperiodes van gezinnen op het doortrekkersterrein geregistreerd. Sommige
gezinnen keren meermaals per jaar terug naar het doortrekkersterrein. In totaal zijn het 205
gezinnen die minstens eenmaal naar het Gentse doortrekkersterrein kwamen (in totaal gaat dit om
ongeveer 802 personen ).
doordat sinds 2007 het recht op opvang gekoppeld, waardoor asielzoekers in het wachtregister van de
stad/gemeente van het opvangcentrum worden ingeschreven. In Gent zijn het aantal opvangplaatsen waarnaar
Fedasil kan doorverwijzen beperkt tot het aantal plaatsen in het Stedelijk Opvanginitiatief (en een aantal
plaatsen beheerd door Vluchtelingenwerk).
Er is dus een beperkter aantal asielzoekers dat in Gent terechtkomt.
27
De stijging in 2011 is vooral te wijten aan het aantal asielaanvragen uit Afghanistan – dit is een tendens
waarmee ook andere Europese lidstaten werden geconfronteerd (concreet voor België: 1 op 10 aanvragen
werd ingediend door een Afghaan, dit is bijna een verdubbeling tegenover 2010) Daarnaast was er een grote
toename van het aantal asielaanvragen uit Guinee (vooral België en Frankrijk krijgen uit dit land veel
aanvragen) en sinds 2008 is er een stijging in het aantal aanvragen uit Irak. Voorts was een stijging merkbaar
van het aantal meervoudige asielaanvragen, vooral uit Rusland en Kosovo en een toename van niet- begeleide
minderjarigen (vooral uit Afghanistan).
58
Mensen zonder wettig verblijf : indicatieve registratie via medische kaart
Mensen zonder wettig verblijf zijn moeilijk te becijferen. Er is echter wel een regeling voor de
gezondheidskosten van mensen zonder wettig verblijf. Mensen die wonen in Gent kunnen voor hun
dringende medische kosten terecht bij het OCMW Gent voor de regeling van de medische kaart28.
Deze indicator is echter een onderschatting van het reëel aantal mensen zonder wettig verblijf voor
diverse redenen. Vanuit cliëntzijde kan er een drempel bestaan om naar het OCMW te stappen voor
een persoon zonder wettig verblijf. Het staat ook vast dat niet iedereen ziek wordt, laat staan
dringende medische hulp nodig heeft. Een andere reden voor de onderschatting is het
handhavingsbeleid dat vanuit het OCMW is ingevoerd begin 2011. Dit handhavingsbeleid betekent
dat eerst andere rechten worden uitgeput, vooraleer er wordt overgestapt tot de regeling van de
medische kaart.
Toch blijft deze indicator de best passende keuze om een minimumschatting te maken voor mensen
zonder wettig verblijf. Onderstaande grafiek toont ons aan dat in 2011 het handhavingsbeleid
impact heeft gehad. Het aantal personen dat minstens 1 medische kaart heeft ontvangen is gedaald
van 2746 personen naar 2187 personen. We kunnen dus met zekerheid zeggen dat er minstens
zoveel mensen zonder wettig verblijf zijn.
Aantal personen dat minstens 1 medische kaart heeft ontvangen
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2009
2010
2011
Bron: OCMW Gent, 2011
Dak- en thuislozen
Over de omvang van de groep dak- en thuislozen zijn er geen precieze cijfers gekend. Een schatting
voor België is gemaakt door FEANTSA, de Europese federatie van organisaties die werken met daken thuislozen: zo zouden er in 2003 zo’n 17.000 mensen dak- en/of thuisloos zijn. Alhoewel men
28
De voorwaarden voor het bekomen van een medische kaart zijn:
 u verblijft onwettig in België (bijvoorbeeld asielzoekers die uitgeprocedeerd zijn, clandestiene
vreemdelingen);
 u woont en verblijft in Gent;
 u heeft onvoldoende financiële middelen;
 u ondertekent bij het sociaal onderzoek een "verklaring op eer";
Met een medische kaart kan u bij de apotheek en zorgverstrekkers (logopedist, opticien, vroedvrouw...) terecht
voor uw dringende medische zorgen. Het OCMW betaalt dan de kosten van de dringende medische hulp aan
de zorgverstrekker.
59
hierdoor een eerste beeld van de groep van daklozen krijgt, moet men zich er steeds van bewust zijn
dat het werkelijke aantal daklozen hoger ligt, aangezien de daklozen die niet door de
opvangvoorzieningen worden bereikt niet meegeteld worden.29
Gent heeft er voor gekozen om geen telling te organiseren zoals in Brussel in 2008. Om beter inzicht
te krijgen in de problematiek van de Gentse dak- en thuisloosheid is een bevraging georganiseerd van
de gebruikers van de acute nachtopvang. 30
Elk jaar opnieuw rijst de vraag naar uitbreiding van de acute nachtopvangtijdens de winter en wordt
dit in de werkgroep dak- en thuislozen van het Gentse Lokaal Sociaal Beleid besproken. Vier vragen
worden daarbij steevast gesteld en bediscussieerd :
(1) Hoe kunnen we vermijden dat mensen ’s nachts buiten zouden moeten slapen bij gebrek aan
een eigen slaapplaats ?
(2) Hoe kunnen we vermijden dat de vraag naar acute nachtopvang net door het aan te bieden,
gecreëerd wordt (o.a. door een verhoogde immigratie) ?
(3) Is acute nachtopvang de meest efficiënte en effectieve manier om buitenslapen te
voorkomen en staat het een structurele oplossing niet in de weg ?
(4) Wat is het gevolg van een uitbreiding van de acute nachtopvang tijdens de winter op het
algemeen daklozenbeleid in Gent
Op basis van deze discussie, is besloten tot een gerichte uitbreiding van het aantal bedden in de
winter onder bepaalde toelatingsvoorwaarden.
Unieke gebruikers
Het aantal unieke gebruikers in de acute nachtopvang schommelt sterk van maand tot maand.
Globaal overnachten tussen de 200 en 300 daklozen maandelijks in de nachtopvang. Dit geldt het
hele jaar door (met uitzondering van juli en augustus31). Het aantal gebruikers is in de
wintermaanden niet beduidend hoger of lager dan in de andere seizoenen.
Ook het aantal kinderen en vrouwen schommelt sterk van maand tot maand. In de winter 2011-2012
waren 10 tot 15 % gebruikers jonger dan 18 jaar, 20 tot 25 % van de daklozen waren vrouwen. Deze
percentages liggen niet hoger of lager dan de andere seizoenen.
29
Bron: www.armoedebestrijding.be
Acute nachtopvang (voor daklozen) is een slaapvoorziening voor mensen die omwille van uitzonderlijke
onvoorziene omstandigheden niet weten waar ze de komende nacht terecht kunnen. De opvang is enkel ’s
nachts open. Er is naast een bed in een één- of meerpersoonskamer of slaapzaal, meestal ook een avondmaal,
een ontbijt en de mogelijkheid tot douchen. Het beschut kunnen slapen in een bed is een humanitair recht.
In Gent beiden twee organisaties acute nachtopvang: CAW Artevelde en Huize Triest – Gemeenschapshuis
Tabor.
31
In juli en augustus is Huize Triest volledig gesloten. CAW is gesloten tijdens de Gentse Feesten.
30
60
Het aantal nieuwe gebruikers per maand schommelde in de winter 2011-2012 tussen de 20 en 40 %.
Dit is lager dan in de rest van het jaar waar maandelijks tussen ca 40 en 50 % nieuwe gebruikers
geregistreerd worden. Het aantal jaarlijkse gebruikers van de nachtopvang situeert zich tussen 1300
en 1400 (waarvan ca 1/3 tot ¼ eenmalige gebruikers).
Overnachtingen
Voorbije winter 2011-2012 zijn er maandelijks ca 2500 tot 2800 overnachtingen geregistreerd. Dit is
een bezetting van ca 100 %. Het aantal overnachtingen staat m.a.w. rechtstreeks in verhouding met
de capaciteit aan bedden. Vorig winter was het aantal overnachtingen ca 10 % lager. Ook toen stond
dit rechtstreeks in verhouding met de overnachtingscapaciteit.32
Frequentie van gebruik
Door het opheffen van het maximaal aantal nachten in de acute nachtopvang, stijgt in de winter
2011-2012 het aantal overnachtingen naar gemiddeld 12 nachten per persoon. Ongeveer de helft
van de gebruikers slaapt meer dan 10 nachten per maand in de acute nachtopvang. Deze chronische
gebruikers gebruiken ca. 63% van de beschikbare bedden. Het aantal eenmalige gebruikers van de
nachtopvang situeert zich maandelijks tussen de 25% en 30 %. Dit is in de loop van het jaar niet
anders.
De werking van de ‘nachtopvang plus’ in de Vlaamse kaai is ook tijdens de winter blijven bestaan.
Deze chronische nachtopvang had een bezetting van ca 70%. De bezetting van de chronische
nachtopvang had te lijden onder de soepele regeling van de gratis winteropvang. Na het einde van de
winteropvang half maart 2012, zien we opnieuw een toename in gebruik van de ‘nachtopvang plus’
tot ongeveer 90 %.
Daklozenprofiel
Om een beter zicht te krijgen op wie er gebruik maakt van de nachtopvang, wordt door de
organisaties waar de daklozen om de twee weken moeten langsgaan, een standaard vragenlijst
afgenomen33. Er worden hen tien vragen gesteld :
 Hoe oud ben je ?
32
Huize Triest had tijdens de winter 2010-2011 16 bedden ter beschikking. Dit is na de winter vorig jaar
opgetrokken naar 22 bedden.
33
De vragenlijsten werden niet door alle toeleiders op dezelfde manier afgenomen. Hierdoor ontstaat er
mogelijks een licht verschil tussen de resultaten en de werkelijkheid. Het groot aantal onbekende is een typisch
verschijnsel voor de daklozenpopulatie, en wordt ook veroorzaakt door de manier van afname. Er wordt in de
toekomst aan deze tekortkomingen gewerkt.
61
 Ben je een man of een vrouw ?
 Welke nationaliteit heb je ?
 In welk land ben je geboren ?
 Waar sliep je het laatst (voor je in de nachtopvang terecht kwam) ?
 In welke stad, regio of land was dat ?
 Waar heb je de voorbije maand overal verbleven ?
 Met wie ga je in de nachtopvang slapen ?
 Hoelang ben je al dakloos ?
 Welke problemen heb je de voorbije maand allemaal gehad ?
De resultaten van deze bevraging zijn niet altijd uniform afgenomen. Hierdoor is er mogelijks een
licht afwijkend resultaat t.o.v. de werkelijkheid. Deze foutenmarge brengt echter de grote
vaststellingen niet in het gedrang.
Grote tendensen in de bevraging zijn:
 De grootste groep van gebruikers is tussen de 30 en 40 jaar. Er zijn ook veel minderjarigen.
 Een grote groep gebruikers slaapt regelmatig in openlucht, openbare ruimte, caravans,
kraakpanden en andere tijdelijke gebouwen. Een kwart van de gebruikers slaapt ook
regelmatig bij vrienden of familie.
 Ongeveer een vierde van de daklozen zijn vrouwen.
 De intra-Europese immigratiegolf is ook zichtbaar in de daklozenpopulatie.
 Ongeveer de helft van de daklozen komt alleen naar de nachtopvang, andere helft komt met
partner, kinderen, familie.
 De meest voorkomende problemen (naast dakloosheid) zijn uithuiszetting, einde
huurcontract, verslaving, schulden, migratieproblemen.
62
4. Toeristen
4.1.
Dagtoerisme
Toerisme Vlaanderen heeft 2.000 panelleden (1.500 Vlamingen, 200 Brusselaars en 300 Walen)
gedurende een 1 juli 2010 en 30 juni 2011 wekelijks bevraagd over hun daguitstappen34. Het is het
allereerste onderzoek waarin de activiteiten van Vlamingen, Walen en Brusselaars tijdens
daguitstappen uitgebreid onder de loep is genomen. (Toerisme Vlaanderen, Steunpunt Toerisme en
Recreatie, & provinciale toeristische organisaties, 2011)
Uit het onderzoek blijkt dat ruim een kwart van de Vlamingen minstens één keer per maand een
daguitstap maakt. Hun voorkeur gaat daarbij uit naar bestemmingen binnen het Vlaams Gewest
(68%) . Daarnaast trekken ze er ook wel vaker eens een dagje op uit naar Wallonië (11%), Brussel (8
%), en Nederland (6%).
Binnen Vlaanderen gaan de daguitstappen van Vlamingen in één op de vijf gevallen richting Kust.
Daarnaast zoeken de Vlamingen in belangrijke mate de Vlaamse regio’s (44%) en de kunststeden
(36%) op als dagtoeristische bestemmingen.
Kunststad Gent geliefd bij Vlaamse dagtoeristen
Vlamingen houden van Gent voor een dagje uit. Na Antwerpen en Brussel neemt de stad, ondanks de
afwezigheid van topattracties zoals pret- en dierenparken, binnen de kunststeden over het
onderzochte jaar heen een derde plaats in met een marktaandeel van 18%. Door de Gentse feesten
krijgt de dagtoeristische attractiviteit van de stad tijdens de zomermaanden nog een flinke stimulans
(2de meest populaire kunststad bij de Vlamingen met een marktaandeel van 21%). Ook bij de
Brusselaars gaat een dagje uit naar één van de kunststeden wel vaker (13%) richting Gent, terwijl de
Walen die keuze slechts in beperkte mate (2%) maken. Vlaamse dagtoeristen in Gent hebben een
typisch stedelijk activiteitenprofiel: ze willen de stad ontdekken (38% stadsbezoekers), er de
evenementen bijwonen (21% bezoekers evenementen), gaan winkelen (16% funshoppers), proeven
van cultuur en erfgoed (14% cultuur- en erfgoedzoeker). Ze besteden tijdens zo’n daguitstap in Gent
gemiddeld €45 per persoon.
4.2.
Overnachtingen
Een aanzienlijk aantal toeristen blijven in Gent overnachten. Het aantal overnachtingen, zowel hotelals andere overnachtingen, neemt de laatste jaren sterk toe en bedraagt 853.004 overnachtingen in
2011. Bijna tweederde van deze overnachtingen is in het kader van ontspanning, congrestoerisme en
zakentoerisme nemen elk een zesde voor hun rekening. Congrestoerisme is in Gent sinds 2005 meer
dan verzesvoudigd, en is in 2011 goed voor 156.546 overnachtingen.
Zakentoerisme, dat een dieptepunt kende in 2009, kent een heropleving en is in 2011 goed voor
151.062 overnachtingen.
Naast 33 hotels met in totaal 1.883 kamers, een viersterren camping en een jeugdherberg met 106
slaapplaatsen zijn er in Gent ook een 70-tal kwalitatieve Bed&Breakfasts met 200 kamers. Dit laatste
segment blijft groeien. Momenteel zijn hier nog geen overnachtingscijfers voor gekend.
34
Alle daguitstappen die op meer dan 20 km van huis plaatsvinden (behalve bij toertochten te voet, per fiets,
per paard) én waarvoor men minimaal 4 uur van huis is, zonder dat daarbij een overnachting plaatsvindt,
werden in rekening gebracht.
Niet inbegrepen zijn:
•bezoek uitsluitend aan familie, vrienden en kennissen
•dagtochten vanuit een vakantieadres of tweede verblijf
•uitstappen met een routinematig karakter
63
5. Slot
5.1.
Over stadsgewesten en centrumsteden
Pendelaars, toeristen, scholieren en studenten: het zijn indicaties in wat doorgaans benoemd wordt
met centrumstad en centrumfuncties, stadsregio of stads(pendel)gewest.
Met de introductie van het ‘grootstedelijk of regionaalstedelijk gebied’ volgens het Ruimtelijk
Structuurplan Vlaanderen, worden in het Vlaams Gewest 13 centrumsteden onderscheiden,
waaronder Gent (Stad Gent, 2003).
De introductie van ‘stadsgewesten’ gebeurde veel eerder. Met de volkstellinggegevens van 1970 zijn
15 Belgische stadsgewesten afgebakend, met hun belangrijke structurerende rol in de Belgische
ruimte door hun concentratie aan economische activiteiten en de fluxen van pendel die ze induceren
(pendelgewesten).(Van der Haegen & Pattyn, 1979) Hoewel deze stadsgewesten als uiterst
dynamisch worden beschouwd en het vastleggen van een statische grens hiervoor principieel
verworpen wordt, wordt een begrenzing als technische momentopname wenselijk voor zowel
wetenschappelijk werk als voor beleidsdocumenten. In de decennia daaropvolgend kennen de
begrenzingen van de stadsgewesten elke tien jaar een herziening - op basis van gegevens uit de
volkstelling 1981, 1991 en 2001. Nog steeds zijn de stadsgewesten een realiteit in de Belgische
ruimte : morfologische en functionele relaties tussen de geledingen zijn nog steeds van die aard dat
ze duidelijk in kaart gebracht kunnen worden. (Luyten & Van Hecke, 2007)
Kaart: De Belgische stadsgewesten, 2001.
Of het nu om stadsgewesten of centrumsteden gaat: Antwerpen en Gent worden omwille van de
schaalgrootte als ‘grote steden’ benoemd. Daarna volgt de groep (andere) centrumsteden (11), en
daarna een grote groep van kleinere regionale steden.
64
5.2.
Over centrumfuncties
Kortweg zijn centrumfuncties die functies met een breder bereik dan de grenzen van de
stad/gemeente op wiens grondgebied de centrumfuncties gelokaliseerd zijn. En op die manier
kunnen alvast centrumfuncties toegewezen worden aan zowel centrumsteden als kleinere regionale
steden.
5.2.1. Centen in het spel
Het delicate van dit verhaal komt bovendrijven als het over de verdeling van kosten en baten voor
deze zogenaamde centrumfuncties gaat: het gevolg is immers dat de stad/gemeente kosten maakt
waarvan het niet verantwoord zou zijn dat de financiering ervan volledig op de eigen
belastingplichtige inwoners en bedrijven wordt verhaald.
Zo benadert het Gemeentefonds vandaag (decreet 5 juli 2002) de centrumfunctie op twee manieren,
nl. via een systeem van voorafnames op basis van het aantal inwoners (zoals Gent en Antwerpen) en
via het honoreren van twee elementen van de centrumfunctie zelf: het aantal leerlingen middelbaar
onderwijs, hoger onderwijs, deeltijds kunstonderwijs en volwassenenonderwijs en het aantal
werkplaatsen op het grondgebied.
Een werknota uit de VVSG (Leroy, 2011) argumenteert met cijfermateriaal dat kleinere regionale
steden ook voor deze twee elementen hoger dan gemiddeld scoren.
Het definiëren en meetbaar maken van centrumfuncties heeft duidelijke consequenties aan de
inkomstenzijde van steden (en gemeenten).
5.2.2. Centrumfuncties gemeten in de stadsmonitor
In de stadsmonitor voor Vlaamse duurzame en leefbare steden (opgemaakt voor de 13
centrumsteden) is slechts één indicator als dusdanig gedefinieerd: “Dit is een indicatie van de
centrumfunctie op het vlak van het secundair onderwijs (Bral, et al., 2011: 96)”. Het gaat dan
concreet over ‘de aantrekkingskracht van het secundair onderwijs in de centrumsteden’.
Elders in de stadsmonitor wordt de stad-rand problematiek gevat in de volgende indicatoren
“regionale spreiding van lokale dienstencentra”, “regionale spreiding van voorschoolse
kinderopvang”, “regionale spreiding van residentiële ouderenzorg” en “spreiding van sociale
huurwoningen”.
Zo is bijvoorbeeld de spreiding van de lokale dienstencentra in de stad de verhouding van het aantal
voorzieningen in de stad tegenover het aantal inwoners in de stad. De spreiding van de lokale
dienstencentra in de stadsrand is de verhouding van het aantal voorzieningen in de stadsrand
tegenover het aantal inwoners in de stadsrand. De stadsrand is de som van alle gemeenten die
grenzen aan het grondgebied van de centrumstad zelf. Beide verhoudingen worden zelf een ratio.
Wanneer in een stad meer lokale dienstencentra per inwoners aanwezig zijn dan in de
randgemeenten, dan is de waarde groter dan 1. Een score van minder dan 1 betekent dat er meer
dienstencentra per inwoners aanwezig zijn in de rand dan in de steden. Voor Gent is de score 1,59
voor 2011 (Bral, et al., 2011).
Deze indicatoren over de regionale spreiding informeren vooral over de kansen van de inwoners om
in de directe woonomgeving van de stad en de stadsrand over een zorginstelling te beschikken. Het
evenwicht tussen de stad en de stadsrand komt in beeld. Door een evenredige spreiding over de stad
en de stadsrand worden inwoners niet uitgesloten van deze basisvoorzieningen.
5.2.3. Andere centrumfuncties
Naast het pendelgewest en het duidelijke positieve saldo aan inkomende pendel naar Gent – onder
werknemers, naast het duidelijke studentenstad en scholierenstad-verhaal, naast de cijfers rond
65
toerisme, naast wat in de stadsmonitor beschreven is, zijn er nog feiten en cijfers te vinden omtrent
exponenten of indicaties van de Gentse centrumfunctie. Zo is Gent politioneel een
ééngemeentenzone en de veiligheidsproblemen zijn stadsregionaal. De Brandweer is het enige
beroepskorps in de regio met een aantal ‘beschermde gemeenten’. En zo zijn er vast nog te
benoemen. De VVSG nota (Leroy, 2011) maakt een lange lijst van beschikbare statistieken die
“mogelijk ook samenhangen met de centrumfunctie.”
De vraag blijft: hoe maken we ze meetbaar, deze centrumfuncties, en vergelijkbaar met de andere
centrumsteden en/of de gemeenten? De valkuil is ook dat ruwe cijfers en aantallen geen
verhoudingen in kaart brengen. In die zin is de indicatoren-oefening en omkadering in de
stadsmonitor genuanceerder dan de aantallen-lijst in de VVSG-nota, en schetst deze eerste een
juister (maar nog erg partieel) beeld.
5.3.
Uitleidend
Bovenop of parallel aan de centrumfuncties kan een (centrum)stad een bijzondere
aantrekkingskracht uitoefenen omwille van bijvoorbeeld een grotere anonimiteit die mogelijk is in
een stedelijke omgeving (zie voorafgaand, bv. mensen zonder wettig verblijf, e.a.). Op die manier
combineert een (grote) stad centrumfuncties met grotere/andere maatschappelijke problemen en
dito kansengroepen.
Het operationaliseren en dus meetbaar maken van centrumfuncties maakt dus idealiter de
combinatie tussen schaalgrootte (zie stadsgewesten), centrumfuncties, en aanwezigheid van typische
maatschappelijke problemen en kansengroepen.
Het Steunpunt voor Bestuurlijke Organisatie Vlaanderen SBOV ging in een onderzoeksproject (2010)
op zoek naar een empirische onderbouw van de centrumfuncties in de stadsregio’s. Een antwoord
op de vraag in hoeverre centrumfuncties meetbaar zijn (Vermeersch, et al., 2009) is negatief. Een
kwalitatieve bestuurlijke uitdieping en vergelijking (Decorte, Vermeersch, Wayenberg, & De Rynck,
2010) (Turnhout en Kortrijk) botst op de vaststelling van een gebrek aan datamanagement en het
gebrek aan zicht op gebruikersgroepen en – stromen binnen de door de steden aangeboden
dienstverlening.
Daarnaast blijkt dat er geen theoretische basis is om te spreken over ‘de’ centrumfuncties in ‘de’
stadsregio’s.
Tegen de achtergrond van de verdeelsleutel in het Gemeentefonds is het van belang om consensus
te vinden in de oplossing van voorliggende onderzoeksvraag.
66
Bibliografie
Bral, L., Jacques, A., Schelfaut, H., Stuyck, K., & Vanderhasselt, A. (2011). Stadsmonitor 2011 - Een
monitor voor leefbare en duurzame Vlaamse steden: Agentschap voor Binnenlands Bestuur.
De Groote, P., & Truwant, V. (2003). Demografie & Samenleving. Leuven: Universitaire Pers Leuven.
Decorte, A., Vermeersch, T., Wayenberg, E., & De Rynck, F. (2010). Project: SBOV II: B-project:
Empirische onderbouw van de centrumfuncties in stadsregio’s. Onderzoek naar aspecten van
stadsregionale verevening
Groupe d'étude de Démographique Appliquée (UCL), & Centrum voor Gelijkheid van Kansen en voor
Racismebestrijding (2009). Migraties en migrantenpopulaties in België
Kot@gent (2010). Marktonderzoek: homes UGent en privé-kotmarkt. Onderzoek i.o.v. Sociale raad.
Leroy, J. (2011). De centrumfunctie van regionale steden - VVSG werktekst.
Luyten, S., & Van Hecke, E. (2007). De Belgische Stadsgewesten 2001.
NMBS (2012). van http://www.b-holding.be/projecten/gent-st-pieters
ResearchNed (2009). Studentmonitor Vlaanderen 2009. Socio-economische kenmerken van studenten
in het hoger onderwijs. Bevraging in opdracht van het Departement Onderwijs Vlaanderen.
Sociale Zekerheid (2012). Wat is de vergrijzing van de bevolking ? : inleiding.
https://www.socialsecurity.be/CMS/nl/about/displayThema/about/ABOUT_5/ABOUT_5_1/A
BOUT_5_1.xml
Stad Gent (2003). Ruimtelijk Structuurplan Gent. Gent: Dienst Stedenbouw en Ruimtelijke Planning.
Stad Gent (2008). Gent in cijfers 2008: Verhuisbewegingen naar, uit en binnen Gent. Gent:
Dataplanning en Monitoring.
Stad Gent (2009). Gent: woonstad, nieuwe woontrends. Samenvatting van de Gentse woonstudie.
Gent: Stad Gent.
Stad Gent (2010a). Gent in cijfers: 2010 - Gent gezien door Gentenaren: ABIS - Data-Analyse & GIS.
Stad Gent (2010b). Het Ruimtelijk Structuurplan Gent - Naar een kwaliteitsvolle en open stedelijke
ruimte: Dienst Stedenbouw en Ruimtelijke Planning.
Stad Gent (2012a). Demografische gegevens 2011: Dienst Burgerzaken.
Stad Gent (2012b). Gent in cijfers 2012 : Gent, stad van Gentenaars én studenten.
Stad Gent (2012c). Onderzoek en cijfers - Bijlage 1 bij Beleidsplan Etnisch-Culturele diversiteit 20122014 (Samen kan ook anders).
Stad Gent (2012d). Studentenonderzoek - ongepubliceerde versie. ABIS - Data-Analyse & GIS.
Studiedienst van de Vlaamse Regering (2011). SVR-projecties van de bevolking en de huishoudens
voor Vlaamse steden en gemeenten, 2009–2030
Toerisme Vlaanderen, Steunpunt Toerisme en Recreatie, & provinciale toeristische organisaties
(2011). Pilootonderzoek naar daguitstappen van de Belg - Finale Rapportage 01/07/2010 30/06/2011.
Van der Haegen, H., & Pattyn, M. (1979). De Belgische stadsgewesten. Statistische en Econometrische
Studieën, 59.
Vanderbiesen, W. (2010) De Vlaamse centrumsteden in kaart gezet: lokale arbeidsmarktindicatoren
en pendel als graadmeter van de lokale arbeidsmarktdynamiek.: Vol. 4: Steunpunt Werk en
Sociale Economie.
Vermeersch, T., Wayenberg, E., De Rynck, F., Reynaert, H., Steyvers, K., & Ackaert, J. (2009).
Empirische onderbouw van de centrumfuncties in stadsregio's - Onderzoek naar aspecten van
stadsregionale verevening. Rapport fase 1.: SBOV - Steunpunt Bestuurlijke Organisatie
Vlaanderen.
67
68
DEEL II
Externe
omgevingsanalyse
70
Externe omgevingsanalyse
Gents imago .......................................................................................................................................... 77
1
Niet alleen Gentenaars houden van Gent ................................................................................. 77
2
Gent is veelzijdig ........................................................................................................................ 78
3
Gent is compact ......................................................................................................................... 79
4
Gent moet meer uitleggen en uitdragen wat het doet. ............................................................ 80
5
Besluit ........................................................................................................................................ 80
Diversiteit en sociale cohesie ................................................................................................................ 81
1.
Diversiteit: een stedelijke realiteit ............................................................................................ 81
1.1
Demografische diversiteit : verjonging, vergrijzing, verkleuring ....................................... 81
1.1.1
Verjonging ................................................................................................................. 81
1.1.2
Vergrijzing .................................................................................................................. 82
Inkomen................................................................................................................................. 83
Wonen ................................................................................................................................... 83
Gezondheid ........................................................................................................................... 83
1.1.3
Verkleuring ................................................................................................................ 84
Werk en inkomen .................................................................................................................. 84
Wonen ................................................................................................................................... 85
Gezondheid ........................................................................................................................... 85
Onderwijs .............................................................................................................................. 85
1.1.4
Holebi’s ...................................................................................................................... 86
Geen cijfers maar schattingen ............................................................................................... 86
1.1.5
Personen met een handicap ...................................................................................... 86
1.1.6
Besluit ........................................................................................................................ 87
1.2
Sociaal-economische diversiteit ........................................................................................ 88
1.2.1
Een socio-economisch profiel in Gent. ...................................................................... 88
1.2.2
De armoederapporten............................................................................................... 88
Armoede definiëren .............................................................................................................. 88
Groepen met verhoogd armoederisico vanuit demografische invalshoek ........................... 88
Groepen met verhoogd armoederisico vanuit inkomen en arbeid....................................... 89
Groepen met verhoogd armoederisicio vanuit onderwijs, gezondheid en huisvesting ....... 90
Moeilijk te registreren kansengroepen ................................................................................. 91
Budget- en schuldhulpverlening............................................................................................ 91
71
Armoederapporten: neemt de armoede toe in Gent ?......................................................... 91
En de andere steden ? ........................................................................................................... 92
1.2.3
1.3
Focus op het leefloon en levensminimum ............................................................... 92
Geografische diversiteit: een kijk op de wijken................................................................. 95
1.3.1
Indeling in wijken....................................................................................................... 95
1.3.2
Diversiteit op wijkniveau ........................................................................................... 95
Naar een clustering van de wijken ........................................................................................ 95
Diversiteit in beleving ............................................................................................................ 96
Diversiteit in cijfers ................................................................................................................ 97
1.3.3
2
Diversiteit binnen de wijk ........................................................................................ 100
Sociale cohesie ........................................................................................................................ 102
2.1
De sociale cohesie is niet verdwenen.............................................................................. 102
2.1.1
De (maatschappelijke) effecten van sociale cohesie............................................... 102
2.1.2
Sociale cohesie gemeten ......................................................................................... 102
Contacten in de buurt ......................................................................................................... 102
Mate van buurtbinding........................................................................................................ 103
Vertrouwen in de medemens.............................................................................................. 103
Vrijwillige inzet in de buurt en lidmaatschap van verenigingen ......................................... 103
Een theoretische noot ......................................................................................................... 104
2.1.3
Sociale infrastructuur en sociale cohesie ................................................................ 105
2.1.4
Sociale cohesie is niet verdwenen........................................................................... 105
2.2
3
De Gentenaar blijft zich veilig voelen in de stad ............................................................. 106
Besluit ...................................................................................................................................... 107
Druk op de ruimte ............................................................................................................................... 109
1
Inleidend .................................................................................................................................. 109
2
Ruimtelijke structuur – globale kenmerken ............................................................................ 109
3
Druk op de ruimte in veelvoud ................................................................................................ 112
4
Zoeken naar oplossingen: slim verdichten, duurzaam en integraal........................................ 116
5
4.1
Stedelijk verdichten: ‘duurzaam’ verdichten .................................................................. 116
4.2
Duurzaam = integraal ...................................................................................................... 117
Besluit ...................................................................................................................................... 118
Focus op groen .................................................................................................................................... 120
1
72
Natuur in Gent: een inhaalbeweging is nodig ......................................................................... 120
Decreten en plannen ........................................................................................................... 120
Natuur en bos: oppervlakte is sinds 1999 gedaald ............................................................ 121
2
Recreatief groen in Gent ......................................................................................................... 121
2.1
Geplande groene ruimte en groenstructuur ................................................................... 121
2.2
Groenpolen in uitbouw ................................................................................................... 122
2.3
Wijkparken en woongroen: stijgende trend ................................................................... 124
2.4
Evolutie in het gebruik..................................................................................................... 124
Stijgend parkbezoek ................................................................................................................ 124
Ander gebruik .......................................................................................................................... 125
Tijdelijk gebruik........................................................................................................................ 125
2.5
Nieuwe functies voor groen - naar meer multifunctionaliteit ....................................... 125
Multifunctionaliteit.................................................................................................................. 125
Klimaat .................................................................................................................................... 125
Stadslandbouw ........................................................................................................................ 125
3
Besluit ...................................................................................................................................... 126
Focus op wonen .................................................................................................................................. 127
1
Inleiding ................................................................................................................................... 127
2
Vraag en aanbod ..................................................................................................................... 127
3
2.1
Vraag................................................................................................................................ 127
2.2
Verruiming van het aanbod ............................................................................................. 127
2.3
Vraag en aanbod.............................................................................................................. 128
Kwaliteit van de woning en woonomgeving ........................................................................... 130
3.1
Woonkwaliteit ................................................................................................................. 130
3.2
Tevredenheid over de woning en de woonomgeving ..................................................... 131
3.3
Streven naar betere woonomgevingskwaliteit ............................................................... 131
4
Betaalbaarheid ........................................................................................................................ 132
5
Een woning voor iedereen ...................................................................................................... 133
Gezinnen .............................................................................................................................. 133
Studenten ............................................................................................................................ 134
Huurders als kwetsbare groep ............................................................................................ 135
Sociale huisvesting .............................................................................................................. 136
6
Besluit ...................................................................................................................................... 136
Focus op mobiliteit .............................................................................................................................. 138
73
1
De actuele mobiliteitsproblematiek ........................................................................................ 138
2
Duurzame mobiliteit: STOP-principe ....................................................................................... 138
3
2.1
‘Stappen’ - Ruimte voor voetgangers .............................................................................. 139
2.2
‘Trappen’ - Fietsverkeer .................................................................................................. 139
2.3
Het openbaar en collectief vervoer ................................................................................. 140
2.4
Druk van koning auto ...................................................................................................... 141
2.4.1
Autobezit en autogebruik ........................................................................................ 141
2.4.2
Kwaliteit van de wegen ........................................................................................... 141
2.4.3
Verkeersveiligheid ................................................................................................... 142
2.4.4
Parkeerplaats gezocht ............................................................................................. 142
Besluit ...................................................................................................................................... 144
‘Van peuter tot student’: focus op kinderopvang en onderwijs ......................................................... 146
1
Inleidend .................................................................................................................................. 146
2
Kinderopvang .......................................................................................................................... 146
3
4
2.1
Voorschoolse kinderopvang ............................................................................................ 146
2.2
Buitenschoolse kinderopvang ......................................................................................... 147
Onderwijs ................................................................................................................................ 147
3.1
Aantrekkingskracht onderwijs versus capaciteitsprobleem............................................ 147
3.2
Kwaliteit van het onderwijs ............................................................................................. 149
3.3
Ongelijke kansen en problematische schoolloopbanen.................................................. 150
3.3.1
Gelijke kansen beleid............................................................................................... 150
3.3.2
Kleuterparticipatie ................................................................................................... 150
3.3.3
Spijbelen .................................................................................................................. 151
3.3.4
Schoolse vertraging of zittenblijven ........................................................................ 152
3.3.5
Watervaleffect ......................................................................................................... 152
3.3.6
Ongekwalificeerde uitstroom .................................................................................. 153
3.4
Deelname aan het hoger onderwijs ................................................................................ 154
3.5
Aansluiting van onderwijs naar arbeidsmarkt ................................................................. 155
3.6
Levenslang leren .............................................................................................................. 158
Besluit ...................................................................................................................................... 158
Focus op economie en werk ................................................................................................................ 160
1
Kredietcrisis en eurocrisis: onzekere tijden ............................................................................ 160
2
Kenniseconomie: ook de industrie is van groot belang voor de kenniseconomie .................. 161
74
2.1
Economische hoofdsectoren: industrie als spil van werkgelegenheid ........................... 161
2.2
Werkgelegenheid en groei: ondanks de hoofdstructuur scoort jobcreatie goed ........... 163
3
Concurrentievermogen: gemengde signalen .......................................................................... 166
3.1
Ondernemerschap: nood aan doorgroeiers .................................................................... 166
3.2
Innovatie: op zoek naar resultaten ................................................................................. 168
4
Beroepsbevolking: socio-economische posities zijn voortdurend in beweging ..................... 172
4.1
Werkloosheid: niet onveranderlijk hoog ......................................................................... 172
4.2
Arbeidsmarktparticipatie: werkzaamheids- en activiteitsgraden onder druk ................ 175
5
Knelpunteneconomie: gekneld tussen vraag en aanbod ........................................................ 179
5.1
Arbeidsmarktkrapte: terug van niet weggeweest. .......................................................... 179
5.2
Pendel loontrekkenden: mobiliteit van werkenden blijft toenemen.............................. 183
6
Besluit ...................................................................................................................................... 186
Focus op Milieu ................................................................................................................................... 188
1. Immense uitdagingen voor bedrijven, woningen en vervoer op het vlak van klimaat en
hernieuwbare energie ..................................................................................................................... 188
2.
Milieuverontreiniging .............................................................................................................. 191
2.1.
Luchtkwaliteit verbetert licht maar knelpunten raken niet opgelost ............................. 191
2.1.1.
Concentratie fijn stof en verzurende emissies ........................................................ 191
2.1.2.
Goede luchtkwaliteit ............................................................................................... 191
2.2.
Van slechte naar matige waterkwaliteit door rioleringsinfrastructuur .......................... 192
2.3. Bodemkwaliteit: probleemlocaties zitten in gebieden waar industrie plaats maakt voor
wonen 192
2.4.
3.
Huishoudelijk afval: laatste 10 jaar geen trendbreuk ..................................................... 193
Milieuhinder ............................................................................................................................ 194
3.1.
Geluidshinder voornamelijk veroorzaakt door mobiliteit ............................................... 194
3.2. Zwerfvuil en sluikstorten blijven zeer frequent voorkomen, de opgehaald tonnages
stijgen fors ................................................................................................................................... 195
3.3.
Eén op de tien Gentenaren geven aan (zeer) vaak last te hebben van geurhinder ........ 195
4.
Toenemend milieubewustzijn ................................................................................................. 196
5.
Besluit ...................................................................................................................................... 196
Focus op gezondheid, gezond leven en gezondheidszorg .................................................................. 198
1.
Gezondheid ......................................................................................................................... 199
1.1.
Gezondheidsongelijkheid ............................................................................................ 199
75
1.2. Mortaliteit en beschavingsziektes (kanker, diabetes, obesitas,…) gerelateerd aan
leefstijl (gezonde voeding, beweging, roken) ......................................................................... 200
1.3.
2.
Geestelijke gezondheidszorg staat voor uitdagingen: ................................................ 200
Leefstijl: gezonde voeding en gezond gedrag ..................................................................... 201
2.1. Obesitas –epidemie? Valt er nog gezondheidswinst te behalen via eet- en
bewegingsgewoonten van de Gentenaar?.............................................................................. 201
2.2.
3.
Middelengebruik: roken en alcoholgebruik, ingeworteld in onze cultuur? ............... 203
Gezondheidszorg ................................................................................................................. 204
3.1.
Nakend huisartsentekort in Gent maar nu al tekorten in bepaalde wijken................ 204
3.2.
Oneigenlijk gebruik spoeddiensten en HWP ............................................................... 205
3.3
Uitstellen van zorg ....................................................................................................... 205
4.
Besluit .................................................................................................................................. 207
Focus op vrije tijd: ............................................................................................................................... 208
Cultuur, sport, recreatie en toerisme .................................................................................................. 208
1
2.
Het culturele landschap in Gent .............................................................................................. 208
1.1.
Podiumkunsten................................................................................................................ 208
1.2.
Bioscopen ........................................................................................................................ 209
1.3.
Erfgoed, musea en tentoonstellingen ............................................................................. 209
1.4.
Muziekvoorstellingen ...................................................................................................... 210
1.5.
Bibliotheek....................................................................................................................... 211
1.6.
Gent – stad van cultuur ................................................................................................... 211
1.7.
De toekomst verkennen met aandacht voor nieuwe inhouden ..................................... 212
Sport ........................................................................................................................................ 213
2.1.
Infrastructuur .................................................................................................................. 214
2.2.
Sportparticipatie en fysieke activiteit.............................................................................. 215
3.
Recreatie en vrije tijdsbesteding ............................................................................................. 217
4.
Toerisme .................................................................................................................................. 217
5.
Besluit ...................................................................................................................................... 218
76
Gents imago
De jongste jaren blijft de Gentse bevolking toenemen. Zou dat betekenen dat het goed zit met het
Gentse imago? Het ligt vast wat ingewikkelder. Imago is beeldvorming, zowel van Gentenaars als alle
anderen. Imago is per definitie subjectief, valt sowieso moeilijk te onderbouwen met cijfers en wordt
afgeleid uit een aantal onderzoeken. In wat volgt wordt Gent voorgesteld in termen van perceptie,
gebaseerd op twee onderzoeken.
1 Niet alleen Gentenaars houden van Gent
Van alle stedelingen uit de 13 centrumsteden positioneren de Gentenaren zich in de kopgroep wat
betreft fierheid over de eigen stad (Luk Bral, Jacques, Schelfaut, Stuyck, & Vanderhasselt, 2011: 21).
Vier vijfde van de Gentenaren (81,1%) is fier op zijn stad , 45% van de Gentenaren heeft vertrouwen
in haar stadsbestuur. Een derde van de inwoners van Gent kan beschouwd worden als een echte
‘Gent lover’(Stad Gent, 2007a). Datzelfde onderzoek toont dat de Gentenaar zijn stad op de meeste
dimensies, hoger scoort (zelfbeeld) dan wat uiteindelijk als totaal imago naar voor wordt geschoven.
Dit kan op zich ook als fierheid geïnterpreteerd worden.
Gent is niet alleen geliefd onder de Gentenaren, de aandacht voor Gent in regionale, nationale en
internationale pers lijkt de afgelopen jaren toegenomen, maar is lastig te bewijzen. Diverse prijzen1
en erkenningen tonen alvast dat Gent in de perceptie van mensen en instanties goed wordt
gesmaakt (Stad Gent, 2007a: 9; 2007b).
1
Een greep uit de prijzenkast van de laatste 5 jaar:
Gent is met haar parkprojecten verschillende malen laureaat voor Harmonisch Parkbeheer (2003-2006- 2009) en wint ook
prijzen. De Gentse openbare ruimte valt in de prijzen met het KoBra project en de Groenas Minnemeers-Keizerpark in 2009.
Het historische centrum valt in de prijzen met de Water In Historic City Centres (2007). En daarenboven komt de Prijs
Bouwheer voor Stad Gent in 2007. Parallel daaraan krijgt Gent de Climate Star Award in 2007 en 2009. Cultureel ontvangt
de directeur van het Huis van Alijn in 2009 de prijs voor Cultuurmanager. Datzelfde jaar wint het Museum voor Schone
Kunsten de Museumprijs voor Vlaanderen en tegelijk ontvangt de Bibliotheek Gent de Bib Bang marketingprijs. Het nieuwe
stedelijke museum STAM krijgt in 2010 van Vlaanderen de Thuisindestad-prijs. In 2010 wordt Gent opnieuw verkozen tot
‘Meest horecavriendelijke stad van Vlaanderen. De horeca-prijzen voor Gentse scholen en projecten zijn veelvuldig te
noemen in de afgelopen tien jaar. In 2009 wordt Gent uitgeroepen tot ‘Creative City of Music’ (lid van het Unesco Creative
City Network). In 2008 benoemt het National Traveler Magazine Gent als derde meest authentieke historische bestemming
e
van de wereld en in 2010 benoemt de Lonely Planet Gent als 7 meest interessante reisbestemming van de wereld.In 2009
wint Gent de CIVITAS Award voor vooruitstrevend mobiliteitsbeleid, in 2011 won Gent dezelfde award voor publiek
participatie. In 2012 wint Gent eveneens met het mobiliteitsbeleid de’Ashden Award for Sustainable Travel’.In 2010
ontvangt Gent de Belgische Prijs voor Veiligheid en Criminaliteitspreventie 2010 met de projecten ‘Student in Gent: Onwijs
verstandig! Geïntegreerde aanpak van studentenoverlast.
Televisieseries en films (Aanrijding in Moskou, Tot altijd, Louis-Louise, Code 37, fictiereeks De Ridder,….) kiezen voor Gent
niet alleen als decor maar ook als plaats die mee de verhaallijnen vorm geeft.
Sinds de lancering van Donderdag Veggiedag in 2009, is Gent erin geslaagd zich op de kaart te zetten als veggiehoofdstad.
Steden als Sao Paulo, San Francisco en Kaapstad volgden het Gentse voorbeeld. De campagne leverde een mediawaarde op
van 20 miljoen euro dankzij de internationale berichtgeving op radio, tv, kranten, weekbladen en on line.
77
Vanuit deze invalshoek kan een overwegend positief imago geschetst worden maar dat is te
eenzijdig.
2 Gent is veelzijdig
Gent kan niet onder 1 noemer gevat worden. Die gelaagdheid en de mix van dimensies en contrasten
is de samenvatting van een in 2008 gevoerd onderzoek dat peilt naar de identiteit, de ambitie en het
imago van Gent. 2 Voor 17 stedelijke dimensies werd de beleidsambitie geformuleerd
(ambitie/streefbeeld), werd het Gents aanbod op tafel gelegd (identiteit) en afgezet tegen wat er
beweerd wordt over Gent (imago), door Gentenaars, door Vlamingen, door ondernemers. Voor elke
dimensie werden de discrepanties en matches tussen streefbeeld (ambitie politiek en stakeholders),
zelfbeeld (= perceptie van Gentenaren) en imago (= perceptie van Vlamingen en ondernemers) in
beeld gebracht. Onderstaande figuur toont de resultaten van het onderzoek.
Figuur 1: Spinnenweb: Discrepanties en matches imago Gent – 2008 (Stad Gent, 2008c)
Volgende dimensies worden sterk met Gent gelinkt: studentenstad, historische stad, culturele stad,
evenementen stad en toeristische stad. Het zelfbeeld van de Gentenaars over hun eigen stad is op
veel fronten uitgesprokener dan de perceptie van ondernemers en buitenstaanders. Het profiel van
Gent voor ondernemers en niet-Gentenaars is genuanceerder.
Gent wordt in die zin minder gepercipieerd als industriestad, ondernemende stad, kennis- en
innovatieve stad, havenstad.
Dit onderzoek dient in 2008 de opmaak van een Stadsmarketingplan voor Gent, geformuleerd, in 3
speerpunten waarrond Gent zijn imago kan opbouwen en waar er nog een groeimarge is:
2
Onderzoek aan de hand van interviews, desk-research, focusgroepen, imago-onderzoek, online enquête bij Gentenaars,
niet-Gentenaars en ondernemingen, discussie en SWOT-analyse(Stad Gent, 2008c).
78
1. Kennis en innovatie
Gent telt 67.000 studenten hoger onderwijs en huisvest 14 wereldvermaarde
kennisinstellingen. Aan deze hoger onderwijsinstellingen en centra wordt onderzoek verricht
in zeer uiteenlopende domeinen. De uitdaging bestaat er in om de kennis en het talent te
koppelen aan de creatieve bedrijvigheid die zich rondom de kennisinstituten groeperen, de
hoogwaardige industrie waarover Gent beschikt en het haven- en transportcluster. De
uitdaging zal er uit bestaan om de verbintenis tussen kennis , talent en economie waar te
maken en deze kwaliteit zichtbaar en voelbaar te maken.
2. (de sfeer van het) stedelijk wonen
De onderscheidende kracht zit hier voorlopig in de kwaliteit van de woonomgeving, de
stedelijke ambiance en de voorzieningen die daar mee samenhangen.
Wat betreft de kwaliteit van de woningen (als deelaspect van stedelijk wonen) is er een
kwalitatieve inhaalbeweging nodig.
Het speerpunt wonen is gelinkt aan het speerpunt kennis en innovatie. Met name: we
moeten professionals aantrekken en laten wonen in Gent. Anders krijgen we niet het
creatieve klimaat dat nodig is om dit speerpunt kennis en innovatie geloofwaardig te voeren.
Ontwikkelen van hoogwaardige architectuur op beeldbepalende locaties en innovatieve
woonconcepten is hiervoor een randvoorwaarde.
3. Cultuur
Wat het culturele aanbod betreft, moet worden gesteld dat Gent al een zeer sterke positie
heeft. De culturele assets die Gent bezit kunnen op autonome wijze het merk versterken
maar zeker ook hun diensten bewijzen bij het uitbouwen van de speerpunten kennis en
innovatie en stedelijk wonen. Cultureel aanbod kan helpen als pull-factor bij het versterken
van het kennis- en innovatieve profiel van Gent en kan professionals doen bewegen om voor
Gent te kiezen.
3 Gent is compact
Gent is een compacte stad. Charles Landry, internationaal stedenconsulent, noemt Gent, in zijn
studie over de Creative City Index, een ‘pocket sized metropolis’: een zeldzame combinatie van de
intimiteit van een kleine stad en de openheid van een metropool (Stad Gent, 2011a). Gent verbindt
dus veelzijdigheid met kleinschaligheid. Gent mag in Vlaanderen dan wel een grote stad zijn, van een
grootstad kan geen sprake zijn. Ook in internationale netwerken horen die steden tot de ‘middle
sized cities’ die een bevolkingsaantal groter hebben dan 250.000 hebben. Louter op dit criterium
mag Gent zich met net (geen) 250.000 inwoners dus ‘net’ een middelgrote stad noemen. Kortom, er
wordt met reden wel eens gezegd: Gent is te klein om groot te zijn en te groot om klein te zijn. Met
‘pocket sized metropolis’ wordt dit Gentse kenmerk positief geformuleerd.
Wat eerder in het ‘speerpunt’ “Kennis en Innovatie” (Stad Gent, 2008c) naar voor kwam wordt in
later onderzoek (Stad Gent, 2011a, 2011c) bevestigd De Gentse creatieve industrie blijkt diverse,
bloeiende subsectoren te huisvesten. In totaal telt Gent namelijk meer dan vijfhonderd creatieve en
innovatie bedrijven die samen meer dan zesduizend mensen tewerkstellen (Stad Gent, 2011c). Naast
de feiten wordt door Landry evengoed de perceptie van deze feiten bevestigd: buitenstaanders,
maar net zozeer Gentenaars, zijn zich onvoldoende bewust dat Gent vele internationale bekende
bedrijven huisvest en dat er een enorm creatief potentieel is (De Graeve & De Tremerie, 2012).
79
De creatieve hartslag van een stad wordt immers niet alleen bepaald door culturele ontwikkeling en
creatief ondernemerschap, maar ook door sociale innovatie, nieuwe vormen van organisatie en
communicatie, visie op stedelijke ontwikkeling en zo voort (De Graeve & De Tremerie, 2012).
Op die Index, als een uniek zicht op het creatieve stedelijke potentieel behaalt Gent 64,41%. Dit is de
hoogste score van alle tot dusver geanalyseerde steden, waaronder Bilbao (Spanje), Freiburg
(Duitsland), Canberra (Australië), Perth (Australië), Eindhoven (Nederland) Oulu (Finland) (De Graeve
& De Tremerie, 2012)3 .
Gent wordt als een uitstekende biotoop voor creativiteit beschouwd.
4 Gent moet meer uitleggen en uitdragen wat het doet.
Maar Gent moet zichzelf als communicatie-apparaat gebruiken. Er moet continue gecommuniceerd
worden over hoe Gent fysisch, visueel, praktisch is en hoe Gent aanvoelt. This is to communicate
intent through every fibre of Ghent’s being. It should see the city itself as a communications device so
that when you navigate the city you know what it stands for. De stad moet haar creatieve en ethische
intentie sterker communiceren. Anders gezegd, Gent mag zichzelf niet ‘creatief’ noemen, maar moet
haar acties/gedrag zo visualiseren en communiceren dat buitenstaanders zeggen dat Gent creatief is
(walk the talk) (Stad Gent, 2011a).
5 Besluit
Het imago is het beeld dat ‘men’ over de stad heeft. Gent is mix van : veel dimensies en contrasten.
Deze stedelijke veelzijdige lagen worden gelinkt met een ander kenmerk van Gent: haar compactheid.
Een ‘metropolis in zakformaat’ is kort en positief uitgedrukt hoe Gent in al zijn stadse aspecten
kleinschaligheid hanteert. Zo is er voor de dimensie ‘kennis en innovatieve stad’ een kloof tussen
ambitie van de Stad en het imago. Blijkbaar wordt het imago voor deze dimensie niet gekoppeld aan
de feitelijke realiteit van hoger onderwijs, industrie en haven een gezamenlijke potentieel aan
creativiteit en innovatie. Op dit vlak moet Gent meer zichzelf uitdragen. De culturele dimensie en het
stedelijk wonen zijn de 2 andere speerpunten waarrond en elkaar versterkend, Gent haar imago
opbouwt en kan opbouwen.
3
De index is gebaseerd op een combinatie van kwantitatief materiaal en de kwalitatieve beoordeling die Landry verzamelde
via een hele reeks diepte-interviews, focusgesprekken en projectbezoeken en die hij aanvulde op basis van een online
vragenlijst. Het creatieve potentieel wordt bepaald door tien deelfacetten: het politieke en openbare kader;
onscheidbaarheid, diversiteit, vitaliteit en expressie; openheid, tolerantie, participatie en toegankelijkheid;
ondernemerschap, exploratie & innovatie; strategisch leiderschap, alertheid en visie; talent en leren; communicatie,
connectiviteit en netwerking; de ruimte en de planning van de ruimte; leefbaarheid en welzijn; professionaliteit en
doeltreffendheid.
80
Diversiteit en sociale cohesie
Zijn Gentenaars gelukkige en tevreden stedelingen? ‘Leefsituatie’ is een containerbegrip dat dit wil
bevatten, maar wordt op zich ook weer beïnvloed door een aantal aspecten. Zowel
persoonsgebonden als maatschappelijke factoren bepalen iemands leefsituatie en zijn een
ingewikkeld samenspel die elkaar kunnen versterken maar ook elkaar kunnen tegenwerken.
(Vanderleyden, Callens, & Noppe, 2009). In dit deel gaan we niet in op leefsituatie an sich, maar wel
op de persoonsgebonden factoren. Deze zijn leeftijd, geslacht, sociale status , seksuele oriëntatie,
etnisch–culturele achtergrond en fysieke en verstandelijke eigenschappen en beperkingen van het
individu in kwestie. Het gaat om eigenschappen waarmee een mens geboren wordt of die stabiel en
weinig veranderlijk zijn. Leeftijd is hierop een uitzondering, maar de leeftijdsfase van een persoon
houdt ook kansen en beperkingen in die uiteindelijk een invloed hebben op iemands leefsituatie.
(Vanderleyden, et al., 2009). Diversiteit is een opvallend kenmerk van stedelijkheid.
Daarnaast wordt de leefsituatie bepaald door de mate waarin een persoon toegang heeft tot en
gebruik kan maken van bepaalde vormen van (materieel, menselijk, sociaal en cultureel) kapitaal of
hulpbronnen. Hoe groter het kapitaal, hoe groter het succes. (Vanderleyden, et al., 2009) Dit
hoofdstuk geeft zicht op sociaal-economische aspecten en sociale cohesie.
1. Diversiteit: een stedelijke realiteit
1.1
Demografische diversiteit : verjonging, vergrijzing, verkleuring
1.1.1
Verjonging
Demografisch
Een bevolkingspiramide toont de opbouw van de bevolking in aantallen voor alle leeftijdsgroepen en
voor mannen en vrouwen. Een momentopname (31/12/2011) toont dat die opbouw voor Gent
verschillend is van Vlaanderen. Wat opvalt is de groep 20-39-jarigen (en in het bijzonder de groep 2534 jarigen) die verhoudingsgewijs een veel grotere groep vormt in vergelijking met Vlaanderen. Ook
de jonge kinderen (0-4) jaar zijn relatief gezien talrijker in Gent dan in Vlaanderen. (zie stuk
Gentenaars en Gentgebruikers) Gent heeft, in globo, een jonge bevolking.
In tijdsperspectief is er voor Gent een algemene groei van het bevolkingsaantal. Sinds 1999 is deze
groei met 10% toegenomen. Prognoses voorspellen een groei, voor de gehele bevolking, van 15%
tegen 2018. (zie stuk Gentenaars en Gentgebruikers)
Verjonging is een demografisch fenomeen dat in Gent vooral tot uiting komt in de gemaakte evolutie
van de groep 0-2 jarigen. Terwijl de totale bevolking in 2011 met 10% is gegroeid ten opzichte van
1999, (1) stijgt het aantal 0-jarigen met 38% voor diezelfde periode, (2) het aantal 1-jarigen met 32%
en (3) het aantal 2-jarigen met 29%. De loop van de bevolking is het resultaat van twee elementen:
natuurlijke groei en migratie. Het migratiesaldo voor de 0- tot 2-jarigen is negatief. Dit wil zeggen dat
er meer 0- tot 2-jarigen uit Gent verhuizen dan dat er naar Gent komen wonen. Het negatieve
migratiesaldo is in absolute cijfers wel kleiner dan de positieve natuurlijke groei. Migratie zwakt de
sterke groei van het aantal jongere kinderen – ten gevolge van de stijging van het aantal geboortes –
lichtjes af, maar de stijgende trend blijft bestaan. (zie stuk Gentenaars en Gentgebruikers)
Deze groei zal zich gestaag doorzetten tot 2016, aldus de prognoses. Uiteraard werkt dit fenomeen
onder de 0-2-jarigen door in deze en volgende jaren, voor kinderen op kleuter- en basisschoolleeftijd.
81
Sociale aspecten
Volgens Kind en Gezin bedraagt het percentage geboortes in kansarme gezinnen voor de
geboortejaren 2007/2008/2009 15,0% van de geboortes in Gent (Kind & Gezin, 2009). Opgroeien in
armoede heeft een invloed op de ontwikkeling van een kind en legt een hypotheek op de toekomst
(Dierckx, Vranken, Coene, & Van Haarlem, 2011). Kinderen die opgroeien in een kansarm gezin
hebben een zwakkere ontwikkeling. Op de leeftijd van 1 jaar is er reeds sprake van een maand
achterstand, 22% heeft gedragsproblemen (heeft zorgen, is bang, wordt gepest, is overactief, heeft
moeite om zich te concentreren) (Pannecoucke, 2011). Onderzoek wijst uit dat een kind tot de
leeftijd van 6 jaar het sterkste potentieel heeft om zich aan te passen. Indien een kind niet wordt
gestimuleerd tijdens deze levensfase is het risico groot dat bepaalde capaciteiten zich niet zullen
ontwikkelen.(Vlaams Parlement, 2010)
Een demografische verjonging, tegelijk met een relatief groot percentages geboortes in kansarme
gezinnen, doet ook in aantallen de groep kansarme kinderen aan de schoolpoort toenemen. De
percentages geboortes in kansarme gezinnen in Gent bevestigen dit beeld: ze stijgen jaar na jaar en
evolueren van 10,3% (over de geboortejaren 2002, 2003 en 2004) tot de reeds vermelde 15,0% (over
de geboortejaren 2007,2008,2009) (Kind & Gezin).
Statistisch blijkt het te kloppen dat meisjes op school een voorsprong hebben op de jongens;
vermenigvuldig die voorstelling dan met tien: dat is de voorsprong van de meest welstellende
leerlingen op de armste”(Hirtt, Nicaise, & De Zutter, 2007). Sociale verschillen zetten zich door
tijdens de schoolloopbaan.
In Gent is er een oververtegenwoordiging van leerlingen met een lage SES en allochtone leerlingen in
het BSO en een hoge ongekwalificeerde uitstroom. 70% van de allochtone jongeren in Vlaanderen
komt in het beroepsonderwijs terecht. Bijna 40% verlaat het secundair onderwijs zonder diploma, en
nauwelijks 17% haalt een diploma van het hoger onderwijs (Duquet, Glorieux, Laurijssen, & Van
Dorsselaer, 2006). De Vlaamse statistieken spreken van 14,2% van de jongeren die het onderwijs
verlaten zonder kwalificatie (Van Landeghem & VAn Damme, 2011b). We kunnen dus zeggen dat één
op zeven van de Gentse jongeren de schoolbanken verlaat zonder een diploma op zak.
1.1.2 Vergrijzing
Vergrijzing in Gent is voornamelijk in aantallen aan de orde. Het aantal 65 plussers in Gent neemt
lichtjes toe, voornamelijk ten gevolge van de steeds stijgende levensverwachting. In aandeel is er, in
tegenstelling tot Vlaanderen, geen toename van de oudere bevolking. Bijna 1 op 3 inwoners van
Gent is 55 jaar of ouder. Op het totaal aantal Gentenaars zijn er zo’n 5% 80-plussers. Vergrijzing in
Gent wordt verwacht vanaf 2017. (zie stuk Gentenaars en Gentgebruikers)
De Gentse seniorensurvey (Verté, et al., 2011) werpt al wat meer licht op het profiel van de senior in
Gent. In wat volgt over inkomen, wonen en gezondheid wordt veelvuldig uit de resultaten van dit
onderzoek geput. Soms rijst de vraag of een bevinding nu meer, minder of niet afwijkt van wat als
algemeen voor de totale bevolking geldt – een gebrek aan ijkpunt. Dat neemt niet weg dat er een
aantal pertinente dingen kunnen geschetst worden.
82
Inkomen
Steeds minder senioren zitten in de laagste inkomenscategorie en steeds meer in de hogere, maar er
is sprake van een schijnbare inkomenstoename (Verté, et al., 2011)4 : het aandeel van de Gentse
senioren dat goed rondkomt met zijn/haar inkomen is niet toegenomen. Zo kan 11% zijn/haar
woning niet onderhouden omwille van financiële problemen. Vooral huurders geven bijna 50% van
hun inkomen af aan woonkosten. Daartegenover staat dat het armoederisico van de Gentse senioren
zakt, na huurimputatie5, tot 12%. De twee in het oog springende vaststellingen met betrekking tot
het (zelfgerapporteerde) inkomen uit het onderzoek, zijn de volgende:
• 10% van de 60-69-jarigen heeft een inkomen lager dan 999 € per maand tegenover 14 % van de 80plussers;
• 64% van de 60-69-jarigen heeft een inkomen hoger dan 1.500 € per maand, tegenover 47% van de
80-plussers.
Wonen
Uit ditzelfde surveymateriaal blijkt dat 62% van de Gentse senioren eigenaar is, 17% privé-huurder,
15% sociale huurder en 6% ‘andere’ (Verté, et al., 2011). Het basiscomfort in de woningen is erop
vooruitgegaan: het aandeel senioren dat geen centrale verwarming heeft, is geëvolueerd van 28% in
2005 tot 15% in 2011. (De Witte & Verté, 2005; Verté, et al., 2011). Toch is de woning niet steeds
aangepast6 aan de behoefte van de senior. Ruim een derde van de senioren ervaart zijn woning als
onaangepast (Verté, et al., 2011). Senioren in de laagste inkomensklasse geven vaker aan in een
ernstig onaangepaste woning te wonen. Iets meer dan de helft van de senioren heeft trappen in zijn
woning, terwijl 38% van deze senioren beperkt blijkt te zijn op het vlak van trappen lopen (Verté, et
al., 2011). Op zich hoeven trappen in de woning geen probleem te zijn. Maar men weet wel dat als
men fysieke problemen begint te krijgen, trappen het eerste element zijn waarmee de senior begint
te sukkelen (De Donder, Verté, & De Witte, 2007 ). 32% van senioren is in de laatste 12 maanden
gevallen. (Verté, et al., 2011)
Uit Vlaams onderzoek over “ruimtebehoeften voor ouderen” (Myncke & Vandekerckhove, 2007)
blijkt dat 26% van de 60-plussers fysiek niet meer in staat is om de woning goed te onderhouden.
Voor 36% van de respondenten met een hoge verhuisbereidheid is de woning te groot geworden.
6,6% van de 65-plussers in Gent woont in een woonzorgcentrum in 2740 gerealiseerde
woongelegenheden (31/12/2011). Gezien een eerder geringe toename van het aantal senioren tot
2020 zou er zich geen acuut hoge nood mogen voordoen aan extra woongelegenheden in
woonzorgcentra (Sette, 2011).
Gezondheid
40% van de Vlaamse 65-plussers is niet tevreden over zijn gezondheid. Een tendens op
gezondheidsvlak is onder andere het vaker voorkomen van overgewicht ten gevolge van te weinig
beweging en ongezonde voedingsgewoonten. De psychische gezondheid van de senioren vertaalt
4
In deze passage wordt er regelmatig gerefereerd naar het ouderenbehoefteonderzoek. Een belangrijke kanttekening bij
het behoefteonderzoek is dat de significantieberekeningen summier zijn opgenomen in de studie: alle berekeningen zijn
gemaakt met een 95% betrouwbaarheidsinterval. We gaan er dus vanuit dat alle beschreven trends (stijgingen, dalingen en
status quo’s in deze studie significant zijn).
5
Een inkomen dat geïmputeerd wordt bij eigenaars van een woning omdat ze geen huur moeten betalen of geen afbetaling
van een woonkrediet hebben.
6
De onaangepastheid van de woning gaat over een totaalpakket aan variabelen: de afstand tot winkels, of er al dan niet
trappen aanwezig zijn in de woning, het energieverbruik, de grootte van de woning, enzovoort.
83
zich in volgende cijfers en trends: 15 tot 30% van de Vlaamse 65-plussers heeft last van depressieve
symptomen daartegenover staat dat een vijfde van de Gentse senioren last heeft van ernstige
eenzaamheidsgevoelens.
Uit het behoefteonderzoek (2011) blijkt dat 4% van de bevraagde 60-plussers op niemand een
beroep kan doen. Binnen deze groep zijn vooral alleenstaanden vertegenwoordigd. Ten slotte is nog
een trend vernoemenswaardig die een uitdaging zal bieden voor de toekomstige zorg, namelijk het
feit dat er in Gent meer gescheiden personen zijn bij de 60+ dan in andere steden in Vlaanderen
(Verté, et al., 2011).
1.1.3 Verkleuring
Net als in België, is er in Gent het laatste decennia een immigratiepiek, voornamelijk na 2004 en 2007
nadat de EU met een aantal Midden- en Oost-Europese landen is uitgebreid. Het gevolg is een meer
etnisch-cultureel diverse samenleving.
In Gent heeft 12,2% van de bevolking een andere dan de Belgische nationaliteit (31/12/2011). Indien
we de definitie uitbreiden naar ECM, is hun aandeel in de Gentse bevolking in 2011 18,8%. In de
periode van 2001-2011 kent het aandeel ECM een stijging van 6,8 procentpunten. In absolute
aantallen zijn er in 2011 46.692 ECM’ers, waarvan 932 asielzoekers7.
Onderstaande tabel geeft de 10 grootste groepen (ECM) op basis van nationaliteit in Gent. Sinds
2010 heeft de groep met Bulgaarse nationaliteit de groep met Turkse nationaliteit ingehaald en is
hiermee het talrijkst. 48% van de Etnisch-Culturele Minderheden heeft de Belgische nationaliteit.
Tabel: ECM (zonder asielzoekers) in Gent, 2001, 2005-2011
Etnisch Culturele Minderheden zonder Wachtregister
NATIONALITEIT
op 31 december
Belg
Bulgarije
Turkije
Slovaakse republiek
Polen
Marokko
Rusland
Ghana
China
India
2001
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
11.71
8
159
5.028
65
141
1.099
84
193
188
144
15.83
0
536
4.919
636
371
999
194
390
348
221
16.60
8
671
4.871
966
461
963
438
412
333
225
17.41
4
1.765
4.868
1.112
637
950
488
446
332
232
17.24
0
2.967
4.857
1.195
841
919
523
484
349
280
18.75
8
3.950
4.793
1.422
935
964
559
501
351
310
19.59
6
5.111
4.703
1.836
1.057
942
605
531
451
359
21.97
2
5.656
4.558
1.914
1.096
890
656
583
478
406
% van
ECM in
2011
48,02%
12,36%
9,96%
4,18%
2,40%
1,94%
1,43%
1,27%
1,04%
0,89%
Werk en inkomen
Algemeen, in Vlaanderen, werken personen van allochtone herkomst vaker in sectoren die sterk
beïnvloed worden door de economische conjunctuur, die minder goed betalen of een onzeker
statuut hebben (Corluy & Verbist, 2010). Niet-Europeanen kennen een zwakke activiteitsgraad en
7
Voor een meer uitgebreide analyse van de ECM, verwijzen we naar ‘Gentenaars en Gentgebruikers’.
84
komen frequenter in de werkloosheid terecht (Corluy & Verbist, 2010). In Gent worden vooral
mensen van Turkse en Marokkaanse herkomst zwaar getroffen door werkloosheid. In maart 2010
waren 2180 mensen van Turkse herkomst en 513 mensen van Marokkaanse herkomst op zoek naar
werk (NWWZ, niet werkende werkzoekenden). Dat wil zeggen dat binnen deze categorie één op vijf
werkloos is. Voor andere niet-EU-burgers zien we gelijkaardige resultaten, met een werkloosheid van
18%. Volgens de officiële cijfers scoren de nieuwe EU-burgers iets beter, met een werkloosheid van
14%. Volgens schattingen van de Integratiedienst van Stad Gent zou dit cijfer aanzienlijk hoger liggen,
met een werkloosheid van één op drie.
De hogere werkloosheidscijfers kunnen niet alleen worden toegeschreven aan een lager
opleidingsniveau of een mindere kennis van de taal. Studies hebben aangetoond dat discriminatie op
de arbeidsmarkt ook een rol speelt (Corluy & Verbist, 2010).
Van alle nieuwe leefloon- en levensminimumgerechtigden8 in 2011, heeft 59% een niet-Belgische
nationaliteit. Het aantal steungerechtigden niet geboren in België (5526 in 2011) is hoger dan het
aantal steungerechtigden geboren in België (2728 in 2011).
Wonen
58% van de personen van buitenlandse herkomst heeft in België geïnvesteerd in de aankoop van een
eigen woning. Dit is ‘slechts’ 10% lager dan de Belgen. Er zijn echter belangrijke verschillen in de
nationaliteiten. Het aandeel eigenaars van Turkse herkomst ligt met 50% iets lager dan het
gemiddelde. Bij mensen van Marokkaanse herkomst is slechts 29% eigenaar van het huis dat ze
bewonen. (Van Robaeys, Vranken, Perrin, & Martiniello, 2007) Deze cijfers vertellen echter niet het
volledige verhaal. Ze zijn vooral sterk aanwezig in het ‘secundaire’ segment van de eigendomssector.
Hoge private huurprijzen hebben geleid tot de aankoop van goedkope krotwoningen (Goossens &
Winters, 2004).
In Gent wonen Etnisch-culturele minderheden vooral in de 19de – eeuwse gordel en in Nieuw-Gent,
maar hun aantal groeit ook in de perifere stadsgebieden. (Stad Gent, 2011h: 3, 9)
Het aandeel inwoners met een woonquote9 van meer dan 30% bedraagt in Gent bij de niet- Belgen
26,7%, bij de Belgen 18,6%.
Gezondheid
Verschillende studies tonen aan dat de algemene gezondheidstoestand van de niet-Belgen slechter is
dan die van de Belgische bevolking. Dit komt door de slechtere werkomstandigheden en door
identiteitsproblemen van een deel van deze groep, maar ook door het sociaal-economisch
achtergestelde milieu waartoe ze behoren (Van Robaeys, et al., 2007).
Onderwijs
Vlaanderen scoort nog steeds slecht wat betreft de verschillen tussen schoolprestaties van
autochtone en allochtone scholieren. Vooral allochtone leerlingen lopen schoolachterstand op en
verlaten het secundair onderwijs zonder diploma. Het laatste PISA onderzoek (Universiteit Gent,
2010: 87-90) 10 bevestigt dat autochtone leerlingen11 beter scoren dan tweedegeneratieleerlingen12,
8
Wat in Gent het levensminimum is, is voor het overgrote deel van de Vlaamse steden en gemeenten het equivalent
leefloon
9
De woonquote is het aandeel van het totale inkomen dat besteed wordt aan huur of afbetaling van de woning. Een
woonquote hoger dan 30% is een hoge woonquote (Luk Bral, et al., 2011).
10
PISA meet de kennis en vaardigheden van 15-jarigen in drie cognitieve domeinen en dat binnen raamwerken die
volgende zaken bevatten: kennis, vaardigheden, contexten en attitudes.
85
die op hun beurt dan weer beter scoren dan de eerstegeneratieleerlingen13. Vanuit internationaal
perspectief is het verschil tussen de prestaties van autochtone en allochtone nergens zo groot als in
Vlaanderen.
1.1.4 Holebi’s
De doelgroep holebi’s en transgender maken evenzeer deel uit van de andere groepen van het
diversiteitsbeleid zoals jongeren, senioren, personen met een lichamelijke of geestelijke beperking
en personen van verschillende etnische origine.
Geen cijfers maar schattingen
Een eerste schatting van het aantal holebi’s in Vlaanderen is gebaseerd op de Survey Gelijke Kansen
(2004)14. De resultaten zijn gebaseerd op twee vragen: één over seksuele voorkeur en één over
zelfidentificatie.
Ongeveer 93% van de mannen geeft aan dat hun seksuele voorkeur uitsluitend naar vrouwen uitgaat.
Ongeveer 90% van de vrouwen zegt dat hun seksuele voorkeur enkel naar mannen uitgaat. De
overgrote meerderheid van de Vlaamse bevolking (97%) noemt zichzelf heteroseksueel
(zelfidentificatie), niettegenstaande de vraag naar seksuele voorkeur een ander antwoordpatroon gaf
(93% bij mannen en 90% bij vrouwen). Experten wijzen echter op de tijdsgeest uit 2004. Dit, in
combinatie met het zich niet willen blootgeven, zorgt voor de aanname dat de percentages die
betrekking hebben op de holebi’s onderschattingen zijn.
Volgens Vincke en Stevens (Vincke & Stevens, 1999) varieert het aantal mensen die zich als holebi
identificeren tussen 3% en 7%. Diverse internationale onderzoeken beschouwen 5 tot 10% als een
realistische inschatting. Vermeldenswaard hierbij is wel dat het verschil tussen de onder- en
bovengrens van deze schatting te maken heeft met de gehanteerde criteria en vraagstelling, zoals
ook in Survey Gelijke Kansen te zien is.
De hoge cijfers voor zelfdoding(pogingen) bij holebijongeren blijven noemenswaardig: ‘Ze zijn dubbel
zo hoog als bij heterojongeren. 33% tot 45% van de holebi’s koesterde tijdens het opgroeien
zelfdodinggedachten. Isolement is een andere valkuil: 11% van de jonge holebi’s isoleert zich volledig
van zijn leeftijdsgenoten’ (Van Heeringen & Vincke, 2000).
1.1.5 Personen met een handicap
Om de grootte van deze doelgroep te kennen, bestaan tal van handicap gerelateerde enquêtes.
Helaas zijn deze regelmatig gedateerd.15 Omdat het type enquête, de enquêtepopulatie en het
enquêtejaar verschillen, is het niet verwonderlijk dat de vastgestelde percentages uiteenlopen tussen
16 % (SEE 2001) en 19 % (Gezondheidsenquête 2004). De meest recent beschikbare data vinden we
terug in de survey ‘Sociaal-culturele verschillen in Vlaanderen’. In deze survey gaat het om 21% van
de bevolking.
11
Autochtone leerlingen: leerlingen geboren in het land van de testafname van het PISA onderzoek en minstens één van
hun beide ouders ook.
12
Tweedegeneratieleerlingen: leerlingen geboren in het land van de testafname, maar waarvan beide ouders in een ander
land zijn geboren.
13
Eerstegeneratieleerlingen: leerlingen niet geboren in het land van de testafname, waarvan beide ouders ook in een ander
land zijn geboren.
14
De Survey Gelijke Kansen is uitgevoerd door het Steunpunt Gelijkekansenbeleid in 2004 bij inwoners van het Vlaams
Gewest tussen 30 en 70 jaar.
15
De omvangrijkste enquête, de SEE (socio-economische enquête), dateert van 2001
86
Gegevens over personen met een handicap op stedelijk niveau zijn quasi onbestaand. Het aantal
tegemoetkomingen voor personen met een handicap dekt maar een deel van deze doelgroep. Op 1
januari 2009 waren 4.970 inwoners van Gent gerechtigd op een tegemoetkoming aan personen met
een handicap van de FOD Sociale Zekerheid (www.lokalestatistieken.be, 2012). Het aandeel van deze
gerechtigden op een tegemoetkoming is 20,95 per 1000 inwoners van Gent of dus 2,1% van de totale
bevolking.
De Stad Gent gaf dan ook de opdracht voor een behoefteonderzoek naar personen met een handicap
en personen met een chronische ziekte in Gent in 2009. De gehanteerde definitie was ruim:
‘Personen met een handicap omvat personen met langdurige fysieke, mentale, intellectuele of
zintuiglijke beperkingen die hen in wisselwerking met diverse drempels kunnen beletten volledig,
effectief en op voet van gelijkheid met anderen te participeren in de samenleving (Verdrag inzake de
rechten van personen met een handicap, New York, 13 december 2006).’
De resultaten van de bevraging wijzen op belangrijke uitdagingen op vlak van sociale participatie, het
informeren en sensibiliseren van de doelgroep zelf en het tegengaan van vereenzaming.
Uit het behoefte onderzoek hebben we indicaties dat het inkomen16 van de doelgroep personen met
een beperking lager ligt dan bij de Gentse bevolking. Daarnaast is het opvallend dat 39% van de
bevraagden aangeeft veel tot heel veel uit te geven aan medische kosten: dit is meer dan het aantal
bevraagden dat aangeeft veel tot heel veel uit te geven aan de huishuur of aan de afbetaling van de
woning. 21% van de participanten geeft aan dat dit inkomen niet volstaat om comfortabel te kunnen
leven.
De werkzaamheidsgraad van deze doelgroep is in Vlaanderen duidelijk lager dan het gemiddelde
(SAMOY, 2012). In Gent woont deze doelgroep minder vaak in een eigen eigendom en vaker in een
afhankelijke situatie, in een huis waar aanpassingen vaker nodig zijn en in een woonomgeving die
niet toegankelijk genoeg is. Met een blik op die woonomgeving heeft 24% het over de onmiddellijke
woonomgeving die (helemaal) niet toegankelijk is, 19% verklaarde dat ook over de winkels en
openbare gebouwen. 26 % van de bevraagden heeft het openbaar vervoer ervaren als (helemaal)
niet toegankelijk. (Van Hove, et al., 2011)
1.1.6 Besluit
Rapporteren over de demografische diversiteit legt als vanzelf linken naar wat gemeenzaam als
doelgroepenbeleid wordt aangeduid: jongeren, ouderen en etnische minderheden. Holebi’s en
Personen met een handicap maken deze lijst compleet.
Niet alles is evengoed becijferd en er ligt nogal wat onontgonnen onderzoeksterrein, zeker op Gents
niveau.
16
Het totale beschikbare inkomen per maand van een gezin, bestaande uit een netto-inkomen uit arbeid of
bedrijfsinkomen; sociale uitkeringen en bijkomende uitkeringen (zoals interesten, verhoogd kindergeld,
tegemoetkoming aan personen met een handicap)
87
1.2
Sociaal-economische diversiteit
In dit deel wordt inleidend gestart met enkel de financiële insteek als indicatie van een algemeen
socio-economisch profiel van de Gentenaars. De hoofdmoot in dit deel beschrijft de
armoederapporten.
1.2.1 Een socio-economisch profiel in Gent.
Het interkwartiel verschil geeft de inkomensspreiding rond de mediaan weer. Deze maat is zowel in
Gent als in Vlaanderen toegenomen tussen 2005 en 2009. Het groter worden van deze maat houdt in
dat het verschil tussen hogere en lagere inkomens groter wordt. Het interkwartiel verschil ligt in Gent
in de periode 2005-2009 over de ganse lijn iets hoger dan in Vlaanderen en er is dus sprake van een
toename in inkomensongelijkheid in Gent, een evolutie in de lijn van de Vlaamse
inkomensongelijkheid.
1.2.2
De armoederapporten
Armoede definiëren
Armoede is een complex, multidimensioneel gegeven: de meeste armoedesituaties betreffen niet
enkel het inkomen, maar ook uitsluiting in verschillende domeinen zoals onderwijs, gezondheid,
wonen, enz. Het is dus niet haalbaar om personen in armoede te definiëren aan de hand van hun
socio-economisch profiel: er bestaan geen databanken die een volledige armoedesituatie in kaart
brengt. Omwille van deze vaststelling wordt de definitie van Vranken17 gebruikt: het becijferen van
armoede resulteert dan in een set van indicatoren die als geheel de realiteit wat vereenvoudigt en
overzichtelijker maakt en dit over verschillende domeinen heen.
Om in te gaan op het frequent gehanteerde begrip armoederisico kan meegegeven worden dat
armoederisico gedefinieerd is als het deel van de bevolking dat onder een bepaalde
inkomensdrempel, ook wel de armoedegrens valt. Die grens is gerelateerd aan de verdeling van de
inkomsten zelf en vastgelegd op 60 % van het nationaal mediaan equivalent inkomen. Onderzoek op
bovenlokaal niveau (EU-Statistics on Income and Living Conditions) heeft op die manier een aantal
bevolkingsgroepen afgebakend als groepen met verhoogd armoederisico. Die oefening is op Gents
niveau niet opnieuw gemaakt: wel worden in de armoederapporten de afgebakende groepen met
verhoogd armoederisico beschouwd als voor Gent te becijferen groepen enerzijds, en anderzijds als
focus bij het bespreken van elk domein. De indicatoren geven aan of groepen van mensen met een
verhoogd armoederisico -in relatieve termen- talrijker worden of net niet.
De Stad Gent publiceerde 3 armoederapporten: het indicatorenrapport 2009, een actualisatie
daarvan in 2012 en het kwalitatieve armoederapport 2010.
Groepen met verhoogd armoederisico vanuit demografische invalshoek
Alleenstaanden, alleenstaande ouders, etnisch-culturele minderheden en senioren kennen een
verhoogd armoederisico.
In Gent (2011) bedraagt het aandeel alleenstaanden 42,8 % van de gezinnen. Tussen 1999 en 2007 is
deze indicator jaarlijks gestegen met enkele percentpunten. De totale stijging bedraagt in deze
periode 2,3 % (van 41,3 % in 1999 tot 43,6 % in 2007). Het aandeel alleenstaanden is sinds 2008
17
Een netwerk van sociale uitsluitingen dat zich uitstrekt over meerdere gebieden van het individuele en collectieve
bestaan. Het scheidt de armen van de algemeen aanvaarde leefpatronen van de samenleving. Deze kloof kunnen ze niet op
eigen kracht overbruggen. (Vranken, 2006)
88
stabiel gebleven. In 2008 bedroeg dit aandeel - net als in 2009 en 2010 - 43,5%. In 2011 valt dus een
lichte daling op te tekenen.
Het aandeel eenoudergezinnen is in de periode 1999 -2011 vrij stabiel gebleven. In 2011 kwam dit
aandeel uit op 7,9 %.
De etnisch-culturele minderheden blijven toenemen in Gent tot 18,8% van de bevolking. Sinds 2008 waar deze indicator op 15,4 % stond - neemt deze groep met +/- een vol percent toe per jaar.
Senioren zijn de vierde bevolkingsgroep die een verhoogd armoederisico kennen. Toch wordt deze
groep als te heterogeen beschouwd en als niet eenduidig af te bakenen. Verder is een betere
indicator beschreven die senioren in armoede bevatten.
Groepen met verhoogd armoederisico vanuit inkomen en arbeid
Voor de actieve bevolking is het interessant om het multifactoriële van armoede in te delen in 3
domeinen en circuits. Of, armoede ontstaat als 3 beschermingsmechanismen falen (Van den Bosch,
Vandenbroucke, Cantillon, & Pacolet, 2009):
Het eerste mechanisme valt onder demografische ontwikkelingen en gezinsvorming, zoals eerder aan
bod gekomen. Gezinsvorming is van groot belang voor inkomens- en welvaartsverdeling. Ook
personen zonder eigen inkomen kunnen bestaansonzekerheid mijden door samen te wonen met
andere personen met voldoende inkomen.
Het tweede mechanisme omvat inkomsten uit arbeid en maatschappelijke participatie via het
hebben van werk, welke bestaanszekerheid en relatieve welvaart verzekert. Inkomen en de verdeling
ervan zijn steevast eerste insteken als het om het meten van armoede gaat.
Een derde mechanisme is dat van de sociale zekerheid in ruime zin, naast werkloosheidsuitkeringen,
ook sociale bijstand, leefloon en levensminimum.(Stad Gent, 2009c)
Onder deze hoofding zijn volgende indicatoren opgenomen: de werkloosheidsdruk van een aantal
kansengroepen zoals laaggeschoolden, jongeren, langdurig werkzoekenden en een aantal groepen
van welbepaalde herkomst. Maar ook het percentage personen met overmatige schuldenlast, het
aandeel gerechtigden op een Gewaarborgd Inkomen voor Bejaarden en de Inkomensgarantie voor
Ouderen en ten slotte het aandeel rechthebbenden op een tegemoetkoming voor personen met een
handicap. De rechthebbenden op het leefloon, een indicator die is geëvolueerd van 19 per 1000
inwoners (2006) naar 22 per 1000 inwoners (2011), zijn eveneens opgenomen binnen dit bestek.18
De werkloosheidsdruk volgens herkomst geeft ons een beeld van welke groepen het meest getroffen
worden door de werkloosheid. Zo is in 2011 de werkloosheidsdruk bij personen van Marokkaanse
herkomst (19,3%) hoger dan bij de personen van Turkse herkomst (15,4%). Het is geen verrassing dat
de werkloosheidsdruk bij de EU15 (9,1%, zonder de personen van Belgische herkomst) lager ligt dan
bij de personen van een EU12 herkomst (14,0%) (Stad Gent, 2012e).19
Schulden zijn vaak inherent aan armoedesituaties. Het aandeel personen met overmatige
schuldenlast evolueert van 3,9 % (2008) tot 4,0 % (2009) in Gent. Overmatige schuldenlast betekent
18
19
Meer over het leefloon vindt u terug bij het luik Focus op het leefloon en levensminimum
De totale werkloosheidsdruk voor Gent bedraagt in 2011: 7,9%.
89
minstens één achterstand van minstens drie maanden op de afbetaling van een consumenten- of
hypothecair krediet. In relatieve termen uitgedrukt is deze indicator als stabiel te bestempelen over
de periode 2006-2010 (Luk Bral, et al., 2011).
De groep senioren met een precair inkomen brengen we in kaart aan de hand van de regeling van het
Gewaarborgd Inkomen voor Bejaarden (GIB) en de Inkomensgarantie voor Ouderen (IGO). Zowel het
GIB als de IGO zijn bijstandsregelingen die de overheid verstrekt aan ouderen die de
pensioengerechtigde leeftijd van 65 jaar bereikt hebben en die door omstandigheden geen of
onvoldoende loopbaan hebben kunnen opbouwen. Het is een soort leefloon dat wordt toegekend
aan ouderen die over onvoldoende bestaansmiddelen beschikken. Het aandeel gerechtigden op het
GIB en de IGO is als stabiel te bestempelen.
Personen met een handicap wordt gemeten door het aantal rechthebbenden op een
tegemoetkoming voor personen met een handicap uit te zetten per 1000 inwoners. Deze indicator
blijft eveneens stabiel en bedraagt rond 21 personen per 1000 inwoners (2010).
Groepen met verhoogd armoederisicio vanuit onderwijs, gezondheid en huisvesting
In onderwijs is de kloof tussen sterke en zwakke leerlingen bijna nergens zo groot als in Vlaanderen
(Campaert, 2008). Sociale ongelijkheid in de moderne samenleving wordt voor een groot deel
bepaald door de kloof tussen laaggeschoolden en hooggeschoolden. De weerslag daarvan wordt
zichtbaar in verschillende maatschappelijke domeinen, zoals de arbeidsmarkt, inkomen,
vrijetijdsbesteding, sociale contacten en sociaal netwerk (Cantillon, 1999).
De kans om uit armoede te breken gaat vaak gepaard met het behalen van een diploma, zodat
toetreden tot de diplomagerichte arbeidsmarkt mogelijk is en de kans op inkomen door werk
realiseerbaar is. Indicatoren zoals GOK-leerlingen, kleuterparticipatie, enz zijn relevant binnen dit
kader.20
Het laatste grote onderzoek rond gezondheid is de Belgische gezondheidsenquête uit 2004, waaruit
blijkt dat de gezondheidstoestand gelinkt is met de socio-economische status en dat een persoon die
zich lager op de socio-economische ladder bevindt en een lagere opleiding heeft over het algemeen
een slechtere gezondheid heeft. Gezondheid bestaat uit vele componenten en voor elk van deze
componenten is ongelijkheid te vinden. Het Leefbaarheidsonderzoek (2010) geeft een beeld van de
gezondheid van de Gentenaren en bevestigt in Gent de relatie tussen een lager inkomen en de
aanwezigheid van gezondheidsproblemen.21
Ook voor het domein wonen wordt een selectie gemaakt uit het totale pakket woonaspecten. Focus
is ook hier ongelijkheid in wonen en armoederisico voor groepen Gentenaars. Met de sterke link
tussen huur en armoederisico, en beperkt materiaal over de private huurmarkt, valt de keuze voor
het selecteren van een indicator op de deelmarkt van de sociale huur en het aandeel kandidaathuurders.22 Het aantal kandidaat-huurders voor een sociale woning neemt globaal toe als we de
periode 2005 tot 2009 bekijken. In 2009 bedraagt het aantal kandidaat-huurders in Gent 31,9 per
1000 inwoners.
Een tweede indicator wordt gevonden bij het OCMW: de gerechtelijke procedure tot uithuiszetting,
uitgezet per 1000 inwoners. Deze indicator kende tussen 2006 en 2010 een toename met een piek in
20
Zie het hoofdstuk ‘Focus op kinderopvang en onderwijs’
Voor een uitgebreide bespreking van de gezondheid van de Gentenaren, zie Focus op gezondheid
22
Van belang is de bemerking dat het cijfermateriaal zich beperkt tot de koepel van de Vlaamse Maatschappij voor Sociaal
Wonen en dus sociale huur van de Stad Gent en het OCMW niet in de cijfers opneemt.
21
90
2010 van 7,7 procedures tot uithuiszetting per 1000 huishoudens. In 2011 tekent zich een kentering
af en neemt deze indicator voor de eerste keer af tot 6,6.
Moeilijk te registreren kansengroepen
Onder deze hoofding wordt de groep mensen zonder wettig verblijf geschat. Deze groep leeft vaak in
diepe armoedesituaties. Omwille van hun statuut is de toegang tot (officieel) werk zo goed als
onbestaand. Om de grootorde van deze groep te kennen, doen we een beroep op de regeling van de
medische kaart van het OCMW. Deze indicator is echter een onderschatting omdat niet iedereen ziek
wordt en niet iedereen naar het OCMW stapt wanneer hij/zij ziek is. Bovendien hanteert het OCMW
de laatste jaren een handhavingsbeleid, waardoor mensen zonder wettig verblijf eerst wordt
gevraagd om andere rechten uit te putten vooraleer ze een beroep kunnen doen op de medische
kaart. Bijgevolg kent de tendens van deze indicator een dalende lijn. Maar dit wil niet zeggen dat de
groep mensen zonder wettig verblijf kleiner wordt: de eerste maanden van 2012 vertonen echter
terug een lichte stijging van het aantal toegekende medische kaarten. Aan de hand van deze
indicator kunnen we stellen dat de groep mensen zonder wettig verblijf minstens 2187 personen telt
in 2011.
Budget- en schuldhulpverlening
Om tot een nog beter zicht te komen op de situatie van personen die het moeilijk hebben om te
budgetteren omwille van allerlei situaties zoals echtscheidingen, juridische schulden, ongevallen, …
zijn de cijfers van het Vlaams Centrum Schuldenlast eveneens opgenomen in de armoederapporten.
Tussen 2007 en 2008 is een merkbare omwisseling gebeurd: daar waar tot 2007 het overgrote deel
van de dossiers budgetbegeleiding betrof zonder schulden, is vanaf 2008 tot 2010 de situatie
omgekeerd: het overgrote deel van de dossiers bestond uit schuldbemiddeling (zo’n 16 per 1000
inwoners in 2010) en niet meer uit budgethulpverlening (zonder schulden: deze indicator bedroeg in
2010 zo’n 3,5 dossiers per 1000 inwoners).
Armoederapporten: neemt de armoede toe in Gent ?
Omdat er eenvoudigweg geen “armen registratie” bestaat, kan armoede niet gemeten worden door
het ‘aantal armen’ te tellen. De kern van de zaak bij de armoederapport is: neemt armoede toe of af
in Gent? Het overgrote deel van de indicatoren geven voor de periode 2006-2010 een verslechtering
of een status quo aan. 2011 geeft een iets meer genuanceerd beeld: zo zijn bijvoorbeeld de
procedures voor uithuiszettingen afgenomen in 2011. Maar, algemeen kan gesteld worden dat
armoede toeneemt in Gent.
Twee zaken zijn hier het vernoemen waard. Een eerste fenomeen kan je bestempelen als de
stijgende levenskost en onze consumptiegerichte maatschappij. Hiertoe behoort bijvoorbeeld de
veralgemeende stijging van de energiekosten die reeds enkele jaren aanhoudt. Talrijke indicatoren
wijzen erop dat een steeds grotere groep betalingsmoeilijkheden ervaart. Hieronder valt ook een
groep van werkende armen die vaak geconfronteerd worden met een tijdelijke en laagbetaalde
tewerkstelling. De economische crisis speelt hier op de achtergrond.
Het tweede fenomeen is de migratie. Talloze studies hebben al uitgewezen dat het armoederisico
een stuk hoger ligt voor personen uit de etnisch- culturele minderheden. Deze zijn vaak
achtergesteld op verschillende domeinen zoals tewerkstelling, onderwijs en huisvesting. Dit
fenomeen wordt ook de ‘gekleurde armoede’ genoemd. De laatste jaren is er bovendien een
duidelijke migratiegolf vanuit de recente EU-landen naar de oudere en rijkere EU-landen, ook wel de
intra-Europese migratie genoemd. Vaak gaat het om mensen die hun land verlaten vanuit een weinig
comfortabele situatie op zoek naar meer welvaart. Ook in Gent is een vrij grote groep nieuwe EUburgers neergestreken en dat hebben we gemerkt bij de indicatoren: er is voor een deel sprake van
het importeren van armoede.
91
En de andere steden ?
In de Stadsmonitor editie 2011 is er een vergelijking gemaakt tussen Gent, de 13 centrumsteden
(met inbegrip van Gent) en Vlaanderen voor een 5-tal armoede indicatoren. Onderstaande tabel
toont ons dat Gent – hoewel ze vrij slecht scoort op het vlak van de gerechtigden op het leefloon –
een eerder gemiddelde positie inneemt ten opzichte van de 13 centrumsteden. De 13
centrumsteden vertonen dan weer slechtere scores dan Vlaanderen. We kunnen dus besluiten dat
de toename van de armoede in Gent wijst naar een algemene stedelijke realiteit, veel eerder dan een
uitzondering te zijn.
Bron: Stadsmonitor 2011(Luk Bral, et al., 2011)23
1.2.3 Focus op het leefloon en levensminimum 24
Voor mensen met een leefloon (of een inkomen van dezelfde grootorde als het leefloon) zijn
basisbehoeften als wonen, energie en gezondheid onvoldoende betaalbaar. Het bedrag van het
leefloon ligt immers systematisch onder de armoedegrens of onder de budgetnorm (Storms & Van
den Bosch, 2009).
Het aantal rechthebbenden op het leefloon is – na een langere periode van stabiliteit met 19
rechthebbenden leefloon per 1000 inwoners van 2006 tot 2008 - toegenomen in 2009 tot 23
23
Het aantal gerechtigden op het leefloon wordt bij de Stadsmonitor berekend met gegevens van de POD Maatschappelijke
Integratie en het Rijksregister. Een belangrijke kanttekening is dat in Gent het aantal rechthebbenden op het leefloon
berekend wordt per 1000 inwoners, terwijl bij de Stadsmonitor het aantal rechthebbenden wordt afgezet op de bevolking
van 18-64 jaar. Daarnaast slaat het aantal gerechtigden in de Stadsmonitor op zowel het RMI als het equivalent leefloon.
24
Als je geen of een te laag inkomen hebt, dan kan je een basisinkomen krijgen: dat heet dan leefloon of ‘equivalent
leefloon’ (soms ook wel "levensminimum" genoemd) voor personen die niet voldoen aan de nationaliteitsvoorwaarde voor
het leefloon.
92
rechthebbenden per 1000 inwoners in 2010. In 2011 is deze indicator lichtjes gedaald tot 22 per 1000
inwoners.
De evolutie binnen het leefloon ziet er anders uit dan de evolutie binnen het levensminimum. Bij het
leefloon vergroot ieder jaar tot 2010 het aantal rechthebbenden. In 2011 stellen we echter een
daling vast. Bij het levensminimum zien we na een grote daling in 2008, vanaf 2009 een bijna
onafgebroken stijging. Eind 2011 heeft het OCMW, in vergelijking met de vorige jaren, het hoogste
aantal cliënten met een levensminimum.
De 18- tot 24-jarigen vormen de grootste groep van de leefloon- en levensminimumgerechtigden. Als
we de vijf meest voorkomende nationaliteiten oplijsten bij de nieuwe steungerechtigden (leefloon en
levensminimum) in 2011, verkrijgen we het volgende beeld: de Belgen zijn het meest
vertegenwoordigd met 41,2%, gevolgd door de Bulgaren met 6,8%, de Albanezen (5,5%), de Slovaken
(4,8%) en de Turken (4,0%). Van alle nieuwe leefloon- en levensminimumgerechtigden in 2011, heeft
meer dan 60% een van de bovenstaande nationaliteiten.
Bron: OCMW Gent, 2012
Het aandeel steungerechtigden op het leefloon en levensminimum, in België geboren, kent een
grotere daling in 2011 dan de voorgaande jaren. De sterke stijging tot in 2010 van de niet in België
geboren steungerechtigden, stopt in 2011. De grootste groep van de cliënten leefloon en
levensminimum zijn mensen niet in België geboren. Over de jaren heen vormen de cliënten niet
geboren in België een steeds groter deel van de totale groep gerechtigden op leefloon en
levensminimum.
De nieuwe EU-burgers vertegenwoordigen 19.1% van het totale cliënteel voor het leefloon. Dit zijn
vooral cliënten geboren in Bulgarije (52.1% van de nieuwe EU burgers) en in het voormalige TsjechoSlovakije (42.1%).
93
Bron: OCMW Gent, 201225
Het profiel van de levensminimumgerechtigden ziet er anders uit dan dat van de
leefloongerechtigden. Hier zien we een publiek dat vooral geboren is in Azië, Europa niet EU en
Afrika.
Bron: OCMW Gent, 2012
25
Iemand is “hernieuwde cliënt” als hij opnieuw financiële steun krijgt na een minimale onderbreking van 3 maanden.
94
1.3
Geografische diversiteit: een kijk op de wijken
1.3.1 Indeling in wijken
Op basis van de ervaringen van Actie Samenspraak, startte Stad Gent in 2003 de gebiedsgerichte
werking. Beiden hadden onder meer als doelstelling het bevorderen van inspraak van bewoners,
handelaars, middenveld … en stimuleren van samenwerking tussen de verschillende betrokken
actoren (gemeenteraadsbesluit van juni 2003).
Daartoe werd de stad Gent ingedeeld in gebieden (‘stadsdelen’), die door een of meerdere regisseurs
werden opgevolgd. Voor Actie Samenspraak werd de stad ingedeeld in 6 stadsdelen. Uit de evaluatie
van Actie Samenspraak bleek dat het voor bewoners niet steeds evident was om zich betrokken te
voelen bij een dergelijk vrij groot gebied. Daarom werd de stad Gent bij de start van gebiedsgerichte
werking ingedeeld in 29 wijken met een beduidend kleiner oppervlak dan de vroegere stadsdelen.
In 2006 werd deze indeling licht herzien, en kwam men tot de huidige indeling in 25 wijken (zie Tabel
1). Elke wijk bestaat daarbij uit meerdere statistische sectoren (hierna buurten genoemd). Vaak
komen één of enkele statistische sectoren overeen met een buurt binnen een wijk. Bij het
samenvoegen van statistische sectoren26 tot één wijk werd rekening gehouden met het ‘wijkgevoel’
van bewoners. Op die manier probeerde men tot min of meer homogene gebieden te komen, die
voldoende aansloten bij de beleving van bewoners en andere wijkactoren.
1.3.2 Diversiteit op wijkniveau
Naar aanleiding van de vorige editie van de stadsmonitor werd in een secundaire analyse de vraag
gesteld of we wel kunnen spreken over ‘de stad’: zijn de verschillen binnen de steden niet groter dan
deze tussen de steden zelf?
Een gelijkaardige vraag kunnen we ons stellen op het niveau van Gent. Kunnen we wel spreken over
‘Gent’. Zijn er geen te grote verschillen tussen de wijken?
Naar een clustering van de wijken
Grosso modo kan men stellen dat de 25 wijken kunnen geclusterd worden in 3 zones:
Gent centrum
Gent (19e eeuwse) gordel Gent rand
Binnenstad
Elisabethbegijnhof-Papegaai
Watersportbaan-Ekkergem
Stationsbuurt Noord
Stationsbuurt Zuid
Sluizeken-Tolhuis-Ham
Macharius-Heirnis
Rabot-Blaisantvest
Brugse Poort-Rooigem
Bloemekeswijk
Muide-Meulestede-Afrikalaan
Dampoort
Ledeberg
Nieuw Gent-UZ
Oud-Gentbrugge
Tabel 1: Indeling Gentse wijken in drie zones
Sint-Denijs-Westrem-Afsnee
Drongen
Mariakerke
Wondelgem
Sint-Amandsberg
Oostakker
Kanaaldorpen en kanaalzone
Gentbrugge
Moscou-Vogelhoek
Zwijnaarde
Op basis van de verschillende indicatoren, kan je wijken clusteren met
gemeenschappelijke kenmerken:
een aantal
26
De statistische sectoren zijn een indeling van ADSEI (Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie) die dateert
van 1970. Deze indeling is niet meer volledig conform de huidige werkelijkheid, maar de gegevensontsluiting van
bovenlokale overheid (federaal) gebeurt op dit niveau, waardoor deze indeling aangehouden wordt voor buurtanalyses.
95
- De wijken in Gent centrum liggen centraal in de stad. Zij zijn dicht bebouwd en dicht bevolkt. Het
mediane inkomen in deze wijken situeert zich rond het mediaan inkomen voor Gent. Gent centrum
telt relatief veel kotstudenten, voorts zijn er relatief weinig ECM.
- De zone Gent gordel bestaat hoofdzakelijk uit de zogenaamde 19e eeuwse gordel. Het gaat om dicht
bevolkte en dicht bebouwde wijken. In deze wijken leven relatief veel ECM en ligt het inkomen lager
dan het mediane inkomen voor Gent.
- ‘Gent rand’ bestaat enkel uit zogenaamde deelgemeenten. Dit is een minder dicht bebouwd en
minder dens bevolkt gebied. Hier leven relatief weinig ECM of kotstudenten en ligt het inkomen
hoger dan het mediane inkomen voor Gent.
Diversiteit in beleving
De wijken verschillen ook van elkaar in hun troeven en problemen27 :
Binnen de zone ‘Gent centrum’ kan men genieten van historisch erfgoed, handel, cultuur, allerlei
evenementen, onderwijs, openbaar vervoer. Deze voorzieningen liggen echter ook aan de basis van
parkeerproblemen, geluidsoverlast, zwerfvuil, verkeersdruk. ‘Gent centrum’ vervult een
centrumfunctie voor de ruime regio, waardoor het bewaken van het evenwicht tussen wonen en de
andere functies een voortdurende uitdaging inhoudt.
De wijken binnen de zone ‘Gent gordel’ liggen op een beperkte afstand van het stadscentrum met de
daar aanwezige voorzieningen. Deze wijken worden echter vaak doorsneden door drukke wegen, de
spoorweg en waterlopen. Hierdoor worden bepaalde buurten geïsoleerd en ondervinden sommige
buurten last van een grote verkeersdruk (met problemen wat betreft doorstroming, sluipverkeer,
verkeersveiligheid en parkeren tot gevolg).
Het gaat vaak om multiculturele wijken, met een erg dichte bewoning en weinig groen. Sommige
buurten kampen met achterstelling, met slechte woonkwaliteit en soms met
samenlevingsproblemen.
Gedurende de voorbije jaren zorgden stadsvernieuwingsprojecten in combinatie met sociaalculturele initiatieven en/of het lokale verenigingsleven in Brugse Poort-Rooigem, Rabot-Blaisantvest
en Ledeberg voor een nieuwe dynamiek. Andere buurten werden opnieuw aantrekkelijk voor
middenklasse door eerder uitgevoerde of geplande stadsvernieuwing en/of grote projecten
(Macharius-Heirnis, Oud-Gentbrugge, Sluizeken-Tolhuis-Ham, Muide-Meulestede). Daar tegenover
staat dat in sommige wijken (bv Nieuw Gent-UZ) de dynamiek beperkt blijft omdat men er ‘wacht’ op
reeds lang aangekondigde grote projecten.
‘Gent rand’ is rustiger en groener dan voornoemde zones. De woningkwaliteit is er beter dan in ‘Gent
centrum’ of ‘Gent gordel’. Het aantal sociale woningen is er beperkt.
Het aanbod aan voorzieningen (diensten, handel, onderwijs …) is er beperkter dan in ‘Gent centrum’
of ‘Gent gordel’. Vooral in de Kanaaldorpen en in delen van Drongen is het aanbod aan diensten
beperkt.
De wijken bestaan er vaak uit een of meerdere dichter bebouwde dorpskernen, omringd door een
groenere periferie bestaande uit tuinwijken, verkavelingen, landbouwzones ... Het groen in deze
wijken is vooral privé groen, het aandeel openbaar groen is er eerder beperkt.
In meerdere wijken (Wondelgem, Zwijnaarde, Oostakker, Sint-Denijs-Westrem/Afsnee, Mariakerke,
Kanaaldorpen, Gentbrugge, Drongen) is het verenigingsleven vrij actief.
27
Analyse op basis van de een oplijsting van de meest kenmerkende eigenschappen door de wijkregisseurs van de dienst
Gebiedsgerichte Werking
96
De wijken van de rand zijn vlot bereikbaar via het hoger wegennet (autosnelweg of R4). Over het
algemeen zijn het stadscentrum en de treinstations vlot bereikbaar via de fiets of het openbaar
vervoer, niettegenstaande dat laatste minder sterk is uitgebouwd in ‘Gent rand’ dan in de 2 andere
zones.
De wijken in ‘Gent rand’ worden doorsneden door drukke steenwegen die vooral tijdens de spits
voor een grote verkeersdruk zorgen (sluipverkeer, gebrekkige verkeersveiligheid voor fietsers en/of
voetgangers, files, geluidshinder). Zwijnaarde, Wondelgem en Oostakker ondervinden bovendien last
van economisch verkeer (zwaar verkeer, doorgaand verkeer), terwijl Oostakker en de Kanaaldorpen
milieuhinder ondervinden veroorzaakt door de haven en de industrie.
Diversiteit in cijfers
Inname van de ruimte
Een blik op de bevolkingsdichtheid en bebouwingsgraad illustreert dit al. De bevolkingsdichtheid van
Gent op 31.12.2011 is 1565 inwoners per km². Op wijkniveau schommelt dit tussen 9 684 inwoners
per km² in Rabot – Blaisantvest en 58 inwoners per km² in de Kanaaldorpen en –zone. Figuur 2 toont
de wijkverschillen in bevolkingsdichtheid. De dichtst bevolkte wijken situeren zich ten noorden van
de binnenstad, voornamelijk in de 19de-eeuwse gordel.
De bebouwingsgraad is de verhouding van de bebouwde oppervlakte tot de totale oppervlakte van
een gebied, uitgedrukt in procenten. Voor Gent was dit in 2008 12,3%. Op wijkniveau is er
schommeling tussen 4,5% bebouwde oppervlakte in Drongen en 45,1% in ElisabethbegijnhofPapegaai.
Figuur 2: Bevolkingsdichtheid Gent 31/12/2011
Figuur 3: Bebouwingsgraad Gent 2008
Demografische kenmerken
Ook een aantal demografische fenomenen verschillen van wijk tot wijk. Zowel de verjonging,
vergrijzing als de verkleuring tonen een geografische diversiteit.
Verjonging is een demografisch fenomeen in Gent dat vooral tot uiting komt in de evolutie van de
groep 0 tot 2-jarigen (cf. stuk Gentenaars en Gentgebruikers). In 2011 is 4,0% van de Gentse
bevolking tussen 0 en 2 jaar. Dit percentage schommelt op wijkniveau tussen 5,6% (in Rabot –
Blaisanvest) en 2,6% in Sint Denijs Westrem. Algemeen is er een hoger percentage 0-2 jarigen in de
wijken in de 19de-eeuwse gordel en meer algemeen in de wijken ten noorden, oosten en zuidoosten
van het centrum. (cf. Gentenaars en Gentgebruikers).
97
Figuur 4: Aandeel 0-2 jarigen op wijkniveau, 2011
Het aandeel 65-plussers in de bevolking geeft een beeld van de vergrijzing. 17,0 % van de Gentse
bevolking behoort tot de groep 65-plussers. Op wijkniveau zien we het omgekeerde beeld als bij de
verjonging. Vooral de wijken ten zuiden en westen van het centrum hebben een hoog percentage 65plussers: Watersportbaan-Ekkergem (26,3%), Sint Denijs Westrem (25,5%), Mariakerke (22,2%). (cf.
Gentenaars en Gentgebruikers).
Figuur 5: Aandeel 65-plussers op wijkniveau, 2011
Een andere demografische evolutie in Gent is de verkleuring. Nemen we het aandeel EtnischCulturele Minderheden t.o.v. de totale bevolking als indicator voor de verkleuring, zien we weer een
duidelijk patroon. Het aandeel ECM in de totale bevolking in Gent is 18,8% (31.12.2011). De wijken
in de rand van Gent hebben een aanzienlijk lager aandeel ECM: Drongen, Kanaaldorpen en –zone,
Sint Denijs Westrem, Zwijnaarde, Oostakker, Mariakerke, Gentbrugge en Wondelgem hebben amper
10% ECM. In het centrum en meer specifiek in de wijken in de 19de-eeuwse gordel is het aandeel
ECM een pak hoger. (cf. Gentenaars en Gentgebruikers)
98
Figuur 6: Aandeel Etnisch-Culturele minderheden op wijkniveau, 2011
Socio-economische schets
Ook het socio-economisch profiel kent een ruimtelijke diversiteit. We nemen het fiscaal inkomen, de
werkloosheidsdruk en het aantal rechthebbenden op een leefloon of levensminimum per 1000
inwoners als indicator hiervoor.
Figuur 7: mediaan netto belastbaar inkomen op wijkniveau, 2009
Het mediaan netto belastbaar inkomen voor Gent (inkomstenjaar 2009) is 20.693€. Op wijkniveau
schommelt dit tussen 14.933€ (Rabot-Blaisantvest) en 25.843€ (Drongen).
Figuur 8: Werkloosheidsdruk op wijkniveau, 2011
99
De werkloosheidsdruk (d.i. de verhouding tussen de niet-werkende werkzoekenden van 18 t.e.m. 64
jaar en de bevolking van 18 t.e.m. 64 jaar) voor Gent (31/03/2011) is 7,9%. De wijk met de laagste
werkloosheidsdruk is Drongen met 3,0%; de wijk met de hoogste druk is Rabot-Blaisantvest met
14,6%.
Figuur 9: Rechthebben op leefloon en levensminimum op wijkniveau, 2011
In Gent hebben (toestand 31.12.2010) 23 personen op 1000 recht op een leefloon of levensminimum
bij het OCMW. Op wijkniveau schommelt dit tussen 2 en 63 rechthebbenden per 1000 inwoners
(respectievelijk voor Drongen en Rabot-Blaisantvest).
Op basis van deze drie indicatoren zien we dat we wijken in de rand van Gent gemiddeld een
bevolking hebben met een betere socio-economische positie, terwijl de wijken in de (19de-eeuwse)
gordel gemiddeld de laagste socio-economische positie hebben.
1.3.3 Diversiteit binnen de wijk
Voor de analyse van de situatie in de wijken wordt gebruik gemaakt van gemiddelden per wijk. Deze
gemiddelden kunnen soms onderliggende verschillen op buurtniveau verdoezelen.
Figuur 10 zoomt in op de wijk Nieuw Gent – UZ. De bevolkingsdichtheid van deze wijk is 1 937
inwoners per km², iets meer dan het gemiddelde voor Gent. Een gedetailleerder zicht op buurtniveau
toont een grote verscheidenheid. De buurt Nieuw Gent heeft 8 000 inwoners per km², wat een groot
contrast is met de buurt ‘Ottergemse Dries’ (2 600 inwoners per km²). Voor twee andere buurten
‘Akademisch Ziekenhuis’ en ‘Groothandelsmarkt’ is de bevolkingsdichtheid niet berekend, omdat dit
geen woonzone is.
Figuur 11 toont de bebouwingsgraad in de wijk Watersportbaan – Ekkergem. De bebouwingsgraad in
deze wijk is 12,7%, wat vergelijkbaar is met het gemiddelde voor Gent. Op buurtniveau zijn er grote
verschillen: de buurten Ekkergem en Bijloke (meer dan 30% bebouwde oppervlakte) en
Blaarmeersen – logischerwijze gezien het gelijknamig recreatiedomein in deze buurt – met
nauwelijks 3% bebouwd.
Het mediaan fiscaal inkomen voor Macharius-Heirnis is 19.818€ (iets lager dan het mediaan inkomen
voor Gent: 20.693€). Op buurtniveau zijn er in deze wijk enorme verschillen. Visserij behoort met
26.111€ tot de buurten met een hoog mediaan fiscaal inkomen, dit in contrast met de buurt SintMacharius die met 16.908€ mediaan fiscaal inkomen bij de lager gerangschikte buurten behoort.
100
Figuur 10: Bevolkingsdichtheid in wijk Nieuw Gent - UZ,
31/12/2010
Figuur 11: Bebouwingsgraad in wijk Watersportbaan Ekkergem, 2008
Figuur 12: Mediaan fiscaal inkomen in wijk Macharius Heirnis, 2009
Deze voorbeelden illustreren dat ook binnen de wijk nog grote verschillen kunnen bestaan.
101
2
Sociale cohesie
Sociale cohesie of sociale samenhang betreft “de interne bindingskracht van een sociaal systeem.
Deze wordt gekenmerkt door groepsidentificatie en samenhorigheidsgevoelens, frequente en
intensieve contacten tussen leden, veel onderling vertrouwen tussen dezen, gedeelde normen en
waarden en participatie in het groepsleven.”(Huygen & de Meere, 2008: 7)
Sociale cohesie manifesteert zich op diverse schaalniveaus: nationaal of regionaal niveau,
plaatselijke gemeenschappen, groepen of organisaties. In het kader van deze omgevingsanalyse
interesseert ons het niveau van de stad Gent en haar buurten.
2.1 De sociale cohesie is niet verdwenen
2.1.1 De (maatschappelijke) effecten van sociale cohesie
Uit onderzoek blijkt dat meer sociale samenhang bijdraagt aan een betere leefbaarheid en veiligheid
in de buurt. In buurten met veel sociale cohesie zijn de inwoners meer tevreden met hun
woonomgeving en de buurt. Sociale cohesie blijkt ook een positief effect te hebben op participatie
van bewoners in een samenwerkend beleid. Er zijn ook indicaties dat meer sociale cohesie bijdraagt
aan een betere gezondheid. Een omvangrijk netwerk van vrienden, kennissen en medeleden van
verenigingen leidt bij mannen tot betere kansen op de arbeidsmarkt. (Huygen & de Meere, 2008)
Sociale cohesie blijft een actueel maatschappelijk thema dat verder onderzocht moet worden.
Specifieke vragen als ”wat bindt mensen onderling, hoe komen die bindingen tot stand en ook hoe
kunnen die weer sterker of zwakker worden zijn hierbij aan de orde. Voor de overheid is het
onmiddellijk de vraag in hoeverre die bindingen door beleid positief of negatief beïnvloed kunnen
worden, in hoeverre zij maakbaar, houdbaar en vreedzaam zijn, en ingezet kunnen worden voor het
belang van het algemeen” (Schnabel, Bijl, & Hart, 2008).
2.1.2 Sociale cohesie gemeten
Uit bovenstaande definitie van sociale cohesie halen we de volgende indicatoren die ons een beeld
kunnen geven van de sociale cohesie in Gent:
 contacten in de buurt
 mate van buurtbinding
 vertrouwen in de medemens
 vrijwillige inzet in de buurt en lidmaatschap van verenigingen
Contacten in de buurt
Frequentie van de contacten in de buurt
Volgens het leefbaarheidsonderzoek 2010 blijkt de helft van de Gentenaars minstens één keer per
week sociaal contact te hebben en zo’n 37 procent heeft dagelijks sociaal contact.
Het dagelijkse sociale contact is voor 17 procent van de Gentenaars met de buren: dit frequente
burencontact daalt lichtjes in vergelijking met voorgaande jaren. Anderzijds, en positief, is dat er
tussen 2006 en 2010 echter minder Gentenaars zijn die nooit contact hebben met de buren.
Een grotere groep van mensen die niet-Belg zijn of van wie hun ouders niet-Belg zijn heeft nooit
contact met de buren, dit geldt ook voor mindervaliden en ongeschoolde arbeid(st)ers. Sociaal
contact is ook opvallend lager voor sociale huurders en ouderen.
102
Intensiteit/kwaliteit van de contacten in de buurt
53% maakt regelmatig een praatje met de buren, 12 % loopt wel eens binnen bij de buren en 4%
bezoekt elkaar regelmatig. Eén op drie houdt het bij ‘goedendag’ zonder elkaar eigenlijk te kennen.
Belangrijk is dat één vijfde van de bevraagden nood heeft aan meer contact met de buren. Dit is
vaker het geval voor niet-Belgen en personen van wie hun ouders niet- Belg zijn, respondenten die
hun levensomstandigheden als minder goed ervaren en ongeschoolde arbeid(st)ers. In vergelijking
met voorgaand onderzoek hebben de Gentenaars opvallend meer behoefte aan contact met de
buren.
Dat goed contact met de buren belangrijk is voor Gentenaren blijkt ook uit het feit dat “goede
contacten met de buren” één van de belangrijkste reden is voor tevredenheid over de buurt.
In Gent blijkt één van de belangrijkste plaatsen voor contact met mensen met een andere culturele
achtergrond de straat te zijn (naast werk en school). Voor Gent Centrum Rand blijken ook de
buurtactiviteiten een ontmoetingsplaats te zijn. De omgang met personen met een andere herkomst
wordt door 40% als aangenaam beschouwd, slechts 7% vindt het onaangenaam, maar opvallend is
wel dat 27% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze omgang. Algemeen wordt gesteld
dat in Gent 74% van de respondenten iemand in zijn/haar omgeving met een andere culturele
achtergrond kent. 36% daarvan heeft minstens elke week contact.
Mate van buurtbinding
Met buurtbinding wordt onder meer de mate van identificatie met de buurt bedoeld. Hoe meer
iemand zich met zijn buurt of nabije omgeving identificeert, hoe hoger de sociale cohesie zal zijn
(Forrest & Kearns, 2001). In 2010 bleken de meeste mensen zich zeer goed en erg thuis te voelen in
hun buurt. De meerderheid wil niet gauw weg gaan uit hun buurt en is trots om er te wonen. Het valt
op dat hoe ouder mensen worden, hoe groter de buurtbinding wordt. Dit geldt ook voor de nietberoepsactieve bevolking. Belgen voelen zich meer thuis dan niet-Belgen en die laatsten vinden het
belangrijker om in hun specifieke buurt te wonen (Stad Gent, 2010a). Secundaire analyses op het
surveymateriaal van de Stadsmonitor in Antwerpen doet besluiten dat sociale cohesie in de buurt
correleert met hoe lang men reeds in de buurt woont, en ook met het hebben van kleine kinderen.
Vertrouwen in de medemens
Vertrouwen is een belangrijke indicator voor sociale cohesie (Wetenschappelijke Raad voor
Regeringsbeleid, 2005). Vaak wordt een onderscheid gemaakt tussen politiek vertrouwen en sociaal
vertrouwen. Op het vlak van sociaal vertrouwen geldt voor Gent anno 2010 dat zeven op de tien
Gentenaars tevreden zijn over de mate waarop ze de buren kunnen vertrouwen, 6% is dat niet en
23% antwoordt neutraal. Tenslotte blijkt drie kwart van de Gentenaren tevreden te zijn met hun
buren, slechts 6% is dat niet.
In Nederlands onderzoek (Lancee & Dronkers, 2008) werd gevonden dat zowel de etnische diversiteit
van buurten als het hebben van buren met een andere etniciteit het vertrouwen in de buurt en de
kwaliteit van het contact met de buren doet verminderen. Deze negatieve effecten van de etnische
diversiteit van buurten is echter niet geldig voor interetnisch vertrouwen. Lupi (Lupi, 2006) stelt daar
tegenover dat buurten die homogeen zijn meer kans lopen om zich af te scheiden en intolerant te
worden.
Vrijwillige inzet in de buurt en lidmaatschap van verenigingen
Uit de praktijk van het Gentse buurtgericht werken blijkt een tendens tot toenemende participatie
van Gentenaars aan buurtinitiatieven. Dit merken we aan het stijgend aantal netheidscharters,
103
straatrecepties, kleine buurtfeesten, socio-culturele projecten, hobbyclubs ...Het betreft niet enkel
initiatieven die op de openbare weg plaatsvinden maar we merken eveneens alsmaar meer
activiteiten van buurtbewoners in de polyvalente zalen van onder meer buurtwerk.
Er is dus geen sprake van een verminderde (vrijwillige) inzet van Gentenaars in de buurt, eerder van
een verschuiving van het soort van inzet. Dit blijkt ook uit onderstaande cijfers uit het
Leefbaarheidsonderzoek. We zouden kunnen stellen dat mensen vooral inspelen op inzet van
kortstondige aard, inzet die dus afgebakend is in tijd én naar inhoud en gericht is op de directe
leefomgeving (hoe kleiner het schaalniveau waarop de inzet zich situeert, hoe groter de bereidheid
van mensen om zich hiervoor in te zetten). Tegelijkertijd blijkt die inzet toch niet zomaar vanzelf te
ontstaan: activerende inspanningen zijn nodig.
Recent onderzoek in Vlaanderen bevestigt deze praktijk. Het onderzoek wijst enerzijds op
veranderingen in de wijze waarop mensen een engagement willen opnemen. Het aanbod van
vrijwillige inzet blijkt meer divers en complexer geworden. Anderzijds blijken ook de motivaties om
zich vrijwillig in te zetten meer divers geworden. “Meer en meer vrijwilligers hebben minder
behoefte aan grote verhalen. Deze vrijwilligers zouden zelf hun eigen verhaal willen schrijven.”
(Loose & Gijselinckx, 2009)
Uit datzelfde onderzoek blijkt ook dat verschillende organisaties in de steden alsmaar meer
wijkgericht gaan werken. Dit komt omdat men binnen de wijken gemakkelijker individuen kan
mobiliseren die actief willen zijn rond problematieken die hen of hun omgeving rechtstreeks
aanbelangen. (Loose & Gijselinckx, 2009: 29)
Als we kijken naar vrijwilligerswerk in Gent anno 2010 dan zet 24% zich belangeloos in voor anderen
(in 2005 was dit maar 18 %), in Gent Noordoost is dit zelfs 3 op de 10. Minder dan de helft (38 %)
doet dit binnen een vereniging of organisatie en 48 % daarbuiten. In 2005 deed de meerderheid
vrijwilligerswerk binnen een vereniging (Stad Gent, 2006, 2010a).
Ten slotte neemt bijna de helft van de respondenten aan het Leefbaarheidsonderzoek 2010 nooit
deel aan georganiseerde activiteiten in de nabije omgeving. 33% vindt dat er voldoende
georganiseerde activiteiten zijn voor kinderen en jongeren, 39% vindt dit voor activiteiten voor
volwassenen en 50% voor gepensioneerden.
Een theoretische noot
Onderzoek uit Nederland (Gijsberts, van der Meer, & Dagevos, 2008) toont aan dat een etnisch
diverse buurt het burencontact negatief beïnvloedt. Putnam beaamt dit door de hypothese naar voor
te schuiven dat sterk toegenomen etnische diversiteit in onze westerse samenlevingen op korte
termijn leidt tot verminderde sociale solidariteit en ‘sociaal kapitaal’28. Verder stelt hij dat we beter
werken aan een nieuw en breder concept van ‘wij’. Wat Putnam betreft gebeurt dat allereerst door
een tolerantie van verschillen die groeit door interactie in werk, onderwijs, vrijetijdsbesteding.
Scholen, buurtgebouwen en sportclubs zijn daar het best voor geschikt. En werkgevers kunnen een
belangrijke rol spelen in maatschappelijke vernieuwing door aan etnische sociale innovatie te doen.
(Putnam, 2007)
28
Sociaal kapitaal bestaat uit hulpmiddelen waarmee een individu doelen kan bereiken of die de gemeenschap
kan inzetten om de sociale organisatie vorm te geven. Sleutelelementen van sociaal kapitaal die vaak ook als
indicatoren gebruikt worden zijn de kwaliteit van sociale relaties, groepslidmaatschap, netwerken, gedeelde
normen, vertrouwen, wederkerigheid en inzet voor de gemeenschap.
104
Ook al zijn er een aantal bedenkingen te plaatsen bij het werk van Putnam, zoals het niet betrekken
van cultureel kapitaal in het debat over sociale cohesie en integratie, het ‘ontmoeten’ wordt hier
naar voor geschoven.
2.1.3 Sociale infrastructuur en sociale cohesie
Volgens Talja Blokland zijn “buurten gebaat bij plekken die mensen geregeld gebruiken zonder dat
ontmoeting de essentie is, maar waar het ontmoeten als een bijproduct ontstaat.” “Door de
herhaalde ontmoeting ontstaat publieke familiariteit. Daarvan is sprake wanneer je kennis over
anderen opdoet en ze gaat herkennen, zonder dat je ze (al) tot je kennissen rekent”. Ook
‘sporadische ontmoetingen’ zijn volgens haar belangrijk. Deze bieden mensen de gelegenheid ons
kortstondig met anonieme anderen te verbinden. Ook al leidt dit niet altijd tot de meest duurzame
netwerken, het is zo dat “waar alle ontmoetingskansen ontbreken, er in ieder geval geen netwerk
kan ontstaan”. (Blokland, 2008)
Grootstedelijke stadsbuurten hebben volgens haar “geen gebrek aan contact op zich”. “De vraag is
veeleer hoe we de fysieke en sociale infrastructuur van buurten zo kunnen inrichten dat zij zowel
sporadische als herhaalde ontmoetingen optimaal faciliteren, vooral ook in de meest vrijblijvende
variant.” In deze wordt het beeld geschetst van “verweven”, meer dan het densere “verknopen”.
(Blokland, 2008)
Ook Oosterlynck (Oosterlynck, 2012) vindt deze nieuwe basis in bij uitstek stedelijke categorieën:
nabijheid en plaats. In de multiculturele en sociaal sterk ongelijke steden zijn gedeelde waarden en
normen geen evidentie meer. Solidariteit en samenleven moeten daarom opnieuw gefundeerd
worden. Bewoners en gebruikers hoeven niets gemeenschappelijk te hebben om een gedeelde visie
te ontwikkelen, behalve de plaats die ze samen bewonen en/of gebruiken.
Het komt er dan op aan om een buurt te voorzien van een diversiteit aan functies. Hierdoor ontstaat
dan veel gelegenheid tot (sporadische) ontmoetingen.
De aanwezigheid van groene publieke ruimte speelt een steeds grotere rol en is een voorbeeld van
het groeiende belang van ontmoetingsplekken in het verhaal van sociale cohesie. Nederlands
onderzoek toont aan dat de rol van groen groter is naarmate de verstedelijking toeneemt en dat het
ertoe doet wélk groen er in de buurt aanwezig is: vooral kleine oppervlaktes groen spelen een grote
rol op dit vlak. (Vreke, Saverda, & Langers, 2010). Ook in Gent is deze trend merkbaar.
2.1.4 Sociale cohesie is niet verdwenen
Ook al blijkt sociale cohesie op zich niet meetbaar (enkel de afzonderlijke componenten zouden te
meten zijn volgens (Lupi, 2006)), er zijn voldoende aanwijzingen om te stellen dat de sociale
samenhang tussen Gentenaars niet verdwenen is, zo toont het leefbaarheidsonderzoek.
Sociale cohesie is en blijft een complex gegeven. Vele elementen houden ermee verband. Van
contacten tussen mensen tot gebruik van sociale (wijk)infrastructuur. Veel weten we nog niet over
sociale cohesie – en de culturele aspecten in sociale cohesie – in de stedelijke context en dit zou nog
verder onderzocht moeten worden. Feit is dat sociale cohesie een groot maatschappelijk belang
heeft met belangrijke effecten op andere (maatschappelijke) domeinen.
Al even complex is de Gentse sociaal-demografisch omgeving (verjonging, vergrijzing, verkleuring)
waarbinnen die sociale cohesie zich afspeelt. Het verbinden van mensen en een focus op het samen
leven blijft van belang in het voeren van stedelijk beleid. Het ‘ontmoeten’, in nabijheid en plaats,
wordt naar voor geschoven als nieuw fundament om sociale cohesie op te bouwen. De inrichting van
105
de openbare ruimte en de inplanting van wijkinfrastructuur kan zodanig gebeuren dat optimale
ontmoetingskansen tussen mensen ontstaan.
2.2 De Gentenaar blijft zich veilig voelen in de stad
Beleving van veiligheid
Ongeveer 1 op 14 Gentenaars (Luk Bral, et al., 2011) beweert zich altijd of vaak onveilig te voelen. Dit
ligt in lijn met de voorbije vijf jaren en blijft een sterke daling ten opzichte van 2002, toen zich
ongeveer één op zeven Gentenaars altijd of vaak onveilig voelde. Tezelfdertijd blijven twee op de
drie Gentenaars zich zelden of nooit onveilig voelen. Daarmee onderscheidt Gent zich sterk van de
andere grootsteden (Federale Politie, 2009).
Leefbaarheid en (de perceptie van) veiligheid gaan hand in hand. De bovenstaande trend wordt dan
ook bevestigd door het Gentse leefbaarheidsonderzoek van 2010 en door een aantal specifieke
cijfers (Stad Gent, 2010a: 88). Zo schatten in 2008 12% van de Gentenaars hun kans op
slachtofferschap van inbraak hoog in. Eveneens schatten dan 15% van de Gentenaars hun kans op
slachtofferschap van diefstal hoog in. Dat cijfer ligt lager dan in 2006 en eveneens lager dan in de
peilingen door andere overheden. Ook het typische ‘mijdingsgedrag’ blijft op hetzelfde peil als 5 jaar
geleden: Gentenaars vermijden weliswaar dat de kinderen ergens naartoe gaan (19%), doen niet
open voor onbekenden (22%), laten het na om bij duisternis weg te gaan (16%) en ontwijken
bepaalde plaatsen in de stad (13%), maar ze doen dat minder vaak dan de inwoners van andere
grootsteden.
Slachtofferschap
Slachtofferschapsgraad29 haalt in 2008 opnieuw het niveau van 2000 na een daling tussen 2002 en
2006.
Vermogensdelicten
Bij het slachtofferschap (veiligheidsmonitor 2008) van Gentse huishoudens komen allerlei vormen
van vernielingen het meest voor: de vernielingen aan auto, andere vernielingen (excl. auto/inbraak)
en de vernielingen aan een motor maken 60% uit van de feiten waarvan huishoudens slachtoffer
worden. Slachtofferschap van fietsdiefstal komt op de tweede plaats met 23%. In Gent ligt dit
slachtofferschap van fietsdiefstal ook hoger dan in andere steden (Federale Politie, 2009).
Het leefbaarheidsonderzoek 2010 laat eveneens zien dat heel wat huishoudens al het slachtoffer
waren van beschadigingen en fietsdiefstallen. In beide gevallen gaat het om 33% van de
respondenten. Uit de vergelijking met de vorige leefbaarheidsonderzoeken blijkt trouwens dat men
in 2010 significant vaker vermeldt het slachtoffer te zijn van fietsdiefstallen en beschadigingen dan in
2003 (Stad Gent, 2010a: 90).
Persoonsdelicten
In de lijst van slachtofferschap op persoonsniveau (veiligheidsmonitor, 2008) staan bedreigingen met
lichamelijk geweld met 45% op de eerste plaats. Daarna volgen de vluchtmisdrijven (15%), de
diefstallen zonder geweld, zoals gauwdiefstallen (10%) en de lichamelijke geweldsdelicten (10%). De
29
Eén op vier van de Gentenaars wordt minstens één keer slachtoffer van diefstal buitenhuis, bedreiging met lichamelijk
geweld, vluchtmisdrijf in verkeer, lastig gevallen om seksuele redenen en andere strafbare feiten.
106
voorbije jaren blijft het aantal inbreuken tegen de persoon opmerkelijk constant. (Federale Politie,
2009)
Wel leert de vergelijking tussen de leefbaarheidsonderzoeken dat men in 2010 significant vaker
vermeldt het slachtoffer te zijn van beledigingen en verkeersmisdrijven dan in 2003.(Stad Gent,
2010a)
Politieregistraties.
Het totaal aantal geregistreerde feiten stijgt tussen 2005 en 2010 met 6%. Sinds 2009 nemen vooral
de registraties voor vermogensdelicten toe. In het bijzonder vallen hier de stijgingen op voor
woninginbraak, autokraak en zakkenrollerij. Merkwaardig genoeg dalen tezelfdertijd de registraties
voor fietsdiefstal met 10%. Eveneens registreert de politie 15% minder bedreigingen of slagen en
verwondingen (Politiezone Gent, 2012).
De politie maakt in 2011 samen met enkele stedelijke diensten 3.494 registraties op voor een
gemeentelijke administratieve sanctie (of GAS). Deze sanctie schrijft men vooral uit bij wildplassen
(23%), nachtlawaai (11%), sluikstorten (8%) en boomcars (8%) (Stad Gent, 2012c).
Contact met de politie
Vier op de tien Gentenaars vinden dat er iets gedaan wordt aan de criminaliteit in hun buurt. Drie op
de tien Gentenaars vinden dat de politie een oogje in het zeil houdt. In Gent Centrum en Gent
Centrum Rand vinden de respondenten dat de politie nu meer een oogje in het zeil houdt dan
vroeger (Stad Gent, 2010a: 90-92). Nog steeds is de wijkagent voor de helft van de Gentenaars een
nobele onbekende, vindt een derde dat niet kunnen en zou dan ook graag meer contact hebben met
de wijkagent. Doch, hierin verschilt Gent niet van andere steden in Vlaanderen of België (Politiezone
Gent, 2012). Verder blijft de globale tevredenheid over het contact met de politie (72 tot 82% van de
Gentenaars) hoger liggen dan de tevredenheid wanneer men als slachtoffer met de politiediensten in
contact kwam (46 tot 66% van de Gentenaars) (Politiezone Gent, 2012).
Aanvullingen over leefbaarheid, buurtproblemen, hinder en samenlevingsconflicten
Veiligheidsmonitor 2008, Leefbaarheidsmonitor 2010 en Stadsmonitor 2011)
 Verkeershinder -> mobilitietsbedrijf
 Milieuhinder -> milieudienst
 Samenlevingsconflicten -> sociale cohesie & sociaal kapitaal: bevolking&welzijn
 Alcohol & drugs -> gezondheid
 Brandveiligheid, kwaliteit woningen -> brandweer
(cfr
Andere aspecten van veiligheid
Elders komen andere aspecten van veiligheid al dan niet ruim aan bod. Voorbeelden zijn
verkeersonveiligheid en –hinder, milieuhinder, samenlevingsconflicten, alcohol & drugs en
brandveiligheid.
3 Besluit
Zowel vanuit demografisch oogpunt (groen – grijs – en veelkleurig) als uit socio-economisch oogpunt
is Gent een diverse stad. Gent kent een relatief groot ‘jong’ potentieel, maar moet ook rekening
houden met een langzaam groeiend aantal ouderen. En er bestaan ook raakpunten tussen beide
invalshoeken, want een combinatie van veelkleurig en socio-economisch legt het fenomeen van de
107
‘gekleurde’ armoede bloot. Armoede in zijn geheel neemt toe in Gent; gezinsvorming, werk en sociale
zekerheid zijn belangrijke beschermingsmechanismen.
Ook op geografisch gebied is Gent divers. Tussen bepaalde wijken bestaan er grote verschillen; zelfs
binnen een wijk kan je nog diverse gebieden onderscheiden. We zouden de 25 wijken kunnen
clusteren in 3 groepen. In Gent centrum, met zijn dichte bevolking en bebouwing situeert het mediaan
inkomen zich rond het mediaan inkomen van Gent. In de zogenaamde 19de eeuwse gordel, eveneens
dicht bevolkt en bebouwd, worden relatief veel ECM gecombineerd met een mediaan inkomen dat
lager ligt dan dat van Gent. En ten slotte is er Gent rand, dat minder bebouwd en bevolkt is, waar
relatief weinig ECM of kotstudenten leven, en waar het inkomen hoger ligt dan het mediane inkomen
voor Gent.
Diversiteit is een stedelijke realiteit, een verrijking maar tegelijk een uitdaging. Sociale cohesie zorgt
hierbij voor bindingskracht. In Gent is dat niet anders. Gentenaars zeggen zelf meer behoefte te
hebben aan contact met de buren. Tegelijk zien we een tendens tot toenemende participatie aan
buurtinitiatieven. Dit ligt in de lijn van de ontwikkeling naar een meer participatieve democratie,
waarbij burgers verder gaan: van ‘samen praten’ naar ‘samen doen’. Ontmoetingen kunnen leiden tot
contacten die bijdragen aan de sociale cohesie. Hierin kan de inrichting van openbare ruimte een rol
spelen en het multifunctioneel gebruik van ruimte, als aanzet om meer ontmoetingskansen te
creëren.
Gent wordt door zijn inwoners nog altijd gepercipieerd als een veilige stad, hoewel de beschikbare
cijfers geen dalende trend in slachtofferschap tonen, integendeel.
108
Druk op de ruimte
1 Inleidend
Dit hoofdstuk start met de globale kenmerken van de ruimtelijke structuur om vervolgens aan te
geven op welke gebieden er druk op de ruimte wordt gesignaleerd. Er wordt een begin gemaakt met
een gepast hedendaags antwoord op deze druk en enkele praktijkvoorbeelden uit het Gentse.
2 Ruimtelijke structuur – globale kenmerken
Gent is ontstaan op de plaats waar Leie en Schelde samenvloeien. Rond dit natuurlijk knooppunt is
de stad gegroeid volgens welbepaalde ruimtelijke patronen. Globaal zijn er drie grote ruimtelijke
eenheden te onderscheiden.
1. Een uitgestrekt stadslandschap dat in feite een samensmelting is van vele stukjes stad met
zeer verschillende sferen.
2. Een open landschap waar onder andere de riviervalleien, het kouter- en bulkenlandschap
rond Drongen en het straatdorpenlandschap in het noorden toe behoren. Door de losse
bebouwing in de rand is de overgang van de stad naar open gebied op veel plaatsen
onduidelijk geworden.
3. Een havenlandschap tenslotte langs het kanaal Gent-Terneuzen, dat gekenmerkt wordt door
grote maritieme infrastructuren.
109
Deze ruimtelijke hoofdstructuur kan je verder uiteenleggen en verfijnen. De ‘structuurbepalende
elementen’ die we daarbij onderscheiden worden hierna beschreven.
Het verstedelijkte gebied is zeer ruim en vertoont naar karakter en naar functioneren grote
verschillen die de historische en maatschappelijke ontwikkelingen weerspiegelen.
Beeldbepalend en centraal binnen de stedelijke ruimte is de historische binnenstad (grotendeels de
‘Kuip van Gent’) die op regionaal en op internationaal niveau fungeert als een cultureel handels- en
dienstencentrum. De binnenstad heeft grotendeels haar fijnmazig middeleeuwse stratenpatroon
behouden, met een kluwen van steegjes en waterlopen.
110
De stadsring R40 omringt de historische Kuip en fungeert als ringvormige verkeersader met vooral
grootschalige residentiële, commerciële en kantoorontwikkelingen.
Rond de binnenstad ligt de 19de-eeuwse gordel. Deze oude arbeiderswijken zijn gegroeid binnen en
buiten de voormalige stadswallen, nu grotendeels het tracé van de stadsring. Ze worden gekenmerkt
door een zeer compacte bebouwing. Langs de steenwegen die dit gebied radiaal doorkruisen komt
lokale handel voor.
De stad waaiert via die radiale steenwegen (Antwerpsesteenweg, Evergemsesesteenweg,
Brusselsesteenweg en Kortrijksesteenweg) verder uit over een ruim gebied met omvangrijke zones
van aaneengesloten maar minder dense bebouwing. Deze steenwegen vormen de invalswegen naar
Gent en verbinden Gent met de omliggende regio. Door de concentratie aan grootschalige
kleinhandelszaken zijn het economische aders voor de omliggende woonomgeving en zelfs voor de
gehele stedelijke ruimte.
Ze lopen over in de stadsranden die rond vroegere dorpskernen ontstaan zijn, en waar we vier
randstedelijke woongebieden herkennen. Daar zijn ook verkavelingen met een meer residentieel
karakter. Deze lintvormige ontwikkeling langs de steenwegen stopt niet aan de gemeentegrenzen en
kenmerkt ook de ruimtelijke structuur van de buurgemeenten (Lochristi, Destelbergen, Merelbeke,
Melle, De Pinte, Sint-Martens-Latem en Evergem).
De Kanaalzone vormt een eigen entiteit. Langs het kanaal Gent-Terneuzen en de R4-Oost
(Kennedylaan) en de R4-West (langs Evergem) bepalen de grote havengebonden bedrijven en
maritieme infrastructuur het beeld en de ruimte. ArcelorMittal en Volvo zijn er de grootste bedrijven.
Gent ligt op een knooppunt van autowegen, tramlijnen, spoorwegen en waterwegen. Deze
lijninfrastructuren zijn ook structuurbepalend. Een aantal werden hiervoor al benoemd: de stadsring
R40 die de historische binnenstad omringt, de oude steenwegen die Gent met de omliggende regio
verbinden en de haveninfrastructuur.
Ook de diverse (internationale) wegverbindingen zijn beeldbepalend, o.a. de R4 en het kruispunt van
de Europese snelwegen E17/B401 (waar E17 en E40 de stad binnenkomen) en E40. Deze zijn in het
bijzonder belangrijk voor de (nieuwe) stedelijke ontwikkelingen in het zuiden van de stad: The Loop,
het Universitair Ziekenhuis, het Arteveldestadion, Eiland Zwijnaarde, het technologiepark Ardoyen,…
De omgeving waar deze verbindingen kruisen, is sterk gericht op gespecialiseerde productie, maar
ook op logistieke en andere diensten.
Verder doorkruisen diverse stads- en regiolijnen van tram en bus de stad en verbinden ze Gent met
de omliggende regio. Centraal in dit openbaar vervoersnetwerk vervullen het Dampoortstation en
vooral het Sint-Pietersstation een cruciale rol.
Tenslotte zijn ook de waterlopen belangrijke lijninfrastructuren. De Ringvaart en het kanaal GentTerneuzen zijn de belangrijkste economische waterwegen op Gents grondgebied.
De Leie- en Scheldevallei zijn ook vanuit recreatief, natuurlijk en landschappelijk oogpunt zeer
belangrijk. Deze valleien liggen deels in de open ruimte, maar lopen ook doorheen het verstedelijkte
gebied waar ze versneden zijn door bebouwing, allerhande infrastructuur en intensieve recreatie. In
het centrum zorgen tuinen, openbaar groen en kleine stukjes natuur voor groen. In de stadsranden
zien we grotere tuinen, maar ook landbouwgronden met akkers en weilanden. Vooral in het westen
111
zorgen de Leievallei en de Ringvaart voor een scherpe begrenzing van de verstedelijkte ruimte,
waardoor Drongen van de stedelijke ruimte wordt gescheiden. Daarnaast vormt het gebied van de
Bourgoyen Ossemeersen en Blaarmeersen een groter groengeheel. (Stad Gent, 2007b: 49-50; 2010b:
10-11)
3 Druk op de ruimte in veelvoud
Gent staat voor een uitdaging op vlak van ruimte-indeling. De druk op de ruimte is geen louter
stedelijk fenomeen. Het heeft maken met een aantal factoren. Onomkeerbare ontwikkelingen zoals
de enorme groei van de mobiliteit, de economische transformatie, de toegenomen welvaart die
mensen de mogelijkheid hebben gegeven om elders te wonen en te werken liggen hieraan ten
grondslag. Belangrijke demografische evoluties die deze ontwikkelingen nog steeds mee bepalen zijn
de algemene bevolkingsgroei, de migratiestromen en de gezinsverdunning. Bovenop de
demografische evolutie is er ook de groeiende aanwezigheid van studenten. In hun onderlinge
wisselwerking hebben wonen, werken, recreëren en mobiliteit een grote impact op de ruimte.
Mobiliteit speelt hierin een sleutelrol (Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2009a: 150-151).
Er is met andere woorden een behoefte aan bijkomende woningen maar ook aan groen en aan
ruimte voor bedrijvigheid en recreatie (Stad Gent, 2003: 124).
Het berekenen van deze druk op basis van objectieve statistieken is niet altijd mogelijk: soms bestaan
er geen cijfers, daarnaast is er het verschil tussen de officiële Gentse bevolking en het effectieve
aantal gebruikers van de stad30.
Het kader waarbinnen gewerkt wordt, is het Ruimtelijk Structuurplan Gent (RSG). Het RSG bepaalt al
enkele jaren het ruimtelijke beleid van Gent en blijft ook in de toekomst het kompas. Het is een
beleidsplan dat uitstippelt hoe de Stad Gent de grote ruimtelijke ontwikkeling en dynamiek van de
stad wil ordenen en sturen (Stad Gent, 2010b). Het ruimtelijk structuurplan Gent is een permanent
proces van visie- en beleidsvorming met betrekking tot de kwaliteit van de ruimte (Stad Gent, 2003).
Een duurzame ruimtelijke ontwikkeling houdt rekening met de behoeften van de huidige generatie,
zonder de noden van de toekomstige generaties in gevaar te brengen. Wijken moeten kunnen blijven
functioneren, ook op lange termijn. Dit betekent dat de beschikbare ruimte zuinig moet gebruikt
worden en dat stedelijke kernen moeten versterkt worden zodat ze hun woon- en werkfunctie
optimaal kunnen vervullen. In het RSG zijn een aantal concrete taakstellingen verwoord (o.a. naar
wonen, natuurontwikkeling, groenvoorzieningen,…) waar Gent in de toekomst wil blijven in
investeren.
Druk op de ruimte: nood aan bijkomende woningen
De Gentse woningmarkt heeft een aantal specifieke kenmerken waardoor ze op sommige punten
anders evolueert dan de woningmarkt in andere Vlaamse grootsteden en centrumsteden. Zo kent
Gent als oudste industriestad van Vlaanderen een oud woningbestand met relatief veel structurele
gebreken. De Gentse woningmarkt is bovendien een relatief kleine markt in verhouding tot Brussel
30
Als grootste studentenstad van Vlaanderen heerst er in Gent een grote druk van studenten op vlak van woningen, maar
ook op druk op openbaar domein. Studenten gebruiken ook parken om in te studeren. In alle berekeningen over parken,
werd deze doelgroep niet meegenomen.
112
en Antwerpen, waardoor de effecten van een of enkele grotere projecten veel sterker voelbaar zijn.
Zeker de laatste jaren is het ook een markt met vernieuwende architectuur (Stad Gent, 2009b).
De druk op de woningmarkt is ook af te lezen uit de grote bevolkingstoename van het laatste
decennium. Sinds 1999 kwamen er circa 10.000 gezinnen extra naar de stad, en die trend blijft
stijgen. Deze gezinnen hebben allemaal nood aan en recht op een goede woning31.
Als grootste studentenstad van Vlaanderen, heerst er in Gent een grote druk van studenten. De
schatting is dat ongeveer 28 000 studenten (Stad Gent, 2012k), of meer dan een tiende van de
Gentse bevolking, in de stad op kamers wonen. Dit aantal komt dus bovenop de gedomicilieerde
Gentse bevolking. Zij nemen een belangrijk deel van de goedkopere woningen in beslag en
onttrekken woningen uit de gewone huizenmarkt, onder meer door de opsplitsing van huizen voor
kamerverhuur (Stad Gent, 2009b).
Een voorbeeld van het intens gebruik van de ruimte is de stijgende woningdichtheid. De cijfers van
het aantal nieuwe woonentiteiten (zowel eengezinswoning als appartement) per hectare
woongebied toont dat de woningdichtheid toeneemt. In de periode 2007-2009 was er een dichtheid
van 50 woningen per hectare bij nieuwbouw. In de voorgaande jaren was die dichtheid
respectievelijk 56 woningen/ha (2004-2006), 45 woningen/ha (2001-2003) en 41 woningen/ha (19982000) (Luk Bral, et al., 2011). Ook de bevolkingsdichtheid (het aantal inwoners per km²) stijgt: van
1418 inwoners/km² in 1999 naar 1565 in 201132.
Druk op de ruimte: nood aan ruimte voor economische activiteiten
Economische activiteit (bedrijven, kantoren, lokale handelaars, winkelcentra…) is de motor van onze
maatschappij. Een goed draaiende economie zorgt voor werk maar ook voor andere activiteiten die
eraan gelinkt zijn, en creëert zo inkomen en welvaart voor de bewoners. Optimale randvoorwaarden
stimuleren de economie. Voldoende ruimte voor ondernemen is daar één van (Stad Gent, 2010b).
De economische centrumfunctie van Gent gaat gepaard met een grote vraag naar ruimte voor
economische activiteiten. Gent kampte de voorbije jaren immers met een tekort aan terreinen die
onmiddellijk beschikbaar (uitgeefbaar) waren (Stad Gent, 2010b). Overheidsingrepen zoals de
ontwikkeling van bedrijventerreinen zullen de ruimtelijke structuur ongetwijfeld wijzigen.
Om continu aan de vraag naar bedrijventerreinen te kunnen voldoen, dient op elk moment
voldoende bedrijventerrein direct beschikbaar te zijn. De vuistregel van 3 hectare direct beschikbaar
bedrijventerrein per 10 000 inwoners komt voor Gent – op het moment dat het Ruimtelijk
Structuurplan is opgesteld (2002) – neer op het continu beschikbaar hebben van 60 tot 70 hectare
voor de hervestiging en nieuwvestiging van bedrijven: de ‘ijzeren voorraad33’(Stad Gent, 2003).
Stad Gent wil in elk jaar een aantal bedrijfsgronden effectief ‘marktklaar’ maken voor verkoop,
verhuur, concessieverlening of ingebruikname. Om dit te realiseren, wordt er op drie sporen tegelijk
gewerkt (sinds de opmaak van het Ruimtelijk Structuurplan Gent, 2002) (Stad Gent, 2010b):
- Het mobiliseren van leegstaande bedrijfspanden in woonweefsel;
31
Bron: Stad Gent: bevolkingsregister
Bron: Stad Gent: bevolkingsregister
33
De ‘ijzeren voorraad’ is een reservevoorraad aan gronden die een economische bestemming hebben en al dan niet klaar
zijn om uit te geven. Zo een voorraad dient om plotse vragen in de economie op te vangen en op zo een moment snel
bedrijfsruimte beschikbaar te kunnen maken.
32
113
-
Het ontwikkelen van terreinen die al een economische bestemming hebben en van de
bedrijfspanden die er zich situeren:
Een aantal nieuwe bedrijfsterreinen bestemmen en ze ontwikkelen.
In totaal werden in de periode 2002-2010 bijna 120 ha bijkomende economische zones bestemd34.
Iets minder dan 30 ha aan bestaande economische zones kreeg een nieuwe niet-economische
functie. De bijkomende herbestemde oppervlakte komt hiermee op ruim 90 ha. De (minimale)
taakstelling (10 ha/jaar) uit de bindende bepalingen op niveau van de het Ruimtelijk Structuurplan
Gent is daarmee gehaald. Voor nog eens 105 ha aan reeds bestaande bedrijventerreinen werd de
bestemming in de periode 2002-2010 verfijnd of gewijzigd in functie van hun toekomstig economisch
gebruik.
Toch is er geen bijdrage geleverd aan de opbouw van een ’ ijzeren voorraad’, maar deze is in
tegendeel afgebouwd: de verschillende bedrijventerreinen die de laatste jaren uitgeefbaar werden
gemaakt werden ook snel effectief in gebruik genomen waardoor deze geen bijdrage hebben
geleverd voor de opbouw van de ‘ijzeren voorraad’. In de periode 2002-2010 is er uiteindelijk voor
slechts ca. 23 ha vergund voor het uitgeefbaar maken van terreinen en voor ruim 106 ha vergund
(buiten het Havengebied) voor effectieve ingebruikname– wat neerkomt op bijna 12 ha/jaar.
Inrichtingswerken voor nieuw bestemde bedrijventerreinen kunnen dit op korte termijn keren (o.a.
bedrijventerrein Oostakker I).
De effectieve realisatie van een groot aantal projecten werd recent opgestart of wordt op korte
termijn aangevat:
- The Loop
- Oostakker I (noord)35
- Zwijnaarde I (Eiland Zwijnaarde)
- ACEC
- Zwijnaarde V (Wetenschapspark Technologiepark Ardoyen)
- UCB-gronden op Gent-Zuid I
- Project Station Gent-Sint-Pieters
- Wiedauwkaai-Wondelgemse Meersen (Haven 9500-9990)
Het Gentse havengebied telt 5 dokken: Kluizendok, Rodenhuizedok, Mercatordok, Sifferdok,
Grootdok. Het Kluizendok en de omliggende bedrijventerreinen beschikken samen over een totaal
van 660 hectare bedrijventerreinen. Gent heeft hiermee een van de grootste maritieme
bedrijvensites in Europa. Het dok beschikt over de nodige uitrusting voor de zeevaart en de
binnenvaart. Het Havenbedrijf Gent onderhoudt en investeert in de haveninfrastructuur en kent
concessies toe aan bedrijven (Havenbedrijf Gent, 2012).
Druk op de ruimte: nood aan groen en buitenruimte voor recreatie
Natuur en groen zijn belangrijke factoren in de leefomgeving. Ze zorgen voor een gevoel van
openheid en rust en spelen een belangrijke recreatieve rol (zie: focus op groen). Zowel op stads-,
buurt- als wijkniveau leeft de behoefte aan meer groen. Dit vraagt extra ruimte op verschillende
34
Bestemmen en herbestemmen in BPA’s (Bijzondere Plannen van Aanleg) en RUP’s (Ruimtelijke Uitvoeringsplannen). Deze
RUP's vertrekken steeds vanuit de visie van een ruimtelijk structuurplan. Zowel gemeenten, provincies als het Vlaams
Gewest kunnen RUP's maken. De bestaande BPA's blijven echter geldig tot ze worden vervangen door een gemeentelijk
RUP.
35
Voor het zuidelijk deel van Oostakker I wordt momenteel voorbereidend studiewerk uitgevoerd naar de ontwikkeling en
ontsluiting van het gebied.
114
niveaus: op stadsniveau zijn dat bijvoorbeeld (wandel- en speel)bossen, fiets- en wandelpaden,
natuurgebieden. In de directe woonomgeving is er dan weer behoefte aan meer private
buitenruimte, meer bruikbare (groene) ruimte, private en openbare parken.
In het groenstructuurplan werd het tekort aan groen en de evolutie op vlak van natuur, bos en groen
geanalyseerd (zie verder ‘Focus op groen’).
De stadsmonitor (2011) heeft het in dit kader over ‘speelruimte’ en ‘overdekte/ open jeugdruimte’,
voor kinderen en jongeren, en over ‘bereikbaar openbaar groen’ voor alle stedelingen. Objectief
gezien bengelt Gent aan het staartje van de 13 centrumsteden als het gaat om het aandeel inwoners
dat op 400m afstand van de woning over een formele speelplek beschikt: minder dan de helft van de
Gentenaars woont in de nabijheid van publieke speelruimte. 4 op 5 Gentenaren beschikt over
publieke groene ruimte in de buurt (zoals gedefinieerd in de Stadsmonitor).
Belangrijk hierbij is dat er naast beschikbaarheid andere aspecten van belang zijn, zoals tevredenheid
en noden. 48% van de Gentenaars is tevreden over speelvoorzieningen in de buurt (t.o.v. 57% voor
de 13 centrumsteden. De tevredenheid over de speelruimte in de stadsmonitor wordt beantwoord
door alle Gentenaars. Het onderzoek van de Stad Gent (2012) over de tevredenheid van de
speelterreinen bevraagt de ouders van kinderen van 3 tot 12 jaar en levert andere en meer
gedetailleerde informatie op. In deze studie geeft 65% van de ouders een score van 7 of meer (op 10)
op de vraag of er voldoende speelterreinen zijn in Gent (Stad Gent, 2012b).
Nood aan speelruimte en/of beschikbaar openbaar groen in de buurt zal ongetwijfeld anders zijn in
de binnenstad en de 19de-eeuwse gordel, dan in de perifere wijken van Gent, waar woningen vaker
eigen speelruimte of groen hebben.
Druk op de ruimte: nood aan binnenruimte voor recreatie, cultuur en onderwijs
Naast de behoefte aan groen en buitenruimte, is er vanuit de culturele en sportsector ook vraag naar
bijkomende infrastructuur (zie: focus op vrije tijd). Vanuit sport richt men zich hier o.a. naar het
inplanten van buurtsporthallen. Vanuit de cultuursector wordt gewerkt aan het inventariseren en
beschikbaar maken van bestaande repetitieruimten en toon- en werkplekken voor kunstenaars. Voor
beide sectoren, net als voor de jeugdsector leeft de verzuchting naar multifunctioneel ruimtegebruik,
naast een blijvende vraag naar extra ruimte voor infrastructuur.
Ook de faciliteiten voor onderwijs oefenen druk uit op de ruimte. Door het capaciteitsprobleem in
het basisonderwijs (cf. infra) is er nood aan een uitbreiding van de schoolinfrastructuur. In
dichtbevolkte gebieden is hiervoor maar weinig ruimte over.
Druk op de ruimte: nood aan vlotte mobiliteit
De stijgende bevolking, het stijgend aantal studenten (zowel dagelijks pendelende studenten als
kotstudenten) en de stijgende pendel van werkende personen (in 2009 woonde 68% van de
personen werkend in Gent buiten Gent (Luk Bral, et al., 2011)), zorgt ervoor dat een vlotte mobiliteit
onder druk komt te staan.
Mensen willen Gent goed, snel en vlot kunnen bereiken en zich ook binnen Gent op die wijze
verplaatsen. De verbindingen naar de stad en in de stad moeten echter ook veilig, comfortabel en
aantrekkelijk zijn voor verschillende types weggebruikers: voetgangers, fietsers, gebruikers van het
openbaar vervoer, auto’s en motoren (Stad Gent, 2010b).
115
4 Zoeken naar oplossingen: slim verdichten, duurzaam en integraal
4.1 Stedelijk verdichten: ‘duurzaam’ verdichten
Duurzaamheid is een belangrijk criterium als het gaat om ‘omgaan met ruimte’. Bij
stadsontwikkelingen vertaalt zich dit naar aandacht voor groene publieke ruimtes, voor de relatie
met de binnenstad, voor meer voorzieningen voor alle doelgroepen en voor sociale huisvesting en
ondersteuning van het openbaar vervoer.
Stedelijke verdichting is bijna hierbij vanzelfsprekend. Verdichting is een concept dat ingang vond
met het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen. Aansluiting bij het bestaande bouwweefsel of
versterking van de openbare ruimte staan centraal. Verweving van woningen met kantoren, winkels,
groen, buurtvoorzieningen enzovoorts kan meerwaarde opleveren. Parkeervoorzieningen en
doorsteken voor fietsers en voetgangers krijgen een doordachte oplossing. In verdichtingsprojecten
gaat men op zoek naar plaatsen die onderbenut blijven maar toch geschikt zijn voor wonen.
Door te verdichten kan het openbaar vervoerssysteem performanter worden. Het zorgt ervoor dat
openbare infrastructuren zoals voorzieningen, rioleringen of energienetwerken beter benut worden.
Het houdt waardevolle ecologische netwerken en overstromingsbekkens open. Waardevol groen en
landbouwgebieden blijven gevrijwaard. Een stad vol activiteiten heeft bovendien een hogere
belevingswaarde. Door functievermenging ontstaan andere interacties en toevallige ontmoetingen,
die kunnen bijdragen tot een innovatieve stedelijke economie (ViA-Rondetafel Stedenbeleid, 2012:
13).
Zomaar verdichten om te verdichten is geen strategie. Verdichten moet op een slimme manier
gebeuren: bij voorkeur in de nabijheid van werkgelegenheid en voorzieningen, op plaatsen met een
goede toegankelijkheid, waar er een potentieel is om hernieuwbare energie op te wekken, ...
Stedelijke verdichting stopt dan ook niet aan de administratieve grenzen van de stad. De
administratieve grenzen van de stad vallen ook immers al lang niet meer samen met de reële
grenzen van het stedelijk gebied (ViA-Rondetafel Stedenbeleid, 2012: 13). Verdichting wordt ook
mogelijk gemaakt door het saneren en herontwikkelen van onbebouwde, verlaten of verontreinigde
gronden (brownfieldprojecten).
Slim verdichten gaat uit van duurzaamheidsprincipes. Een duurzame ruimtelijke ontwikkeling streeft
naar een evenwicht tussen de economische, socioculturele en ecologische aspecten met respect voor
de draagkracht van de ruimte (RWO Vlaanderen, 2012).
Concreet is - om de duurzaamheid van projecten te vergroten - de duurzaamheidsmeter uitgewerkt.
Dit maakt duurzaamheidsaspecten in ruimtelijke projecten (stadsprojecten en economische sites
zoals bedrijventerreinen, kantoorzones, …) meetbaar. Tegelijk is het een instrument dat op een
sturende
en stimulerende manier alle aspecten van duurzaamheid in elk stedelijk
ontwikkelingsproject behandelt, eerder dan verplichtend te werken.
De duurzaamheidsmeter wordt nu al gebruikt als leidraad in verschillende stadsprojecten
(Gasmetersite, Gent-Sint-Pieters, Oude Dokken) en economische sites (Eiland Zwijnaarde, Oostakker I
Noord).

116
In het kader van het project Gent-Sint-Pieters werd een gedetailleerde studie opgemaakt in verband
met (regen)waterbeheer om de ruimtelijke nood aan buffer- en infiltratiemogelijkheden te bepalen.



Bij het project Oude Dokken en Gent-Sint-Pieters werden verder een aantal concepten op schaal van
het projectgebied (herbruikbare energie, regenwaterbeheer, materiaalgebruik, groene ruimtes,
mobiliteit) onderzocht en geëvalueerd.
Bij de ontwikkeling van de Gasmetersite (Tondelier) is de duurzaamheidsmeter gebruikt bij de
36
procedure tot het aanstellen van een pps-partner . In de komende jaren wordt op deze voormalige
industriële site (brownfield) een nieuw stadsdeel ontwikkeld. Het accent ligt daarbij zeer sterk op
duurzaamheid: tenminste 185 sociale passiefwoningen, hergebruik, buffering en infiltratie van
regenwater op de site, duurzaam materiaalgebruik, beperken van het autoverkeer,…
Eiland Zwijnaarde tenslotte is een brownfield dat wordt herontwikkeld tot een bedrijventerrein.
Hiervoor wordt ook een globale studie uitgewerkt in verband met de duurzaamheid, aangevuld met
een gedetailleerd energie-onderzoek (laag energiegebouwen, warmtepompen, fotovoltaïsche
panelen, warmtekrachtcentrale,…).
4.2 Duurzaam = integraal
Duurzaamheid vereist een integrale aanpak. Een voorbeeld van deze integrale aanpak zijn de
stadsvernieuwingsprojecten. Gent kent integrale stadsvernieuwingsprojecten en strategische
projecten met groot belang voor de wijken. Hierbij maakt Gent gebruik van verschillende fondsen37.
Integrale stadsvernieuwingsprojecten
Enerzijds zijn er de integrale stadsvernieuwingsprojecten gericht op een volledige wijk in de 19de eeuwse gordel, waarbij door middel van verschillende deelprojecten en actieplannen een integraal
stadsvernieuwingsproject wordt op poten gezet. Na ‘Zuurstof voor de Brugse Poort’ en ‘Bruggen naar
Rabot’, is de voorbije zes jaar ook ingezet op ‘Ledeberg leeft’.
In deze drie gebiedsgerichte projecten wordt om een geïntegreerde en samenhangende aanpak van
stadsvernieuwing te garanderen telkens gewerkt rond drie grote pijlers. Dit alles wordt begeleid door
een intensief inspraaktraject op maat van de buurt en het (deel)project.
De fysiek- ruimtelijke pijler vormt een belangrijke onderlegger voor alle vernieuwing die zal
plaatsvinden in de wijk. Het gaat hierbij niet enkel om ingrepen in de gebouwde omgeving: publieke
projecten (zoals de bouw van nieuwe sociale woningen aan Acaciapark, Biezenstuk, De Nieuwe
Molens, Gaardeniersbrug, … nieuwe wijkgezondsheidscentra, het JOC, … of private projecten zoals
Tondelier, Cotton Island, Pogano, …). Ook de aanleg of nieuwe inrichting van parken (zoals
Boerderijpark, Groene Vallei, Pierkespark, Kokerpark, Rabotpark, Bellevuepark, Keizerspark, …) en
van het publiek domein (Fonteineplein, Rode Loper (Kastanjestraat), Moriaanstraat, Botermarkt, …)
zijn belangrijke ingrepen van deze eerste pijler.
De sociaal-economische pijler wordt opgebouwd rond de economische situatie van de wijk.
Speerpunten hier zijn tewerkstelling in de wijk, aandacht voor kansengroepen, ondersteuning van
het handelsapparaat, ... Er wordt vertrokken van de concrete observaties voor een bepaald gebied,
eerder dan van een standaard draaiboek. Op die manier kunnen we inspelen op de concrete noden
en mogelijkheden van elke wijk.
36
Publiek-Private Samenwerking (PPS) is een samenwerkingsvorm tussen een overheid en een of meer private
ondernemingen.
37
federaal Grootstedenbeleid, Europese doelstelling 2-programma, Vlaams Stedenfonds, Federaal
Grootstedenbeleid Huisvesting, Vlaams Stadsvernieuwingsfonds, Europese interreg-projecten, Federaal
Impulsfonds voor Migranten, Veiligheidscontract, Mercuriusfonds, subsidies via de Vlaamse Landsmaatschappij
(VLM)
117
Een derde pijler is de sociaal-culturele invalshoek. Los van een aantal puur ruimtelijke problemen,
staan veel industriële wijken in 19de eeuwse stadsgordels voor een aantal uitdagingen die eerder
gerelateerd zijn aan het samen-leven in de stad. De uitdaging is ervoor te zorgen dat alle inwoners
zich ook na het stedelijk vernieuwingsproject thuis voelen in ‘hun’ wijk. Binnen deze sociaal-culturele
pijler moeten de verschillende doelgroepen (kinderen, jongeren, senioren, …) aan bod komen.
Strategische projecten van (boven)lokaal belang
Naast de integrale wijkgerichte projecten is een aantal strategische projecten - hoewel ze niet altijd
de volledige wijk omvatten - voor de omgeving minstens van even groot belang. Deze worden samen
met andere overheden gerealiseerd. Voorbeelden zijn Gent Sint-Pieters, The Loop, Oude Dokken.
Het project Gent Sint-Pieters beoogt de grondige transformatie van het treinstation en zijn omgeving
tot een vlotte duurzame en kwalitatieve leefomgeving. Met het project ‘The Loop’ wordt een nieuw
stadsdeel ontwikkeld waar werken, wonen en recreatie samen komen. Op de Oude Dokken is er
ruimte voor 1500 nieuwe woningen met voldoende kwaliteitsvol groene openbare ruimte (parken en
kaaivlakken), en voorzieningen (school, winkels, crèche, buurtsporthal…). Nieuwe voetgangers- en
fietsbruggen verbinden dit nieuwe stadsdeel met de historische binnenstad.
Het project voor de UCO-site is een ander voorbeeld van een lokaal project. Opgestart als een
opportuniteitsaankoop van een terrein aan de rand van de stad groeit dit nu uit tot een strategisch
project dat zorgt voor fysieke en sociale vernieuwing, om op die manier ook de buurt een nieuwe
dynamiek te geven. Zo is het ook met het project De Porre rond het voormalig fabriekscomplex in de
wijk Moscou-Vogelhoek. Met het project De Nieuwe Voorhaven wil de Stad Gent de beschermde
industriële site rondom de oude havenloodsen aan het Voorhavendok herontwikkelen.
5 Besluit
Globaal kunnen we in Gent drie grote ruimtelijke eenheden onderscheiden: een uitgestrekt
stadslandschap, een open landschap aan de rand van de stad en een havenlandschap langs het
kanaal Gent-Terneuzen. Het verstedelijkte gebied is zeer ruim en vertoont naar karakter en naar
functioneren grote verschillen die de historische en maatschappelijke ontwikkelingen weerspiegelen.
Door de losse bebouwing in de rand is de overgang van de stad naar open gebied op veel plaatsen
onduidelijk geworden. Verstedelijking stopt niet aan de stadsgrenzen. Het bedieningsgebied van de
stad is vaak ruimer dan het grondgebied, daarnaast vervult de stad een centrumfunctie op een aantal
gebieden (zie hoofdstuk ’interne omgevingsanalyse’ alsook ’Gentgebruikers’) , wat extra dynamiek
met zich meebrengt.
In hun wisselwerking hebben wonen, werken, recreëren en mobiliteit een grote impact op de ruimte.
Demografische groei van Gent (inwoners, huishoudens en studenten) gecombineerd met de
economische evolutie loopt uit in een groei van de pendel-, woon- en vrijwillige mobiliteit. Er is nood
aan bijkomende woningen maar niet ten koste van natuur en groen en, er is nood aan ruimte voor
bedrijvigheid en recreatie en vlotte mobiliteit om de stad leefbaar te houden.
Een antwoord op deze dynamiek in de ruimte is het zogeheten slim verdichten vanuit duurzame
principes en via integraal werken.
118
Een duurzame ontwikkeling streeft naar evenwicht tussen de economische, socioculturele en
ecologische aspecten met respect voor draagkracht van de ruimte en verweeft dus aandacht voor
groene publieke ruimtes, voor de relatie met de binnenstad, voor meer voorzieningen voor alle
doelgroepen en voor sociale huisvesting en ondersteuning van het openbaar vervoer, en dit in de
nabijheid van werkgelegenheid, op plaatsen met een goede toegankelijkheid, met een ecologisch
potentieel. Slim verdichten houdt ook multifunctioneel gebruik van ruimte in.
119
Focus op groen
Stad en natuur hebben elkaar nodig. Een stad moet immers doordrongen zijn van groen om leefbaar
en duurzaam te zijn. Bomen, struiken en planten brengen kleur en rust in de stad. Ze spelen een
grote rol in de bestrijding van luchtvervuiling, het klimaat van de stad en in het dempen van lawaai.
‘Groen’ kan onder verschillende vormen voorkomen: natuur en bos, parken, plantsoenen, tuinen,
bermen, groenassen… Versterking van de natuur in Gent betekent niet altijd méér natuur, maar ook
verschillende functies zoals recreatief groen, bos, natuur en landschap. Meer dan de helft van de
bossen, parken en tuinen liggen buiten een ‘groene’ bestemming en kunnen dus stilaan verdwijnen
(omdat ze juridisch-planologisch niet beschermd zijn). In de gebieden met een bestemming als
natuur, bos of groengebied wordt de natuur echter actief verder ontwikkeld. Gent mikt op een ‘stand
still’: er moet evenveel natuur t.o.v. 1999 behouden blijven. Concreet betekent dit dat nietbeschermde natuurelementen die verdwijnen, op een andere plaats zo goed mogelijk
gecompenseerd worden. Die compensatie zal vooral gebeuren in de vier groenpolen, in de Leievallei
en op kleinere terreinen.
De groenpolen en parken spelen ook een rol in de ruimte voor ontspanning en cultuur. Gent wil een
gevarieerd aanbod aan ontspanningsmogelijkheden creëren. Op vlak van cultuur en recreatie worden
ontspanningsmogelijkheden die elkaar aanvullen of ondersteunen, en gericht zijn op dezelfde
doelgroepen gebundeld in een cluster. (Stad Gent, 2010b).
1 Natuur in Gent: een inhaalbeweging is nodig
Steden worden als tegenhanger van natuur gezien: vervuiling, versnippering van groen en natuur,
verstoring van fauna en flora,….
Maar steden bieden ook een grote variatie aan biotopen of leefgebieden voor planten en dieren. Er
zijn veel voedselarme bodems, waar soortenrijke gemeenschappen op kunnen ontstaan. Het spoor,
kanalen en autowegen voeren allerlei planten en dieren aan. En ten slotte is het klimaat er warmer
dan erbuiten. Dat alles maakt een stad aantrekkelijk voor natuur. De laatste jaren zijn steden en de
ertoe behorende industriegronden ook uitwijkplaatsen geworden voor soorten –zoals akkerkruiden of
veldleeuweriken- die in intensief gebruikt landbouwgebied in de verdrukking komen. (Stad Gent,
2011e: 2).
Decreten en plannen
Het Natuurdecreet, het Bosdecreet en het Ruimtelijk Structuurplan Gent leggen bepaalde
verplichtingen op. Het Natuurdecreet beoogt een standstill aan natuur. Het natuurbestand mag niet
verminderen. Het decreet schrijft ook de zorgplicht voor. Dat houdt in dat iedereen al het nodige
moet doen om schade aan de natuur te voorkomen of te herstellen. Verder verbiedt het
Natuurdecreet om bepaalde vegetaties te wijzigen. Voor het wijzigen van andere vegetaties is het
verplicht om een vergunning aan te vragen.
Het Bosdecreet verbiedt in principe ook het rooien van bos. Ontbossen kan alleen onder bepaalde
voorwaarden in woon- en industriegebied en als men er een stedenbouwkundige vergunning voor
heeft verkregen. Wie ontbost moet bovendien voor een compensatie zorgen. Dat kan door bos zelf
aan te planten of door een financiële bijdrage te betalen waarmee de overheid bos aanplant.
Het Ruimtelijk Structuurplan Gent (Stad Gent, 2003) stelt de volgende twee taakstellingen in verband
met natuur:
120
-
De realisatie van een standstill aan natuur: de oppervlakte aan natuur moet minstens op
het peil van 1999 behouden blijven en de kwaliteit ervan mag niet achteruitgaan.
Een stijging van de oppervlakte aan bos.
Natuur en bos: oppervlakte is sinds 1999 gedaald
Op basis van de geactualiseerde biologische waarderingskaart uit 2009 blijkt dat de totale
oppervlakte aan biologische waardevolle en zeer waardevolle vegetaties voor het grondgebied van
Gent afgenomen is met bijna 110 ha (iets minder dan 1% van het Gents grondgebied, ca 4 %
oppervlakte natuur). In 2009 bedraagt de totale oppervlakte (zeer) waardevolle vegetaties ca 2.756
ha (inclusief bos) of ca. 17,5% van het totale Gentse grondgebied. (Stad Gent, 2012d)
Voor specifieke vegetaties (vennen, heiden, moerassen, waterrijke gebieden en duinvegetaties) en
voor bijzondere kleine landschapselementen (holle wegen, grachten en bronnen) geldt overal een
algemeen verbod om deze te wijzigen. Van dit verbod kan alleen worden afgeweken bij besluit van
de bevoegde minister. Dit geldt ook voor historisch permanente graslanden en poelen in de ‘groene’
gebieden van de gewestplannen. In 2009 bedraagt de oppervlakte verboden te wijzigen vegetaties
586 ha. In vergelijking met 1999 is deze oppervlakte afgenomen met ongeveer 40 ha.
De analyse van natuur en bos naar bestemmingscategorie wordt de planjuridische analyse genoemd.
Natuur die in een groene bestemming ligt, zal in omvang niet afnemen, er kunnen geen woningen of
andere voorzieningen op worden gebouwd. Natuur die ligt in een gebied dat een andere dan groene
bestemming heeft, kan in de toekomst bedreigd zijn. Ca. 40% (1.075 ha) van de waardevolle tot zeer
waardevolle oppervlakte natuur heeft juridisch een groene bestemming. 42% van de natuur valt
onder de bestemmingscategorie ‘wonen en industriegebied’, en kan dus potentieel evengoed
afgebouwd worden (omdat deze niet juridisch planologische beschermd is). De categorie
‘landbouwgebieden’ en ‘recreatie en openbaar nut’ omvatten bijna een gelijkwaardig deel natuur
(resp. 8 en 10%).
De taakstelling i.v.m. een standstill inzake natuur is dus niet gehaald en blijft dan ook een
aandachtspunt.
Gent heeft nog steeds een aanzienlijk tekort aan bos. De bebossingsindex voor Gent is erg laag, het
bosareaal wordt in 2009 geraamd op ca 859 ha of slechts 5,4% van het grondgebied. De Vlaamse
bosindex bedraagt 10,8%.
De bestaande bosstructuur in Gent is sterk versnipperd. Meer dan de helft van de bossen zijn kleiner
dan 5 ha en zijn als privébos niet toegankelijk. Boskernen van meer dan 100 ha komen niet voor op
het Gents grondgebied. De globale evolutie van de bosoppervlakte is nog steeds negatief, er is ca 21
ha bos verdwenen op 10 jaar tijd.
De planjuridische analyse voor bos geeft gelijklopende percentages naar bestemmingscategorie als
voor natuur. Met andere woorden het deel bos dat ligt in een gebied dat geen groene bestemming
heeft, kan in de toekomst bedreigd zijn.
2 Recreatief groen in Gent
2.1 Geplande groene ruimte en groenstructuur
Louter op basis van de goedgekeurde planningscontext is de beschermde groenoppervlakte in 20022010 met 219,2 ha beduidend toegenomen ten opzichte van de 1.281 ha groenbestemmingen uit het
gewestplan (+ 17%). Het afbakenings-RUP voor het grootstedelijk gebied heeft hierin een aanzienlijk
121
aandeel: natuurgebied 703 ha, bos 521 ha en parkgebied 142 ha.. Dit betekent niet dat deze groene
bestemmingen al gerealiseerd zijn, maar wel dat bij realisatie de ruimtelijke structuur grondig zal
wijzigen. Planning en uitvoering sporen evenwel tot op heden niet altijd samen.
Ongeveer 40% van de actuele recreatieve groenstructuur (ca. 422 ha) heeft een groene bestemming.
Bijna een derde heeft een bebouwbare bestemming (wonen of industrie) en loopt kans om op
termijn te verdwijnen (omdat het niet juridisch-planologisch beschermd is).
2.2 Groenpolen in uitbouw
Het Groenstructuurplan (Stad Gent, 2012d) heeft als doelstelling voldoende recreatief groen op de
verschillende schaalniveaus te bekomen. De recreatieve groenstructuur moet aan alle bewoners
groen op aanvaardbare afstand van de woning bieden. Hiervoor is geopteerd voor drie groenniveaus:
groenpolen, wijkparken en woongroen.
Om te voldoen aan de behoefte aan groen vanuit zowel recreatief als ecologisch belang, heeft Gent
een aantal grote groengebieden nodig die toegankelijk zijn voor het publiek. Gent bouwt vier
groenpolen aan de rand van de stad verder uit, als bos, als parkgebieden met een socio-educatieve
en/of recreatieve functies, als natuurgebied, als speelbos ... Verschillende groenassen verbinden de
groenpolen met het centrum (Stad Gent, 2010b) (Stad Gent, 2012d).
In het oosten is in de Scheldevallei gestart met de uitbreiding en inrichting van de groenpool
Gentbrugse Meersen.
De kasteelparken, de aansluitende boscomplexen en verspreide residentiële bebouwing
karakteriseren samen met de landbouwactiviteiten de ruimtelijke structuur van de zuidelijke open
ruimte tussen Sint-Martens-Latem, Sint-Denijs-Westrem, De Pinte en Zwijnaarde. De samenhang
van dit gebied wordt verstekt door de herinrichting tot landschapspark, het Parkbos (ook één van de
vier verder uit te bouwen groenpolen); dit gebied wordt toegankelijker gemaakt, er worden
compacte bosvolumes ingeplant en de randen worden afgewerkt.
De groenpool van de Vinderhoutse bossen situeert zich in de Oude Kalevallei. Samen met de reeds
ingerichte ‘Groene Velden’ (Mariakerke) en de omgeving rond De Campagne zijn de acties in deze
groenpool vooral gericht op bosuitbreiding (ca. 155 ha), natuurbehoud en –ontwikkeling, de
inpassing van landbouw in het landschappelijk raamwerk en de inrichting van zachte recreatie
(wandel- en fietspaden, onthaalinfrastructuur, …).
In het noorden wordt ter hoogte van het oud vliegveld te Oostakker een vierde groenpool ingericht.
Naast de groenpolen is er ook nog de Blaarmeersen, met een focus op recreatie. Figuur 13 toont de
groenpolen en parken in Gent. Van de groenpolen is enkel het stuk op grondgebied Gent zichtbaar.
De effectieve groenpolen zijn wel groter. Groenassen verbinden de groenpolen met het centrum.
122
Figuur 13: Gewenste recreatieve groenstructuur Gent (Stad Gent, 2012d)
123
2.3 Wijkparken en woongroen: stijgende trend
Naast de groenpolen zijn er wijkparken en woongroen. Wijkparken zijn parken met een oppervlakte
groter dan 1ha en op wandelafstand van 400m van de woning en dit met een minimale oppervlakte
van 10m² per inwoner. Woongroen in lijn- en puntelementen is groen met een oppervlakte kleiner
dan 1ha en op een afstand van minder dan 150m van de woning.
In 1999 was er in totaal 360 ha recreatieve groene ruimte in Gent aanwezig. In de periode 1999-2009
is 62 ha nieuwe publiekstoegankelijke parkruimte gerealiseerd38. 48 ha daarvan betreffen nieuwe
parkruimtes op wijkniveau (7 wijkparken), 14 ha is bijkomend woongroen (30 locaties). Hierdoor
beschikt ondertussen 39% van de inwoners over een wijkpark op een aanvaardbare afstand (400 m)
t.o.v. 31% in 1999. Het aantal inwoners dat beschikt over woongroen binnen de 150 m is in dezelfde
periode gestegen van 34,7% naar 36,9%. De percentages vragen enige nuancering. Parken in de
binnenstad zitten qua potentieel gebruik aan hun limiet, dit is een te kleine oppervlakte aan
bereikbaar groen voor het aantal mensen die er een beroep op kunnen doen. Vooral het Baudelohof,
het park bij de Sint-Baafsabdij en het Bijgaardepark zijn te klein voor de dichtbevolkte wijken.
In het kader van het groenstructuurplan is aan de hand van een GIS-toepassing onderzocht in welke
gebieden de nood aan extra wijk- en woongroen het grootst is39. De wijken met een tekort aan
woongroen komen grotendeels overeen met wijken met nood aan bijkomende parken. Uit deze
analyse blijkt dat in het bijzonder in de binnenstad en de kernstad nog heel wat inwoners geen
recreatief groen hebben op een aanvaardbare (wandel)afstand.
Kortom, ondanks de planning is de natuur- en groenstructuur in het algemeen afgenomen, heeft
deze tegelijk een grondige kwalitatieve impuls gekregen vooral door de nieuwe parken. Het
opkrikken van het kwalitatieve niveau ten opzichte van 1999 is echter onvoldoende om het verlies
aan areaal te compenseren.
2.4 Evolutie in het gebruik
Stijgend parkbezoek
Parken en groen in Gent worden de laatste jaren meer intens en multifunctioneler gebruikt. De enige
data voor Gent die hierover beschikbaar zijn, zijn het aantal aanvragen voor feesten en activiteiten in
parken. Zo steeg het aantal aangevraagde manifestaties georganiseerd in parken tussen 2009 en
2011 van 232 naar 394 of met 41% op 2 jaar tijd.
Cijfers over parkbezoek in Gent zijn niet beschikbaar. Amsterdam heeft in het ‘het Grote
Groenonderzoek’(Smets & Gaddet, 2008) op een structurele manier het parkbezoek in 1996 en 2008
onderzocht. Het parkbezoek, en dan voornamelijk de parken in het hart van de stad, is in deze
periode sterk toegenomen.
38
Groenstructuurplan Gent: goedgekeurd door gemeenteraad op 27 februari 2012
Het gaat meer bepaald over volgende wijken: Brugse Poort, Bloemenkenswijk, Sluizeken-Tolhuis-Ham,
Muide-Meulestede, Dampoort, Ledeberg en Stationsbuurt-Noord. Ook in alle andere wijken van de kernstad
zijn er delen die onderbedeeld zijn wat betreft groen. In de randstad vallen Stationsbuurt-Zuid, Nieuw Gent-UZ
en Moscou-Vogelhoek op. Ten slotte zijn ook de kernen van de deelgemeenten Drongen, Mariakerke en
Wondelgem niet bediend door een wijkpark. Op Drongen centrum na bevinden al deze wijken zich in of
aansluitend bij de kernstad
39
124
Ander gebruik
Parken worden ingericht naar de behoefte van de stadsgebruiker, en deze is anders dan vroeger.
Waar vroeger vooral esthetiek voorop stond, staat de bruikbaarheid van de parken nu centraal.
Vroeger behoorden wandelpaden, speel- en sporttoestellen (in specifieke zones) tot de basis
invulling van parken. De recente parkontwerpen en –inrichtingen gaan uit van een intensiever en
ander gebruik en worden daar ook op ingericht met o.a. avontuurlijke speelzones, fietspaden,
barbecues, petanquezones, buitenfitnesstoestellen, verplaatsbare banken en meubilair,
hondentoiletten,… Uit de Amsterdamse studie bleek dat activiteiten als fietsen, honden uitlaten,
aperitieven en lunchen, maar ook natuurstudie en –waarneming, werken met laptop, lezen, … meer
beoefend werden.
Tijdelijk gebruik
Net als in andere steden (vb. Brussel) zoekt Gent naar manieren om de ruimte zo optimaal mogelijk
te gebruiken. Het bruikbaar maken van tijdelijk braakliggende of onderbenutte zones is ook in Gent
een stijgende trend (vb. Oude Dokken –Dok vzw, Gasmetersite- Samenlevingsopbouw vzw, Muide,
vzw RocSa). Het gaat hier niet alleen over het bruikbaar maken voor recreatie, maar ook voor
bebossing en natuurontwikkeling.
2.5 Nieuwe functies voor groen - naar meer multifunctionaliteit
Multifunctionaliteit
Inrichten van multifunctioneel groen is al jaren de trend en past perfect in de trend naar ‘slim’
verdichten. Multifunctioneel groen wordt gestimuleerd door de Vlaamse overheid door de opmaak
van de visie Harmonisch Park- en Groenbeheer, waar de nadruk ligt op het combineren en integreren
van een natuurgerichte, een mensgerichte en milieugerichte invulling. Door de druk op de open
ruimte, het stijgende parkgebruik en de nieuwe vragen en uitdagingen voor openbaar groen wordt
verwacht dat de multifunctionaliteit van parken nog zal stijgen.
Klimaat
Klimaatswijzigingen, vooral de wijziging van temperatuur en neerslag, hebben een belangrijke impact
op de invulling en inrichting van groen. Groen kan een rol spelen in klimaatadaptatie ( voorbereiden
op en aanpassen aan een veranderend klimaat met meer neerslagpieken en wateroverlast, langere
droogteperiodes, hitte-effect in de stad. Groen in een stedelijke omgeving dempt de
temperatuursextremen, buffert regenwater, werkt als windbegeleider en veraangenaamt het
binnen- en buitenklimaat. Momenteel wordt heel wat onderzoek gedaan, naar de mogelijkheden en
kansen die groen in dit debat kan spelen (Kuypers, 2010) voornamelijk als waterbuffer en
temperatuurregulator.
Stadslandbouw
Uit onderzoek (Van Huylenbroeck, et al., 2005) blijkt dat er in de verstedelijkte omgeving een
duidelijke maatschappelijke vraag is naar meer duurzame en multifunctionele landbouw. Ook in Gent
is deze trend niet anders. Tal van al dan niet spontane initiatieven zoals het volkstuinenproject ‘de
Site’, Boer’n Brood, de begrazing van stedelijke bermen door schapen, de stadsimkerij Apicula,
inrichting of uitbreiding van het volkstuincomplex in Gentbrugge, Sint-Amandsberg of in Drongen (De
Boerse Poort), de steeds stijgende vraag naar gronden om te tuinieren, tonen dit aan. Stad en
platteland kunnen beide veel voordelen halen uit elkaars nabijheid en dit biedt kansen voor de periurbane landbouw. In de schoot van de transitiearena van het klimaatverbond, is een werkgroep
stadslandbouw actief die stadslandbouw in Gent verder wenst uit te bouwen. (Van Huylenbroeck, et
al., 2005; Visser, Perdeck, van Balen, & Both, 2009)
125
Momenteel onderzoekt de Vlaamse overheid de aspecten inzake Volksgezondheid (oa fijn stof,
pesticiden gebruik, verhandelen van deze groenten, enz…) in relatie tot stadslandbouw.
3 Besluit
Groen in het algemeen en behoud van bestaand groen in het bijzonder zijn van essentieel belang in
Gent, als groeiende en compacter wordende centrumstad. Groen als kwalitatieve ruimte is immers
een voorwaarde voor slim verdichten en draagt bij tot een aangename leefomgeving en tot het
emotioneel welbevinden en dus de gezondheid van de Gentenaar .
Het Natuurdecreet en het Bosdecreet leggen bepaalde verplichtingen op: een standstill voor natuur
met zorgplicht en ontbossing onder strikte voorwaarden mét compensatie. En deze decretale
omkadering is voor Gent een noodzakelijke verplichting, en wel om twee redenen. In Gent, met haar
erg lage bebossingsindex, liggen enerzijds meer dan de helft van de Gentse bossen, parken en tuinen
niet in een groen bestemmingsgebied en kunnen deze dus stilaan verdwijnen, bij gebrek aan een
juridisch beschermend kader. Anderzijds is in Gent de oppervlakte aan natuur en bos tussen 1999 en
2009 gedaald ondanks de decretale omkadering en de geëngageerde planningscontext via het
Ruimtelijk Structuurplan Gent. Gent heeft nog steeds een aanzienlijk tekort aan bos en natuur en er is
een ophaal- en inhaalbeweging nodig. Het gewestplan en het afbakenings-RUP voor het
grootstedelijk gebied geven een stijging van het beschermde groenoppervlakte aan, maar nog niet
alles is gerealiseerd.
Daarnaast is er een kwalitatieve groenimpuls gekomen door de toename in hectares van wijkparken
en woongroen, door een wijzigende parkinrichting in functie van multifunctionele bruikbaarheid, door
het bruikbaar maken voor recreatie, bebossing en natuurontwikkeling van tijdelijk braakliggende of
onderbenutte zones in Gent en door een algemeen stijgend parkbezoek. Noot hierbij is wel dat
parken in de binnenstad qua potentieel gebruik aan hun limiet zitten: te klein voor de dichtbevolkte
wijken. Groen neemt ook een heel belangrijke rol op als stedelijke klimaatregulator – en dus in het
leefbaar houden van de stad - en is een belangrijke succesfactor in het versterken van de sociale
cohesie.
126
Focus op wonen
1 Inleiding
Wonen omvat fysische aspecten: woningen moeten een basiscomfort hebben en de woonomgeving
mag ook kwaliteitsvol zijn. Qua woonmarktmechanisme is het belangrijk dat vraag en aanbod op
elkaar worden afgestemd. Betaalbaarheid van dit alles vervolledigt het plaatje.
Een aantal factoren maakt huishoudens kwetsbaarder op de woningmarkt. Op dit moment spelen de
sociale aspecten van wonen hun rol, mee bepaald door onder meer demografische samenstelling en
evoluties.
Wonen gaat om bewoners, huishoudens, woningen en de woonomgeving.
De woonstudie uitgevoerd in 2008 (Stad Gent, 2009b) is voor dit thema de leidraad.
2 Vraag en aanbod
2.1 Vraag
Op 31.12.2011 kende Gent 247.262 inwoners verdeeld over 114.588 huishoudens met gemiddeld
2,16 inwoners per huishouden. Anno 2011 is 43% van de huishoudens een eenpersoonshuishouden
(alleenstaand); 49% van de huishoudens bestaat uit samenwonenden/gehuwden met of zonder
kinderen en 8% van de huishoudens zijn eenoudergezinnen.
Na een jarenlange daling van het aantal inwoners in Gent (1977-1998), is er vanaf 1999 tot 2011 een
continue stijging van het aantal inwoners. Op 10 jaar tijd is het aantal inwoners opnieuw gestegen tot
het niveau van 1977. Bevolkingsprognoses voorspellen een verdere groei van dit bewonersaantal (zie
Gentenaars en Gentgebruikers). Deze groei komt er zowel door een natuurlijke groei als door de
aantrekkingskracht van migranten, voornamelijk van binnen Europa. Bovendien zullen huishoudens
verder verdunnen en groeit de groep van de ouderen. De nodige extra wooneenheden moeten dus
ook op maat gemaakt zijn van de diverse gezinssamenstellingen (ViA-Rondetafel Stedenbeleid, 2012).
Uit de bevolkingsanalyse bij de Gentse woonstudie (Stad Gent, 2008f) blijkt dat er in de periode 2007
– 2017 circa 6.600 tot 8.500 bijkomende woningen moeten gerealiseerd worden in Gent, om aan de
toekomstige behoeften te voldoen, afhankelijk van het gekozen prognose scenario.
2.2 Verruiming van het aanbod
In de periode 2008 – 2020 worden circa 9.000 extra woongelegenheden voorzien in geplande
woonprojecten. Daarvan situeert zich 2/3 in het centrum en 1/3 in de rand van Gent. Eén derde
wordt sociaal aangeboden (waarvan 60% in het centrum en 40% in de rand) (Stad Gent, 2009b: 54).
Daarnaast kunnen er nog 3500 tot 6400 woongelegenheden (afhankelijk van de densiteit) gebouwd
worden op vandaag onbebouwde percelen binnen en buiten verkavelingen. Deze onbebouwde
percelen bevinden zich voor 70% in de rand van Gent (Stad Gent, 2009b: 60). Uit het register van
onbebouwde percelen blijkt dat het aanbod langzaam afneemt wat betekent dat deze percelen
geleidelijk aan op de markt komen. Van 3494 percelen – toestand 31/12/2008 naar 3002 percelen op
31/12/2011.
127
Het geplande woningenbestand komt in theorie dus tegemoet aan de geschatte
huishoudenstoename in Gent. Veel hangt echter af van de economische situatie en de snelheid
waarmee de projecten gerealiseerd worden. Door de economische crisis en de gewijzigde
regelgevingen hebben vele projecten vertraging in de vergunningsverlening en/of uitvoering. Uit de
cijfers op basis van de toegekende stedenbouwkundige vergunningen40 blijkt dat er in de periode
2002 – 2010 gemiddeld 978 bijkomende woningen per jaar worden gerealiseerd. Uit deze cijfers
blijkt ook dat renovatie steeds meer aan belang wint.
Aantal bijkomende woningen (Stad Gent, 2011f)
Jaar
Nieuwbouw Sloop
Saldo
bijkomende
woningen
2002
988
93
895
2003
1.069
162
907
2004
997
54
943
2005
850
209
641
2006
957
196
761
2007
963
147
816
2008
1.516
253
1.263
2009
1.322
201
1.121
2010
1.673
222
1.451
Totaal 2002-2010
8.798
Tabel 2: Stedenbouwkundige vergunningen voor nieuwbouw en sloop (Stad Gent, 2011f)
Jaar
Huizen
Appartementen
Saldo bijkomende huizen
Saldo bijkomende appartementen
(na aftrek van de sloop)
(na aftrek van de sloop)
(nieuwbouw) (nieuwbouw)
2002
248
740
2003
268
801
2004
382
615
2005
315
535
114
527
2006
234
723
54
707
2007
293
670
157
659
2008
281
1.235
189
1.074
2009
347
975
207
914
2010
442
1.231
321
1130
Tabel 3: Stedenbouwkundige vergunningen nieuwbouw opgesplitst naar huizen en appartementen (Stad Gent, 2011f)
Zet dit aanbod tegenover de berekende vraag voor 2007-2017, dan zijn er voor de periode 20072010 al 4.639 bijkomende woningen gerealiseerd, waarvan 874 huizen en 3.777 appartementen.
2.3 Vraag en aanbod
Figuur 14 toont de toename van het aantal gezinnen en de toename van het aantal woningen in de
periode 2002-2010: 9.673 bijkomende gezinnen of iets meer dan 1.000 per jaar. In dezelfde periode
werden ruim 8.500 bijkomende woningen gerealiseerd. Het totale aantal bijkomend vergunde
woningen en het aantal bijkomende gezinnen is vrij goed in evenwicht. Enkel de opvallende toename
van het aantal gezinnen in 2009 is niet weerspiegeld in het aantal bijkomende woningen. Deze cijfers
zeggen niets over eventueel al bestaande krapte of overschot.
40
dienst Stedenbouw en Ruimtelijke Planning
128
toename woningen/ toename gezinnen
1800
1713
1673
1600
1451
1400
aantal
1200
1000
800
1196
1060
1007
903
1021
943
895
912
760
761
1109
816
641
607
600
1263
400
200
0
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
jaar
bijkomend vergunde woningen
bijkomend aantal gezinnen
Figuur 14: Evolutie aantal woningen en gezinnen in Gent (Bron: ROL Stad Gent – Bevolkingsregister Stad Gent)
Een andere manier om naar die balans van vraag en aanbod te kijken is via bestemmingsplannen
voor nieuwe woonzones. Door in bestemmingsplannen nieuwe woonzones te bestemmen, worden
mogelijkheden voor bijkomende woningen gecreëerd. De ruimte voor deze woningen is voorzien, ze
zijn daarom nog niet gerealiseerd.
In de periode 2002-2010 werd een bijkomend juridisch aanbod gecreëerd van circa 6.395
bijkomende woningen door (1) herbestemming van bijkomende woonzones en (2) detaillering van
bestaande juridische woongebieden binnen BPA’s en de RUP’s. Meer dan de helft van dit aanbod
(3.300 woningen) werd gecreëerd in de periode 2006-2011. Tijdens deze periode zorgden het
gewestelijk RUP Sint-Pietersstation (2006), het RUP Handelsbeurs (2007), het RUP Bruggen naar
Rabot (2009) en het RUP Oude Dokken (2011) voor een groot deel van dit bijkomend aanbod.
Eengezinswoningen
Appartementen
totaal
1992
2002
2011
Evolutie
’92 – ‘02
Aantal
76702
79236
80718
Aantal
2534
%
69,7%
66,8%
63,7%
Groei (%)
3,2%
Aantal
33282
39386
45910
Aantal
6104
%
30,3%
33,2%
36,3%
Groei (%)
15,5%
Aantal
109984
118622
126628
Aantal
8638
%
100
100
100
Groei (%)
7,3%
’02 – ‘11
1482
1,8%
6524
14,2%
8006
6,3%
’92 – ‘11
4016
5,0%
12628
27,5%
16644
13,1%
Tabel 4: Tabel gemaakt op basis van gegevens van FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie, Kadastrale statistiek
van
het
bestand
van
de
gebouwen
op
1
januari
2011,
http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/economie/bouw_industrie/gebouwenpark/
Uit Tabel 4 blijkt dat verappartementisering stelselmatig toeneemt. De eengezinswoningen zijn de
afgelopen 9 jaar gestegen met 1.8%, de appartementen met 14.2%. Op bijna 20 jaar tijd is er een
evolutie van 27.5% meer appartementen in Gent.
129
De vraag is of dit juist afgestemd is op de huidige samenstelling in de huishoudens, quid of dit
parallel loopt aan de demografische trend in Gent die gezinsverdunning combineert met een
toename van het aantal grote gezinnen.
3 Kwaliteit van de woning en woonomgeving
3.1 Woonkwaliteit
De Vlaamse Wooncode is zowat de grondwet voor het woonbeleid in Vlaanderen. Het uitgangspunt
is het recht op een behoorlijke huisvesting voor iedere burger. Via de Vlaamse Wooncode geeft de
Vlaamse overheid aan de gemeenten een aantal instrumenten om de opgelegde veiligheids-,
gezondheids-, en woonkwaliteitsnormen voor huurwoningen te bewaken.
Gent heeft, als oudste industriestad van Vlaanderen, een oud woningbestand met relatief veel
structurele gebreken (Stad Gent, 2008b). Voornamelijk in de 19de-eeuwse gordel is er een groot
aandeel woningen van mindere kwaliteit.
Er zijn geen recente gedetailleerde cijfers gekend van het comfort van de woningen. ‘Oude’ gegevens
van 2001 (Socio-Economische Enquête) die gedetailleerde cijfers geven voor de stad
(zelfrapportering, geen woningschouwing), tonen een lager comfortniveau in de wijken in de 19deeeuwse gordel. Sinds 2001 werden twee onderzoeken gevoerd die bevestigen dat de woningkwaliteit
in de 19e-eeuwse gordel laag is.
In het kader van ‘Ledeberg Leeft’ zijn in maart 2012 761 woningen aan een woonkwaliteitsonderzoek
onderworpen41. 37% van de woningen zijn bij het eerste onderzoek conform bevonden, 63% van de
woningen niet-conform. Deze cijfers doen geen uitspraak over het gewicht van de niet-conformiteit.
Het kan ook gaan over kleine gebreken. Toch bevestigen deze cijfers dat er heel wat woningen niet
conform zijn met de normen uit de Vlaamse Wooncode.
In 2007 werd bij een screening van 372 private huurwoningen (Stad Gent, 2007d) in het Gentse
stadscentrum (postcode 9000) vastgesteld dat 36% van deze woningen niet voldeed aan de
minimumnormen voor bewoonbaarheid volgens de Vlaamse Wooncode. Voor een kwart van de
woningen werd de globale kwaliteit als laag of zeer laag beschreven, slechts 42% was van hoge
kwaliteit. De tevredenheid over de werking van de installaties schommelde tussen de 68% en de
80%, terwijl slechts 58 – 59% tevreden was over de afscherming van het geluid. Er was weinig
tevredenheid over de bergruimte in de woning, maar wel grote tevredenheid over de grootte en de
toegankelijkheid.
Zet daarnaast recent survey-materiaal representatief voor de totale Gentse bevolking (Stadsmonitor)
en de Gentse woonsituatie wordt duidelijk. In 2011 geeft 96% van de Gentenaars aan in een woning
te wonen met elementair comfort (d.i. (warm) stromend water, een wc met waterspoeling en een
badkamer of douche). 81% beschikt over middelmatig comfort, d.i. elementair comfort én centrale
verwarming. 22% van de Gentenaars geeft aan te wonen in een woning met gebrekkige kwaliteit:
41
Cijfergegevens dienst Administratie, afdeling Bouw- en Woontoezicht op datum van 24.04.2012
130
d.i. gebrek aan elementair comfort, een of meerdere structurele problemen42 of er is een gebrek aan
ruimte. (Luk Bral, et al., 2011)
4% van de huishoudens woont in een ‘overbezette’ woning. Overbezette woningen beschikken over
minder dan 1 kamer per lid van huishouden (badkamers en toiletten niet meegerekend). Eigenaars
kennen een minder hoge bezettingsgraad dan huurders. Bovendien wonen inwoners jonger dan 35
jaar krapper dan oudere inwoners. Ook niet-Belgen wonen vaker in een overbezette woning dan
Belgen (Luk Bral, et al., 2011).
3.2 Tevredenheid over de woning en de woonomgeving
Naast de kwaliteit van de woning – de objectieve realiteit – is er ook de subjectieve beleving van de
woning en de woonomgeving.
In 2010 is de algemene tevredenheid van de Gentenaars met hun woning hoog (83% is tevreden met
de huidige woning) maar toch lager dan in 2006. In 2006 waren meer mensen tevreden en minder
mensen ontevreden over hun woning. Opvallend is de lage tevredenheid over de geluidsisolatie
t.o.v. de buren (slechts 55% is hier tevreden over) (Stad Gent, 2010a).
In de Gentse woonstudie zijn in een kwalitatief luik de woonnoden bij een groep Gentenaars
bevraagd. Dit zijn geen representatieve resultaten, maar leggen wel indicatief een aantal knelpunten
bloot. Een goede stadswoning wordt door geïnterviewde Gentenaars omschreven als woning van
voldoende grootte (1 slaapkamer voor de ouders en 1 per kind), met ruimtegevoel (lichtinval en
uitzicht), met voldoende private buitenruimte, comfortabel, goed geïsoleerd (vooral akoestisch, in
mindere mate thermisch), en met een goede toegankelijkheid voor rollend materieel inclusief de
bijhorende bergruimte. (Stad Gent, 2008g: 207)
3.3 Streven naar betere woonomgevingskwaliteit
Dezelfde groep Gentenaars beschrijft in het formuleren van de woonnoden ook de woonomgeving:
“een rustige en aangename woonomgeving, in een vriendelijke stad, ook voor kinderen”. (Stad Gent,
2008g: 206) Een uitgeruste en aangename woonomgeving wordt in dezelfde studie omschreven als
een woonomgeving waar lawaai afwezig is, waar het net is, met voldoende buurtgroen, meer
verkeersveiligheid, minder parkeerproblemen en vlotte en respectvolle contacten. (Stad Gent,
2008g: 207)
In een voor Gent representatieve bevraging (2010) blijft de tevredenheid met de buurt op het niveau
van 2006. 79% van de Gentenaren is tevreden over de huidige buurt. Over de deelaspecten van de
woonomgeving is de tevredenheid quasi gelijk gebleven. 50% van de Gentenaren is tevreden over de
visuele kwaliteiten van de gebouwen in de stad. 47% is tevreden over de aanwezigheid van groen.
Slechts 41% is tevreden over de staat van straten en voetpaden. Over de staat van straten en
voetpaden is de tevredenheid lichtjes gedaald in 2010 (41%) t.o.v. 2006 (44%). 4 op tien Gentenaren
gaan akkoord met de stelling dat kinderen veilig kunnen spelen in de buurt (Stad Gent, 2010a).
Tevredenheid woonomgeving
Over de buurt in zijn geheel
Over de deelaspecten van de woonomgeving
2010
79%
42
In een woning met structurele problemen zijn er 1 of meerdere huisvestingsproblemen: het dak, de ramen, de centrale
verwarming of elektrische installatie zijn aan vervanging toe of er zit schimmel en vocht in de muren en vloeren of er is
sprake van rottend raamwerk en deuren.
131
-
de visuele kwaliteiten van
gebouwen
de aanwezigheid van groen
de staat van straten en voetpaden
kinderen kunnen veilig spelen
de 50%
47%
41%
41%
Tabel 5: Tevredenheid over de woonomgeving, Bron: Leefbaarheidsonderzoek 2010
De eisen die aan een goede leef- en woonomgeving worden gesteld, hebben ook hun invloed op de
ruimtevraag en dus ook op de ruimtelijke structuur. De Stad Gent wil de dichtbevolkte 19de- eeuwse
volkswijken meer ademruimte geven. De stadsvernieuwingsprojecten – die hiertoe worden
ontwikkeld - willen de grootste problemen aanpakken: dichtgeslibd weefsel, woningen in slechte
staat, weinig open ruimte, zeer weinig en daarenboven weinig kwalitatieve groenvoorzieningen,
parkeerproblemen. Er wordt ingegrepen in de ruimtelijke structuur van de wijk. Nieuwe open
ruimtes willen de belevingswaarde gevoelig verbeteren.
‘Zuurstof voor de Brugse poort’ wil zuurstof creëren in dichtgeslibde wijken. ‘Bruggen naar Rabot’ wil
de wijk Rabot-Blaisantvest meer doen aansluiten bij het centrum. ‘Ledeberg Leeft’ moet de wijk
leefbaarder maken.
4 Betaalbaarheid
Verruiming van het aanbod alleen is niet voldoende. Het aanbod moet ook betaalbaar zijn. Iedereen
lijkt het er over eens te zijn dat wonen duurder en daardoor voor velen onbetaalbaar is geworden.
Hoe onbetaalbaar is wonen echt? Daarvoor moet niet alleen worden gekeken naar de prijzen, maar
vooral naar de relatie tussen prijzen en inkomen (Winters & De Decker, 2009).
Het laatste decennium wordt gekenmerkt door een fikse stijging van de prijzen van woningen in heel
Vlaanderen: de gemiddelde verkoopprijs voor bestaande appartementen en woningen kende tussen
2000 en 2010 een stijging van respectievelijk 110% en 127% (Vlaamse Overheid, 2011: 26). Voor Gent
is dit respectievelijk 146% voor een appartement en 168% voor een woonhuis (berekening op basis
van Tabel 6).
Globaal genomen echter, is (on)betaalbaarheid van woningen geen typisch fenomeen voor Gent; het
komt in alle centrumsteden voor. Maar Gent maakte de laatste jaren wel een inhaalbeweging in de
prijzen door en daardoor wordt de problematiek van onbetaalbaar wonen er actueel scherper dan in
vele andere steden aangevoeld (Stad Gent, 2008b).
2000
Flat
83.160
2005
Woonhuis Flat
74.624
129.897
2010
Woonhuis Flat
132.471
204.540
Woonhuis
199.682
Tabel 6: Evolutie gemiddelde prijs voor een flat en woonhuis (Bron: Stadsmonitor 2011 (Luk Bral, et al., 2011))
Opmerkelijk is dat de prijsstijging zich het sterkste voordoet in de lagere prijscategorieën van
woningen. De prijs voor de laagste categorie van woningen steeg in Gent op 6 jaar (2004-2010) met
meer dan 120%, terwijl de stijging voor de duurdere woningen ‘slechts’ 90% bedroeg (Vlaamse
Overheid, 2011: 27).
Een andere manier om een idee te krijgen van de betaalbaarheid van woningen is de woonquote. Dit
is de totale uitgave van het gezin voor wonen ten opzichte van het gezinsinkomen. Als norm wordt
een vaste woonquote tussen 20% en 33% vooropgesteld. Indien huishoudens meer spenderen dan
132
deze norm wordt er van uitgegaan dat de woonuitgaven ’niet betaalbaar‘ zijn of beslag leggen op een
onredelijk deel van het inkomen. In 2011 heeft 24% van de Gentse huishoudens een woonquote
hoger dan 30%. Huurders hebben een beduidend hogere woonquote dan eigenaars. Hier moet je wel
rekening houden met het feit dat er zowel afbetalende eigenaars zijn, als eigenaars die hun lening
reeds afbetaald hebben. Dit maakt dat de gemiddelde woonquote voor eigenaars lager ligt dan de
gemiddelde woonquote van huurders (Luk Bral, et al., 2011: 190-191).
Uit Vlaams onderzoek blijkt dat ondanks de erg lage inkomens van sociale huurders, voor hen de
betaalbaarheid goed meevalt. Gemeten op basis van het aandeel huishoudens met een woonquote
van meer dan 30%, is de situatie in de sociale huursector zelfs het meest gunstig in vergelijking met
de eigendomsmarkt en de private huurmarkt. Tegenover de relatief goede situatie in de twee andere
marktsegmenten (koop – sociale huur) staan toenemende betaalbaarheidsproblemen op de private
huurmarkt (Winters & De Decker, 2009).
Ook het aantal uithuiszettingen kan als indicatie gezien worden in het kader van de betaalbaarheid
op de private huurmarkt. Het aantal uithuiszettingen blijft van 2006 tot 2010 toenemen, in 2011 is er
een daling (OCMW Gent, 2012; Stad Gent, 2009c, 2012e). In 2006 waren er 5.8 uithuiszettingen per
1000 huishoudens, in 2010 waren dat er 7.7 en in 2011 6.6.
Bedreigingen voor de betaalbaarheid van wonen
Cijfers omtrent armoede, inkomen, werkloosheid, gezondheid geven mee een indicatie omtrent de
betaalbaarheid van wonen in Gent.
Voor mensen met inkomensonzekerheid en/of met een vervangingsinkomen staat de woonzekerheid
en de betaalbaarheid van het wonen zwaar onder druk. Op de vraag of ze het afgelopen jaar
problemen heeft gehad om de woonkosten te betalen heeft 9% van de Gentenaars bevestigend
beantwoord (Luk Bral, et al., 2011). Voor starters kan dit het begin zijn van een vicieuze cirkel van
problematische woonsituaties en schuldenopbouw. Uit cijfers (Stad Gent, 2009c, 2012e) blijkt dat
26.728 personen moeten rondkomen met een inkomen uit leefloon, een gewaarborgd inkomen of
inkomensgarantie of een tegemoetkoming moeten krijgen omwille van hun handicap.
Gezondheid kan een belangrijke invloed hebben op het inkomen van mensen omdat dit de
tewerkstellingsmogelijkheid kan beperken. Psychologische of psychiatrische problemen leggen vaak
een druk op de woonzekerheid en kunnen leiden tot leefbaarheidsproblemen in de woonomgeving
en/of uithuiszetting.
5 Een woning voor iedereen
De stad heeft een eindige ruimte. Het woonaanbod kan niet ongebreideld groeien. Vraag is hoe Gent
op een mogelijk blijvende bevolkingsgroei een aanbod aan woningen kan blijven creëren zonder
daarbij de leefbaarheid in de stad in het gedrang te brengen?
Gezinnen
Hier komt ook de problematiek van de ‘stadsvlucht’ de kop opsteken. Uit de migratiecijfers blijkt dat
de ‘jonge gezinnen’, gedefinieerd als 30-39 jarigen en 0-9 jarigen voornamelijk de stad verlaten. Het
migratiesaldo is een transversale indicator: m.a.w. de indicator bekijkt voor een of meerdere jaren
hoeveel 30-39jarigen en 0-9jarigen er in Gent binnenkomen en vermindert dat met hoeveel er Gent
verlaten. Dit levert een negatief saldo op. De indicator zegt echter niets over de longitudinale
beweging van die groep: het volgen van gezinnen/huishoudens over de jaren.
133
Een blik op de verhuisbewegingen van de 20-29 jarigen verklaart veel: Gent trekt als studentenstad
een grote groep twintigers aan (dit is zichtbaar in een zeer positief migratiesaldo van twintigers).
Vraag is of deze twintigers ook effectief in de stad blijven. Voor Gent zijn hierover geen concrete
cijfers beschikbaar. Stad Antwerpen kwam in een cohortenanalyse tot de conclusie dat de stad een
positief saldo van jongeren (20-29) uit haar rand en Vlaanderen ontvangt en die na een doorlooptijd
van 10 jaar iets meer dan de helft hiervan terug geeft in de vorm van gezinnen (30-39) met kinderen,
maar behoud daarvan rond de 40%. Dus, een erg positief migratiesaldo van 20-29-jarigen kan niet
anders dan een (kleiner) negatief migratiesaldo tonen voor de 30-39-jarigen. De ruimte in de stad is
beperkt.
Om een beeld te vormen van de ‘blijvende’ groep jonge gezinnen in Gent, bekijken we de jonge
gezinnenindex. Dit is het aandeel 0- tot 9-jarigen en 30- tot 39-jarigen in de totale bevolking van de
stad, vergeleken met het aandeel van die twee leeftijdscategorieën in Vlaanderen. Voor Vlaanderen
is de waarde gelijk aan 100. Als een stad een jongegezinnenindex heeft die groter is dan 100, dan is
die stad (relatief) aantrekkelijker voor jonge gezinnen. Ligt de jongegezinnenindex lager dan 100, dan
is de aantrekkingskracht van die stad voor jonge gezinnen lager dan algemeen in het Vlaams Gewest
het geval is. De jongegezinnenindex voor Gent stijgt jaar na jaar, wat wil zeggen dat Gent
aantrekkelijker is voor jonge gezinnen dan Vlaanderen.
De vraag is maar of Gent een positief migratiesaldo van jonge gezinnen– wat zou inhouden dat alle
inkomende twintigers zich hier blijvend vestigen – blijvend zou kunnen waarmaken?
Studenten
Gent telt 64.353 studenten tijdens het schooljaar 2010-2011 (Stad Gent, 2012k), waarvan er naar
schatting 28 000 op kot zitten. Het merendeel van de kotstudenten woont in een studentenkamer
(48,2%) en een kwart (26,3%) in een studio. Goed een kwart van de kotstudenten verblijft in een
gezinswoning (11,7%) of een appartement (13,6%) en de meesten onder hen delen die met anderen
43
. Heel wat studenten kiezen dus om samen te huizen (= het samen huren van een eengezinswoning
of appartement). In het studentenonderzoek (Stad Gent, 2012k) wordt dit geschat op 2 800
wooneenheden. De aanwezigheid van een groeiende groep studenten versterkt dus de druk op de
woningmarkt.
Hoeveel studentenkamers er precies in Gent zijn, is niet gekend aangezien er geen uniform
registratiesysteem bestaat. Wat wel gekend is, zijn het aantal wooneenheden in eigendom van de
onderwijsinstellingen: in totaal beschikken alle onderwijsinstellingen samen over 3.098 eigen
wooneenheden voor studenten44. Van het aantal kamers op de private markt kan enkel een
schatting gemaakt worden. Kamerwoningen dienen in Gent, volgens het politiereglement op
kamerwoningen, geregistreerd te worden bij de brandweer. In maart 2012 waren 24.202 private
woonentiteiten opgenomen in dit bestand (exclusief de woonentiteiten van de
onderwijsinstellingen). De stad is er zich van bewust dat een hoop koten niet gekend zijn.
Sinds oktober 2010 is in het algemeen bouwreglement van Gent de mogelijkheid ingeschreven voor
private ontwikkelaars om grootschalige verblijfsaccommodatie voor studenten te bouwen. Sinds de
43
Kotenquête 2010 van Kot@Gent
Eigen berekening: bevraging onderwijsinstellingen eind 2009 + aantal bijkomende vergunde entiteiten sinds
eind 2009
44
134
invoering van deze mogelijkheid werden reeds 1100 studentenkamers in dergelijke grootschalige
complexen vergund.45
De kwaliteit van de studentenkamers laat te wensen over. Volgens het politiereglement moet elke
woning waarin kamers verhuurd worden beschikken over een positief brandweerverslag. In maart
2012 beschikten 928 adressen 46 (van de 3.356 gecontroleerde adressen) over een positief
brandweerverslag. Er is dus een grote inhaalbeweging nodig om de kwaliteit op te krikken, want
slechts een derde van de private woonentiteiten beschikt over een positief brandweerverslag. Van
de resterende 2/3de is bovendien niet gekend of ze beschikken over een stedenbouwkundige
vergunning. Sinds 1996 kunnen woningen met een vloeroppervlakte kleiner dan 250 m² niet meer
opgedeeld worden voor studentenkamers.
Huurders als kwetsbare groep
In Vlaanderen hebben huurders en eigenaars een verschillend socio-economisch profiel. Ten eerste
blijkt er een sterk inkomensverschil. Het equivalent inkomen, dat het inkomen corrigeert voor de
grootte van het huishouden, is gemiddeld hoger voor eigenaars dan huurders. Voor de nog
afbetalende eigenaars bestaat er een duidelijke positieve samenhang tussen de bewonerstitel en het
opleidingsniveau: hoe hoger de opleiding, hoe hoger het aandeel eigenaars. Dit is niet meer het geval
voor de niet meer afbetalende eigenaars, omdat een groot deel van deze groep gepensioneerden
zijn, die gemiddeld een lager opleidingsniveau hebben. Ook het hebben van betaald werk is een
belangrijke factor voor eigen woningbezit. Het aandeel eigenaars is groter in gezinnen waarvan de
referentiepersoon tewerkgesteld is (in vergelijking met de gezinnen waar de referentiepersoon
werkloos is of ziek/arbeidsongeschikt is). Het aandeel eigenaars ligt bovendien opvallend hoger
wanneer er twee werkenden in het huishouden zijn (Winters & De Decker, 2009).
Gent kent een relatief grote huurmarkt in vergelijking met andere steden. In 2001 omvatte de
huurmarkt 47% van de totale woonmarkt (Stad Gent, 2008a).
Wie huurt in Gent? Het gaat om een doorsnede van de bevolking, maar toch meer gezinnen met een
laag inkomen. Meer alleenstaanden ook, zodat de vraag naar kleinere woningen en vooral dan naar
huurappartementen toeneemt. Meer dan de helft van de private huurders (56%) hoort bij de laagste
45% van de netto belastbare inkomens en ongeveer 70% van de private huurders verdient minder
dan het gemiddelde Gentse inkomen. Zeker voor alleenstaande leefloners en eenverdieners met
kinderen zijn de huurprijzen een probleem (Stad Gent, 2009b).
1 op 5 van de personen met de laagste inkomens besteedt 37% of meer van het maandinkomen aan
huur. 1 op 4 van de private huurders heeft door inkomen en gezinssamenstelling recht op een sociale
huurwoning, goed voor ongeveer 11 900 Gentse huishoudens. 18% van het totale aantal
huurderhuishoudens hebben problemen om de huur te betalen (Stad Gent, 2009b).
België doet het niet goed op het vlak van de verschillen tussen huurder en eigenaars: België noteert
immers een grote kloof tussen het armoederisico van deze beiden: voor de huurders bedraagt dit
risico 28%, voor de eigenaars 10%. Een kloof van 18 procentpunten. (Cantillon, Horemans,
Vandenbroucke, & Van Lancker, 2011)
45
46
Dienst Stedenbouw en Ruimtelijke Planning, overzichtslijst vergunde studentenhuisvesting op 01/02/2012
Het betreft 8.085 woonentiteiten met een positief verslag.
135
Sociale huisvesting
Aanbod
Gent telde eind 2011 ongeveer 14.800 sociale huurwoningen (waarvan er circa 1.200 in een concreet
renovatieplan opgenomen waren). Met 12,9% staat Gent het tweede hoogst gerangschikt van de
dertien Vlaamse centrumsteden in het aandeel huishoudens dat een sociale woning huurt47.
Gent vervult een centrumfunctie op vlak van sociale huisvesting. De spreiding van sociale
huurwoningen in de stad tegenover de stadsrand (d.i. alle gemeenten die grenzen aan het
grondgebied van de stad zelf) is voor Gent 3,19 (2010). Dit wil zeggen dat het aandeel sociale
huurwoningen in de stad (Gent) meer dan 3 maal hoger is dan het aandeel in de stadsrand
(buurgemeenten).
De sector sociale huisvesting kampt met diverse knelpunten, zoals de trage doorlooptijd van
projecten en een aanzienlijk deel verouderd patrimonium48.
Vraag
Ondanks het grote aanbod aan sociale huisvesting is de vraag nog groter. De laatste jaren steeg de
vraag naar woonentiteiten met één -en tweeslaapkamers als gevolg van vergrijzing en
gezinsverdunning (verarming). Eind 2011 waren er 7 892 dossiers van kandidaat-huurders (Vlaamse
Overheid, 2012).
Om deels tegemoet te komen aan de grote vraag en het verlies dat optreedt door renovatie en
vervangingsbouw plant de Stad Gent 1.980 nieuwe sociale huurwoningen tussen 2008 en 2020.
Met de inwerkingtreding op 1 september 2009 van het decreet grond- en pandenbeleid van 27
maart 2009 reikt de Vlaamse Regering instrumenten en normen aan om werk te maken van enerzijds
een aanbodverruiming van sociale huur- en koopwoningen en sociale kavels, en anderzijds
bescheiden wonen. In het kader hiervan heeft Gent een bindend sociaal objectief te realiseren van
954 sociale koopwoningen en 3 sociale kavels tegen 2020. Daarnaast voorziet het decreet de
mogelijkheid voor lokale besturen om een gemeentelijk reglement sociaal wonen op te maken. Het
reglement sociaal wonen van de Stad Gent werd in september 2010 door de gemeenteraad
goedgekeurd. Met het gemeentelijk reglement sociaal wonen worden ontwikkelaars en verkavelaars
verplicht om een specifiek percentage sociaal wonen te voorzien in private woonprojecten. Via deze
weg zal het aanbod sociale huisvesting dan ook toenemen.
6 Besluit
De vraag naar en het aanbod aan woningen in Gent speelt zich af in de context van het verder
verdunnen van huishoudens tegelijk met het toenemen van het aantal grote gezinnen, en het
toenemen van het aantal ouderen. Bevolkingsprognoses spreken van een verdere toename van de
47
48
Eigen berekening op basis van cijfers Wonen-Vlaanderen dd 31.12.2012 en Gent in cijfers
Stad Gent, Dienst Wonen
136
bevolking. De nodige extra wooneenheden moeten op maat gemaakt zijn van de diverse
gezinssamenstellingen. Het geplande woningbestand komt in theorie tegemoet aan de geschatte
huishoudenstoename in Gent. Van de geplande woonprojecten situeert zich 2/3 in het centrum en 1/3
in de rand van Gent. Eén derde wordt sociaal aangeboden. Door de economische crisis en de
gewijzigde regelgevingen hebben vele projecten vertraging in de vergunningsverlening en/of
uitvoering. Al bij al is het totale aantal bijkomende vergunde woningen en het aantal bijkomende
gezinnen vrij goed in evenwicht. Wel is er sprake van een verappartementisering die stelselmatig
toeneemt.
Een woning voor iedereen blijft het ultieme doel, maar het woonaanbod kan niet ongebreideld
groeien. Gent behoudt bijvoorbeeld niet alle jonge gezinnen (dertigers met jonge kinderen). Dat staat
in relatie met de hoge instroom van twintigers. Mochten de instromende twintigers van vandaag
allen in de stad blijven en indien dit zou leiden tot een positief migratiesaldo voor de jonge gezinnen
(dertigers), dan is het de vraag of Gent een groeiend geschikt woonaanbod zou kunnen blijven
waarmaken. De ruimte in de stad is niet oneindig. Tegelijkertijd is er de evolutie van een toenemende
studentenbevolking die ook interesse toont in en aanwezig is op de private woonmarkt en ook
gezinswoningen inneemt.
Vastgesteld wordt dat de (on)betaalbaarheid van koopwoningen geen typisch Gents fenomeen is, het
komt voor in alle centrumsteden. Gent maakte op het vlak van prijsstijgingen de laatste jaren een
inhaalbeweging door. Bovendien doet deze prijsstijging zich het sterkst voor in de lagere
prijscategorieën van woningen. Op die manier wordt de problematiek van onbetaalbaar wonen in
Gent scherper aangevoeld dan in vele andere steden.
Gent heeft een woningbestand met een relatief lage kwaliteit in de 19de eeuwse gordel. De algemene
tevredenheid van de Gentenaars ten aanzien van de kwaliteit van hun woning is hoog, maar kent een
significante daling sinds 2006. Aan de kwaliteit van de woonomgeving wordt gewerkt via de
stadsvernieuwingsprojecten. De Stad wil aan de dichtbevolkte 19de-eeuwse gordel meer ademruimte
geven.
Gent kent een relatief grote huurmarkt: ze omvat 47% van de totale Gentse woonmarkt. Ook het
aandeel huishoudens dat een sociale woning huurt is vrij hoog.
Gent vervult een centrumfunctie op het vlak van sociale huisvesting en staat op de tweede plaats als
je de dertien centrumsteden rangschikt op basis van het aandeel huishoudens dat een sociale woning
huurt. De sector sociale huisvesting kampt met diverse knelpunten zoals de trage doorlooptijd van
projecten en een aanzienlijk deel verouderd patrimonium.
Huurders zijn een vrij kwetsbare groep, zeker wanneer het alleenstaande rechthebbenden op het
leefloon of eenverdieners met kinderen betreft. België doet het niet goed op het vlak van de
verschillen tussen huurder en eigenaars: België noteert immers een grote kloof tussen het
armoederisico van deze beiden: voor de huurders bedraagt dit risico 28%, voor de eigenaars 10%.
Een kloof van 18 procentpunten.
137
Focus op mobiliteit
1 De actuele mobiliteitsproblematiek
De hoofdlijnen van de mobiliteitsproblematiek zijn grotendeels in heel Vlaanderen herkenbaar.
Specifiek voor Gent is er door de aanhoudende demografische groei, het toenemend aantal
studenten en het stijgend aantal pendelaars een enorme toename van het aantal verplaatsingen. De
groei van de verplaatsingsbehoeften is eveneens het gevolg van een hoger activiteitenniveau en het
uiteenleggen van functies in de stad en de omliggende regio. Door een sterke groei van de
autoverplaatsingen doordat men eerder geneigd is deze verplaatsingsbehoeften in te vullen met de
auto (o.w.v. hoger comfort, toenemende beschikbaarheid van de auto en slechts beperkte
alternatieven) neemt het aantal congestiepunten toe en is er een toenemend gebruik van
alternatieve (sluip)routes. Op die manier komt het gebruik van de zachtere modi (te voet, fiets,
openbaar vervoer) in het gedrang en komt de leefbaarheid van de woongebieden onder druk te
staan. De draagkracht van de infrastructuur en de omgeving ervan wordt op meerdere plaatsen
overschreden wat leidt tot onveiligheid en verkeersonleefbaarheid.
Een onvoldoende uitgewerkte wegenhiërarchie zorgt voor oneigenlijk gebruik van bepaalde wegen
en een te grote vermenging van verschillende soorten verkeer op een aantal wegen.
Het openbaar vervoer blijft in een moeilijke marktpositie vooral buiten het gebied van de voormalige
parkeerroute in de binnenstad, door problemen op vlak van doorstroming en de beschikbaarheid.
Daarboven komt het uitblijven van hoogwaardige openbaar-vervoerverbindingen op bestaande
lijnen en het ontbreken van essentiële schakels in het openbaarvervoersnetwerk, net als het
ontbreken van een volwaardige P+R-infrastructuur.
Het fietsgebruik is nog te beperkt door de (toch nog) beperkte uitbouw van een gebiedsdekkend
fietsnetwerk, de nog vele gevaarlijke en weinig comfortabele punten, een nog onvoldoende
consistent stallingsbeleid (vooral in de stationsomgevingen) en door de algemene attitude ten
aanzien van het fietsgebruik.
De ruimte voor voetgangers dient nog algemeen verbeterd te worden en lokale knelpuntenmoeten
opgelost worden (Stad Gent, 2012i).
2 Duurzame mobiliteit: STOP-principe
De laatste jaren is er een evolutie merkbaar van’ verkeer’ naar ‘duurzame mobiliteit’. De primaire
aandacht hierbij gaat naar verkeersveiligheid en verkeersleefbaarheid. Het is niet meer het verkeer
dat op de eerste plaats komt, maar het zijn de mensen (Stad Gent, 2010b).
De bedoeling van duurzame mobiliteit is mobiliteit betaalbaar, ecologisch verantwoord, veilig en
rechtvaardig te maken. Duurzame mobiliteit is niet zonder meer tegen de auto gericht, maar wil
verkeersdeelnemers met elkaar verzoenen. Een voorbeeld van een duurzame aanpak is het STOPprincipe (Stappen – Trappen – Openbaar vervoer – Personenwagen) dat stelt dat eerst de aandacht
naar het stappen gaat, dan naar de fiets, vervolgens het openbaar (collectief) vervoer en tenslotte de
auto.
138
Mobiliteit in Gent heeft twee doelgroepen: de Gentenaars zelf – waarover we cijfers hebben in de
Stadsmonitor en het Leefbaarheidsonderzoek – maar ook ‘externe’ personen of ‘Gentgebruikers’.
Een paar voorbeelden hiervan zijn pendelaars, studenten en toeristen.
2.1 ‘Stappen’ - Ruimte voor voetgangers
In 2009 verplaatst 8% van de Gentenaars zich in zijn vrije tijd voornamelijk te voet. Een zelfde
percentage vinden we terug bij de verplaatsingen van en naar het werk en/of de school (Luk Bral, et
al., 2011).
Voor voetgangers vertaalt duurzame mobiliteit zich in:
- Een autoluwe binnenstad met een groot verkeersvrij voetgangersgebied. Na de Kobrawerken
zal Gent over een homogeen en verzorgd voetgangersgebied beschikken. Slechts onder
strikte voorwaarden kan je een vergunning krijgen om te kunnen laden en lossen in het
voetgangersgebied. Toch blijkt dat er nog altijd te veel auto’s door het voetgangersgebied
rijden zonder er een bestemming te hebben: 30% van de auto’s die geregistreerd werden,
waren doorgaand verkeer49.
- Het TAP (Trottoir Actie Plan) Is een antwoord op de vaststelling dat de kwaliteit van de
voetpaden op het grondgebied van Stad Gent is verhoudingsgewijs slechter dan de kwaliteit
van de wegen. Onder dit plan werd inmiddels 22.000 m² stoep 50 heringericht.
Niettegenstaande deze inspanningen is de kwaliteit van de voetpaden er de laatste jaren op
achteruitgaat is gegaan: de degradatie van het openbaar domein is nauwelijks te volgen.
2.2 ‘Trappen’ - Fietsverkeer
In 2009 heeft 87% van de Gentse gezinnen minimum 1 fiets (Luk Bral, et al., 2011).
Door het massale fietsgebruik van de studenten en ook het fietsgebruik van pendelaars van en naar
de stations, heeft Gent de allure van een fietsstad waarbij de fiets alom tegenwoordig is in het
stadsbeeld. Uit het CIVITAS mobiliteitsonderzoek onder de studenten is immers gebleken dat 61,8%
van de studenten hun fiets vaak tot altijd gebruiken om naar de les te gaan. De tellingen aan de
Phoenixonderdoorgang tonen een stijging van het fietsverkeer met 16% tussen 2008 en 201151.
Toch scoort Gent gemiddeld qua fietsgebruik in vergelijking met andere Vlaamse steden (Luk Bral, et
al., 2011) (op zelfde niveau als Antwerpen, duidelijk hoger dan Aalst of Genk, maar ook duidelijk
lager dan Brugge of Turnhout). Die cijfers verwijzen naar het fietsgebruik door de inwoners zelf.
Duurzame mobiliteit vertaalt zich op vlak van fietsgebruik o.a. in:
- Investeren in fietspaden. In 2010 heeft Gent 380 km fietspaden52. De kwaliteit van de
fietspaden is de laatste jaren stabiel gebleven en de streefwaarde op vlak van kwaliteit is
bereikt53.
- Investeren in fietsenstallingen, zowel openbare als stallingen voor privé-gebruik. Aan de
stations neemt het aantal gestalde fietsen duidelijk toe, de meest recent telling54 leverde
bijna 8 000 gestalde fietsen op, tegen 3502 fietsen in 2000. Recente cijfers tonen aan dat het
aantal openbare fietsenstallingen vanaf 2006 toegenomen is met 35%. In 2006 werden er
7104 fietsenstallingen op openbaar domein geteld, in 2011 staan 9600 fietsenstallingen ter
49
Uit het herkomst/bestemmingsonderzoek, georganiseerd door de verkeersonderzoekscel binnen het mobiliteitsbedrijf
Bron: wegendienst
51
Bron: Mobiliteitsbedrijf: jaarlijkse radartellingen van twee weken aan een fietsonderdoorgang aan de Phoenixbrug
52
Bron: Stad Gent - Rumodo
53
Bron: WIS Stad Gent
54
Paasvakantie 2012
50
139
beschikking (fietsenstallingen op NMBS terreinen en privé fietsenstallingen zijn hier niet
meegenomen).
2.3 Het openbaar en collectief vervoer
64% van de Gentse gezinnen beschikt over minimum 1 abonnement op het openbaar vervoer. Het
aandeel gezinnen met minstens 1 abonnement voor het openbaar vervoer is hoog in vergelijking met
de andere Vlaamse centrumsteden (Luk Bral, et al., 2011) . Belangrijke opmerking hierbij is dat de
Stad Gent kinderen tussen 6 en 14 jaar een gratis abonnement aanbiedt voor onbeperkt gebruik van
tram en bus, 12-14 jarigen kunnen daarnaast gratis met de trein pendelen tussen de Gentse
treinstations.
94% van de Gentenaars woont binnen 500 m loopafstand van openbaar vervoer met een
minimumfrequentie (Luk Bral, et al., 2011). Het openbaar vervoer in Gent beschikt over een
uitgebreid netwerk van trams en bussen en zorgt voor een sterke gebiedsdekking.
De stations Gent-Sint-Pieters en Gent Dampoort vervullen een belangrijke verbindingsfunctie. Met
50.500 (telling 2011) instappende reizigers per dag is Gent-Sint-Pieters het belangrijkste station in
Vlaanderen (NMBS, 2012). De twee stations worden complementair ontwikkeld. Gent-Sint-Pieters is
een troef bij het uitbouwen van Gent als kennisstad (de zuidelijke ‘kennispoort’) en de
kantoorontwikkelingen langs de Koningin Fabiolaan. Gent Dampoort situeert zich vlakbij de haven,
de culturele cluster en de Kuip en ligt in een belangrijk woongebied (Stad Gent, 2010b).
Volgens cijfers van De Lijn blijft het aantal passagiers toenemen55 . In 2010 vindt 86% van de
Gentenaars dat er voldoende openbaar vervoer is in de buurt; 90% is tevreden over de afstand tot
bus of tram en 83% is tevreden over de frequentie van het aantal bussen of trams. 27% van de
Gentenaars maakt dagelijks gebruik van het openbaar vervoer. 23% doet dit minstens 1 keer per
week. 7% neemt nooit een bus, tram of trein (Stad Gent, 2010a).
Doorstroming is een van de prioriteiten van de Lijn omdat dit de kwaliteit van het openbaar vervoer
verhoogt. Daarom worden er consequent haltes uitgestulpt. Door deze maatregel moeten bussen
niet meer in bushavens halteren, maar blijven ze op de rijbaan staan. Het gevolg is dat ze niet meer
moeten invoegen in de verkeerstroom en zo vlugger opschieten. Tussen 2007 en 2011 werden er 100
haltes uitgestulpt.
Een verdere zorg bij het openbaar vervoer betreft de aanleg van nieuwe tramlijnen. Snelheid,
comfort en capaciteitsverhoging staan hierbij centraal56. De realisatie van tramverlengingen en
vertramming van buslijnen blijft zeer traag verlopen.
Op het vlak van collectief vervoer is Cambio – het autodeelsysteem - de grootste speler. Cambio is
gestart in 2003 en kent een stijgend aantal gebruikers (momenteel zijn er 60 deelauto’s – verspreid
over 26 ophaalpunten in de stad – en ca 1750 gebruikers)57. Dégage! vzw (DE Gedeelde Autovloot
GEnt)58 is een particulier autodelensysteem met 19 auto’s en meer dan 400 gebruikers in Gent.
Particulier autodelen betekent in dit geval dat enkele auto-eigenaars hun auto door andere mensen
(meestal zonder auto) laten gebruiken tegen een kilometervergoeding.
55
Bron: De Lijn
http://www.belg.be/8114/nieuws/gent-kiest-voor-pegasusplan/
57
Bron: Cambio
58
http://www.degage.be/
56
140
2.4 Druk van koning auto
2.4.1 Autobezit en autogebruik
In 2009 komt de auto er nog altijd uit als belangrijkste vervoersmiddel in de modal split59 bij de
Gentenaars en dit zowel voor vrijetijdsverplaatsingen als voor werk/schoolverplaatsingen. 49,5%
van de Gentenaars verplaatst zich in zijn vrije tijd hoofdzakelijk met de auto. Op de tweede en derde
plaats komen respectievelijk de fiets (22,7%) en het openbaar vervoer (17,7%). Voor de
verplaatsingen naar het werk of de school komt de auto op nummer 1 (44,6% van de Gentenaren
gebruikt dit als belangrijkste vervoermiddel), gevolgd door het openbaar vervoer (26,2%) en de fiets
(18,7%).
In 2010 beschikt een Gents gezin gemiddeld over 1,15 auto. 17% van de gezinnen heeft geen wagen,
56% heeft er één en 27% heeft twee of meer auto’s. Gezinnen uit het centrum hebben gemiddeld
minder auto’s dan gezinnen uit de periferie. Bovendien heeft ongeveer een op vier van de gezinnen
in het centrum geen wagen (Stad Gent, 2010a). Het wagenbezit in Gent, ligt net als in Oostende,
Antwerpen en Leuven lager dan in de andere Vlaamse centrumsteden. (Luk Bral, et al., 2011)
In de 'Sociale Staat van Vlaanderen' staat dat het aantal gezinnen zonder auto hoog is in grote steden
zoals Antwerpen en Gent, terwijl dit minimaal is in de suburbane gemeenten nabij deze grote steden
of in de landelijke gemeenten, waarbij de perifere ligging aanzet tot de aanschaf van zelfs meer dan
één wagen (Verhetsel e.a., 2009). Het hogere aandeel gezinnen zonder auto in de steden tegenover
het hogere aandeel gezinnen met twee of meer auto's in de suburbane gemeenten weerspiegelt ook
de invloed van het inkomen op het autobezit. Onderzoek bevestigt dat autobezit in de eerste plaats
beïnvloed wordt door inkomen en vervolgens pas door de ruimtelijke kenmerken van de woonplaats
(Van Acker & Witlox, 2010)60.
“Meer verkeer kan Gent niet aan. De verkeersknoop leidt tot agressie, frustratie, foutparkeren....”
Dat zegt de verkeerscoördinator van de lokale politie (J. Dillen & Luyten, 2012).Het minste incident
of voorval (evenement, ongeval, dubbel parkeren, laden en lossen op straat, werken aan gebouwen
met impact op straat) zorgt er voor dat het gehele systeem blokkeert. Niet alleen de invalsstraten
naar het stadscentrum staan dan vol, maar er zijn soms gevolgen tot op het hoofdwegennet.61
2.4.2 Kwaliteit van de wegen
Het WIS – Wegen informatie systeem – maakt een inventaris van de oppervlakte en kwaliteit van de
voetpaden, fietspaden en rijwegen. Op basis daarvan wordt een ‘quotering’ berekend. Hierdoor kan
de kwaliteit in een getal relatief worden weergegeven. Hoe lager de score, hoe beter de gemiddelde
kwaliteit. In Tabel 7 valt op dat de kwaliteit van de rijwegen achteruit is gegaan (van quotering 22
naar 24; terwijl 22 de streefwaarde is). Er is dus een inhaalbeweging nodig.
voetpaden
2008
2009
2010
2011
STREEFWAARDE
24
26
27
27
24
59
Modal split is de verdeling van de verplaatsingen over de vervoerwijzen (modaliteiten). Modal split is hier berekend naar
aantal verplaatsingen (kan ook naar aantal afgelegde kilometers).
60
vanop: http://www.serv.be/mora/book-5112/ruimtelijke-verschillen
61
Bron: Mobiliteitsbedrijf Gent
141
fietspaden
14
14
14
14
14
rijwegen
22
24
24
24
22
Tabel 7: Kwaliteitsscore voet-, fietspaden en rijwegen (Bron: Stad Gent – Wegen Informatie Systeem)
2.4.3 Verkeersveiligheid
Het aantal dode en zwaargewonde verkeersslachtoffers ligt in Gent voor 2007-2009 op 9,2 per
10.000 inwoners. Daarmee is Gent samen met Kortrijk en Hasselt bij de steden met het hoogste
aandeel verkeersslachtoffers van alle Vlaamse centrumsteden. Gent had in de periode 1998-2000
gemiddeld een laag aandeel zwaargewonde en dode verkeersslachtoffers (6,4 per 10.000 inwoners).
De laatste jaren is hier echter een stijging vast te stellen. De indicator inzake verkeersslachtoffers is
een cijfer voor de hele gemeente, dat de locatie en het vervoersmiddel niet in beeld brengt (Luk Bral,
et al., 2011).
Het aantal dode en zwaargewonde verkeersslachtoffers bij fietsers per 10.000 inwoners en
hogeschool- en universiteitsstudenten voor de periode 2008-2009 in Gent is 1,1. Dit cijfers ligt rond
het gemiddelde voor de Vlaamse centrumsteden. Tegenover 2004-2005 is er een daling van het
aandeel verkeersslachtoffers bij fietsers van 18%. Voor deze indicator wordt de noemer vermeerderd
met het aantal hogeschool- en universiteitsstudenten omdat zij een belangrijke fietspopulatie zijn in
de steden (Luk Bral, et al., 2011).
2.4.4 Parkeerplaats gezocht
Ook parkeren wordt een probleem in veel facetten. Aan de woonkant zien we in dichte wijken in en
rond het centrum en de 19de-eeuwse gordel dat er meer en meer klachten komen over de moeilijke
parkeersituatie voor bewoners. In 2011 is slechts 53 % van de Gentenaars tevreden met het aanbod
parkeerplaatsen voor bewoners in de buurt (Luk Bral, et al., 2011).
Om tegemoet te komen aan het parkeerprobleem in Gent, zijn er verschillende parkeerregimes
(betalend, blauwe zone, bewonersparkeren) voor ‘on-street’parkeren en daarnaast zijn er 9
parkeergarages, een aantal park&ride locaties en een aantal buurtparkings.
On-street parkeren
Eind 2011 stonden er 950 parkeerautomaten in Gent. Deze bedienden 17.774 betalende
parkeerplaatsen, waarvan 1.506 op en binnen de voormalige parkeerroute in de binnenstad en
16.268 buiten de parkeerroute.
In 2011 telt Gent 29.377 parkeerplaatsen op de openbare weg waar een parkeerregime geldig is. 61%
van de plaatsen vallen onder het regime ‘betalend parkeren’; 35% ligt in een blauwe zone en 4% zijn
voorbehouden voor bewonersparkeren (Stad Gent, 2012g).
142
Evolutie parkeerplaatsen (met parkeerregime)
30000
27500
25000
22500
20000
17500
15000
12500
10000
7500
5000
2500
0
2003
2004
2005
aantal betalende parkeerplaatsen
2006
2007
2008
2009
2010
2011
aantal parkeerplaatsen in de blauwe zone
aantal voorbehouden bewonersplaatsen
Figuur 15: evolutie parkeerplaatsen in Gent (Bron: Stad Gent, Parkeerbedrijf)
Vanaf 1 oktober 2007 kunnen, naast bewoners, ook andere doelgroepen aanspraak maken op een
parkeerkaart met specifieke parkeerfaciliteiten. Het begrip ‘bewonerskaart’ werd hierin verruimd tot
‘parkeerkaart’. Dankzij een wetswijziging62 kunnen gemeenten een parkeerkaart uitreiken voor gelijk
welke doelgroep en overeenkomstig de modaliteiten die zij zelf bepalen in hun reglementen. Zo
kwamen er parkeerkaarten voor autodelen, zorgverstrekkers, marktkramers en veegwagens.
Parkeergarages, P&R, buurtparkings
In Gent zijn er 9 parkeergarages die samen 4436 parkeerplaatsen aanbieden aan de Gentenaars en
hun bezoekers.
Er zijn momenteel 7 P+R locaties die samen 669 parkeerplaatsen aanbieden. De bedoeling van
randstedelijke parkings is de verkeersstroom naar de binnenstad zo veel mogelijk proberen opvangen
en de inzittenden te laten overstappen op openbaar vervoer voor de rest van hun reis. Dit ontlast de
binnenstad gedeeltelijk van autoverkeer, wat de leefbaarheid en uiteindelijk de algemene
bereikbaarheid ten goede komt.
In dichtbevolkte wijken zijn er vaak te weinig parkeerplaatsen beschikbaar. Daar worden dan ook
buurtparkings gecreëerd. Eerst wordt een analyse gemaakt van de soort en intensiteit van de
parkeerdruk in de buurt, de inplantingsmogelijkheden (terrein in eigen bezit, kopen, huren) en de
effecten van parkeerduurbeperkende maatregelen (blauwe zone, betalend parkeren) vooraleer te
starten met de aanleg van een buurtparking. Het is de bedoeling deze buurtparkings zoveel mogelijk
voor te behouden voor houders van een bewonerskaart.
62
Hiermee loste het stadsbestuur haar belofte uit het bestuursakkoord 2007-2012 in om een oplossing uit te werken voor
het parkeerprobleem voor autodelen en zorgverstrekkers. De Stad Gent kreeg, dankzij het Ministerieel Besluit van 9 januari
2007, de kans om dit te doen.
143
Momenteel zijn er 5 buurtparkings aangelegd. In de komende jaren worden extra buurtparkings
aangelegd.
Het Mobiliteitsbedrijf stelde het eerste Gentse Parkeergeleidingssysteem (PGS) in 1997 in dienst en
sindsdien geleidt dit systeem het parkeerverkeer naar de juiste parkeergarage.
In 2011 werd het Parkeergeleidingssysteem volledig vernieuwd en kon de uitbreiding naar een
verkeersgeleidingssysteem (VGS) aangevat worden. Het VGS zal op termijn niet enkel informatie over
het aantal vrije plaatsen in parkeergarages weergeven, maar ook andere parkeergebonden
(verwijzing naar P+R-terreinen, parkings die gesloten zijn,…) en niet-parkeergebonden informatie
(wegwerkzaamheden, evenementen). In een latere fase zal het VGS ook aan dynamische rerouting
van het verkeer gaan doen, waarbij het zelf files en calamiteiten detecteert en alternatieve routes
voorstelt aan de weggebruiker.
3 Besluit
De demografische groei, de stijgende aantrekkingskracht van Gent als studentenstad, het toenemend
aantal pendelaars, een hoger activiteitenniveau en het uiteenleggen van functies in de stad en de
omliggende regio geeft een aanzienlijke toename van het verplaatsingsgedrag en het aantal
verplaatsingen.
Deze verplaatsingen worden nog steeds het meest met de auto gemaakt. Toch zijn er gezinnen die het
zonder auto doen, en dan voornamelijk in het centrum van de stad : 1 op 4 heeft geen eigen wagen
en kiest dus voor een ander vervoermiddel of een ander gebruik (bv. auto delen). Ondanks het lagere
autobezit in het centrum, zijn er net in deze wijk en de 19e eeuwse gordel klachten over moeilijke
parkeersituaties voor bewoners.
Door een sterke groei van de autoverplaatsingen neemt het aantal congestiepunten toe en is er een
toenemend gebruik van alternatieve (sluip)routes. De draagkracht van de infrastructuur en de
omgeving ervan wordt op meerdere plaatsen overschreden wat leidt tot onveiligheid en
verkeersonleefbaarheid, ook voor de zwakkere weggebruiker. Van alle Vlaamse centrumsteden kent
Gent samen met Kortrijk en Hasselt het hoogste aandeel verkeersslachtoffers. De kwaliteit van voet-,
fietspaden en rijwegen is niet optimaal en vraagt een inhaalbeweging.
De allure van Gent als fietsstad is voornamelijk te danken aan de studenten en de pendelaars. De
Gentenaar zelf daarentegen, neemt gemiddeld niet meer dan andere vergelijkbare steden de fiets om
zich te verplaatsen. Het fietsgebruik is nog te beperkt door de (toch nog) beperkte uitbouw van een
gebiedsdekkend fietsnetwerk, de nog vele gevaarlijke en weinig comfortabele verkeersknooppunten,
een nog onvoldoende consistent stallingsbeleid en door de algemene attitude ten aanzien van het
fietsgebruik.
Het openbaar vervoer in Gent beschikt over een uitgebreid netwerk en zorgt voor een sterke
gebiedsdekking. Het openbaar vervoer blijft in een moeilijke marktpositie vooral buiten het gebied
van de voormalige parkeerroute in de binnenstad. Er blijven wel wat problemen op vlak van
doorstroming en de beschikbaarheid. Er ontbreken een aantal essentiële schakels in het
openbaarvervoersnetwerk, alsook een volwaardige P+R-infrastructuur.
144
Met de keuze voor duurzame mobiliteit gaat de primaire aandacht naar verkeersveiligheid en
verkeersleefbaarheid, met als doel alle verkeersdeelnemers te verzoenen en mobiliteit betaalbaar,
duurzaam, ecologisch verantwoord, veilig en rechtvaardig te maken.
145
‘Van peuter tot student’: focus op
kinderopvang en onderwijs
1 Inleidend
Ook al gaat het in een aantal publicaties in dit domein al eens over talenten, doorgaans is kennis de
verhandelde grondstof en het diploma het einddoel in onderwijs. Eender hoe, het leren en
schoolloopbanen tout court, noodzaakt gelijke kansen vanaf het kleuteronderwijs. Met de komst van
de GOK-decreten (2002 en 2005) wordt schoolfinanciering verbonden met de aanwezigheid van
kansarmen in de school en zijn ‘goede mix’ en ‘sociale mix’, of ‘inschrijvingsrecht’, de gebruikte
termen.
Van belang is hier, specifiek voor Gent, de trend van de verjonging: met meer geboortes zijn er ook
meer kinderen: 7.425 0-2jarigen in 2000 en 9.748 0-2jarigen in 2010. En al speelt hier wat emigratie:
de volumes blijven groter dan voorheen en bewegen zich ook cohortegewijs door het onderwijs,
richting lager en secundair onderwijs.
2 Kinderopvang
2.1 Voorschoolse kinderopvang
Gent beschikt over een uitgebouwd netwerk aan kinderopvangvoorzieningen dat nog steeds
uitbreiding neemt. Het totaal aanbod aan opvangplaatsen in kinderdagverblijven en bij
onthaalouders steeg sedert 2006 van 3186 plaatsen naar 4331 plaatsen in 2011. Daarmee is het
tekort van ongeveer 600 plaatsen, dat in 2006 door het Lokaal Overleg Kinderopvang werd
vastgesteld, weggewerkt. Maar, intussen – anno 2012 – zijn er bijkomende plaatsen nodig.
Voornaamste reden daarvoor is dat door een jaarlijkse toename van het aantal geboortes ook het
aantal 0 tot 3-jarigen sedert 2006 voortdurend is gestegen. In 2006 telde Gent 7.559 kinderen tussen
0 en 3 jaar, op 31 december 2011 was dit opgelopen naar 9.797 kinderen. Pas in 2011 tekende zich
sedert lang een stabilisering van het geboortecijfer af.
Het gebruik van de formele kinderopvang is in de voorbije jaren gestegen. Gemiddeld maken in
Vlaanderen nu 62,3 % van de kinderen gebruik van de formele kinderopvang (Kind & Gezin, 2011).
Dit maakt dat er in Gent een potentiële nood is aan opvangplaatsen voor 5.660 kinderen. Wel maken
meer gezinnen deeltijds gebruik van de opvang waardoor van elke opvangplaats gemiddeld door 1,27
kinderen gebruik gemaakt wordt (Stad Gent, 2010d).
De dekkingsgraad berekent de verhouding van het aantal opvangplaatsen t.o.v. het aantal kinderen
tussen 0 en 2 jaar. Momenteel beschikt Gent over een dekkingsgraad van 45% (tegenover 38% in
2006). Een aanzienlijke stijging, maar als we ervan uitgaan dat gemiddeld in Gent ook 62% van de
kinderen gebruik wenst te maken van de formele opvang (zoals het gemiddelde voor Vlaanderen),
dan is er nog een lange weg te gaan.
146
Niet alle bestaande kinderopvangplaatsen zijn even toegankelijk voor alle bevolkingsgroepen. Bij een
groot deel van de zelfstandige opvanginitiatieven worden geen inkomens-gerelateerde
ouderbijdragen gevraagd, waardoor deze te duur zijn voor financieel zwakkere gezinnen. De ‘sociale’
dekkingsgraad63 bedraagt in Gent daardoor slechts 28%.
2.2 Buitenschoolse kinderopvang
Buitenschoolse opvang, soms ook naschoolse opvang genoemd, is een verzamelnaam van alle
professionele kinderopvang, geregeld voor schoolgaande kinderen buiten de schooltijden.
Het toegenomen aantal kinderen dat vanaf 2006 de voorschoolse kinderopvang instroomde heeft
inmiddels de schoolleeftijd bereikt, waardoor zich nu een schrijnend tekort aan plaatsen in
basisscholen (zie stuk Onderwijs) en dus ook in de buitenschoolse opvang manifesteert.
Voor een stad als Gent met een totaal van ongeveer 25.000 leerlingen in het basisonderwijs is het
aanbod aan specifieke buitenschoolse opvang beperkt. Enkel aan het stedelijk net van basisscholen
zijn er structurele initiatieven voor buitenschoolse opvang verbonden, die voornamelijk instaan voor
de opvang van de jongste kinderen. Deze bereiken voor de opvang op schooldagen ongeveer 3600
kinderen, op schoolvakantiedagen gemiddeld 1.500 kinderen.
De overige invulling van de vrijetijd van de kinderen buitenshuis (na de schooltijd, op
woensdagnamiddag en op schoolvakantiedagen) wordt gerealiseerd door de scholen zelf, het
jeugdwerk, culturele en sportverenigingen, zonder dat deze hun activiteitenaanbod als ‘opvang’
wensen te benoemen. Daardoor is het bijzonder complex om de exacte nood en het tekort aan
opvang voor de kinderen tussen 2,5 en 12 jaar exact te becijferen.
Verenigingen die de belangen van sociaal zwakkere gezinnen verdedigen duiden er wel op dat het
vrijetijdsaanbod voor de kinderen vaak financieel niet haalbaar is voor hen.
3 Onderwijs
3.1 Aantrekkingskracht onderwijs versus capaciteitsprobleem
Gent vervult een centrumfunctie op het vlak van hoger en secundair onderwijs. Voor het schooljaar
2010-2011 komt 86% van de studenten hoger onderwijs van buiten Gent (Stad Gent, 2012k). De
inschrijvingsgraad in het gewoon secundair onderwijs is 163%. Dit wil zeggen dat er voor elke 100
jongeren die in Gent wonen en naar het secundair onderwijs gaan er 163 jongeren school lopen in
een secundaire school in Gent. (zie algemeen hoofdstuk – Gent-gebruikers)
Voor het Gentse basisonderwijs is deze inschrijvingsgraad 101% voor het gewoon kleuteronderwijs
en 104% voor het gewoon lager onderwijs (schooljaar 2010-2011) (Bron: Departement Onderwijs en
Vorming – Vlaanderen). Gent vervult dus geen centrumfunctie op vlak van basisonderwijs.
In het basisonderwijs en meer specifiek in het kleuteronderwijs kent Gent een capaciteitsprobleem.
63
De sociale dekkingsgraad geeft een indicatie van de toegankelijkheid van de opvangplaatsen met het oog op
sociale mix en kansengroepen. Het is de verhouding van het aantal opvangplaatsen met een
inkomensgerelateerde ouderbijdrage ten aanzien van het aantal 0-2 jarigen.
147
Tot 2008 is er in Gent het fenomeen van de ‘kamperende ouders’ bij bepaalde ‘populaire’ scholen.
Ouders gingen soms dagen voor het eerste inschrijvingsmoment voor de schoolpoorten kamperen
om zeker een plaats in de school naar keuze te bemachtigen. Om dit te vermijden, is er in Gent sinds
2009 een online aanmeldingssysteem (Meld je aan) waarbij ouders hun kinderen vooraf kunnen
aanmelden voor de school of scholen naar keuze. Dit systeem werkt in drie fasen. Eerst kunnen
broers en zussen van reeds schoolgaande kinderen worden ingeschreven. Daarna wordt in sommige
scholen voorrang geven aan een bepaald contingent GOK of niet-GOK kinderen, om op die manier de
sociale mix te bevorderen. In een derde fase kunnen alle andere kinderen aanmelden. Hierbij geldt
dat bij een teveel aan aanvragen voor een bepaalde school, de voorkeur gaat naar kinderen die het
dichtst bij de school wonen of naar kinderen van wie de ouders dicht bij de school werken.
Ook bij deze nieuwe methode duiken problemen op. De kern van het probleem blijkt een tekort aan
plaatsen in bepaalde wijken. Op niveau van de stad lijkt het op het eerste zicht alsof er voldoende
capaciteit is binnen de scholen om elk kind wonende in Gent een plaats op een school te geven, maar
er is zeker geen overschot.
Tabel 8 toont een dekkingsgraad (dit is het aantal plaatsen per 100 kinderen van het respectievelijke
geboortejaar) van 91,8 voor de instapklas en van 100 voor de eerste kleuterklas voor het schooljaar
2012-2013.
Schooljaar 2012-2013
Instapklas
1ste kleuterklas
2de kleuterklas
3de kleuterklas
Dekkingsgraad
91,8
100,0
105,7
114,1
Tabel 8: Dekkingsgraad kleuteronderwijs schooljaar 2012-2013 - Bron: CAR 2012 - Bevolkingsregister 31/12/2011
De cijfers op wijkniveau (Figuur 16) tonen dat dit minder evident is, in sommige wijken is er een
overschot aan capaciteit, terwijl in andere, een duidelijk tekort is.
De oorzaak van het capaciteitsprobleem ligt in een grote stijging van het aantal geboortes de
afgelopen jaren. (zie hoofdstuk Gentenaars en Gent-gebruikers - stuk 0-2 jarigen)
Vanaf 2004 is er een sterke toename van het aantal geboortes. Deze stijging houdt aan tot 2010. In
2011 is er voor het eerst sinds lange tijd een heel lichte daling van het aantal geboortes. Het aantal
geboortes in 2011 is vergelijkbaar met het aantal van 2009 en nog altijd zeer hoog.
Ondanks de recente inspanningen van de Lokale Taskforce Onderwijs64 om bijkomende plaatsen te
creëren, blijft er een nijpend tekort. De demografische evolutie gaat aan een sneller tempo dan dat
het stedelijk beleid er een oplossing kan voor bieden. Met bijkomende financiële input van de
bovenlokale overheid zet de Lokale Taskforce recent zijn taak verder om voor de volgende
schooljaren genoeg plaatsen te voorzien.
64
een groep die werd opgericht vanuit de verschillende netten om het plaatstekort in het onderwijs op te
lossen
148
Figuur 16: Dekkingsgraad 1ste kleuterklas schooljaar 2012-2013, wijkniveau
3.2 Kwaliteit van het onderwijs
Volgens internationaal vergelijkend onderzoek (PISA 200965) presteren Vlaamse jongeren voor alle
domeinen (leesvaardigheid, wiskunde en wetenschappen) meer dan behoorlijk. In dit onderzoek zijn
ook de eerder klassieke geslachtsverschillen zowel in Vlaanderen als internationaal zichtbaar: meisjes
zijn gemiddeld beter in leesvaardigheid, jongens gemiddeld sterker in wiskunde. Ook tussen
autochtone leerlingen en leerlingen van buitenlandse herkomst bestaat een verschil in prestatie.
Deze verschillen blijven aanwezig nadat de socio-economische thuissituatie van leerlingen in
rekening wordt gebracht (Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2011). Kinderen van allochtone
families (eerste en tweede generatie) presteren aanzienlijk minder goed dan de autochtone tieners.
Uit een vergelijking van de Pisa-resultaten van 2000 en 2009 voor leesvaardigheid blijkt dat het
scoreverschil tussen beide leerlingengroepen met veertig punten is verkleind. Dat komt overeen met
een jaar achterstand. Kinderen van migranten van de eerste generatie blijven bovendien niet meer
steken op de ‘bodemscore’ voor competenties. Desondanks blijft in Vlaanderen de kloof tussen
autochtone leerlingen en allochtone leerlingen van de tweede generatie het grootst van de hele
wereld (Klasse, 2012).
Vanuit Vlaanderen wordt gewerkt aan een grondige hervorming van het secundair onderwijs. Deze
hervorming is opgebouwd rond 2 pijlers. De eerste daarvan betreft het inhoudelijke aspect van het
middelbaar onderwijs (eindtermen die de overheid vastlegt), de tweede de structuur van het
secundair onderwijs.
65
PISA: Programme for International Student Assessment, een internationaal vergelijkend onderzoek
gecoördineerd door de OESO, waarin 15-jarigen worden getest wat betreft leesvaardigheid, wiskunde en
wetenschappen.
149
Zo moet deze hervorming er allereerst voor zorgen dat de sociale ongelijkheid in onze samenleving
niet langer wordt bestendigd en zelfs gereproduceerd wordt door ons onderwijssysteem. Concreet
moeten daarom de resultaten van de zwakst presterende leerlingen opgetrokken worden. Daarnaast
moet ze ook de ongekwalificeerde uitstroom, die momenteel op 15% ligt, terugdringen. Ten derde
moet de reorganisatie remediërend zijn voor de problemen die er vandaag worden ervaren rond
studiekeuze en schoolloopbaan. Vooral de overgang van basisonderwijs naar secundair onderwijs
verdient daarbij bijzondere aandacht. Een vierde werkpunt is het opkrikken van het welbevinden van
leerlingen, met bijkomende aandacht voor het opleiden van leerlingen tot kritische en verantwoorde
burgers.
De hervorming zal vermoedelijk ook een plaats geven aan nieuwe vormen van leren. Digitalisering en
beeldcultuur hebben een grote impact op het maatschappelijk leven. Het onderwijs moet de
mogelijkheden van deze nieuwe leervormen ten volle benutten (Vlaams minister van Onderwijs
Jeugd Gelijke Kansen en Brussel, 2010).
3.3 Ongelijke kansen en problematische schoolloopbanen
3.3.1 Gelijke kansen beleid (Verhaeghe, 2008)
Het GOK-decreet dat sinds 2002 zijn intrede deed in het onderwijs is in de loop der jaren al een
aantal keren aangepast. Zo zijn de criteria om GOK-leerlingen te tellen al een paar keren gewijzigd.
De meest recente definitie (decreet 2005) beschouwt leerlingen als GOK-leerlingen indien ze aan één
van de volgende vijf criteria voldoen, m.n. (1) het gezin ontving in het schooljaar minstens 1
schooltoelage, (2) de moeder is niet in het bezit van een diploma van het secundair onderwijs, (3) het
gezin behoort tot de trekkende bevolking, (4) het kind is geplaatst in het kader van een maatregel
bijzondere jeugdzorg, (5) de thuistaal is niet het Nederlands (TNN).
Zowel het leerlingenaantal als het aantal GOK-leerlingen in het basisonderwijs is de laatste jaren
gestegen. De combinatie van deze 2 evoluties toont echter ook aan dat het aandeel van GOKleerlingen toenam: van 35,6 % in 2002 naar 47,9% in 2009 (basisonderwijs). Belangrijke kanttekening
hier: vanaf 2009 wordt het schooltoelagecriterium gehanteerd, waardoor het aantal criteria op vijf
komt. Het schooltoelagecriterium heeft geleid tot een aanzienlijke stijging van het aantal GOKleerlingen in 2009. Nadien blijft het percentage stabiel.
teldatum
01.02.2002
01.02.2005
01.02.2008
01.02.2009
01.02.2010
01.02.2011
GOK lln
35.61%
39.82%
38.93%
49,85%
49,20%
49,03%
Tabel 9: Evolutie Gok-leerlingen in Gentse scholen (Bron: Lop BaO)
3.3.2 Kleuterparticipatie (Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2011)
Sinds het schooljaar 2007-2008, het ‘Jaar van de Kleuter’, heeft de Vlaamse overheid heel wat
maatregelen genomen om zoveel mogelijk kleuters te laten participeren aan het kleuteronderwijs, de
niet-schoolplichtige leeftijd. Onderzoek toont aan dat deelname aan het kleuteronderwijs een
gunstige invloed heeft op de gelijke onderwijskansen en de slaagkansen van kinderen in hun verdere
schoolloopbaan. Kleuterparticipatie slaat niet alleen op de inschrijving in het kleuteronderwijs, maar
ook op een zo groot en zo regelmatig mogelijke aanwezigheid. Sinds het schooljaar 2009-2010 is een
150
nieuwe toelatingsvoorwaarde tot het gewoon lager onderwijs ingevoerd. Wie op de gebruikelijke
leeftijd in het Nederlandstalig gewoon lager onderwijs wil instappen, moet in het schooljaar vòòr
deze instap voldoende (minimum 220 halve dagen) aanwezig geweest zijn in het Nederlandstalig
kleuteronderwijs. Is dit niet het geval, dan moet er een taalproef Nederlands afgelegd worden.
Op basis van Vlaamse cijfergegevens blijkt vooreerst dat zowel het percentage in het
kleuteronderwijs ingeschreven vijfjarigen (99,1%) als de effectieve aanwezigheid van de ingeschreven
vijfjarigen (97,3%) (zeer) hoog is (schooljaar 2009-2010). (VRIND 2011 p. 67)
Voor de grootsteden Gent en Antwerpen liggen de cijfers van de effectieve aanwezigheid lager dan
het Vlaamse gemiddelde. We moeten hier echter wel rekening houden met de intra-Europese
migratie die zich vooral richting die steden situeert. In de cijfers zitten immers ook anderstalige
nieuwkomers die in de loop van het schooljaar naar Vlaanderen gemigreerd zijn en daardoor niet aan
de vereiste 220 halve dagen kunnen komen.
stad
voldoende halve dagen onvoldoende halve dagen totaal
Antwerpen 5861
94,80%
321
5,20%
6182
Gent
2727
95,00%
143
5,00%
2870
Tabel 10: Aanwezigheid ingeschreven vijfjarigen, Bron: Vlaanderen, Departement Onderwijs en Vorming
Er worden talrijke activiteiten georganiseerd op school voor de 5 jarigen in het kader van de overstap
naar het eerste leerjaar en waarop ouders op uitgenodigd worden: open klasmomenten, film over
schoolactiviteiten, ouder en grootouderontbijt, oudercontact over schoolvorderingen, ...) Ook daar
wordt het belang van regelmatig schoollopen in de verf gezet.
3.3.3
Spijbelen (Luk Bral, et al., 2011) (Steunpunt Leerrecht- & Leerplichtbegeleiding,
2011a, 2011b)
Spijbelen neemt in alle onderwijsniveaus toe. In het voltijds secundair onderwijs zien we een
stijgende trend over de laatste jaren hoewel het er op lijkt dat de hardnekkige spijbelaars (meer dan
30 halve dagen ongewettigd afwezig) stabiliseren. Spijbelgedrag verschilt naar onderwijsvorm.
Jongeren uit het deeltijds beroeps secundair onderwijs spijbelen het meest, gevolgd door jongeren
uit het BSO (voltijds beroeps secundair onderwijs).
stad
Gent
Antwerpen
20062007
1,7
2
20072008
1,7
1,9
20082009
2
2,1
20092010
2,4
2,1
20102011
2,4
2,3
Tabel 11: Spijbelgedrag in het voltijds secundair onderwijs, bron: Stadsmonitor 2011
stad
Gent
Antwerpen
20062007
46,6
22,7
20072008
52,9
25
20082009
44,6
23,5
20092010
47,1
23,3
20102011
49
22,5
Tabel 12: Spijbelgedrag in het deeltijds secundair onderwijs, bron: Stadsmonitor 2011
Ook het basisonderwijs heeft te kampen met spijbelgedrag. Hier zijn het voornamelijk de
opvoedingsverantwoordelijken die de kinderen niet naar school brengen. De meeste kinderen zijn
initieel niet zelf de initiatiefnemers om niet naar school te gaan.
151
stad
Gent
Antwerpen
2009-2010
1,1
0,4
2010-2011
1,2
0,5
Tabel 13: Spijbelgedrag in het lager onderwijs, bron: Stadsmonitor 2011
Het Steunpunt Leerrecht en Leerplichtbegeleiding neemt de opdracht aan om het integraal handelen
in de aanpak van leerrecht en leerplicht te ondersteunen in de Gentse scholen. Dit bevordert de
gekwalificeerde uitstroom.
3.3.4 Schoolse vertraging of zittenblijven (Luk Bral, et al., 2011)
Schoolse vertraging of schoolse achterstand is het aantal leerjaren vertraging dat een leerling
oploopt ten aanzien van het leerjaar waarin hij zich zou bevinden als hij normaal zou vorderen66. Wat
betreft Gent heeft in het vijfde jaar van het lager onderwijs ruim een kwart vertraging opgelopen. Dit
is beduidend hoger dan het Vlaamse gemiddelde en het gemiddelde van de Vlaamse centrumsteden.
Gent
Antwerpen
Vlaams
Gewest
20062007
25,3
31,3
16,5
20072008
26,6
30,5
16,5
20082009
28,6
31,6
17
20092010
28,5
32,1
17,4
2010-2011
27,3
32,4
17,3
Tabel 14: Schoolse vertraging in het lager onderwijs, Bron: Stadsmonitor 2011
In het secundair onderwijs is er geen duidelijke stijgende of dalende trend te zien. Ook hier is het
gemiddelde voor Gent hoger dan het Vlaamse en dat van de Vlaamse centrumsteden. In het
algemeen en technisch secundair onderwijs, merken we na een lichte groei, het laatste jaar opnieuw
een daling. In het beroeps secundair onderwijs is er nog steeds een stijging merkbaar.
Gent
ASO
TSO
BSO
20062007
16,5
48
72,6
20072008
16,2
47,8
71,8
20082009
17,1
50,3
76
20092010
17,8
51,5
72,7
2010-2011
15,6
49,8
75,1
Tabel 15: Schoolse vertraging in het secundair onderwijs, Gent, Bron: Stadsmonitor 2011
3.3.5 Watervaleffect
Het watervaleffect67 is het fenomeen waarbij leerlingen in het secundair onderwijs eerst kiezen voor
de moeilijkste onderwijsvorm of studierichting en na (herhaald) falen gradueel ‘afdalen’ naar een
makkelijker onderwijsvorm. Zo kiezen veel leerlingen eerst voor het algemeen secundair onderwijs
66
Het wordt berekend door een vergelijking tussen het leerjaar waarin de leerling is ingeschreven en het
leerjaar waarin de leerling op grond van zijn geboortejaar bij normale studievordering ingeschreven zou
moeten zijn. Het is niet noodzakelijk een gevolg van zittenblijven, maar kan ook veroorzaakt worden door
bijvoorbeeld verlate instap in het lager onderwijs, ziekte, ... Schoolse vertraging geeft een beeld van de
achterstand die een leerling in zijn totale schoolloopbaan heeft opgelopen.
67
http://taalunieversum.org/onderwijs/termen/term/493/
152
(ASO) ook als dat duidelijk boven hun mogelijkheden ligt. Als dat te zwaar blijkt, schakelen ze over
naar het technisch of beroepsonderwijs. De systematische overstap van een hoger naar een lager
onderwijstype vindt zijn oorzaak in een foutieve perceptie van onderwijskwaliteit, van de
maatschappelijke status van onderwijsvormen en van de mogelijkheden die de verschillende
onderwijsvormen bieden. Nochtans is er een grote vraag van werkgevers naar technisch geschoold
personeel. Het watervalsyndroom is vooral nefast voor de motivatie van scholieren, met vaak
schoolverzuim, schoolmoeheid en jongeren die het onderwijs verlaten zonder diploma als gevolg
(Tracé Brussel vzw, 2012).
3.3.6 Ongekwalificeerde uitstroom
De ongekwalificeerde uitstroom (Luk Bral, et al., 2011) zegt iets over het aandeel leerlingen dat het
diploma secundair onderwijs verlaat zonder diploma. In 2009 heeft 12,0% van de Vlaamse scholieren
die het leerplichtonderwijs achter zich laten geen kwalificatie. Bij de meisjes is dit 9,2%; bij de
jongens is dit een stuk hoger: 14,7% (Van Landeghem & Van Damme, 2011a).68
Het voltijds gewoon beroepsonderwijs weegt zwaar door in het geheel van ongekwalificeerde
uitstroom, maar de kloof tussen jongens en meisjes is veel geringer in het beroepsonderwijs dan in
het geheel. Met andere woorden, het percentage vroege schoolverlaters dat niet afkomstig is uit het
voltijds beroepsonderwijs is belangrijker bij jongens dan bij meisjes. Zo gaat meer dan een op tien
van de mannelijke schoolverlaters weg uit een andere onderwijsvorm dan het BSO (Van Landeghem
& Van Damme, 2011c).
Tot 2009 werd in een jaarlijkse studie van de VDAB alle pas afgestudeerden een jaar lang gevolgd in
hun zoektocht naar een eerste job. Door koppeling met gegevens van het Vlaams departement
onderwijs en Syntra werden alle schoolverlaters opgevolgd, dus ook degenen die zich niet bij VDAB
inschrijven (VDAB, 2012a).
In 2007 hebben 77.900 jongeren de school (secundair en hoger) verlaten, in 2008 waren dit er
76.603. Voor elke groep wordt op het einde van elke maand nagegaan hoeveel schoolverlaters nog
ingeschreven zijn bij VDAB als niet-werkende werkzoekende. Het aandeel nog werkzoekende
schoolverlaters op het totale aantal schoolverlaters is het restpercentage.
De volgende grafiek geeft de evolutie van het restpercentage van de schoolverlaters van 2007 en
2008 op middellange termijn weer. De cohorten van 2007 en 2008 worden respectievelijk vier en
drie jaar opgevolgd tot en met juni 2011(VDAB, 2011).
Grafiek (VDAB, 2011):
68
Cijfers over ongekwalificeerde uitstroom op het stedelijk niveau zijn niet beschikbaar.
153
Voor schoolverlaters zonder diploma secundair onderwijs liggen de kaarten nog veel slechter bij de
start van een loopbaan. Zelfs voor deze laaggeschoolden die in juni 2007 de schoolbank verlieten,
daalt het restpercentage minder sterk dan gemiddeld. Na 1 jaar is iets meer dan 1 op 5 nog
werkzoekend. Begin 2009 wordt zelfs een restpercentage van 29% bereikt. Bij de cohorte van 2008
daalt het restpercentage in de beginmaanden amper, begin 2009 piekt het restpercentage op 37%,
na 1 jaar is 1 op 3 werkzoekend. Op middellange termijn stabiliseert het restpercentage bij
laaggeschoolde schoolverlaters op een hoog niveau.
Grafiek (VDAB, 2011):
3.4 Deelname aan het hoger onderwijs
De deelname aan het hoger onderwijs wordt in sterke mate beïnvloed door het opleidingsniveau van
de moeder. Van de tien leerlingen waarvan de moeder een diploma hoger onderwijs bezit, beginnen
er negen aan het hoger onderwijs. Bij de leerlingen waarvan de moeder midden geschoold is, start
nog ruim twee derde in een hogere opleiding. Laaggeschoolde moeders hebben slechts iets meer
dan vier kansen op tien dat ze hun kinderen in het hoger onderwijs zien beginnen. Het
opleidingsniveau van de moeder is crucialer voor jongens dan voor meisjes.
Daarnaast speelt ook de tewerkstellingssituatie van de ouders een grote rol. De hoogste kans op het
aanvatten van hoger onderwijs vinden we bij de kinderen van werkende moeders, de laagste bij
kinderen van moeders die een ziekte- of invaliditeitsuitkering ontvangen. Jongens stromen
systematisch minder door naar het hoger onderwijs.
154
Van de Gentse scholieren die een diploma secundair onderwijs hebben behaald in het schooljaar
2009-2010 stroomt 68% door naar een bachelor opleiding (academisch of professioneel) in het
volgend academiejaar. Dit zegt echter niets over de slaagkansen in het hoger onderwijs.
(Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2011)
voltijds
gewoon doorstroom
secundair
onderwijs
ASO
92,5%
TSO
59,0%
KSO
67,8%
BSO
11,1%
tot
67,7%
Tabel 16: Doorstroom van secundair onderwijs naar bachelor opleiding, Gent schooljaar 2009-2010 Bron: Datawarehouse
Onderwijs en Vorming
3.5 Aansluiting van onderwijs naar arbeidsmarkt
Een diploma is een belangrijke troef op zoek naar werk. Toch verloopt de aansluiting van het
onderwijs naar de arbeidsmarkt niet altijd even vlot. Onderwijs en arbeidsmarkt zijn nauw
verbonden. Een onvoldoende aansluiting kan aanleiding geven tot mismatches op de arbeidsmarkt.
Daarvan is bijvoorbeeld sprake wanneer teveel jongeren worden opgeleid voor een diploma waar
amper vraag naar is, en er tegelijkertijd sectoren zijn die kampen met structurele tekorten aan
gediplomeerd personeel.
Knelpuntberoepen
Een belangrijke bron voor het beoordelen van de aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt is de jaarlijkse
VDAB studie over de knelpuntberoepen (VDAB, 2012b). De lijst met knelpunten bevat zeer
verscheiden beroepen. De oorzaken van deze knelpunten zijn even divers als de beroepen zelf. De
VDAB maakt onderscheid tussen drie soorten oorzaken: kwantitatief, kwalitatief, en
arbeidsomstandigheden.
Knelpuntberoepen met een kwantitatief probleem
Kwantitatieve tekorten zijn de voornaamste oorzaak voor het grootste deel van de
knelpuntberoepen. Deze tekorten ontstaan door een gebrekkige oriëntatie van jongeren in het
onderwijs en zijn niet op korte termijn te remediëren. Afhankelijk van het door de werkgevers
geëiste studieniveau, bestaan er grote verschillen tussen de verschillende beroepen.
De lijst met beroepen voor hooggeschoolden die een knelpuntberoep zijn omwille van een
kwantitatief tekort is relatief beperkt. Toch bevat deze groep een aantal van de meest hardnekkige
knelpuntberoepen zoals ingenieur en verpleegkundige. Naast deze twee beroepen gaat het ook om
leerkrachten en sommige technici en technisch tekenaars.
Het grootste aantal knelpuntberoepen wordt veroorzaakt door een tekort aan schoolverlaters uit
technische en beroepsgerichte opleidingen in het secundair onderwijs. Technisch tekenaars en
patroontekenaars bevinden zich in deze groep, al eisen werkgevers ondertussen steeds vaker een
bachelordiploma van kandidaten, zeker als het om schoolverlaters gaat. Dezelfde verschuiving naar
hogere diplomavereisten doet zich in mindere mate ook voor bij technisch personeel. De andere
beroepen binnen deze groep (elektricien, insteller-bediener, monteur, loodgieter, lasser,
schrijnwerker, drukker, bakker en gespecialiseerde bouwvakkers) richten zich nog voornamelijk op
secundair onderwijs.
155
Of men zich richt op hooggeschoolden of middengeschoolden, de oorzaak van het probleem blijft
steeds dezelfde. Te weinig jongeren kiezen voor een technisch georiënteerde opleiding. Het tekort
aan leerlingen in de juiste richtingen van het TSO vertaalt zich ook in een tekort aan technisch
onderlegde hooggeschoolden (vooral professionele bachelors en masters).
Knelpuntberoepen met een kwalitatief probleem
De knelpuntberoepen met een kwalitatief probleem omvat zeer diverse beroepen waarvoor er wel
degelijk voldoende kandidaten te vinden zijn. Alleen ontbreekt het bij kandidaten doorgaans aan de
juiste competenties. Kandidaten voor vele bediendenfuncties missen de nodige talenkennis,
technische kennis of kennis van sector en procedures. Voor andere beroepen bestaat er een
overschot aan schoolverlaters uit de juiste studierichting maar met de verkeerde attitude of een
gebrek aan motivatie om het beroep ook effectief uit te oefenen. Eén van de perverse effecten van
het watervalsysteem (cf. supra) is namelijk dat jongeren in studierichtingen terechtkomen hoewel ze
niet de minste ambitie hebben om later het beroep uit te oefenen.
Werkloze schoolverlaters
De VDAB schoolverlatersstudies beantwoordden niet alleen de belangrijke vraag naar de
tewerkstellingskansen die de verschillende studieniveaus bieden (zie hierboven), maar geven ook
zicht op de studierichtingen. De studies gelden nog steeds als een referentiewerk voor iedereen die
een nauwkeurig totaalbeeld van de aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt wil krijgen. De laatste studie
(schoolverlaters 2008) toont de impact van de economische crisis. Het aandeel van de
schoolverlaters dat na 1 jaar werkzoekend is, lag de helft hoger dan in de studie daarvoor
(schoolverlaters 2007).
Figuur 17: Studiegebieden met het grootste aantal schoolverlaters (Vlaanderen, 2008)
Voor het overige laat de studie eenzelfde patroon zien als de jaren daarvoor:
156
Vraag- en aanbod sluiten niet op elkaar aan. Elk jaar komen honderden jongeren op de arbeidsmarkt
met een diploma waarvoor zeer weinig tewerkstellingskansen zijn.
 Studiekeuzes zijn bijzonder eenzijdig. Zo komen bijvoorbeeld 40% van de gediplomeerde
schoolverlaters uit twee (van de 30) studiegebieden: personenzorg en handel.
 Jaarlijks stromen duizenden leerlingen met enkel een diploma algemeen secundair onderwijs uit
het onderwijs die zich totaal onvoorbereid op de arbeidsmarkt aanbieden69 (voetnoot: ongeveer
2 op 3 hebben een (mislukte) poging hebben ondernomen om hoger onderwijs te volgen).
 Er is weinig uitstroom in studierichtingen met goede perspectieven op de arbeidsmarkt zoals
bouw.
Horizontale en verticale aansluiting
De aansluiting onderwijs en arbeidsmarkt stopt evenwel niet bij het vinden van een (eerste) job.
Hierbij worden twee soorten mismatch tussen onderwijs en arbeidsmarkt onderscheiden de verticale
en horizontale.
De verticale mismatch is de problematiek van over- en onderscholing. Er is een verticale mismatch als
het onderwijsniveau – gemeten in het aantal jaren scholing of het niveau van het diploma – niet
overeenstemt met het niveau van de baan die je uitoefent. Zo kan een persoon overgeschoold zijn
(te hoge kwalificaties voor de job) of ondergeschoold (te lage kwalificaties voor de job). Verticale
mismatch zegt iets over het over- en onderaanbod van een bepaald opleidingsniveau. Beleidsmatig
is de studie hiervan interessant voor het beoordelen van over- of onderinvestering in scholing.
Horizontale of inhoudelijke mismatch heeft betrekking op de discrepantie tussen het domein van de
opleiding en het domein van de job. Horizontale mismatch moet gezien worden in een context van
een over- of onderaanbod van afgestudeerden uit een bepaalde onderwijsrichting. Indien er te veel
schoolverlaters zijn in een bepaalde richting in vergelijking met de vraag, vinden de meesten geen
werk in hun discipline, tenzij misschien diegenen met de meeste capaciteiten en de hoogste graden,
of diegenen met geluk of desnoods een ‘lange arm’. De meerderheid zal dan genoegen moeten
nemen met een betrekking op onbekend terrein, of zal helemaal niet aan de bak komen.
Het tegengestelde komt ook voor: er zijn richtingen waaruit te weinig jongeren afstuderen om aan de
vraag te kunnen voldoen. Dit zijn de zogenaamde knelpuntberoepen, bijvoorbeeld
onderhoudsmechaniekers of technici, zoals terug te vinden is in jaarlijkse lijsten van de VDAB. Het
probleem van aanbodoverschot en -tekort speelt vooral een rol bij onderwijsrichtingen en beroepen
waarin specifieke competenties primeren.
Hier is de link met de Gentse stedelijke realiteit relevant en de arbeidsmarktparadox waar “tegelijk
veel werklozen zijn en veel niet-ingevulde jobs”. Ter verklaring hiervan wordt de theorie van het
menselijk kapitaal ingeroepen. Het niet ruimen van de arbeidsmarkt is het gevolg van de discrepantie
of “mismatch” tussen aangeboden en gevraagde competenties. Naast oningevulde vacatures leidt dit
ook tot een verdringingseffect van laaggeschoolden door hogergeschoolden. Hier ligt de oorsprong
van kritiek op het onderwijssysteem en van de bloei die het onderzoek naar mismatch sedert de
jaren negentig kent. Vooral de problematiek van over- en onderscholing (verticale mismatch) krijgt
de aandacht. Meer en meer echter worden onevenwichten niet zozeer bepaald door verschillen in
69
Nogal wat ASO’ers besluiten om na hun secundair onderwijs verder te studeren in het buitenland. Voor het
departement Onderwijs zijn zij schoolverlaters omdat ze niet meer ingeschreven zijn in een Vlaamse
onderwijsinstelling. Aangezien ook VDAB ze niet terugvindt in de werkzoekendenbestanden worden ze
verkeerdelijk als schoolverlaters die niet meer werkzoekend zijn gecatalogeerd. Met de gegevens waarover we
beschikken kunnen we stellen dat het aandeel werkzoekenden zoals weergegeven (14,1%) een onderschatting
is. Mogelijk is het werkelijke aandeel werkzoekenden na een jaar twee procentpunten hoger (16,6%). Blz. 28.
157
onderwijsniveau maar door inhoudelijke verschillen in aangeboden en gevraagde specialismen
(horizontale mismatch).Dergelijke onevenwichten zouden in een stedelijke context kunnen worden
geïdentificeerd met als doel een betere aansluiting op de arbeidsmarkt. (Humblet, 2007)
3.6 Levenslang leren
De Stadsmonitor 2011 levert materiaal over het aandeel van de niet-studerende bevolking dat
leeractiviteiten onderneemt. In alle centrumsteden geldt een duidelijk verband tussen permanente
vorming en leeftijd, opleiding en geslacht. Vooral mannen, inwoners onder de 55 jaar en hoger
opgeleiden nemen hieraan deel. In het geval van zelfstudie zijn persoonlijke of sociale redenen de
belangrijkste motivatie.
Bij opleidingen buiten het reguliere onderwijssysteem (avondcursussen, VDAB-cursussen, seminaries,
conferenties …) ligt de motivatie even vaak bij het (huidige of toekomstige) werk als bij persoonlijke
redenen.
In Gent heeft 50,5% van de niet-studerende bevolking leeractiviteiten ondernomen, wat een stijging
is ten opzichte van de vorige meting maar een gemiddelde is voor de centrumsteden. Algemeen
nemen deze leeractiviteiten in meer dan de helft van de gevallen niet meer dan vijf volle dagen per
jaar in beslag. (Luk Bral, et al., 2011)
4 Besluit
Het in 2006 gesignaleerde tekort aan voorschoolse kinderopvangplaatsen is een gevolg van een ware
geboorte-golf in Gent die anno 2012 nog niet is gestopt: er zijn 31% meer 0-2jarigen in 2012 dan in
2000. Dit toegenomen aantal kinderen stroomt intussen het basisonderwijs en de buitenschoolse
opvang in, waardoor een omvangrijk tekort aan plaatsen ook hier duidelijk wordt. Deze krapte speelt
in de periode 2010-2012 vooral in het kleuteronderwijs, de inspanningen van de Lokale Taskforce
Onderwijs om bijkomende plaatsen te creëren ten spijt. Prognoses wijzen voor de eerste jaren nog
niet op een kentering.
De kwaliteit van het onderwijs in Vlaanderen is nog steeds hoog. Dat blijkt uit internationaal
vergelijkend onderzoek bij bv. 15-jarigen en hun scores op de domeinen leesvaardigheid, wiskunde en
wetenschappen. Voorts blijkt dat de kloof tussen allochtone en autochtone leerlingen verkleint
(tussen 2000 en 2009), maar dat tegelijk, de kloof tussen autochtone 15-jarigen en hun
leeftijdsgenoten van allochtone (tweede generatie) afkomst het grootst is in Vlaanderen. De
aangekondigde hervorming voor het secundair onderwijs wil er voor zorgen dat de sociale
ongelijkheid in de samenleving niet meer wordt bestendigd door het onderwijssysteem.
De GOK-decreten, met de koppeling van schoolfinanciering aan de aanwezigheid van GOK-leerlingen,
hebben de leerlingen uit kansengroepen zichtbaar gemaakt en ondersteund. Een andere maatregel is
de nieuwe toelatingsvoorwaarde (2009-2010) tot het Nederlandstalig lager onderwijs (minimum 220
halve dagen aanwezig in het Nederlandstalig kleuteronderwijs in het voorafgaande schooljaar) die de
kleuterparticipatie heeft verhoogd. Deelname aan kleuteronderwijs heeft immers een gunstige
invloed op gelijke onderwijskansen en op de slaagkansen in de verdere schoolloopbaan.
Dat er ook in Gent nog een weg te gaan is zeggen volgende evoluties: spijbelgedrag in het Gents
voltijds secundair onderwijs neemt in alle onderwijsvormen toe, maar is qua volume het grootst in het
BSO. Schoolse vertraging is hoog, al van in het vijfde leerjaar heeft ruim een kwart reeds vertraging
opgelopen.
158
Een ander kenmerk van het Gentse secundair onderwijs is de duidelijke centrumfunctie: voor elke 100
jongeren die in Gent wonen en naar het secundair onderwijs gaan, zijn er 163 die schoollopen in een
Gentse secundaire school.
Na de leerplicht is er de doorstroming naar hoger onderwijs of de aansluiting naar de arbeidsmarkt.
Hoewel er geen Gentse cijfers zijn is een eerste pijnpunt hier de ongekwalificeerde uitstroom: in 2009
heeft 12% van de Vlaamse scholieren die het leerplichtonderwijs verlaten geen kwalificatie. Voor de
Gentse scholieren die een diploma secundair onderwijs hebben behaald (2009-2010) stroomt 68%
door naar hoger onderwijs (wat op zich niets zegt over slaagkansen). Gent is een echte
studentenstad, met 67.000 studenten (2010-2011).
159
Focus op economie en werk
1 Kredietcrisis en eurocrisis: onzekere tijden
Tot en met 2007 kende Europa relatief voorspoedige jaren (Studiedienst van de Vlaamse Regering,
2011). Er kondigde zich in 2008 een kredietcrisis aan, die gevolgd werd door een eurocrisis waardoor
men van een recessie kan spreken.
De aanzet van deze crisis laat zich in 2007 tekenen in de VS waar de stijging van de rente leidde tot
een vastgoed zeepbel. De VS kende sinds jaren een lage rentepolitiek, waardoor meer en meer
gezinnen, ook met twijfelachtige kredietwaardigheid, een hypotheeklening namen. Bankiers zagen er
geen graten in omdat de woningprijzen bleven stijgen. Het bleef niet duren. Door de stijging van de
rente, kregen meer en meer Amerikaanse gezinnen moeilijkheden om hun hypotheek af te lossen.
Woningen werden in beslag genomen, vastgoedprijzen kelderden en daarenboven bleken een aantal
complexe financiële producten (ondermeer herverpakte leningen) hun kredietwaardigheid te
verliezen. (Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2009b). De aanleiding van de kredietcrisis is een
feit.
Al snel bleek dat deze gebeurtenissen zich niet tot de VS beperkten. Als gevolg van de sterke
verbondenheid tussen de internationale financiële markten raakten banken in Europa en Azië in de
loop van 2008 ook in financiële moeilijkheden. Ook in deze werelddelen kelderden de beurskoersen
vervolgens met ongekende snelheid. (euobserver.com in europa-nu.nl)
De ontwikkelingen bedreigen al snel het ongestoord functioneren van het internationale financiële
systeem, en ingrijpen van nagenoeg alle centrale banken bleek noodzakelijk. Vanaf oktober 2008
namen diverse overheden op grote schaal rechtstreeks deel in het risicodragend kapitaal van banken.
(Delarue & Seynaeve, 2010)
In november 2008 was er voor het eerst sprake van een recessie in de eurozone. In het vierde
kwartaal van 2008 kromp de Europese economie gemiddeld met 1,2 procent, in het eerste kwartaal
van 2009 zelfs met 2,8 procent. (EuropaNU, 2012)
Toen in 2009 de Europese economie weer langzaam aantrok, ontstond in Griekenland een nieuwe
crisis: de eurocrisis. In de loop van 2010 neemt het vertrouwen in de euro af omdat meerdere
eurolanden blijken te kampen met grote tekorten op hun begroting en met flinke staatsschulden.
Vooral landen in Zuid –Europa en Ierland hebben grote financiële problemen. De crisis in de
eurozone raakt steeds dieper en breder vertakt, en is meer dan een Europese schuldencrisis. Het
gaat over de structurele handicaps waarmee de Europese monetaire unie van bij de aanvang
opgezadeld zit (ontbreken van een politieke unie, gebrek aan flexibele markten), over de situatie van
de banken (onvoldoende gekapitaliseerd, te groot voor hun moederland), over de toestand van de
openbare financiën, over het gebrek aan internationaal concurrentievermogen van de
ondernemingen, en over het geleidelijke verlies aan geloofwaardigheid van de Europese Unie zelf. De
eurocrisis is een systeemcrisis met verstrekkende maatschappelijke gevolgen. Wat ook zorgt voor
grote onzekerheid over de economische vooruitzichten en onderstaande analyses.
160
2 Kenniseconomie: ook de industrie is van groot belang voor de
kenniseconomie
2.1 Economische hoofdsectoren: industrie als spil van werkgelegenheid
Onder de Vlaamse centrumsteden valt de omvang van Antwerpen en Gent duidelijk op: zowel het
aantal banen als het aantal werkende inwoners ligt in deze twee steden veel hoger dan in de overige
steden. Antwerpen (283.268 in 2010) en Gent (170.249) zijn samen goed voor bijna een zesde van
alle jobs in het Vlaamse Gewest (2.765.019).
Steden kunnen sterk van elkaar verschillen: Zo heeft Gent in vergelijking met de andere
provinciehoofdsteden veel industrie en weinig commerciële diensten, Antwerpen heeft veel
commerciële diensten en weinig niet-commerciële diensten, en Leuven veel niet-commerciële
diensten en weinig industrie (zie figuur 1).
Het belang van de industrie in Gent is te danken aan de centrale plaats van de Haven van Gent. Zeker
in vergelijking met de Haven van Antwerpen valt een groot deel van de Haven van Gent binnen de
gemeentegrenzen. Een jaarlijks rapport van de Nationale Bank van België (Nationale Bank van België,
2011), brengt de directe en indirecte werkgelegenheid van zeehavens in beeld (2004-2009). In 2009
zorgde de Haven van Gent voor 26.733 directe jobs en 38.537 indirecte jobs.
Van de directe jobs waren 19.661 (of 74%) industriële jobs (voornamelijk metaal 22% en voertuigen
30%). Ter vergelijking: het aandeel van industriële jobs in de Haven van Antwerpen was 38% (vooral
chemie 17%), in Oostende 43% (vooral metaal 26%), in Zeebrugge 20% (vooral elektronica 5%). Het
indirect werkgelegenheidseffect van de industriële Haven van Gent is hoog, de verhouding indirect
en directe jobs was 1,44 in 2009. Ter vergelijking, dezelfde vermenigvuldigingsfactor voor de Haven
van Antwerpen was 1,39, voor Zeebrugge 1,34, voor Oostende slechts 0,98. De hoge directe en
indirecte jobeffecten wijzen op een sterke industriële haven.
De Gentse industrie omvat niet alleen watergebonden activiteiten, ook buiten de haven excelleren
industriële bedrijven. Het gaat ook niet enkel over metaal en automobiel. Er zijn ook biotech,
energie, voeding, …... Dit succes is niet alleen te danken aan de kennis die nodig is om deze
producten te bedenken. Minstens zo belangrijk is het hoogwaardige toelevernetwerk dat in staat is
deze ook daadwerkelijk vakkundig te maken. Het aandeel van de industrie in de Gentse
werkgelegenheid daalt gestaag: van 21% in 2006 naar 19% in 2010. Maar op grond van kale statistiek
is de industrie nog steeds een belangrijke hoofdsector voor de Gentse economie. En die statistiek
doet de waarheid niet helemaal recht. In de eerste plaats besteden industriële bedrijven veel niet
sectoreigen werkzaamheden uit. Waar vroeger de (eigen) schoonmaak als industriële omzet werd
geclassificeerd, telt die van de ingehuurde facilitaire dienstverlening niet meer als zodanig mee.
Daarnaast zijn de multipliereffecten van de industrie heel groot. Die komen niet alleen bij de
groothandel, opslag, vervoer of verkopers van intermediaire goederen terecht, maar ook bij de
zakelijke dienstverlening als technisch ontwerp, accountancy, advocatuur en financiële
dienstverlening. Deze sectoren kunnen alleen maar bloeien als bedrijven in sectoren als de industrie
goede zaken doen.
161
Figuur 1. Totale werkgelegenheid naar hoofdsector in steden (2010)
Bron: Vlaamse Arbeidsrekening, Steunpunt WSE.
De industrie is overigens ook van groot belang voor de toekomst van de Gentse kenniseconomie. Het
overgrote deel van de bedrijfsuitgaven aan onderzoek en ontwikkeling (O&O) komt voor rekening
van de industrie. De dienstverlenende sector blijft daar ver bij achter. Van de totale
productiviteitsstijging komt een groot deel op het conto van de industrie. De uitstoot van
werknemers die in de industrie al jaren zichtbaar is, is niet het gevolg van een dalende productie,
maar van een stijgende productiviteit. Velen zien de neergang van de werkgelegenheid in de
industrie als onvermijdelijk en houden zich vast aan de gedachte dat het voldoende is om de regie
van de industrie (O&O, design en marketing) in eigen land te houden. Deze zogenoemde kop-staarttheorie sluit aan bij de prettige gedachte dat het toevallig ook mooi past, omdat Gent op weg is naar
een economie, waarbij geen (extra) plaats meer is voor fabricage. Hier wordt echter een strategische
denkfout begaan die onze economie duur kan komen te staan. Het is een illusie te denken dat de
economische kracht van landen als China en India ons de ruimte zullen geven een exclusief
kenniseiland te vormen, en zich vervolgens tevreden zullen stellen met het door ons uitbestede
maakwerk. Bekijken we het fenomeen op wereldschaal, dan zien we dat de voorbije decennia vele
internationale bedrijven met hun productiebedrijven ook aanzienlijke delen van de O&O en
marketing mee hebben laten vertrekken. Het draagvlak van de zo gewenste kenniseconomie kan
zwaar worden aangetast. Er is dus alles aan gelegen om de economische (kennis)basis in Gent te
behouden.
In vergelijking met andere steden heeft Gent zeer weinig commerciële diensten. Zeker als we er
rekening mee houden dat een niet onbelangrijk deel gericht is op de industriële haven. In principe
kan Gent nog een bijzonder groot groeipotentieel in de tertiaire sector hebben. De hoge loonkost in
België is evenwel een enorme handicap voor een verdere omschakeling van een productie- naar een
diensteneconomie. Andere steden en België in zijn geheel zijn al langer bezig met die omschakeling.
Heel wat productiebedrijven hebben ons land verlaten, de overblijvende concurreren op
162
wereldschaal. Maar in een diensteneconomie ligt het aandeel van de salariskosten in de totale
kosten een stuk hoger. In een productieomgeving weegt het aandeel van machines en materieel
zwaarder door. Het nadeel van de hoge salariskosten vormt een serieuze bedreiging voor de
competitiviteit van België in een geglobaliseerde diensteneconomie70 en vermindert een belangrijk
deel van het groeipotentieel voor tertiaire sector 71.
2.2 Werkgelegenheid en groei: ondanks de hoofdstructuur scoort
jobcreatie goed
De werkgelegenheid in steden en gemeenten is mee bepalend voor de gemeentelijke werkzaamheid
en werkloosheid (zie verder). Met de omvang van de stedelijke werkgelegenheid en de jobratio72 (of
werkgelegenheidsgraad, d.i. het aantal jobs per honderd inwoners op arbeidsleeftijd) onderscheiden
de steden zich wellicht het sterkst van de overige gemeenten (zie figuur 2). Antwerpen en Gent
voeren dan wel de kop aan voor wat betreft het aantal jobs. Dit betekent echter niet dat zij ook de
hoogste jobratio’s laten noteren. Van de provinciehoofdsteden kent Leuven de hoogste jobratio, op
de voet gevolgd door Hasselt. Van de provinciehoofdsteden laat enkel Brugge een duidelijke stijging
zien.
Zetten we de jobratio van Gent af tegenover het Vlaamse gemiddelde, dan zien we een negatieve
evolutie: de Gentse werkgelegenheid stijgt minder snel dan de Vlaamse. De jobratio vergelijkt
immers de werkgelegenheid met de bevolking (op beroepsactieve leeftijd). We moeten constateren
dat deze niet (meer) met elkaar in de pas lopen. Steden in het algemeen en Gent in het bijzonder,
kregen te maken met een toenemende bevolking. Het verschil in bevolkingsgroei en
werkgelegenheidsgroei wordt groter, de jobratio komt onder druk, en daarmee stijgt ook de kans op
een hogere werkloosheid.
70
PwC onderzocht in ‘Key Trends in Human Capital’ het investeringsrendement op menselijk kapitaal. Voor een periode van
6 jaar (2005-2010) werden de financiële cijfers en sociale balansen van 620 Belgische bedrijven vergeleken met een
steekproef van ruim 10.000 bedrijven in Europa (uitgezonderd financiële instellingen, interim kantoren en nonprofitorganisaties). Met een mediaan van 239.000 euro omzet per voltijds equivalent (VTE), voert België de ranglijst van
meest productieve landen aan. Qua winst per voltijds equivalent zakt ons land naar een derde plaats: 9.100 euro per VTE
(mediaan). Kijkt men naar het rendement op het menselijk kapitaal dan scoort België heel wat minder hoog. De hoge
salariskosten zijn hier een deel van de verklaring, maar ook andere kosten zoals gebouwen en infrastructuur, ICT, productie
en energie. België heeft hier een aandeel van het loon in de totale kosten steeg van 22 naar 24 procent tussen 2005 en
2010 (+11,4%). Het aandeel van de salariskosten in de omzet nam met 11% toe tot 23%.
71
Economische activiteiten kunnen een zuiver lokaal karakter hebben (persoonlijke dienstverlening of detailhandel
bijvoorbeeld), of een meer internationaal karakter (banken en verzekeringen bijvoorbeeld). Daarnaast bestaat er een
onderverdeling tussen creërende sectoren en ondersteunende sectoren, die grotendeels bestaan dankzij de creërende
(boekhouding of bedrijfscatering bijvoorbeeld). De maaksectoren bezitten zowel een internationaal als creërend karakter
en zijn cruciaal om de aansluiting met de wereldeconomie niet te missen. Deze maaksectoren vallen grotendeels samen
met de secundaire sector, maar bijvoorbeeld ook tertiaire sectoren als software ontwikkeling en media kunnen onder deze
noemer vallen. (Noels, 2008)
72
= het aantal jobs per 100 inwoners op arbeidsleeftijd (15-64 jaar)
= 100 x (aantal jobs / inwoners 15-64 jaar )
163
Figuur 2. Jobratio’s in steden (2006-2009)
120
110
100
Antwerpen
Hasselt
Gent
90
Leuven
Brugge
80
Vlaams Gewest
70
60
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Bron: Vlaamse Arbeidsrekening, Steunpunt WSE.
Voor het verder evalueren van de stedelijke werkgelegenheidsgroei is het belangrijk te kijken naar
verschillen in de (hoofd)sectorstructuur. De gemiddelde (Vlaamse) groeicijfers van de vier
hoofdsectoren verschillen onderling en over de verschillende (crisis)jaren sterk: in 2008: -6,7% in de
primaire sector73, +0,6% secundair, +2,4% tertiair en 3,0% quartair; in 2009 -1,1% primair, -3,1%
secundair, -0,1% tertiair en +2,7% quartair; in 2010 -2,0% primair, -2,0% secundair, -0,4% tertiair en
+0,4% quartair. Enkel de quartaire sectoren kende over alle jaren een groei. De secundaire sector
kende enkel nog een groei in 2008. Het zal duidelijk zijn dat onder de provinciesteden Leuven met
haar grote niet commerciële dienstensector een sterk voordeel heeft, en bijvoorbeeld Gent met haar
grote secundaire sector een sterke handicap.
In plaats van het totale groeicijfer van de steden te vergelijken met het totale Vlaamse groeicijfer
(+2,0% in 2008, +0,0% in 2009 en +0,9% in 2010, zoals in feite gebeurt in de jobratio), kunnen we de
sectorale groeicijfers van de steden vergelijken met de Vlaamse sectorale groeicijfers (zie figuur 3).
73
De primaire sector is de economische sector die grondstoffen en voedsel levert. De verwerking gebeurt in de secundaire
sector. De tertiaire sector is de economische sector waarin bedrijven met de verkoop van hun goederen of diensten winst
willen maken. De quartaire sector is de economische sector van de niet-commerciële gesubsidieerde en of collectief
gefinancierde dienstverlening. zonder winstoogmerk.
164
Figuur 3. Groei (en krimp) in steden
Bron: Vlaamse Arbeidsrekening, Steunpunt WSE (eigen berekeningen).
De grafiek voor 2008 is relatief eenvoudig te lezen: we kunnen de kolommen bekijken als buisjes: de
hoogte van de buisjes is de groei die zou gerealiseerd zijn als de stad de gemiddelde Vlaamse
sectorale groeicijfers haalde. We zien dat voornamelijk Antwerpen en Leuven onderpresteerden: hun
gerealiseerde groei was nauwelijks de helft van wat op basis van hun stedelijke sectorstructuur en de
Vlaamse sectorgemiddelden mocht verwacht worden. Enkel Hasselt presteerde beter dan
Vlaanderen: de gerealiseerde groei was (een weinig) hoger dan wat op basis van haar stedelijke
sectorstructuur en de Vlaamse sectorgemiddelden mocht verwacht worden.
De grafiek voor 2009 kan op een gelijksoortige manier gelezen worden: opnieuw is de hoogte van de
buisjes (vanaf de nullijn) de groei die zou gerealiseerd zijn als de stad de gemiddelde Vlaamse
sectorale groeicijfers gehaald zou hebben. Antwerpen en Brugge hadden in dit crisisjaar echter af te
rekenen met een werkgelegenheidskrimp (van respectievelijk -1.587 en -389 jobs). Gent echter
realiseerde een groei van +864 jobs, zeer goed in vergelijking met Vlaanderen, en ook nog goed op
basis van wat van haar sectorstructuur en de Vlaamse sectorgemiddelden mocht verwacht worden.
Eenzelfde patroon zet zich verder door in 2010: een nettogroei van +2.786, waarvan + 1.355 bovenop
hetgeen op basis van haar sectorstructuur en de Vlaamse sectorgemiddelden mocht verwacht
worden. Enkel Leuven deed het nog beter.
Jaarlijkse cijfers over de netto-evolutie van het aantal jobs zijn saldi en geven een globaal beeld van
de richting waarin de economie en de economische hoofdstructuur evolueert.
Elk jaar breiden bedrijven hun personeelsbestand uit (zie ook snelle groeiers hieronder), andere
krimpen het in; elk jaar gaan talrijke nieuwe werkgevers van start, terwijl andere hun activiteiten
165
stopzetten. Het aantal nieuwe jobs dat op die manier wordt gecreëerd en het aantal bestaande jobs
dat wordt vernietigd, vormen samen een veelvoud van de geobserveerde netto-evolutie van de
werkgelegenheid (Vermandere, Geurts, & Struyven, 2012).
Het proces van creatie en destructie wordt beïnvloed door externe factoren zoals technologische
vooruitgang, globalisering, demografische evoluties en financiële crisissen. Maar ook los van deze
exogene elementen vinden jobcreatie en -destructie onverminderd plaats. We kunnen niets anders
dan vaststellen dat alle sectoren en zowel bij kleine als grote ondernemingen, jobcreatie en destructie hand in hand gaan. Deze dynamiek brengt elk jaar een enorme verschuiving op gang van
werkgelegenheid van het ene bedrijf naar het andere, en dit is niet zichtbaar in de klassieke
werkgelegenheidsstatistieken (Goos & Salomons, 2010).
3 Concurrentievermogen: gemengde signalen
Omwille van de globalisering van de economie en de steeds toenemende turbulentie van de
economische omgeving is een duurzame economische ontwikkeling in de eerste plaats afhankelijk
van een voortdurende transformatie van het economische weefsel. Deze transformatie moet ervoor
zorgen dat veel meer bedrijven openstaan voor vernieuwingen, permanent bijleren en zich flexibel
kunnen aanpassen aan de steeds veranderende omstandigheden op lokale, maar vooral
internationale markten. Belangrijke hefbomen hierbij zijn (het bevorderen van) ondernemerschap en
innovatie.
3.1
Ondernemerschap: nood aan doorgroeiers
Figuur 4. Ondernemingsratio’s in steden (2006-2009)
13
12
Antwerpen
11
Hasselt
Gent
Leuven
10
Brugge
Vlaams Gewest
9
8
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Bronnen: Vlaamse Arbeidsrekening, Steunpunt WSE en Lokale Statistieken, SVR.
166
Het ondernemerschap van een regio kan gemeten worden door het aantal BTW-plichtigen
(natuurlijke personen en rechtspersonen) te relateren aan het aantal inwoners op arbeidsleeftijd
(figuur 4). Het valt op dat het ondernemerschap stijgt en dat (het niveau van) ondernemerschap in de
grootsteden Antwerpen en Gent weinig verschilt van het Vlaamse gemiddelde.
Willen we de economische groei en de tewerkstelling in de toekomst op een aanvaardbaar peil
houden dan is niet alleen van belang dat meer mensen ondernemend worden, maar vooral dat meer
ondernemers hun zaak kunnen uitbreiden tot een succesvolle en groeiende onderneming. Iemand
wordt eerst ondernemer en daarna pas werkgever - nooit andersom. Om deze vorm van
ondernemerschap te meten kan gekeken worden naar de aanwezigheid van bedrijfsvestigingen:
bedrijven, bedrijfs- of productie-eenheden met personeel die in de regio zijn gevestigd. Bij
ondernemingen met meerdere vestigingen gaat het hierbij dus over de verschillende
vestigingseenheden afzonderlijk, en niet over de onderneming in haar geheel (zie figuur 5). Deze
vestigingsratio’s vertonen een ander patroon dan de ondernemingsratio’s: Waar de
ondernemingsratio’s in de grootsteden op het zelfde niveau zitten als het Vlaamse gemiddelde, zijn
de vestigingsratio’s in (groot)steden beduidend hoger. Integenstelling tot de ondernemingsratio’s,
stijgen de vestigingsratio’s nauwelijks.’ In de grootsteden dalen ze zelfs. Als we de
ondernemerschapsindicatoren voor Gent afzetten tegenover het Vlaamse gemiddelde, dan zien we
een negatieve evolutie, zeker na 2007 (mogelijk versterkt door de crisis).
Figuur 5. Vestigingsratio’s in steden (2006-2008)
7
6
Antwerpen
Hasselt
Gent
5
Leuven
Brugge
Vlaams Gewest
4
3
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Bron: Vlaamse Arbeidsrekening, Steunpunt WSE.
De cijfers van de vestigingsratio’s duiden erop dat de opmars van de ondernemingsratio slechts ten
dele een opmars is van ondernemerschap. Mogelijk draagt de groei van het aantal ondernemingen
167
vooral bij aan het flexibiliseren van de arbeidsmarkt74, en de vraag stelt zich of deze groei (reeds)
bijdraagt aan de doelstellingen voor werkgelegenheidsgroei (Sels, De Winne, & Van Beveren, 2010)75,
duurzame economische ontwikkeling, en innovatie.
3.2 Innovatie: op zoek naar resultaten
Innovatie speelt een steeds belangrijker rol in de kenniseconomie. Kenniseconomie is een vrij
abstract begrip waarmee wordt bedoeld dat een significant deel van de economische groei in de
samenleving voortkomt uit kennis en de toepassing ervan in innovaties. Innovatie is dan meer dan
alleen een technische verbetering. Innovatie kan ook in bijvoorbeeld management of marketing
plaatsvinden. Innovatie wordt overigens steeds minder gedefinieerd in termen van technologie, maar
des te meer in termen van (radicaal) nieuwe ondernemingsmodellen.
Voor wie technologische innovatie wil meten, vormen octrooien een unieke en zeer betrouwbare
bron van statistische informatie. Vooral multinationale en grote industriële bedrijven maken gebruik
van een octrooi omdat het vaak een dure en omslachtige procedure is om een uitvinding te
beschermen.
De regionale octrooikaart voor Vlaanderen (zie figuur 6) splitst de octrooien op naar
arrondissementeel niveau. Op basis van informatie van de uitvinder wordt de top 3 samengesteld uit
Leuven (IMEC, Katholieke Universiteit Leuven en Tyco Electronics Raychem), Gent, (Universiteit Gent,
Cropdesign en VIB) en Turnhout (Janssen Pharmaceutica, Vlaamse Instelling Voor Technologisch
Onderzoek en Internova Holding).
74
Met name zelfstandigen zonder personeel kunnen een belangrijke rol op de arbeidsmarkt spelen. Niet alleen als flexibele
schil om conjunctuurgolven op te kunnen vangen – daarvoor is wellicht de uitzendbranche nog belangrijker – maar ook in
de structurele verschuivingen van arbeidsverhoudingen, arbeidsvormen en arbeidsrelaties. De manier waarop mensen en
organisaties economisch actief of bedrijvig zijn, is immers volop in ontwikkeling. Dat uit zich ondermeer in het toetreden
van nieuwe actoren naast de klassieke werknemer en werkgever-ondernemer. Deze veranderingen voltrekken zich in
relatieve stilte, maar met mogelijk belangrijke consequenties voor de arbeidsmarkt. Afgezien van enkele specifieke sectoren
wijzigen de naakte cijfers echter (nog) niet op een duidelijke trend of omwenteling op de arbeidsmarkt als geheel. Zie
verder themanummer over zelfstandigen zonder personeel in Tijdschrift voor Arbeidsvraagstukken. Aflevering 3, september
2010.
75
De auteurs (Sels, et al., 2010: 21) in dit rapport stelden vast “dat een verhoging van de opstartgraad op korte termijn een
positieve bijdrage kan leveren aan de werkgelegenheidscreatie in de regio. Maar die starters die overleven zorgen op hun
beurt voor crowding-out effecten bij hun concurrenten, die onder druk van de nieuwe toetredingen hun activiteiten
moeten inkrimpen of de markt zelfs moeten verlaten. Op lange termijn worden de effecten van de opstartgraad op de
werkgelegenheidsgroei, volledig in lijn met de theoretische verwachting, opnieuw positief. Het totale effect is eveneens
licht positief, maar niet significant verschillend van nul.”
168
Figuur 6. Regionale octrooikaart Vlaanderen (2005-2009)
Aantal EPO-patenten (uitvinder), over de periode 2005-2009, per miljoen inwoners, per
arrondissement.
Bron: VRIND 2011
Hoe krijgen we een vollediger zicht op iets ongrijpbaars als innovatie? Het Innovation Union
Scoreboard (IUS) levert informatie voor het monitoren van de Europa 2020-strategie. Het scorebord
voor 2011 maakt gebruik van 25 innovatiegerelateerde indicatoren. De indicatoren komen in drie
hoofdcategorieën: er zijn "aanjagers", de elementaire bouwstenen die innovatie mogelijk maken
(mensen, onderzoekssystemen, ondersteuning); "bedrijfsactiviteiten" waaruit blijkt hoe innovatief
bedrijven zijn (netwerken en ondernemingen, bedrijfsinvesteringen, intellectuele activa waaronder
octrooien - zie figuur 6); en "output" waaruit blijkt hoe innovatie in voordelen voor de gehele
economie wordt omgezet (innovatoren, economische effecten).
België komt in het IUS als een innovatievolger uit de bus en moet innovatie leiders zoals Finland,
Duitsland en Zweden voor zich dulden. Relatieve sterkten zijn mensen, onderzoeksystemen en
netwerken, relatieve zwakten zijn bedrijfsinvesteringen, intellectuele activa en output. Het Belgische
(en volgens de SERV ook Vlaamse) innovatiesysteem kampt met een innovatieparadox, waarbij de
aanwezige wetenschappelijk-technologische kennis (aanjagers) te weinig gevaloriseerd wordt in
producten en diensten (output). Dezelfde vaststellingen worden voor Gent gemaakt (Landry, 2011).
Gent is sinds heel lang de bakermat van de biotechnologie. Sinds kort speelt ook de Haven van Gent
een cruciale rol in de bio-energie. Ook op het vlak ICT wil Gent een belangrijke rol spelen. De
aanjagers zijn aanwezig, maar innovatieve bedrijfsactiviteiten en resultaten zijn minder zichtbaar.
Het IUS (en andere vergelijkbare benchmarks) maakt voor het meten van netwerken, investeringen
en innovatoren gebruik van internationaal uitgevoerde innovatie enquêtes bij bedrijven. Ze zijn
gebaseerd op steekproeven die representatief zijn voor landen en regio’s, en zijn bijgevolg niet
bruikbaar voor het vergelijken van steden.
Om toch een inzicht te krijgen in de prestaties van de ondernemingen kan evenwel ook gebruik
gemaakt worden van gekende methoden van financiële analyse op de neergelegde en gepubliceerde
jaarrekeningen (Balanscentrale van de Nationale Bank van België) . De analyse is mogelijk op het
niveau van gemeenten, centrumsteden, ruimtelijke structuurgebieden en het Vlaamse Gewest. Het
169
gaat niet noodzakelijk om de financiële neerslag van werkzaamheden die werkelijk op een
grondgebied van een geografische entiteit plaatsvinden, maar om de financiële prestaties van
locaties waar over belangrijke stappen van de onderneming beslist wordt (de maatschappelijke
zetel), vandaar de benaming “economic decision power” of “economische slagkracht” (zie ook
Stadsmonitor 2011). Bij financiële analyse worden vooral ratio’s aangemaakt die zicht geven op
toegevoegde waarde, rendabiliteit en solvabiliteit.
Innovativiteit is evenwel niet rechtstreeks zichtbaar in de jaarrekeningen76. In principe kunnen onder
de immateriële vaste activa worden geboekt de kosten van onderzoek, vervaardiging en ontwikkeling
van prototypes en van producten, uitvindingen en kennis, die nuttig zijn voor de ontwikkeling van de
toekomstige activiteiten van de onderneming. Het boeken van deze kosten van onderzoek en
ontwikkeling op het actief is evenwel aan wettelijke beperkingen onderhevig. In de praktijk zal een
onderneming die kosten maakt in het kader van door haar verricht onderzoek, deze kosten (lonen en
wedden, kosten voor het gebruik van materiaal, diensten en diverse goederen, ...) boeken in de
resultatenrekening van het boekjaar waarin deze kosten werden gemaakt.
Wat wel zichtbaar is in de balans zijn materiële activa. De investeringsratio rangschikt
ondernemingen aan de hand van de mate waarin zij hun bestaande activa vervangen door nieuwe
activa (zie figuur 7). Gebruiken we deze maatstaf als benadering voor vernieuwing (Luk Bral, et al.,
2011), dan kwam Gent in 2009 hierbij naar voor als een stad met bijzonder ‘innovatieve’
ondernemingen, al zijn haar 10% meest innovatieve ondernemingen, (iets) minder innovatief dan de
10% meest innovatie ondernemingen in Leuven. De cijfers voor 2010 zijn minder overtuigend, Gentse
ondernemingen scoren zelfs minder dan de Vlaamse.
76
In principe kunnen onder de immateriële vaste activa worden geboekt: de kosten van onderzoek, vervaardiging en
ontwikkeling van prototypes en van producten, uitvindingen en kennis, die nuttig zijn voor de ontwikkeling van de
toekomstige activiteiten van de onderneming. Het boeken van deze kosten van onderzoek en ontwikkeling op het actief is
evenwel aan wettelijke beperkingen onderhevig. In de praktijk zal een onderneming doe kosten maakt in het kader van
door haar verricht onderzoek, deze kosten (lonen en wedden, kosten voor het gebruik van materiaal, diensten en diverse
goederen,…) boeken in de resultatenrekening van het boekjaar waarin de kosten werden gemaakt.
170
Figuur 7: Investeringsratio’s (boxplots) in steden (2009, 2010)
Bron: Belfirst (eigen berekeningen)
Natuurlijk komen niet alle innovaties tot uiting via investeringen in (materiële) vaste activa
(gebouwen en uitrusting). In het IUS is het aandeel snelle innovatieve groeiers nog niet gedefinieerd,
blijkbaar is men het (nog) niet eens over het operationaliseren van “innovatief”. De laatste jaren is er
zowel in de populaire media als in de academische literatuur heel wat aandacht voor zogenaamde
‘gazellen’, snelle groeiers (L. Bral, 2012: 79; Y. Dillen, Laveren, & Martens, 2011) die niet alleen
zorgen voor innovatie en toegevoegde waarde, maar ook voor het overgrote deel van de nettojobcreatie. In de studies die snelle ondernemingsgroei onderzoeken, worden uiteenlopende
definities gebruikt. Eurostat en OESO definiëren een snelgroeiende onderneming als een
onderneming die gedurende een driejarige periode jaarlijks minimaal een groei van +20% kent in
termen van tewerkstelling of omzet, waarbij de ondernemingen in kwestie in het eerste jaar van de
periode minimaal een werknemersbestand van tien werknemers moet hebben. Bij concrete
berekeningen dient het jaarlijks groeipercentage van +20% bekeken te worden over de volledige
driejarige periode. Anders gesteld, is het niet vereist dat de onderneming in elk van de drie jaar met
meer dan +20% groeit. In de praktijk is in België enkel werkgelegenheid te gebruiken als groeiindicator, omdat niet alle (kleine) ondernemingen verplicht zijn hun omzet te publiceren (figuur 8).
Nemen we het aandeel van de snelle groeiers in het totaal van de ondernemingen als innovatieindicator, dan presteert Gent goed.
171
Figuur 8. Snelle groeiers in steden (2009, 2010)
8%
7%
6%
5%
4%
2009
3%
2010
2%
1%
0%
Antwerpen
Hasselt
Gent
Leuven
Brugge
Vlaams
Gewest
Bron: Belfirst (eigen berekeningen)
4 Beroepsbevolking: socio-economische posities zijn voortdurend in
beweging
4.1
Werkloosheid: niet onveranderlijk hoog
In mei 2011 telde Gent 12.713 niet-werkende werkzoekenden (NWWZ). In de periode 2001-2005
steeg het aantal niet-werkende werkzoekenden tot 15.149, om daarna op nieuw af te nemen tot
11.085 in 2008. De invloed van de economische crisis was merkbaar vanaf 2009, met opnieuw een
stijging van het aantal niet-werkende werkzoekenden.
De werkloosheidsgraad77 geeft het aandeel niet-werkende werkzoekenden in de beroepsbevolking
weer. Bij vergelijking van verschillende centrumsteden en Vlaanderen in de periode 1999-2011, blijkt
dat Antwerpen en Gent de hoogste werkloosheidsgraden kennen. Andere steden sluiten meer aan bij
het Vlaamse gemiddelde. Bij de start van het nieuwe decennium kende Gent nog eenzelfde
werkloosheidsgraad als Antwerpen. De evolutie tot op vandaag toont aan dat de werkloosheidsgraad
van Gent tussen de (hoge) werkloosheidsgraden van Antwerpen en het Vlaamse gemiddelde komt te
liggen.
77
Niet werkende werkzoekenden/ (werkenden+ niet-werkende werkzoekenden). Niet werkende werkzoekenden omvatten
vier categorieën: de werkzoekenden met een werkloosheidsuitkeringsaanvraag (WZUA); de werkzoekenden in wachttijd; de
vrij ingeschreven niet-werkende werkzoekenden; andere verplicht ingeschreven niet-werkende werkzoekenden.
172
Dus, de werkloosheid in Gent is hoog, maar is niet onveranderlijk hoog. Het verschil met het Vlaams
gemiddelde is in de loop van de voorbije tien jaar verkleind.
Figuur 9. Werkloosheidsgraden in steden
18
16
14
Antwerpen
Hasselt
12
Gent
10
Leuven
Brugge
8
Vlaanderen
6
jan/12
jan/11
jan/10
jan/09
jan/08
jan/07
jan/06
jan/05
jan/04
jan/03
jan/02
jan/01
jan/00
jan/99
4
Bron: Arvastat, VDAB
Een studie van 2011 (Knotter, Valsamis, Van Hoed, & Vanhoren, 2011) toont aan dat de tendensen in
werkloosheid van elke gemeente, en dus in regionale werkloosheidsverschillen, zich doorzet in de
periode 1999-2010. Om de evolutie in de werkloosheidsverschillen in Vlaanderen in kaart te brengen,
is de werkloosheidsgraad van Vlaamse gemeenten uitgedrukt tegenover het Vlaamse gemiddelde. De
steden hebben werkloosheidsgraden die continu hoger liggen dan het Vlaams gemiddelde en trekken
de gemiddelde Vlaamse werkloosheid sterk op. Het merendeel van Vlaamse gemeenten zijn
gekenmerkt door een werkloosheidsgraad onder het Vlaamse gemiddelde. De vijf gemeenten met de
hoogste werkloosheidsgraden (Antwerpen, Ronse, Maasmechelen, Genk en Gent) zijn over de
periode 1999-2010 gekenmerkt door een werkloosheidsgraad dat bijna 2 keer zo groot is als het
Vlaamse gemiddelde.
In Vlaanderen is er een persistentieproces aan de gang en zelfs een tendens naar stijgende
werkloosheidsverschillen. De verklaring hiervoor is enerzijds de positieve evolutie van het merendeel
van de Vlaamse gemeenten en anderzijds tegelijkertijd de verslechterde situatie in een beperkt
aantal specifieke gemeenten met hoge werkloosheidsgraad.
Bij de extremen (10% hoogste en laagste werkloosheidsgraden tegenover het gemiddelde) wordt
echter ook een afvlakking van de relatieve werkloosheidsgraden opgemerkt, waardoor men eerder
kan spreken van een convergentieproces in deze gemeenten. Deze vaststelling geldt echter niet voor
Antwerpen en Ronse. Deze gemeenten zijn over de gehele periode gekenmerkt door een stijgende
werkloosheidsgraad tegenover het Vlaamse gemiddelde.
173
Het persistentie- en/of convergentieproces van Vlaamse gemeenten, en dan voornamelijk van
steden, is sterk afhankelijk van de economische conjunctuur. In hoogconjunctuur kennen de steden
een daling van hun werkloosheid en dus een convergentieproces naar het Vlaams gemiddelde. In
periodes van laagconjunctuur worden deze steden gekenmerkt door een sterke stijging van de
werkloosheidsgraad en dus een stijging van de regionale werkloosheidsverschillen.
Uit de analyse van de conjunctuurgevoeligheid van werkzoekenden blijkt dat mannen, jongeren en
laaggeschoolden sterker getroffen worden door de economische crisis.
Figuur 10. Profiel niet-werkende werkzoekenden (verschillen in procentpunten met de Vlaamse
aandelen, 2011)
Bron: Arvastat, VDAB
Onder kansengroepen verstaat men categorieën van personen waarvan de werkzaamheidgraad lager
ligt dan het gemiddelde bij de totale Vlaamse beroepsbevolking. Dit zijn voornamelijk allochtonen,
laaggeschoolden, ouderen, en arbeidsgehandicapten78. Met het oog op activering zijn ook langdurig
werklozen en werkzoekenden zonder uitkeringsaanvraag79 van belang. Alle (provinciehoofd)steden
78
De werkzaamheidsgraad van personen met een niet EU-nationaliteit is in 2011 toegenomen tot 46,3% (Hiermee komt
een einde aan de daling die in 2009 en 2010 werd vastgesteld). De Vlaamse werkzaamheidsgraad bij de laaggeschoolden is
gedaald naar 52% (Over een langere periode bekeken, blijft de werkzaamheidsgraad bij laaggeschoolden relatief stabiel).
De Vlaamse 50-plussers blijven steeds langer aan het werk. In 2011 was 53,6% van de 50-plussers aan het werk (Bij de 55plussers ligt de arbeidsdeelname slechts op 39%). In 2011 was 38,6% van de Vlaamse bevolking met een arbeidshandicap
aan het werk. (L. Bral, 2012: 137) .
79
Het gaat om twee categorieën niet-werkende werkzoekenden: vrij ingeschrevenen en anderen. Werkzoekenden met een
uitkering zijn werkzoekenden met werkloosheidsuitkeringsaanvraag en jongeren in beroepsinschakelingstijd. Vrij
174
hebben in vergelijking met het Vlaamse gemiddelde meer werkzoekenden zonder uitkeringsaanvraag
en meer mannelijke werkzoekenden. Antwerpen neemt een bijzondere positie in door het hoge
aandeel allochtonen en laaggeschoolden. Gent heeft relatief veel allochtonen en langdurig
werklozen.
Uit analyses blijkt dat de Vlaamse arbeidsmarkt anno 2012 aan de beterhand is, maar dat de weg
naar een volledig herstel van de economische crisis nog lang kan aanslepen. Bovendien brengt het
huidige klimaat van financiële en economische onrust een grote onzekerheid met zich mee over de
verdere ontwikkelingen op de arbeidsmarkt.
De voorspellingen voor 2012 zijn ronduit pessimistisch. De OESO verwacht alvast dat de Belgische
werkloosheidsgraad opnieuw zal stijgen, zowel in 2012 als in 2013. Ook de Internationale
Arbeidsorganisatie waarschuwt voor een ‘double-dip’ in de westerse economieën waardoor het
werkloosheidsniveau van voor de crisis pas in 2016 opnieuw bereikt zou worden. Deze waarschuwing
is gebaseerd op de verwachting dat omwille van de aanslepende crisissen en de budgettaire
saneringsoperaties het jobbehoud80 veel beperkter zou kunnen zijn dan in de 2009-crisis. Hierdoor
zou het reële jobverlies zich deze keer sneller en sterker kunnen manifesteren.
Specifiek naar werkloosheidsgraden toe heeft Idea Consult (Knotter, et al., 2011: 63-67) prognoses
gemaakt: “ In het algemeen blijkt dat goed presterende gemeenten in de toekomst nog beter zullen
scoren terwijl de resultaten wat gecontrasteerd zijn voor slecht presterende gemeenten. De situatie
van slecht presterende gemeenten hang sterk af van hun eigen kenmerken, namelijk hun lange
termijn werkloosheid en hun conjunctuurgevoeligheid. De verslechtering van de situatie in de
toekomst van de reeds slecht presterende gemeenten is bevestigd door de prognose per gemeente.
Zo zal de werkloosheidsgraad van Antwerpen, Ronse, Oostende en Turnhout uitgedrukt tegenover het
Vlaamse gemiddelde, continu stijgen tussen 2010 en 2015. Enkel Gent ziet zijn situatie verbeteren.”
4.2 Arbeidsmarktparticipatie: werkzaamheids- en activiteitsgraden onder
druk
De werkzaamheidsgraad - het aandeel werkenden in de bevolking - is de belangrijkste indicator om
aan te tonen hoe gezond een arbeidsmarkt is. Ze staat dan ook centraal in vele hervormingsplannen
en doelstellingen. Op Europees vlak waren er de Lissabondoelstellingen, die bepaalden dat tussen
2000 en 2010 de werkzaamheidsgraad van 15- tot 64-jarigen moest worden opgetrokken tot 70%.
Deze doelstelling werd niet behaald. Voor het komende decennium werden nieuwe doelstellingen
opgemaakt, de 2020-strategie genaamd. Hierin werd onder meer vooropgesteld om tegen het jaar
2020 75% van de Europese bevolking tussen 20 en 64 jaar aan de slag te krijgen.
ingeschreven zijn werkzoekenden die geen recht op uitkeringen hebben, maar die zich als werkzoekende laten inschrijven.
Ook de werknemers in vooropzeg die niet meer moeten presteren en volledig uitbetaald worden, worden in deze categorie
ingeschreven. Wil betrokkene zijn of haar inschrijving als werkzoekende handhaven dan moeten hij of zij dit om de drie
maanden bevestigen. Daarnaast zijn er nog andere verplicht ingeschreven niet-werkende werkzoekenden: werkzoekenden
ten laste van het OCMW, werkzoekenden die erkend zijn als persoon met een handicap, werkzoekenden in deeltijds
onderwijs, van het recht op uitkering uitgesloten werkzoekenden.
80
Een verklaring voor de eerder gematigde arbeidsmarktreactie in 2009 was de vaststelling dat werkgevers hun personeel
hebben vastgehouden, ondanks een sterke daling in de vraag naar producten en diensten. Bedrijven bleken na de
voorgaande krappe arbeidsmarkt terughoudend met het ontslaan van mensen. Zij zijn anders opnieuw veel tijd en geld
kwijt met het werven, bijscholen en inwerken van personeel als de markt weer aantrekt. Het vasthouden van personeel
zonder werk wordt ‘labour hoarding’ genoemd en werd mee in de hand gewerkt door het stelsel van de tijdelijke
werkloosheid en de speciale anticrisismaatregelen.(De Mulder & Druant, 2011)
175
In navolging van de 2020-strategie schoof ook Vlaanderen een aantal doelstellingen naar voor. Zo
werd onder meer vooropgesteld om tegen het jaar 2020 76% van de inwoners tussen 20 en 64 jaar
aan de slag te krijgen. Figuur 11 toont dat de economische crisis zorgde voor een valse start. Verder
is het duidelijk dat werkzaamheidsgraden zeer geleidelijk evolueren, dat de onderlinge verhoudingen
tussen stad en gewest grotendeels gerespecteerd blijven, maar dat de crisis een bovengemiddelde
impact had op de Gentse werkzaamheid.
Figuur 11. Evolutie van de werkzaamheidsgraad (20-64 jaar, 2003-2010, 2020 doelstelling)
76
74
72
Antwerpen
70
Hasselt
68
Gent
66
Leuven
Brugge
64
Vlaams Gewest
62
60
58
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Bron: Steunpunt WSE
Naast de algemene werkzaamheidsdoelstelling formuleerde Vlaanderen ook subdoelstellingen voor
vrouwen (75% in 2020, figuur 12) en 55-plussers (50% in 2020, figuur 13).
176
Figuur 12. Evolutie van de werkzaamheidsgraden voor vrouwen (20-64 jaar, 2020 doelstelling)
75
73
71
69
Antwerpen
67
Hasselt
65
Gent
63
Leuven
61
Brugge
59
Vlaams Gewest
57
55
53
51
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Bron: Steunpunst WSE
Figuur 13: Evolutie van de werkzaamheidsgraden voor ouderen (55-64 jaar, 2003-2010, 2020
doelstelling)
50
48
46
Antwerpen
44
Hasselt
42
Gent
40
Leuven
Brugge
38
Vlaams Gewest
36
34
32
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Bron: Steunpunst WSE
177
De werkzaamheidsdoelstellingen roepen heel wat vragen op. De meest voor de hand liggende vraag
is deze naar de haalbaarheid (Herremans, et al., 2011). Op basis van puur demografische evoluties
(vergrijzing) moeten we een achteruitgang verwachten. Indien we ook rekening houden met de
voorbije evoluties in de werkzaamheidsgraden, verwachten we een gemengd beeld (licht stijgend
voor Vlaanderen, mogelijk licht dalend voor Gent)81. Met het groeiritme dat tijdens de afgelopen
jaren gerealiseerd werd, wordt het bereiken van de doelstellingen tegen 2020 een hele uitdaging.
Niet alleen laat de economische toestand sporen na en remt de vergrijzing van de bevolking op
arbeidsleeftijd de vooruitgang af, maar daarnaast blijven ouderen, laaggeschoolden, allochtonen en
personen met een handicap ondervertegenwoordigd. Het grootste potentieel om extra jobs in te
vullen ligt duidelijk bij deze kansengroepen (L. Bral, 2012).
Er wordt, mede onder druk van de bovenstaande EU-richtlijnen, sterk ingezet op activeringsbeleid
met als doel meer mensen te laten participeren op de arbeidsmarkt. In Gent is drie kwart van de
bevolking tussen 20 en 64 jaar actief op de arbeidsmarkt (als werkende of werkzoekende). De
arbeidsmarktparticipatie in Gent is daarmee (net iets) hoger dan het Vlaamse gemiddelde, maar het
verschil verkleint: van 3% naar minder dan 1% in 2009. Een mogelijke verklaring voor de verkleining
van het verschil in werkloosheidsgraden tussen Gent en Vlaanderen is deze (relatieve en absolute)
daling van de arbeidsmarktparticipatie in Gent.
81
De totale werkzaamheidsgroei (totaal effect) wordt ontleed in twee componenten: een demografisch effect en een
participatie-effect. Het demografisch effect is de evolutie in de werkzaamheidsgraad die toe te schrijven is aan wijzigingen
in de bevolkingssamenstelling (relatieve aandelen van leeftijdsgroepen mannen en vrouwen in de totale bevolking). Het
participatie-effect is de evolutie in de werkzaamheidsgraad die toe te schrijven is aan de combinatie van de werkzaamheid
in de jongere leeftijdscategorieën en de wijze waarop deze graden evolueren.
178
Figuur 14. Evolutie van de activiteitsgraden82 (20-64 jaar)
78
76
Antwerpen
Hasselt
Gent
74
Leuven
Brugge
72
70
2005
Vlaams Gewest
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Bron: Steunpunt WSE
5 Knelpunteneconomie: gekneld tussen vraag en aanbod
5.1 Arbeidsmarktkrapte: terug van niet weggeweest.
Werkgever en werkzoekende lijken elkaar alsmaar moeilijker te vinden op de Vlaamse arbeidsmarkt.
Ondanks de diepe economische crisis die we doorstaan, blijft het gemiddelde aantal potentiële
kandidaten per vacature beperkt. Om een beeld te schetsen van de krapte op de arbeidsmarkt is de
spanningsindicator in het leven geroepen. Deze indicator geeft de verhouding weer van de inzetbare
NWWZ tegenover de beschikbare vacatures83. Hoe lager het aantal NWWZ en hoe hoger het aantal
vacatures, hoe lager de spanningsindicator en hoe groter de krapte op de arbeidsmarkt84. Eigenlijk
geeft deze spanningsindicator louter kwalitatief weer hoe groot de krapte op de arbeidsmarkt is.
Tabel 1: Krapte op de arbeidsmarkt in Gent voor de periode 1999-2011
Aantal
werkzoekenden Aantal
openstaande
Aantal werkzoekenden
per openstaande vacature vacatures
2000 6,1
1.959
11.997
2001 7,7
1.633
12.607
2002 7,9
1.712
13.596
82
De activiteitsgraad is het aandeel van de beroepsbevolking in de totaal bevolking op arbeidsleeftijd. Formule :
(werkenden + niet-werkende werkzoekenden)/inwoners 15-64 jaar.
83
Openstaande vacatures zijn de arbeidsplaatsen bij de in een regio (hier gemeente) gevestigde productie-eenheden die
niet vervuld waren en waarvoor de werkgever actief op zoek is naar een kandidaat-werknemer. We werken enkel met de
vacatures die bekend zijn bij de VDAB. Meer bepaald maken we gebruik van het aantal openstaande VDAB-vacatures in het
normaal economisch circuit, exclusief interim.
84
De indicator is omgekeerd evenredig met hetgeen gemeten wordt.
179
2003 7,1
2004 8,7
2005 10,8
2006 6,8
2007 3,9
2008 3,0
2009 4,9
2010 4,9
2011 3,3
Bron: VDAB, website Arvastat
2.034
1.771
1.452
2.088
2.992
3.804
2.725
2.789
3.879
14.465
15.345
15.676
14.202
11.775
11.358
13.386
13.628
12.707
Deze tabel moet met enige omzichtigheid gelezen worden. De arbeidsmarkt stopt niet aan de
gemeentegrenzen. Werkgevers die gevestigd zijn in een gemeente of stad beperken zich niet tot
kandidaten uit die gemeente of stad, en omgekeerd concurreren werkzoekenden (en werkenden) uit
verschillende gemeenten voor eenzelfde vacature. De sectorale en regionale schokken op de
arbeidsmarkt hebben zich vertaald in een toenemende werkloosheid tijdens de crisis. Vanaf 2009
namen de vacatures opnieuw toe, maar dit resulteerde niet in een evenredige vermindering in de
werkloosheid. Zo is in Vlaanderen het aantal openstaande vacatures per werkloze tijdens de periode
2010-2011 sterk toegenomen, wat duidt op een toegenomen inefficiëntie of ‘mismatch’.
Als de spanningsindicator voor Gent vergeleken wordt met het Vlaamse gemiddelde dan is deze in
Gent lager in het jaar 2003 (grote aanwervingen in Volvo Cars) en opnieuw vanaf 2008. De globale
krapte in de steden en gemiddeld in Vlaanderen verhult een fundamenteel verschil tussen beide: in
de steden zijn veel werkzoekenden en veel vacatures, buiten de steden zijn er minder
werkzoekenden en minder vacatures. Dat geldt in absolute termen, maar ook in relatieve termen.
Niet alleen de werkloosheidsgraad maar ook de vacaturegraad in de (groot)steden is groter dan
gemiddeld in Vlaanderen en dat geldt zeker voor Gent (figuur 15).
180
Figuur 15. Vacaturegraden85 in steden
2,25
2,00
Antwerpen
1,75
Hasselt
Gent
Leuven
1,50
Brugge
Vlaams Gewest
1,25
1,00
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Bron: Steunpunt WSE (eigen berekeningen)
De inhoudelijke ‘mismatch’ tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt vertaalt zich in (structurele)
knelpuntberoepen waarbij vacatures maar moeizaam ingevuld geraken.
Jaarlijks worden op basis van statistische criteria en input van specialisten de knelpuntberoepen
geïdentificeerd. In 2010 werden maar liefst 224 knelpuntberoepen in 98 beroepencluster bepaald.
Dat zijn er respectievelijk 30 en 19 meer dan het jaar voordien. De lijst van 2011 bevat één beroep en
één cluster minder dan vorig jaar (VDAB, 2012b). Ondanks de crisis blijven de structurele knelpunten
dus bestaan: technische beroepen, verpleegkundigen, vrachtwagenchauffeurs, schoonmakers,…
Onderzoek toont steeds opnieuw aan dat de oorzaken van (en dus ook oplossingen voor)
knelpuntvacatures en knelpuntberoepen zich zowel aan de aanbodzijde als aan de vraagzijde van de
arbeidsmarkt situeren. Aan de aanbodzijde gaat het over werkloosheidsvallen, een niet-passende
kwalificatiestructuur van de arbeidsreserve (kwantitatief probleem), de aanwezige arbeidsreserve
vaak niet onmiddellijk inzetbaar (kwalitatief probleem), een geringe geografische mobiliteit van vele
werklozen. Aan de vraagzijde gaat het over gebrekkige arbeidsvoorwaarden en –omstandigheden,
lage status of imago van bepaalde functies, bedrijven of sectoren, verkeerde wervingsstrategieën,
onaangepaste selectieprocedures, vooroordelen en discriminatie op basis van etnische herkomst,
geslacht en leeftijd. (Lamberts, 2011)
85
Vacaturegraad is het aantal vacatures per honderd banen. Formule: 100*openstaande vacatures : (totale
werkgelegenheid + openstaande vacatures)
181
Figuur 16. Combinatie van werkloosheid en banen
Stedelijke arbeidsmarktparadox
= de combinatie van veel jobs, veel vacatures en veel werkzoekenden
= de combinatie van een hoge banenratio en hoge werkloosheidsgraad
Banenratio
= het aantal banen per 100 inwoners op arbeidsleeftijd (15-64 jaar)
= 100 x (aantal jobs + aantal openstaande vacatures) / inwoners 15-64 jaar
Werkloosheidsgraad
= het aandeel niet-werkende werkzoekenden in de beroepsbevolking.
= niet-werkende werkzoekenden / (werkenden + niet-werkende werkzoekenden)
Bron: Steunpunt WSE (eigen berekeningen)
Naast het grote aantal banen valt in de steden ook het grote aantal werklozen op. Dit fenomeen
staat bekend als de stedelijke arbeidsmarktparadox. Aan de ene kant zijn in de steden
maatschappelijke achterstanden geconcentreerd, aan de andere kant dragen steden ook
economische, sociale en culturele potenties in zich. Ook op de Vlaamse arbeidsmarkt is er sprake van
het gelijktijdig voorkomen van een groot aantal banen en een groot aantal werkzoekenden. Figuur 16
brengt de situatie in beeld voor de Vlaamse provinciehoofdsteden. Op basis van de stedelijke
arbeidsmarktparadox mag verwacht worden dat veel banen samengaan met een hoge werkloosheid
in grootsteden. Wij verwachten de grootsteden bijgevolg in de rechterbovenhoek van figuur 16. De
cijfers laten evenwel een ietwat ander patroon zien. Op het niveau van de Vlaamse
provinciehoofdsteden bestaat wel degelijk een negatief verband tussen werkloosheid en
werkgelegenheidskansen: in de figuur is enkel Brugge een outlier: Brugge combineert (relatief)
weinig banen (vergelijkbaar met Antwerpen) met een lage werkloosheid (niet vergelijkbaar met
182
Antwerpen). Met nadere woorden: de figuur suggereert dat de hoge werkloosheid in Antwerpen en
Gent lager zou kunnen zijn indien er evenveel banen zouden zijn als in Hasselt.86
5.2 Pendel loontrekkenden: mobiliteit van werkenden blijft toenemen
Pendel hangt samen met woningmarkt (suburbanisatie), mobiliteit (bereikbaarheid), en arbeidsmarkt
(jobkansen). Wanneer vacatures niet goed aansluiten bij het arbeidsaanbod in de stad, zullen
bedrijven en instellingen meer werknemers van buiten de stad aantrekken. Wanneer werknemers
niet in de stad (kunnen of willen) wonen ontstaat inkomende pendel. Tevens zal dat deel van de
beroepsbevolking dat geen passende arbeid in de stad kan vinden, trachten arbeid te vinden buiten
de grenzen van de stad. Doordat de mobiliteit van lager opgeleiden geringer is (zij pendelen over
kleinere afstanden) verkleint de kans op arbeid, waarmee de kans op werkloosheid toeneemt. De
zogenaamde stedelijke arbeidsmarkt paradox is dan een feit: door ruimtelijke selectieve sortering
ontstaat een situatie waarbij de hoger opgeleiden van buiten de stad in pendelen. Voor de lager
opgeleiden geldt dat zij voor het belangrijkste deel op de arbeid in de directe omgeving zijn
aangewezen. Onderstaande tabellen geven een beeld van de inkomende en uitgaande pendel voor
Gent voor 2009.
Tabel 2. Herkomst van de inkomende pendelaars87 (loontrekkenden vanaf 15 jaar) in Gent naar
geografische situering88 (woonplaats) ten opzichte van de kernstad (2009)
WOONPLAATS
Gent
(woonplaats=werkplaats)
Agglomeratie (excl. Gent)
Banlieue
Forensenwoonzone
Buiten het stadsgewest
(n)
(n)
(%)
(%)
48.829
Cumulatief
48.829
34,3
Cumulatief
34,3
6.177
22.865
14.384
50.942
55.006
77.871
92.255
143.197
4,3
16,1
10,1
35,8
38,7
54,8
64,9
100,0
Bron : Vlaamse Arbeidsrekening (Bewerking Steunpunt WSE)
Tabel 3. Bestemming van de uitgaande pendelaars89 (loontrekkende beroepsbevolking tussen 1564 jaar) uit Gent naar geografische situering (werkplaats) ten opzichte van de kernstad (2009)
(n)
WERKPLAATS
Gent
(werkplaats=woonplaats)
Agglomeratie (excl. Gent)
(%)
48.617
(n)
Cumulatief
48.617
55,4
(%)
Cumulatief
55,4
1.836
50.453
2,1
57,5
86
Het bestaan van een (groot)stedelijke arbeidsmarktparadox doet vermoeden dat werkgelegenheidsgroei geen oplossing
is voor het terugdringen van de hoge werkloosheidscijfers. De cijfers suggereren dat werkgelegenheidsgroei wel degelijk
een noodzakelijke voorwaarde is. Er blijft immers een grote nood aan meer jobs in de grootsteden om het
werkloosheidsverschil met de kleine steden (en het Vlaamse gemiddelde) terug te dringen.
87
de mate waarin een gemeente inwoners van andere gemeenten aantrekt om te komen werken
88
Volgende gemeenten behoren tot de agglomeratie van Gent : De Pinte, Merelbeke en Sint-Martens-Latem. Tot de
banlieu van Gent behoren: Destelbergen, Evergem, Gavere, Lochristi, Lovendegem, Melle, Nazareth, Nevele, Wachtebeke
en Zelzate. Tot de forensen woonzone behoren Aalter, Assenede, Deinze, Eeklo, Kaprijke, Laarne, Moerbeke, Oosterzele,
Sint-Laureins, Waarschoot, Wetteren, Zingem en Zomergem.
89
de mate waarin werkenden in de gemeente naar andere gemeenten pendelen om te gaan werken
183
Banlieue
Forensenwoonzone
Buiten het stadsgewest
waarvan naar Brussel-stad
5.797
2.901
28.540
4.068
56.250
59.151
87.691
6,6
3,3
32,5
4,6
64,1
67,5
100,0
Bron: Vlaamse Arbeidsrekening (Bewerking Steunpunt WSE)
In Gent zijn er 143.197 aan het werk, waarvan 65,7% buiten de stad woont (tabel 2). Meer dan de
helft van de Gentse loontrekkende inwoners werkt effectief in Gent (tabel 3). Gent trekt uit de
banlieu en forenzen woonzone meer loontrekkenden aan (tabel 2) dan dat er Gentse loontrekkenden
gaan werken (tabel 3). Een groot aandeel van de van de Brusselse jobs wordt ingevuld door
loontrekkenden uit gemeenten van buiten Brussel en dan vooral steden vanuit steden in de
provincies Vlaams-Brabant en Oost-Vlaanderen (Gent en Aalst) of Antwerpen-stad (Vanderbiesen,
2010). 4,6% van de uitgaande pendel uit Gent is naar Brussel. Het aandeel uitgaande pendel naar de
banlieu van Gent (d.i. Destelbergen, Evergem, Gavere, Lochristi, Lovendegem, Melle, Nazareth,
Nevele, Wachtebeke en Zelzate) ligt net iets hoger (6,6%).
De uitgaande en inkomende pendelintensiteiten nemen jaar na jaar (lichtjes) toenemen: werkenden
worden (nog steeds) mobieler. Zetten we de indexen van de aantal pendelaars tegenover elkaar
(figuur 17), dan valt het op dat in de grootsteden Antwerpen en Gent de uitgaande pendel sneller
toeneemt (respectievelijk toenam) dan de inkomende. Een tweede90 mogelijke verklaring voor de
verkleining van het verschil in werkloosheidsgraden tussen Gent en Vlaanderen is een (relatieve)
stijging van de uitgaande pendel: er gingen de voorbije jaren naar verhouding meer loontrekkende
Gentenaars buiten Gent gaan werken. Het valt op dat naar verhouding nog meer loontrekkende
Antwerpenaren buiten Antwerpen gaan werken. In Gent lijkt deze trend gestuit door de
economische crisis, in Antwerpen allerminst.
90
De eerste verklaring was de daling van de activiteitsgraad, zie supra
184
Figuur 17. Evolutie uitgaande pendel versus evolutie inkomende pendel
115
110
Antwerpen
105
Hasselt
Gent
Leuven
100
Brugge
Vlaams Gewest
95
90
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Bron: Steunpunt WSE.
185
6 Besluit
Aan de financieel-economische crisis kan niet worden voorbijgegaan, kent verstrekkende maar
tegelijk (deels) onduidelijke maatschappelijke gevolgen en bemoeilijkt economische voorspellingen op
middellange termijn. Te midden deze onzekerheid over economische vooruitzichten geldt voor Gent
de volgende stand van zaken en uitdagingen.
Onder de Vlaamse centrumsteden valt het economisch gewicht van Antwerpen en Gent duidelijk op.
Samen zijn ze goed voor bijna een zesde van alle jobs in het Vlaamse Gewest. Tegelijk verschilt de
verdeling naar hoofdsectoren sterk voor de verschillende Vlaamse steden. De economische structuur
van Gent wordt in sterke mate bepaald door de Haven van Gent. Voorts heeft Gent een eerder
gemiddelde Vlaamse en evenwichtige economische hoofdstructuur.
In vergelijking met andere steden heeft Gent relatief weinig commerciële diensten. Een niet
onbelangrijk deel daarvan is bovendien gericht op de industrie. In het algemeen gedijen
dienstenactiviteiten op een sterk weefsel van maakactiviteiten (het omgekeerde geldt niet).
In Gent is het idee ontstaan dat Gent een postindustriële stad is die zich focust op de dienstensector,
wat een verkeerde perceptie van de realiteit is en waar in economisch moeilijke tijd moet worden
vanaf gestapt.
Gent en Antwerpen voeren dan wel de top voor het aantal jobs: dat betekent echter niet dat zij ook
de hoogste jobsratio’s noteren. De Gentse werkgelegenheid uitgedrukt in de jobratio stijgt minder
snel dan het Vlaamse gemiddelde. De groei van de bevolking op beroepsactieve leeftijd was de
voorbije jaren immers groter dan de jobgroei.
De verschillen in economische structuur verklaren voor een deel de verschillen in jobcreatie tussen de
steden. Meer nog, als er rekening wordt houden met de economische hoofdstructuur van Gent, dan
scoort de Gentse jobcreatie goed.
Omwille van de globalisering van de economie en de steeds toenemende turbulentie van de
economische omgeving is een duurzame economische ontwikkeling in de eerste plaats afhankelijk van
een voortdurende transformatie van het economische weefsel. Belangrijke hefbomen hierbij zijn (het
bevorderen van) ondernemerschap en innovatie. Ondernemerschap kan positief zijn voor het
functioneren van de arbeidsmarkt. Met het oog op werkgelegenheidsgroei en duurzame economisch
ontwikkeling is het evenwel van belang dat voldoende ondernemers doorgroeien als werkgevers.
Ondernemerschap kan uitgedrukt worden aan de hand van de ondernemingsratio. Deze is in Gent
niet hoger dan gemiddeld in Vlaanderen. Sinds 2007 stijgt de Gentse ratio minder snel dan het
Vlaamse gemiddelde. Werkgeverschap kan uitgedrukt worden aan de hand van vestigingsratio’s.
Werkgevers zijn in de steden meer aanwezig dan gemiddeld in Vlaanderen. De Gentse ratio’s stijgen
ook hier minder snel dan het Vlaamse gemiddelde.
Innovatie speelt een steeds belangrijker rol in zowel termen van technologie als in termen van nieuwe
ondernemingsmodellen. Voor het meten van innovatieve bedrijfsactiviteiten wordt gebruik gemaakt
van internationaal uitgevoerde enquêtes bij bedrijven. Ze zijn gebaseerd op steekproeven die
representatief zijn voor landen en regio’s, en zijn bijgevolg niet bruikbaar voor (het vergelijken van)
steden.
Er bestaan indicatoren op basis van neergelegde en gepubliceerde jaarrekeningen die (mogelijk)
goede benaderingen zijn voor (algemene) innovatiekracht van bedrijven: de investeringsratio en het
aandeel snelle groeiers. Vooral het aandeel snelle groeiers suggereert dat Gent een stad is met veel
innovatieve bedrijven.
De werkzoekendenpopulatie in Gent omvat relatief veel allochtonen, langdurig werkzoekenden en
werkzoekenden zonder werkloosheidsuitkering. De werkloosheid in Gent is hoog, maar is niet
186
onveranderlijk hoog. Het verschil met het Vlaamse gemiddelde is in de loop van de voorbije tien jaar
verkleind en kan de komende jaren verder verkleinen. Een gedeeltelijke verklaring voor het
verkleinende verschil is dat de arbeidsmarktparticipatie van Gentenaars onder druk staat: er dienen
zich naar verhouding (iets) minder Gentenaars aan op de arbeidsmarkt. Een tweede gedeeltelijke
verklaring is dat de uitgaande (loontrekkende) pendel van Gentenaars sneller steeg dan de
inkomende. De arbeidsmarktkrapte is een structureel probleem van de Vlaamse en Gentse
arbeidsmarkt. De economische crisis en de onzekerheid op de arbeidsmarkt veranderen daar weinig
aan. Een belangrijke katalysator is de vergrijzing van de beroepsbevolking. De dalende
werkzaamheidsgraad en de dalende activiteitsgraad zijn zorgwekkend. Er is een grote nood aan meer
jobs in de grootsteden om het werkloosheidsverschil met de kleine steden (en het Vlaamse
gemiddelde) terug te dringen.
187
Focus op Milieu
1. Immense uitdagingen voor bedrijven, woningen en vervoer op
het vlak van klimaat en hernieuwbare energie
De bewijzen zijn er dat de mens het klimaat verandert en dat deze veranderingen negatieve effecten
hebben op de natuur en de gemeenschap. Het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)
stelt dat een vermindering van broeikasgassen (o.a. CO2) met 25 tot 40% tegen 2020 noodzakelijk is
om de klimaatopwarming onder de cruciale grens van 2°C te houden (the United Nations
Intergovernmental Panel on Climate Change, 2007). De Britse econoom Stern berekende dat geld
uitgeven aan maatregelen die de uitstoot van CO2 beperken ons nu jaarlijks 1 tot 2% van het
wereldwijde BBP zouden kosten, maar als we niets doen dreigen we in de toekomst jaarlijks 5 tot
20% van ons wereldwijde BBP te moeten uitgeven aan de gevolgen van klimaatverandering (Stern,
2006).
Naast klimaatsverandering is de eindigheid van fossiele brandstoffen een belangrijk motief voor de
beperking van de CO2-uitstoot. Het is de verwachting dat de aardolieproductie op wereldschaal
binnenkort zijn maximum zal bereiken, om nadien af te nemen. Fossiele brandstoffen worden
daardoor een risicofactor voor de economie, denk maar aan heel wat havenactiviteiten of de
logistieke sector, en de samenleving, denk maar aan de kosten voor verwarming of elektriciteit met
mogelijks energie-armoede tot gevolg.
Stad Gent heeft het Burgemeestersconvenant (convenant of mayors) getekend en door deze
verbintenis beoogt ze de 20% CO2-reductiedoelstelling van de Europese Unie tegen 2020 te behalen
en te overtreffen. Gent stelde tevens om tegen 2050 te evolueren naar een klimaatneutrale stad.
Om het aandeel van de stad Gent te bepalen en evoluties te kunnen monitoren werd op basis van de
jaren 2007 en 2009 een CO2-meting uitgevoerd. Deze meting brengt de uitstoot van CO2 op Gents
grondgebied in kaart.
Tabel - CO2 emissies - 2007-2009, Gent
2007
2009
kton CO2
%
kton CO2
7.277
66,0%
5.825
Ijzer -en staalindustrie
1.475
13,4%
1.336
Bedrijven
552
5,0%
592
Energieproductie
745
6,8%
551
Huishoudens
481
4,4%
491
Handel en diensten
465
4,2%
430
Transport
24
0,2%
9
Landbouw
11.020
100%
9.234
TOTAAL
Bron: CO2-meting voor de Stad Gent
188
%
63,1%
14,5%
6,4%
6,0%
5,3%
4,7%
0,1%
100%
Bovenstaande tabel geeft de totale CO2-emissies en de verdeling over de verschillende sectoren weer
(Stad Gent, 2012a). De totale CO2-uitstoot op Gents grondgebied bedroeg in 2007 11.020 kton, en
dat zakte in 2009 naar 9.234 kton. De oorzaak van deze daling is bijna volledig toe te schrijven aan de
verminderde uitstoot van CO2 in de ijzer -en staalindustrie. Het betreft bovendien een ongewone
situatie. In 2009 werd één van de twee hoogovens van Arcelor gedurende enkele maanden stilgelegd
vanwege afnemende vraag. Toch blijft het aandeel in de CO2-uitstoot van de ijzer -en staalindustrie
meer dan 60% van de gehele CO2-uitstoot op Gents grondgebied, alle overige bedrijven in Gent
samen komen aan 14% van de CO2-uitstoot.
De derde grootste uitstoot komt van de elektriciteitsproductie. Hoewel de 6 Gentse
elektriciteitscentrales samen 1700 kton CO2 produceren werden in deze tabel slechts een kleine 600
kton CO2 toegekend aan deze bedrijven, de rest van de CO2-uitstoot werd toegekend aan de
eindverbruikers van elektriciteit (bedrijven, handel en diensten, huishoudens en transport) om
dubbeltelling te vermijden. Met andere woorden: de elektriciteit die ‘geëxporteerd’ wordt staat
gelijk aan 592 kton CO2.
Tabel - CO2 emissies excl. ijzer, staal en elektriciteitsproductie - 2007-2009, Gent
Bedrijven
Huishoudens
Handel en diensten
Transport
Landbouw
TOTAAL
2007
kton CO2
%
1.475
46,2%
745
23,4%
481
15,1%
465
14,6%
24
0,8%
3.190
100%
Bron: CO2-meting voor de Stad Gent
2009
kton CO2
1.336
551
491
430
9
2.817
%
47,4%
19,6%
17,4%
15,3%
0,3%
100%
Om de gegevens meer in detail te kunnen bekijken wordt in bovenstaande tabel de CO2 inventaris
getoond zonder de ijzer -en staalindustrie en de elektriciteitsproductie. Bedrijven nemen in deze
tabel iets minder dan de helft van de CO2-uitstoot in, terwijl de sectoren huishoudens, handel en
diensten en transport relatief gelijkaardige aandelen innemen. Het aandeel voor landbouw is
verwaarloosbaar.
 Huishoudens
De CO2-uitstoot van huishoudens daalde in 2009 ten opzichte van 2007. De CO2-uitstoot van
huishoudens is afkomstig van woningverwarming (gas, stookolie, steenkool, andere) en
elektriciteitsverbruik. Beiden daalden fors. Althans voor woningverwarming is dit voor een groot deel
toe te schrijven aan de minder strenge winter van 2009 ten opzichte van 2007. Stellen we het aantal
koude winterdagen gelijk dan komt de uitstoot in 2009 op 600 kton, wat nog steeds een sterke
verbetering is ten opzichte van 2007.
 Transport
De CO2-uitstoot veroorzaakt door transport daalde lichtjes. De oorzaak hiervan ligt in twee
parameters. Enerzijds daalde het aantal gereden kilometers op de hoofdwegen lichtjes, een
parameter die conjunctuur gebonden is. Anderzijds daalde ook de emissiefactor van voertuigen.
Deze parameter is vooral afhankelijk van de efficiëntie van de motoren, die toegenomen is.
189
Tabel - Groen stroom productie (MWh) aangemeld voor groene stroomcertificaten - 2009-2011
- Gent
biogas - RWZI (Aquafin Drongen)
biomassa - uit gesorteerd of selectief ingezameld afval (Stora Enso)
biomassa - uit huishoudelijk afval (IVAGO)
biomassa - uit land of tuinbouw (Max Green)
windenergie op land
PV <10kW bij particulieren
PV >10kW
Totaal
Bron: CO2-meting Stad gent en VREG
2009
2011
755
445
69.988 301.743
10.471 10.490
612.109 518.458
62.507 78.509
1.767
8.746
1.251 20.701
758.848 939.092
De productie aan groene stroom op Gents grondgebied waarvoor groene stroomcertificaten werden
gegeven nam de afgelopen jaren toe (VREG, 2012). De opmerkelijkste stijging doet zich voor in
zonne-energie. In 2009 en 2010 werden veel PV installaties in gebruik genomen, zowel bij
particulieren als bij de grotere productie-eenheden. De geïnstalleerde installaties tellen vanaf 20102011 overduidelijk mee in de productie van groene stroom. Windenergie nam lichtjes toe dankzij de
indiensttreding van twee nieuwe windturbines in september 2010 (Volvo Cars). Dit vermogen komt
bovenop de turbines die reeds eerder werden gebouwd (Kluizendok, Oostakker, Wondelgem en aan
de elektriciteitscentrale van Rodenhuize). De elektriciteitsproductie uit biomassa nam fors toe. De
multifuel energiecentrale van Stora Enso draait sinds de zomer van 2010 continu. Deze installatie
maakt voornamelijk gebruik van houtafval. De centrale van Max Green (het vroegere Rodenhuize
houtpellets) is koploper van de groene stroom geproduceerd in Gent. Hun productie bleef constant
maar zal vanaf 2012 zoals aangekondigd verdubbelen. Tot slot vermelden we nog de
elektriciteitswinning uit biogas aan het Aquafin zuiveringsstation in Drongen en de groene stroom
gekoppeld aan de huisvuilverbrandingsoven van IVAGO.
Linken we de productie van groene stroom aan de gemiddelde CO2-uitstoot bij conventionele
stroomproductie dan kunnen we spreken van een vermeden CO2-uitstoot van 240 kton in 2009 en
297 kton in 2011.
Naast de productie die we kunnen nagaan door de uitreiking van groene stroom certificaten, is er de
elektriciteitsproductie door het gebruik van hoogovengas. Hoogovengas is een restproduct van de
staalproductie, en wordt sinds december 2010 in de centrale van Knippegroen aangewend voor
elektriciteitsproductie. Voorheen werd het hoogovengas verbrand in de centrale van Rodenhuize, de
nieuwe centrale staat in voor een productie van 2400 MWh elektriciteit en is 40% efficiënter dan de
vorige. Mocht men het hoogovengas niet hergebruiken dan zou de CO2-uitstoot door conventionele
stroomproductie in 2011 760 kton CO2 bedragen.
190
2. Milieuverontreiniging
2.1.
Luchtkwaliteit verbetert licht maar knelpunten raken niet
opgelost
Luchtverontreiniging heeft een belangrijke impact op de volksgezondheid en de natuur. Aan de hand
van de emissie van een aantal verontreinigde stoffen en de hieruit berekende concentraties, wordt
een inzicht gegeven in de druk die ze veroorzaken op het leefmilieu. De indicatoren die aan bod
komen zijn: gemeten concentraties aan potentieel verzurende emissies en concentraties fijn stof.
2.1.1.
Concentratie fijn stof en verzurende emissies
De meetpost van IRCEL geeft een systematische overschrijding van de dagnorm voor PM1091 aan.
Andere resultaten geven aan dat lokaal de NO292 normen ook niet gehaald worden. Deze stoffen zijn
voornamelijk afkomstig van het verkeer (lokale verkeersbijdrage). Het grootste deel van de wagens
zijn dieselwagens in Vlaanderen (60%). Onderzoek wijst aan dat daar waar de NO2 waarden hoog
zijn door verkeer, ook de roetconcentraties hoog zijn (Stad Gent, 2011d). Dit wordt beschouwd als
een van de meest schadelijke fracties van fijn stof. Hiervoor bestaan op dit moment echter nog geen
normen.
Door het nemen van lokale verkeersmaatregelen kan de lokale verkeersbijdrage afnemen alsook de
schadelijke roetfractie. Lokale verkeersmaatregelen hebben minder invloed op de PM10 concentraties
(Stad Gent, 2011d).
Ondanks het feit dat nieuwe wagens milieuvriendelijker worden, lijkt het erop dat door de sterke
toename in personen –en goederenverkeer de bestaande knelpunten niet zullen opgelost worden en
vermoedelijk zullen verslechteren (Stad Gent, 2009e). In Gent zijn de knelpunten gelegen langs
drukke wegen en in street canyons.
De concentratie van deze stoffen in de lucht is van die mate dat ze de gezondheid schade kan
toebrengen. Vanuit het wetenschappelijk onderzoek komen bovendien steeds meer signalen dat de
concentratie fijn stof in de buitenlucht schadelijker is dan aanvankelijk gedacht. Onderzoek in
opdracht van de Europese commissie (EC, 2005) schat het aantal verloren levensmaanden
veroorzaakt door fijn stof op 18 tot 36 maanden(EC, 2005). Uit recent Brits onderzoek bleek dat
luchtvervuiling door het verkeer de groei van de longen van kinderen aantast en hun
ademhalingscapaciteit met 17 procent doet dalen (De Standaard, 2011).
2.1.2.
Goede luchtkwaliteit
Onderstaande grafiek geeft voor de meetstations in Gent, nl. deze in Gent-Centrum (R701,
Baudelostraat) en in het havengebied (R740, Sint‐Kruis‐Winkel), het percentage dagen aan met een
goede tot uitstekende beoordeling van de luchtkwaliteit t.o.v. totaal aantal dagen. Hieruit blijkt dat
de luchtkwaliteit geleidelijk verbetert en in de periode 2004-2009 ongeveer stabiel blijft rond de 61%
in het centrum en rond de 64% in het havengebied. De veel mindere luchtkwaliteit in 2003 was
hoofdzakelijk te wijten aan uitzonderlijke meteorologische omstandigheden. In 2010 werd een
91
Er is veel verschil in de fysische en scheikundige samenstelling, de bron en grootte van fijn stof. PM 10 deeltjes (de fractie
deeltjes in de lucht die kleiner is dan <10µm) en PM2.5 deeltjes (<2.5µm) baren grote zorgen, deze deeltjes zijn klein
genoeg om tot diep in de longen door te dringen en kunnen potentieel zorgen voor grote gezondheidsproblemen. Grotere
deeltjes worden niet ingeademd en worden vrij effectief door sedimentatie uit de lucht verwijderd.
(http://www.airqualitynow.eu/nl/pollution_home.php)
92
NOx wordt gebruikt om de mix van stikstofoxide (NO) en stikstofdioxide (NO 2) in de lucht te beschrijven. Het zijn
anorganische gassen die gevormd worden door combinatie van zuurstof en stikstof in de lucht. Er wordt veel meer NO
gevormd dan NO2, echter NO oxideert in de lucht tot NO2. NO2 heeft een negatieve werking op de luchtwegen.
((http://www.airqualitynow.eu/nl/pollution_home.php)
191
betere luchtkwaliteit waargenomen: 67% van de dagen in Gent centrum vertoonde een goede tot
uitstekende luchtkwaliteit. In Sint-Kruis-Winkel was dit zelfs voor 73% van de dagen.
Er moet hier wel worden opgemerkt dat er in de luchtkwaliteitsindex geen rekening wordt gehouden
met schadelijke roetfracties en dat de metingen afkomstig zijn van 2 locaties die representatief
zouden moeten zijn voor de respectievelijk een stedelijke achtergrond en een industriële
achtergrond. Lokale verkeersbijdrage wordt hier dus niet mee beschouwd. Kortom lokaal, op
straatniveau, kan de luchtkwaliteit minder positief zijn.
Grafiek - percentage dagen met goede luchtkwaliteit,
1996-2011, Gent-Centrum en Havengebied
%
70
50
30
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Gent-Centrum
Havengebied
Bron: IRCEL
2.2.
Van
slechte
naar
rioleringsinfrastructuur
matige
waterkwaliteit
door
Voor huishoudelijk afvalwater streeft de Vlaamse overheid naar een maximale zuivering via
openbare rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI). Gent kampte in het recente verleden nog met een
overwegend slechte oppervlaktewaterkwaliteit. De voorbije jaren is er wel een gunstige evolutie
(VMM, 2012) richting een matige waterkwaliteit dankzij de doorgedreven aanleg van rioleringen en
de verdere uitbouw van de waterzuiveringsinfrastructuur. Volgens data van de VMM (Stad Gent,
2011g)93 steeg de uitvoeringsgraad94 op het rioleringsstelsel van 88,4% in 2000 tot 96% in 2011, en
geeft de gemeentelijke inspanningen inzake riolering weer. De zuiveringsgraad, met name het
percentage inwoners waarvan het afvalwater gezuiverd wordt in een RWZI, 95 steeg van 70,7% in
2007 naar 80,4% in 2011.
2.3.
Bodemkwaliteit: probleemlocaties zitten in gebieden waar
industrie plaats maakt voor wonen
De bodem wordt door allerlei menselijke activiteiten verontreinigd met milieugevaarlijke stoffen
zoals zware metalen, organische polluenten en bestrijdingsmiddelen.
93
+ update indicatoren 2012.
De uitvoeringsgraad van de riolering wordt berekend door het aantal inwoners dat op de riolering is aangesloten uit te
zetten ten opzichte van het aantal inwoners dat door de gemeente bij de opmaak van de totale rioleringsplannen voorzien
werd om in de riolering te lozen.
95
De zuiveringsgraad betreft het aantal op de riolering aangesloten inwoners die gezuiverd worden op een
rioolwaterzuiveringsinstallatie t.o.v. het aantal inwoners voor de gemeente volgende de rijkregister – stratentabel van de
Vlaamse Milieumaatschappij
94
192
Talrijke risicoactiviteiten, hoofdzakelijk in industriegebied, liggen aan de oorzaak van
bodemverontreiniging. De oorzaken zijn divers: belastende industriële activiteiten, ongevallen met
milieubedreigende stoffen, lekkende olietanks, leidingen of installaties, onzorgvuldige opslag van
grondstoffen, afvalstoffen of eindproducten, morsen bij opslag en overslag, e.d. Niet alle
verontreinigde gronden moeten worden gesaneerd. De noodzaak hangt af van de ernst van de
verontreiniging, de kenmerken van de bodem, van de periode van verontreiniging en, voornamelijk,
een veranderende functie. De grootste probleemlocaties zitten dan ook in gebieden waar vb. wonen
of recreatie in de plaats komt van voormalige industrie.
De toestand in Gent op 1 januari 2012 is de volgende (Stad Gent, 2012h)96:
 1573 percelen (1891 ha of 12,11% van het grondgebied) waarvoor verdere maatregelen
nodig zijn.
 434 percelen (739 ha of 4.73% van het grondgebied) waarvoor sanering nodig is.
 525 percelen (746 ha) waarvoor een eindverklaring van de sanering is afgeleverd.
 89% van de te saneren gronden is industriegrond (OVAM, 2011).97
Deze cijfers geven geen beeld van de evolutie van de bodemverontreiniging in Gent, maar veeleer
een beeld van de inventarisatie, de reeds gesaneerde en de te saneren gronden.
2.4.
Huishoudelijk afval: laatste 10 jaar geen trendbreuk
Bekijken we de totale hoeveelheid huishoudelijk afval, dan is er geen trendbreuk te zien in de
statistieken. Er zijn wat (conjuncturele) verschillen tussen de verschillende jaren merkbaar. De laatste
tien jaar situeert de totale hoeveelheid zich tussen de 515 kg/inw in piekjaar 2006 en 432 kg/inw in
2010. (Stad Gent, 2012h)98
Eind jaren ´90, met de invoering van selectieve ophaling van afval, werd een grote stap gezet. In 1995
werd nog 324 kg niet-recupereerbaar afval (restafval, brandbaar grofvuil, het sorteerresidu van PMDafval en gemeentevuil) per inwoner opgehaald, tien jaar later, in 2005, bedroeg dit nog 190 kg per
inwoner. Sindsdien blijft dit gegeven min of meer constant, in 2010 bedroeg dit 185 kg/inw (Stad
Gent, 2012h)99.
96
97
98
99
+ update indicator
www.lokalestatistieken.be
+ update indicator
+ update indicator
193
kg/inw
600
Grafiek - totaal huishoudelijk afval en niet -recupereerbaar afval per
inwoner, 1995-2011, Gent
500
400
300
200
100
0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Totale hoeveelheid huishoudelijk afval
Hoeveelheid niet-recupereerbaar afval
Bron: OVAM, Inventarisatie Huishoudelijke Afvalstoffen en IVAGO
3. Milieuhinder
Milieuverontreiniging is weergegeven via objectieve statistieken (metingen van emissies). Naast deze
objectieve cijfers zijn er geobjectiveerde gegevens die men via een bevraging van een representatief
staal van de bevolking kan bekomen. De geobjectiveerde informatie geeft een toegevoegde waarde
aan het objectief materiaal. Bijvoorbeeld: objectief is de luchtkwaliteit de laatste jaren verbeterd,
maar 1 op 10 Gentenaren geeft aan (zeer) vaak geurhinder te ondervinden. Inzicht in milieuhinder is
bekomen via bevragingen van een representatief staal van de Gentse bevolking.
3.1.
Geluidshinder voornamelijk veroorzaakt door mobiliteit
Het leefbaarheidsonderzoek 2006 toont aan dat de Gentenaar geluidshinder als de meest
voorkomende vorm van milieuhinder aangaf.
Uit de Stadsmonitor 2011 blijkt dat 40% van de inwoners van de dertien centrumsteden last heeft
van lawaaihinder. In alle steden is de voornaamste bron van overlast het verkeer, gevolgd door
burenlawaai en andere vormen van lawaai. In Antwerpen, Aalst, Gent en Sint-Niklaas heeft meer dan
40% van de inwoners last van geluidsoverlast. In de andere steden is dit aandeel minder groot. Een
op de drie Gentenaars gaf aan de afgelopen maand last te hebben van geluidshinder door verkeer
(Luk Bral, et al., 2011). Uit modelleringen bleek dat het aandeel inwoners dat blootgesteld wordt aan
hinderlijk weg –en spoorweglawaai overdag 24% bedraagt, ‘s nachts is dat 21% (Stad Gent, 2010c).
Naast de geluidshinder veroorzaakt door verkeer zijn er nog andere belangrijke oorzaken, zoals
geluidsoverlast veroorzaakt door buren, evenementen, horeca of bedrijvigheid (Stad Gent, 2012f).
194
3.2.
Zwerfvuil en sluikstorten blijven zeer frequent voorkomen, de
opgehaald tonnages stijgen fors
Andere veelvoorkomende milieuhinder gaat over sluikstorten en zwerfvuil. Uit de Stadsmonitor 2011
bleek dat 32,3% van de Gentenaars (zeer) vaak antwoordde op de vraag of ze afgelopen maand last
ondervond van sluikstorten/zwerfvuil in de buurt. Onder de dertien centrumsteden zijn Gent,
Antwerpen en Turnhout koplopers qua aandeel inwoners dat de afgelopen maand last heeft
ondervonden van zwerfvuil/sluikstort in de buurt. Een opgemerkte evolutie is de sterke stijging van
het tonnage opgehaalde sluikstorten, in 2001 bedroeg die 290 ton, in 2011 liep dat op tot 516 ton
(IVAGO, 2011).
3.3.
Eén op de tien Gentenaren geven aan (zeer) vaak last te hebben
van geurhinder
Eveneens uit de Stadsmonitor 2011: 11,1% van de Gentenaars ondervond de laatste maand (zeer)
vaak last van geurhinder. (Luk Bral, et al., 2011) Antwerpen, Gent en Roeselare scoren hoger dan het
gemiddelde voor de 13 centrumsteden. De belangrijkste bronnen van geurhinder zijn horeca en
handel, buren, KMO en industrie. (Stad Gent, 2012f)
195
4. Toenemend milieubewustzijn
Hoewel in globo moeilijk cijfermatig te onderbouwen is er sinds 2006 sprake van een opnieuw
toegenomen milieubewustzijn van de Gentenaar. Het milieubewustzijn wordt sterk bepaald door de
mate waarin men zelf geconfronteerd wordt met milieuproblemen (Studiedienst van de Vlaamse
Regering, 2011). Het is af te wachten of de toegenomen aandacht in de media voor onder andere
klimaatverandering tot een blijvend verhoogd milieubesef en vooral –gedrag bij de Vlamingen leidt.
Cijfers op Vlaams niveau100 wijzen ze op het volgende:
 Het milieuvriendelijk consumptiegedrag neemt toe sinds 2006: er worden meer biologische
en milieuvriendelijke producten gekocht (Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2011).
 Wat zuinig gedrag betreft zijn de resultaten minder rechtlijnig. Met water en verlichting
wordt in 2010 iets zuiniger omgesprongen dan in 1996, de fiets nemen of te voet gaan voor
korte verplaatsingen blijft min of meer hetzelfde (Studiedienst van de Vlaamse Regering,
2011). Uit onderzoek van de UGent (Van Dyck, 2012) blijkt wel dat wie in de stad woont,
dagelijks 15 minuten meer fietst en wandelt dan mensen die op het platteland wonen.
Op het vlak van voeding merken we ook in Gent dat biologische voeding en beperktere
vleesconsumptie stilaan hun beperkte schaalniveau ontgroeien en doordringen tot het standaard
boodschappenlijstje van de bewuste consument. Uit een enquête uitgevoerd in 2011 bleek dat 1
Gentenaar op 5 meedoet met Donderdag Veggiedag. Steeds meer Gentenaars eten vegetarisch. 40
procent van de Gentenaars eet soms veggie op restaurant. (Stad Gent, 2011i)
5. Besluit
De uitputting van fossiele brandstoffen en de klimaatverandering zijn mondiale thema’s waarvoor
ook antwoorden op lokale schaal vereist zijn. De uitdagingen zijn in kaart gebracht en zijn immens:
fossiele brandstoffen worden een risicofactor voor onze welvaart en economisch gezond klimaat.
Klimaatveranderingen zetten de stedelijke leefbaarheid onder serieuze druk en beïnvloeden de
aantrekkelijkheid van het stadsklimaat om er te wonen, werken en recreëren. Klimaatdoelstellingen
leveren bijgevolg een grote bijdrage aan tal van andere stedelijke uitdagingen zoals (energie)armoede, stadsvlucht, betaalbare en comfortabele woningen, economische profilering,
stadsmarketing, …. Wil Gent evolueren naar een klimaatneutrale stad dan dient zowel op het vlak van
economie, wonen en vervoer nog een hele lange weg te worden afgelegd, en is een versnelling
noodzakelijk. Het draagvlak lijkt hiervoor beetje bij beetje toe te nemen.
Wat betreft de milieurisico’s op het Gentse grondgebied merken we de afgelopen jaren beperkte
verbeteringen inzake luchtkwaliteit maar tegelijk ook de vaststelling dat de bestaande knelpunten
langs drukke wegen niet opgelost zullen raken.
De waterkwaliteit verbeterde van slecht naar matig dankzij investeringen in waterzuivering. Het is
nog onduidelijk of die stagneert of nog verder kan evolueren naar een goede waterkwaliteit.
Voor huishoudelijk afval valt die stagnatie wel op: na een sterke daling van het restafval in de tweede
helft van de jaren negentig door invoering van gescheiden ophaling en recyclageparken, merken we
de laatste tien jaar nauwelijks nog verandering. Bodemverontreiniging speelt vooral bij
100
Om milieuvriendelijk gedrag te meten worden in de survey “sociaal-culturele verschuivingen” van de Studiedienst van de
Vlaamse regering een aantal stellingen voorgelegd die verschillende aspecten in rekening brengen. Meer info: (Beyst, 2011)
196
stadsvernieuwing -en uitbreiding. Daar waar voormalige industriële gronden een nieuwe functie
krijgen (wonen, recreatie) situeren zich dan ook de grootste probleemlocaties.
Op het vlak van milieuhinder bestaat de top drie uit geluidshinder, zwerfvuil/sluikstorten en
geuroverlast. Qua geluidshinder is mobiliteit de voornaamste oorzaak. Uit recente modelleringen
blijkt dat overdag 1 op 4, en ’s nachts 1 op 5 Gentenaars blootgesteld worden aan hinderlijk weg –en
spoorweglawaai. Sluikstorten en zwerfvuil zijn veelvoorkomend, het hoogste in vergelijking met de 12
andere Vlaamse centrumsteden. Opvallend hier is de sterke stijging in opgehaalde tonnages de
laatste jaren.
197
Focus op gezondheid, gezond leven en
gezondheidszorg
Wanneer aan de Gentenaar gevraagd wordt om een inschatting te maken van zijn eigen gezondheid
gaf 14,7% in het Leefbaarheidsonderzoek (Stad Gent, 2010a) aan dat ze altijd of regelmatig
geconfronteerd worden met een persoonlijk gezondheidsprobleem zoals ziekte of handicap. Het
leefbaarheidsonderzoek bevestigt de relatie tussen ouder worden, een lager inkomen, geen werk
hebben en de aanwezigheid van gezondheidsproblemen. In 2011 gaf 3,1% van de Gentenaren aan in
slechte tot zeer slechte gezondheid te zijn, maar personen uit een achtergestelde buurt101 waren
significant vaker in slechtere gezondheid (Willems, Hardyns, & Vyncke, 2011).
Talloze factoren bepalen de gezondheid van een individu. Niet iedereen heeft vanaf de geboorte
dezelfde kansen, kwetsbaarheden, ondervindt dezelfde risico’s, of beschikt over dezelfde kennis en
vaardigheden. De gezondheidssituatie van een individu hangt samen met diens socio-economische
situatie (Studiedienst van de Vlaamse Regering, 2009a). Ook de levenswijze (roken, voeding, fysieke
activiteit, mondgezondheid 102 , ...) en de toegang tot gezondheidszorg (informatie, financiële
toegankelijkheid...) worden in grote mate beïnvloed door de sociaaleconomische groep waartoe men
behoort.
De rol van de lokale overheid ligt dan ook vooral in het versterken van het fysiek, psychisch en sociaal
welbevinden van de Gentenaar door gezondheidsproblemen zo vlug mogelijk te detecteren en tijdig
en adequaat aan te pakken, voornamelijk via preventie, sensibilisering en toegang tot
gezondheidszorg.
101
volgens de “Dynamische analyse van de buurten in moeilijkheden in de Belgische stadsgewesten” van 2006
De mondgezondheid van de Gentse kinderen, en zeker specifieke kwetsbare doelgroepen, is verontrustend als we kijken
naar een onderzoek door de Universiteit van Gent (Martens, Vanobbergen, Willems, Aps, & De Maeseneer, 2006). Het
onderzoek is van 2006 maar volgens tandartsen en gezondheidswerkers zijn de resultaten nog steeds actueel. Bij 18,5%
van de onderzochte Gentse kinderen tussen 24 en 34 maand (N=385) werd matige tot zeer ernstige cariës vastgesteld. Er
was een duidelijk verband tussen etniciteit en wonen in een achtergestelde buurt: kinderen van wie de moeder de OostEuropese nationaliteit heeft en in een achtergestelde buurt wonen, hebben meer kans om zuigflescariës en tandplak te
hebben. De meerderheid van deze kinderen krijgen dagelijks een fles gesuikerde drank en poetsen minder dan 1 keer per
dag hun tanden.
102
198
1. Gezondheid
1.1.
Gezondheidsongelijkheid
De levensverwachting van de Gentenaren gaat er net als de gemiddelde levensverwachting van de
Vlaming (78,3 en 83,2 jaar in 2009 (Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, 2011)103) en Belg op
vooruit maar gezondheidsverschillen zijn groot: mensen leven langer en in betere gezondheid
naarmate men een hogere socio-economische status (opleidingsniveau en/of inkomen) heeft.
Iemand die geen enkele opleiding heeft gehad, sterft gemiddeld 7,5 jaar vroeger dan iemand met
een diploma hoger onderwijs (TAHIB, 2010104). Daarnaast is er een verschil in de levensverwachting
in goede gezondheid (zonder ongeschiktheid) volgens het opleidingsniveau. Een 25 jarige vrouw
zonder diploma heeft 18 jaar minder goede gezondheidsjaren te gaan dan een 25 jarige vrouw met
hoger diploma (29 jaar versus 47 jaar te gaan).
De gezondheid van personen die wonen in achtergestelde buurten in Gent is gemiddeld slechter dan
deze van personen in niet–achtergestelde buurten. Vooral in de wijken in de 19de-eeuwse gordel,
waar een aantal problematieken accumuleren (zoals meer leefloners, lagere inkomens, meer
werkloosheid etc..), zijn de kansen voor een lang en gezond leven lager. Personen met een lagere
socio-economische status leven ook vaker in een minder gunstige fysieke omgeving (minder goede
huisvesting, stresserende omgeving (minder groen, meer lawaai- en geurhinder), ongezondere
woonomstandigheden, …), hebben minder sociale middelen en worden meer blootgesteld aan
sociale risicofactoren zoals sociale isolatie en eenzaamheid.
Net in deze wijken in de 19de-eeuwse gordel zijn de geboortecijfers het hoogst en leven in verhouding
het meest baby’s en peuters. 15% van de geboortes in Gent situeert zich in kansarme gezinnen (voor
de geboortejaren 2007/2008/2009).105
Opgroeien in armoede heeft een invloed op de ontwikkeling van een kind en legt een hypotheek op
de toekomst en werkt een maatschappelijke zwakkere positie als volwassene in de hand. Elk kind een
goede start geven in het leven leidt ongetwijfeld tot de grootste gezondheidswinst.
103
Deze levensverwachting wordt berekend rekening houden met de leeftijdsspecifieke sterftekansen van dat jaar op elke
leeftijd, geprojecteerd op de bevolking.
104
Tackling Health Inequalities in Belgium, een onderzoek uitgevoerd door het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid
(WIV), de Vrije Universiteit Brussel (VUB) en de Université Catholique de Louvain (UCL) in opdracht van de POD
Wetenschapsbeleid, 2010.
105
Zie hoofdstuk 1.2.Sociaal economische diversiteit
199
1.2.
Mortaliteit en beschavingsziektes (kanker, diabetes, obesitas,…) gerelateerd aan
leefstijl (gezonde voeding, beweging, roken)
De belangrijkste doodsoorzaken in Gent zijn kankers en andere nieuwvormingen, hart- en vaatziekten,
en longaandoeningen (Sterftecertificaten Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid 2004-2008). Tussen
1 en 44 jaar zijn uitwendige doodsoorzaken (zoals val- of vervoersongevallen, geweld, verstikking,
suïcide) de meest voorkomende reden van overlijden.
Tussen 45 en 74 jaar is kanker de grootste doodsoorzaak. Bij mannen gaat het vooral om longkanker,
bij vrouwen om borstkanker. Van de 1.331 nieuwe gevallen van kanker in Gent komt bij mannen
prostaatkanker vaakst voor (28% van alle kankers), met daarnaast veel long- (17 %) en dikke
darmkanker (14 %). Onder Gentse vrouwen is een derde van alle kankers borstkanker (33 %). Dit
loopt vrijwel gelijk met de Vlaamse cijfers, net zoals de gehele top 5 (Nationaal Kankerregister, 2008).
Vanaf 75 jaar sterft men het meest aan hart- en vaatziekten
Leefstijl heeft een grote invloed op vroegtijdige sterfte: bij mannen zou 25% van de sterfte vóór de
leeftijd van 75 theoretisch kunnen vermeden worden door een gezondere leefstijl (Team
gegevensverwerking en resultaatsopvolging, 2010). Zo is 92,4%, van de longkankersterfte bij mannen
toe te schrijven aan tabaksgebruik.
1.3.
Geestelijke gezondheidszorg staat voor uitdagingen:
Iemand die geestelijk gezond is, kan omgaan met de normale spanningen van het leven, productief
en vruchtbaar werk verrichten en een bijdrage leveren aan zijn of haar gemeenschap (WHO, 2007).
Volgens het Leefbaarheidsonderzoek 2010 heeft 84% van de Gentenaren een goed psychisch
welbevinden, 6% scoort slecht, en 10% matig. Algemeen blijkt hoe ouder, hoe beter het psychisch
welbevinden. Een hoger diploma, inkomen en het hebben van een vaste job gaat samen met een
hoger welbevinden.
Ongeveer 16% van de bevolking in Gent geeft aan dat ze psychofarmaca (slaap- of kalmeermiddelen,
antidepressiva of pijnstillers) gebruiken (S. Willems, et al., 2011).
In 2008 werden er 4113 psychiatrische opnames van Gentenaren geregistreerd (Minimale
Psychiatrische Gegevens, MPG, FOD Volksgezondheid106). Dit zijn 173 opnames per 10.000 inwoners,
terwijl er gemiddeld in Vlaanderen 96 opnames per 10.000 inwoners zijn. Vooral bij mannen is dit tot
bijna twee keer zoveel (207 tegenover 99 per 10.000 inwoners) in vergelijking met het Vlaamse
gemiddelde.) De voornaamste opnameredenen zijn alcoholgebruik, depressie en drugsmisbruik, en
vervolgens schizofrenie.
106
Dit is de registratie van de residentiële opnames of intakes door de psychiatrische ziekenhuizen (PZ), psychiatrische afdelingen van
algemene ziekenhuizen (PAAZ), initiatieven voor beschut wonen (IBW), of psychiatrische verzorgingstehuizen (PVT)
200
35,0
30,0
25,0
20,0
15,0
10,0
5,0
0,0
Gent
Bipolaire stoornis
Aanpassingsstoornis
Persoonlijkheidsstoor
nis B (Borderline,
antisocialiteit,
Psychotische
stoornis
Schizofrenie
Drugsmisbruik
Depressie
Vlaanderen
Alcoholmisbruik
Aantal per 10.000 inwoners
Psychiatrische opnames per hoofddiagnosegroep (MPG 2008)
In 2010 waren 2311 Gentenaren in begeleiding bij een Centrum voor Geestelijke Gezondheidszorg107.
De CGG bieden geïntegreerde, maar niet-residentiële geestelijke zorg. Angst- en
stemmingsstoornissen en verslavingsproblemen nemen een belangrijke plaats in. Het aanbod van
de CGG bleef in het verleden achter bij de afbouw van de residentiële psychiatrische zorg waardoor
een wachtlijstproblematiek ontstond.
Nergens ter wereld zijn er meer intramurale psychiatrie-bedden dan in Gent. Tegelijk is er een tekort
aan 1elijns geestelijke gezondheidszorg en dit terwijl veel psychische problemen zonder opname of
niet louter via medicatie kunnen worden behandeld.
In Gent waren er in 2007 18 suïcides per 100.000 inwoners108 en in 2010 238 pogingen tot zelfdoding
per 100.000 inwoners. Dit is meer dan gemiddeld in Vlaanderen, terwijl de Vlaamse cijfers al relatief
hoog zijn binnen Europa – meer bepaald dubbel zo hoog als in Nederland. De risicofactoren voor
suïcide (vroegere suïcidale gedachten en psychische problemen) zijn nochtans vergelijkbaar tussen
Vlaanderen en Nederland. De betere toegankelijkheid en beschikbaarheid van de GGZ-hulpverlening
in Nederland is een gedeeltelijke verklaring (Reynders, Scheerder, Molenberghs, & Van Audenhove,
2011). Daarnaast hebben Nederlanders een duidelijk positievere houding tegenover hulp zoeken: ze
ervaren minder zelfstigma en schaamte om formele hulp te zoeken.
2. Leefstijl: gezonde voeding en gezond gedrag
2.1.
Obesitas –epidemie? Valt er nog gezondheidswinst te behalen via eet- en
bewegingsgewoonten van de Gentenaar?
Een gezond gewicht bij volwassenen tussen 19 en 59 jaar verwijst naar een BMI (Body Mass Index)
tussen 18,5 en 24,9 (kg/m²). Een obees persoon heeft een BMI hoger dan 30 (kg/m2), dit is een
ernstige vorm van overgewicht.
107
108
Bron: Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid 2010
Sterftecertificaten Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid
201
Obesitas bereikt momenteel epidemiologische proporties in de westerse landen. Het is de oorzaak
van tal van complicaties en comorbiditeiten op korte termijn (kortademigheid, hoge bloeddruk,
problemen bij fysieke handelingen), maar zeker op lange termijn (ontwikkeling van o.a. diabetes type
2, cardiovasculaire aandoeningen en sommige vormen van kanker). Ook wordt vastgesteld dat
kinderobesitas aan het stijgen is. (Branca, Nikogosian, & Lobstein, 2007)
Obesitas en overgewicht blijven toenemen in Vlaanderen, ook bij jongeren. In 2010 waren 3,2% van
de Vlaamse jongens en 2,1% van de meisjes obees en 9,8% van de jongens en 7,5% van de meisjes
lopen het risico obees te worden. Meer jongens en meisjes uit het secundair beroepsonderwijs
bevinden zich in de pre-obese en obese groep in vergelijking met jongens en meisjes uit het
algemeen secundair onderwijs (Hublet, Vereecken, & Maes, 2010).
De Gentse Centra voor Leerling Begeleiding zien meer en meer kinderen bij wie obesitas en
overgewicht voorkomen. Cijfers hierover voor Gent kunnen niet worden geleverd; dit zijn
vaststellingen van de CLB-artsen zelf. Naar aanleiding van een onderzoek (UGent, 2007-2008)
berekende men op basis van zelfgerapporteerde lengte en gewicht de BMI bij 1200 volwassenen
Gentenaars (Van Dyck, et al., 2010). Het gemiddelde BMI was 24,3. Voor mannen is dit hoger dan
voor vrouwen (25,3 en 23,5), de laag opgeleiden (= geen hoger onderwijs gevolgd) hadden een hoger
BMI dan hoger opgeleiden (25,3 en 23,7). Dit profiel wijkt niet noemenswaardig af van de Belgische
gemiddelden (nationale Gezondheidsenquête 2008).
De resultaten van de Gezondheidsenquête 2008 (W.I. Volksgezondheid, 2008) toonden al aan dat de
voedingsgewoonten van de Belg zeker niet optimaal zijn. Mensen eten te veel producten uit de
restgroep en uit de groep ‘vlees, vis, eieren en vervangproducten. Van de andere producten
verbruikt men te weinig tot veel te weinig, bv. groenten, melk, water,… Ook uit het
Leefbaarheidsonderzoek (Stad Gent, 2010a) blijkt dat de aanbevelingen op vlak van groente-, fruiten waterconsumptie nog lang niet behaald worden.
Maar er is toch sprake van een verbetering: vrouwen en hoogopgeleiden hebben gezondere
eetgewoonten en consumeren dagelijks fruit, groenten, bruin brood en eten wekelijks vis
(Gezondheidsenquête 2008 en Leefbaarheidsonderzoek 2010). Jongvolwassenen scoren hierop de
slechtste punten. Een andere verontrustende vaststelling bij jongvolwassen is dat de helft van hen
dagelijks gesuikerde frisdrank drinkt (Gezondheidsenquête 2008). Ook het gebruik van
energiedrankjes “boomt”(Lokaal Sociaal Beleid, 2012).
Uit de Stadsmonitor (Luk Bral, et al., 2011) blijkt dat ongeveer 46,7 % van de Gentenaren regelmatig
actief aan sport doet. Het gemiddelde voor de 13 centrumsteden is 47,1%.
Maar niet louter actief sporten, ook matige of actieve lichamelijke inspanningen zijn goed voor de
gezondheid. Op dit moment behaalt 39% van de Vlaamse bevolking tussen 15 en 59 jaar de
bewegingsaanbeveling 109 . 21,7% van de Vlamingen (t.o.v. 26 voor België) loopt een
gezondheidsrisico door een gebrek aan lichaamsbeweging in hun vrije tijd. Socio-economische
109
Om gezondheidswinst te behalen is het al voldoende voor volwassenen en senioren om dagelijks minstens een half uur
te bewegen met een matige fysieke inspanning ofwel 3 dagen per week minstens 20 minuten intense aerobe fysieke
activiteit. Voor kinderen en jongeren is dit minstens een uur per dag.
202
verschillen vallen sterk op: hoe lager het opleidingsniveau, hoe minder tijd men aan lichamelijke
inspanning besteedt, en hoe minder men beweegt in de vrije tijd. Vrouwen, mensen van 65 jaar en
ouder, maar ook achtergestelde sociale klassen worden onderscheiden als specifieke doelgroepen
voor acties (Gislé, et al., 2010).
Vlaanderen is wel actiever dan Brussel en Wallonië. - de verschillen tussen de gewesten zouden voor
een deel te wijten zijn aan meer betaalbare sportinfrastructuur in Vlaanderen. Daarnaast blijken
stadsbewoners gemiddeld actiever dan plattelandsbewoners: ze fietsen en wandelen meer, zowel
voor functionele verplaatsingen als in de vrije tijd (Van Dyck, 2012). Een beweegvriendelijke
omgeving omvat in dit geval onder andere de nabijheid van winkels en andere voorzieningen
2.2.
Middelengebruik: roken en alcoholgebruik, ingeworteld in onze cultuur?
Roken verhoogt het risico op een aantal ziekten: hart- en vaatziekten en een aantal kankers,
waaronder longkanker. Roken gaat ook gepaard met een slechtere kwaliteit van leven, meer
ziekteverzuim en een hoger zorggebruik. In vergelijking met andere leefstijlfactoren is de bijdrage
aan de totale ziektelast bij roken hoog. (Nationaal Kompas Volksgezondheid, 2012)
Het aantal rokers neemt af in Vlaanderen tussen 2004 (22,6%) en 2008 (18,6%). Het percentage
rokers ligt het hoogst voor de leeftijdsgroep 45-54 jaar. De afname is onder jongeren tussen 15-24
zeer groot (10%), en ook onder 25 tot 44 jarigen vrij groot. Er bestaat nog altijd een verschil tussen
hoger opgeleiden (10,8%) en andere opleidingsniveaus (22,2% tot 26%). Uit enquête van UGent (S.
Willems, et al., 2011) blijkt dat in Gent ongeveer 16% momenteel dagelijks rookt, en 7,6% af en toe.
In een achtergestelde buurt is dit percentage significant hoger: 22,6 % (tegenover 12,9% in een nietachtergestelde buurt) rookt dagelijks.
Alcoholgebruik maakt deel uit van onze levensstijl, het is één van de meest aanvaarde sociale drugs.
Maar gezondheidsproblemen stijgen naarmate alcoholgebruik toeneemt en aanhoudt. Het heeft een
negatieve invloed op chronische ziekten en traumatismen, op de mentale gezondheid en het sociale,
het professionele en het familiale leven (Gislé, et al., 2010).
In Vlaanderen steeg het problematische alcoholgebruik stelselmatig tussen 2001 en 2008 (Gislé, et al.,
2010). Via het leefbaarheidsonderzoek (Stad Gent, 2010a) gaf één vierde van de Gentenaren aan dat
ze het voorbije jaar geen alcohol consumeerden, 9% van de respondenten dagelijks. Vrouwen
consumeren minder vaak alcohol dan mannen. Hoe ouder, hoe vaker men alcohol consumeert. NietBelgen en respondenten waarvan één of beide ouders niet-Belg is, drinken minder dan Belgen en
respondenten waarvan beide ouders Belg zijn. Hoe hoger het diploma, hoe makkelijker men het
heeft om maandelijks rond te komen en hoe hoger het inkomen, hoe meer men alcohol consumeert
(Stad Gent, 2009a).
In Gent is er een opvallend hogere alcoholconsumptie in het weekend. De aandacht moet gaan naar
overmatig en geconcentreerd alcoholgebruik, alcoholgebruik bij jongeren (waarbij elk gebruik als
schadelijk wordt beschouwd), bingedrinking bij studenten en risico op alcoholafhankelijkheid bij
mannen – zowel jonge mannen als oudere - en vrouwen tussen de 50-65. Gemiddeld in Vlaanderen
scoren mannen slechter op alle indicatoren van alcoholgebruik, maar ook jongeren en vrouwen
203
tussen 55 en 65 jaar scoren opvallend hoog voor overmatig alcoholgebruik110. Het merendeel van de
500.000 probleemdrinkers in België behoort tot de leeftijdsgroep 45-64 jaar. Maar ook bij vrouwen
stijgt het dagelijks drinken en de drankverslavingen, vooral bij vrouwen van 40 tot 50 jaar oud (Gislé,
et al., 2010). Alcoholconsumptie komt al op jonge leeftijd voor, vooral in het TSO-BSO. Ook de
verschillen tussen jongens en meisjes vlakken af (Hublet, et al., 2010).
3. Gezondheidszorg
Voor het aanbod rond gezondheidszorg vervult Gent een centrumfunctie. Met zijn negen
ziekenhuissites, negentien welzijnsbureaus, twee centra voor geestelijke gezondheidszorg, acht
wijkgezondheidscentra111 en 27 rusthuizen is Gent naast Antwerpen één van de belangrijkste
zorgcentra in Vlaanderen. Gent telt ongeveer 170 apotheken en 290 huisartsen en beschikt over drie
huisartsenwachtposten. Daarnaast heeft Gent een Netwerk Psychiatrische Zorg in de thuissituatie, en
telt het vijftien Prenatale Steunpunten en Consultatiebureaus van Kind en Gezin. Daarenboven heeft
Gent al geruime tijd een actieve Huisartsenvereniging. (Stad Gent, 2012j)
3.1.
Nakend huisartsentekort in Gent maar nu al tekorten in bepaalde wijken
93% van de Gentse bevolking woont op redelijke afstand (minder dan 1 km) van een
huisartsenpraktijk (Stadsmonitor, 2007). Dit is net als in de andere centrumsteden in Vlaanderen zeer
hoog. Dit zegt enkel iets over fysieke toegankelijkheid, niet over de effectieve beschikbaarheid.
Er zijn in Gent ongeveer 287 huisartsen (Bron cijfers, bewerkingen en grafieken: Huisartsenvereniging
Gent 2011). Bijna de helft van deze artsen werkt alleen, 17% werkt in een groepspraktijk, 17% in een
duopraktijk, en 18% werkt in één van de 8 Gentse wijkgezondheidscentra. Bijna de helft van alle
huisartsen is ouder dan 50 jaar. Vooral de oudere artsen werken alleen, terwijl de artsen onder de 40
jaar vaker in een wijkgezondheidscentrum of een groepspraktijk werken.
Het aanbod aan huisartsen in Groot-Gent voldoet in theorie aan de RIZIV-norm (1 huisarts per 1.100
inwoners). Omgerekend naar voltijds equivalenten, zijn er ongeveer 250 artsen voltijds beschikbaar.
Dit is nog altijd net boven de norm, maar er zijn grote verschillen tussen wijken. Een tiental wijken112
zitten momenteel al onder de RIZIV-norm. Vooral in de wijken met een grotere proportie kwetsbare
groepen en in het licht van de vergrijzing (ook in bepaalde wijken) stelt zich een probleem.
De federale en Vlaamse overheid doet sinds een aantal jaren inspanningen om het huisartsenberoep
aantrekkelijk te maken en ondersteuning te bieden en ook een efficiëntere organisatie van de
eerstelijnszorg kan dit tekort opvangen. Ook lokaal kunnen maatregelen worden genomen om
huisartsen aan te trekken of te ondersteunen .
110
frequentie van alcoholconsumptie, dagelijks drinken, de hoeveelheid (aantal eenheden), overconsumptie, piekdrinken
en problematisch gebruik
111
Een wijkgezondheidscentrum is een centrum voor gezondheidszorgen die tot de eerste lijn behoort. Eén op de tien
Gentenaars is patiënt bij een wijkgezondheidscentrum.
112
Gentbrugge, Muide-Meulestede-Afrikalaan, Drongen, Macharius – Heirnis, Kanaaldorpen en –zone, Sint-Amandsberg,
Zwijnaarde, Wondelgem, Oud-Gentbrugge en Mariakerke.
204
3.2.
Oneigenlijk gebruik spoeddiensten en HWP
De huisartsenwachtposten in Gent aan de Baudelokaai, Martelaarslaan en Kliniekstraat,
registreerden in 2010 19.468 raadplegingen.
Ze staan in voor een toegankelijk zorgverlening naast de reguliere consultatie-uren en moeten
vermijden dat de (duurdere) spoedafdeling van de ziekenhuizen wordt gebruikt. De
spoedgevallendienst wordt nog steeds te vaak als eerstelijnsdienst gebruikt113.
3.3
Uitstellen van zorg
Uitstel van gezondheidszorg verhoogt het risico op langdurige en ernstige aandoeningen en vergroot
de tijd nodig om te herstellen van de behandeling.
Uitstellen van doktersbezoek kwam volgens het Gentse Leefbaarheidsonderzoek in 2010 onder
ongeveer 25 % van de Gentenaren voor. Bij 2 % van de Gentenaren gebeurt dit meer bepaald om
financiële redenen. Uitstel van tandartsbezoek omwille van financiële redenen kwam bij 2,5% van de
respondenten voor. Uitstelgedrag komt meer voor bij lagere inkomensgroepen. Niet-Belgen en
respondenten waarvan minstens een ouder niet-Belg is, stellen specifiek het tandartsbezoek vaker
uit.
Bij OCMW/CAW/DMW-cliënteel loopt het aandeel dat huisartsenbezoek uitstelt om financiële
redenen op tot 14% (KANS-onderzoek (Sara Willems, et al., 2011))114.
Gemiddeld spendeert een huishouden in België € 125 per maand of 7% van het beschikbaar inkomen
voor gezondheidszorgen. Dit weegt zwaarder door (10%) bij de socio-economisch zwakkere
huishoudens (Gezondheidsenquête 2008). In 2009 leefde 2% van de Vlamingen in een gezin dat in
het voorgaande jaar minstens 1 keer een bezoek aan de arts of tandarts heeft moeten uitstellen
omwille van financiële redenen.
Uit de nationale gezondheidsenquête bleek al dat personen uit de hoogste opleidingscategorie bijna
twee keer zo vaak naar de tandarts gaan als de laagst geschoolden. De barrières die hierbij een rol
spelen zijn echter niet enkel financieel van aard. Maatregelen zoals gratis tandverzorging voor
jongeren en een verlaging van het remgeld kunnen een antwoord bieden op financiële remmen,
maar de socio-economische verschillen hebben ook te maken met cognitieve barrières:
veronderstellingen of opvattingen over tandzorg en mondgezondheid (bijvoorbeeld rond het belang
van een jaarlijks bezoek aan de tandarts) . (Nationale Gezondheidsenquête).
Mensen wachten soms te lang om hulp te zoeken voor geestelijke gezondheidsproblemen.
Uitstelgedrag komt voor doordat mensen vaak zelf het probleem willen oplossen, ze schrik hebben
voor de kostprijs, er nog sprake is van een stigma gebonden aan het zoeken van professionele hulp,
en door de gepercipieerde (on)toegankelijkheid van diensten. De mediane duur tussen de start van
113
In steden contacteert men relatief vaker een spoeddienst. Dit komt ook vaker voor bij lager opgeleiden
(Gezondheidsenquête 2008).
114
Kwetsbaarheid aanpakken in de Samenleving, Steunpunt Welzijn, volksgezondheid en Gezin. Enquête bij
welzijnszorggebruikers (OCMW, CAW, ICAW) 2008-2009, met ook een Gentse steekproef (niet representatief). Hieruit blijkt
dat van de bevraagde respondenten 32,1% (in Gent 43,6 %) het afgelopen jaar een bezoek aan de huisarts dat wel nodig
was, uitstelde, waarvan 42,8% aangaf dat dit om financiële redenen was.
205
de stoornis en het moment waarop personen een eerste behandelingscontact maken, schommelt
tussen 1 jaar (voor stemmingsstoornissen) en 18 jaren (voor alcohol gerelateerde stoornissen, 16 jaar
bij angststoornissen). (Bonnewyn, et al., 2008)
Indien mensen toch hulp zoeken, wordt vooral beroep gedaan op geneesmiddelen en veel minder op
psychotherapeutische begeleiding. In Vlaanderen heeft medicatie in de praktijk de overhand als
behandelingsmethode
voor
psychische
gezondheidsproblemen.
Uit
de
nationale
gezondheidsenquête van 2008 blijkt dat 80% van de personen die lijden aan een depressie beroep
deed op medicatie, terwijl slechts 42% langs ging bij een psychotherapeut.
Geestelijke gezondheidszorg integreren in eerstelijnsgezondheidszorg kan ervoor zorgen dat de
populatie in zijn geheel betere toegang krijgt tot de nodige en vroegtijdige zorgverlening inzake
geestelijke gezondheid (Funk, Saraceno, Drew, & Faydi, 2008).
206
4. Besluit
Mensen leven langer en in betere gezondheid maar niet iedereen profiteert hier evenveel van: de
levensverwachting, gezondheid, de leefstijl en toegankelijkheid van de zorg verbeteren of verhogen
namelijk naarmate men een hogere socio-economische status (opleidingsniveau en/of inkomen)
heeft. Een aantal wijken in Gent vertoont een accumulatie van problematieken waardoor de kansen
op een lang en gezond leven in die wijken lager zijn. Opgroeien in armoede heeft een invloed op de
ontwikkeling van een kind en legt een hypotheek op de toekomst.
Algemeen gaat het goed met de gezondheid van de Gentenaren: bijna 2 op de 3 wordt (bijna) nooit
geconfronteerd met een persoonlijk gezondheidsprobleem zoals ziekte of handicap. Ouderen, lagere
inkomensgroepen, en werklozen, ervaren vaker gezondheidsproblemen.
Gezien het aantal suïcides en opnames in psychiatrische ziekenhuizen, moeten we ons zorgen maken
over de geestelijke gezondheid van de Gentenaars. Er is een tekort aan 1elijns geestelijke
gezondheidszorg terwijl veel psychische problemen zonder opname of niet louter via medicatie
kunnen worden behandeld. Daarnaast is er veel uitstelgedrag en een stigma op geestelijke
gezondheidszorg en -problemen. Voor wat de geestelijke gezondheid betreft blijkt dat hoe ouder je
bent, hoe hoger het diploma en inkomen en of je een vaste job hebt, samengaat met een beter
psychisch welbevinden.
De opmars van de beschavingsziektes gerelateerd aan leefstijl is een algemene trend in Westerse
landen, en ook bij de jongere generatie vinden we alarmerende cijfers terug. Er valt nog veel
gezondheidswinst te behalen via eet- en bewegingsgewoonten van de Gentenaar. Er is te veel
restgroep- (vet, suiker,…) en vleesconsumptie, en te weinig groenten- en fruitconsumptie. Bij een
belangrijke groep van de volwassenen en een nog grotere groep van de senioren wordt er te weinig
bewogen.
Rookgedrag en alcoholconsumptie hebben een negatieve impact op gezondheid. In 2011 rookte
ongeveer 16% van de Gentenaars dagelijks. Het aantal rokers in Vlaanderen gaat in dalende lijn maar
vooral bij lagere socio-economische klassen zijn de cijfers nog hoog. Het alcoholprofiel in Gent laat
zich samenvatten door een opvallend hogere alcoholconsumptie in het weekend (overmatig en
geconcentreerd alcoholgebruik), alcoholgebruik bij jongeren, bingedrinking bij studenten en risico op
alcoholafhankelijkheid bij mannen – zowel jongere als oudere – en vrouwen tussen de 50-65 jaar.
In Gent komt uitstellen van zorg vooral bij de socio-economisch zwakkere groepen nog veel voor. Niet
enkel financiële, maar ook informatieve en culturele drempels spelen hier een rol.
Geografisch gezien is de huisarts voor de Gentenaar voldoende bereikbaar: 93% van de Gentse
bevolking woont op minder dan 1 km van een huisartsenpraktijk. Maar qua effectieve
beschikbaarheid van huisartsen is er een nakend tekort, globaal gezien de komende
pensioneringsgolven bij huisartsen en specifiek in bepaalde wijken, waar er nu reeds een tekort is.
Daarnaast moet er werk gemaakt worden van het wegwerken van het oneigenlijk gebruik van de
spoedafdeling van ziekenhuizen.
De rol van de lokale overheid ligt voornamelijk in preventie, sensibilisering en toegang tot
gezondheidszorg. Gezondheidsuitgaven liggen vandaag vooral bij de curatieve gezondheidszorg, het
valt echter (ook economisch) te motiveren om meer in te zetten op een preventief gezondheidsbeleid.
207
Focus op vrije tijd:
Cultuur, sport, recreatie en toerisme
1 Het culturele landschap in Gent
Het culturele landschap in Gent is ruim en divers. Het is bijna onmogelijk om een volledige
opsomming te maken van alles wat er aan cultuur leeft, laat staan dat het veld cultuur volledig te
becijferen valt. Toch doen we hier een poging om een beeld te geven van het culturele landschap in
Gent. Onderzoek op basis van de Vlaamse participatiesurvey (Vlegels & Lievens, 2011) deelt
cultuurparticipatie op in vijf hoofdcategorieën: podiumkunsten, bioscoopbezoek, erfgoedactiviteiten,
musea en tentoonstellingen en muziekvoorstellingen. We bespreken hier de verschillende
categorieën en vullen aan met gegevens over de bibliotheek.
Nietparticipant
(%)
Podiumvoorstellingen
53,3
Bioscoopbezoek
59,7
Erfgoedactiviteiten
50,9
Musea en tentoonstellingen
72,1
Festivals en concerten
70,1
Tabel 17: Participatie van de Vlaming naar
Participatiesurvey 2)
1.1.
Incidentele
Frequente
115
116
participant
participant
(%)
(%)
28,2
18,1
22,3
17,7
24,4
22,4
17,6
9,9
17,0
12,7
categorie (percentages) (Bron: Louter een kwestie van goesting? -
Podiumkunsten
De podiumkunsten blijven een belangrijke deelsector van het stedelijk cultuurlandschap, zowel wat
betreft de professionele en structurele actoren als wat betreft de semi-professionele spelers en het
projectmatige werk.
Het aantal podiumvoorstellingen en tentoonstellingen ligt hoog in Gent. In 2011 zijn er gemiddeld
304 cultuurevenementen per 10.000 inwoners. Gent is hiermee een van de koplopers in Vlaanderen.
Het aanbod aan podiumvoorstellingen (theater, dans, lezingen) en concerten is in vergelijking met de
andere centrumsteden het hoogst in Gent. Het cijfer betreft podiumvoorstellingen en
tentoonstellingen die zijn ingevoerd in de cultuurdatabank van CultuurNet Vlaanderen (UiTdatabank, www.uitinvlaanderen.be). Dit zijn dus ook de evenementen waarvoor door Sabam geen
auteursrechten worden geïnd (cf. infra) waar we tot 160 culturele evenementen komen per 10 000
inwoners (Luk Bral, et al., 2011).
Gent beschikt – volgens cijfers uit de Stadsmonitor – over 6 amateurgezelschappen per 10.000
inwoners. Opvallend is dat er een afname is van het aantal gezelschappen ten opzichte van 2007 (7
per 10.000 inwoners), terwijl het Vlaams gemiddelde licht toeneemt. Bij deze gegevens zijn er echter
belangrijke kanttekeningen te maken. Zo hebben de cijfers enkel betrekking op groepen aangesloten
bij een erkende landelijke organisatie voor amateurkunsten. Het werkelijke aantal kan dus hoger
115
116
1 tot 2 keer geparticipeerd in de zes maanden voorafgaand aan de bevraging
3 keer op meer geparticipeerd in de zes maanden voorafgaand aan de bevraging
208
liggen. De sector popmuziek is niet in deze cijfers opgenomen. Bovendien komen individuele
amateurkunstenaars niet in beeld.
67% van de Gentenaars heeft in 2011 een of meerdere podiumvoorstellingen bijgewoond. Dit is een
lichte daling t.o.v. 2008 (72%). Algemeen is er voor de Vlaamse centrumsteden een daling van 68% in
2008 naar 64% in 2011. Bij de Gentenaars zijn concerten het populairst, gevolgd door
theatervoorstellingen en dans. Meer dan de helft van de Gentenaars heeft in 2011 minstens een
concert bijgewoond; een ruime 4 op 10 heeft een theatervoorstelling bijgewoond en 2 op 10 ging
naar een dansvoorstelling (Luk Bral, et al., 2011). Deze cijfers zeggen enkel iets over de
cultuurparticipatie van de Gentenaren, niet over waar zij deze cultuur participeren, noch over de
cultuurparticipatie van niet-Gentenaren in Gent. Podiumvoorstellingen in een cultuurgrootstad
(Gent, Antwerpen en Brussel) rekruteren immers publiek uit een bredere regio in vergelijking met de
voorstellingen in overige gemeenten (Lauwerysen & Colpaert, 2004).
1.2.
Bioscopen
In Gent zijn er 3 bioscopen en een filmzaal van de Universiteit Gent
64% van de Gentenaren heeft in 2011 de bioscoop bezocht. Dit is een daling t.o.v. 68% in 2008, maar
Gent blijft wel nog steeds de stad met het tweede hoogste aandeel bezoekers (Luk Bral, et al., 2011).
Het spreekt voor zich dat het publiek van de Gentse bioscopen ruimer is dan de Gentenaren alleen.
1.3.
Erfgoed, musea en tentoonstellingen
In toepassing van het Cultureel-erfgoeddecreet - dat de regels bevat op basis waarvan de Vlaamse
Gemeenschap het cultureel-erfgoedveld in Vlaanderen ondersteunt en subsidieert - worden de
musea gerangschikt in drie categorieën: lokaal, regionaal of Vlaams. Zeven Gentse musea werden
ingedeeld bij het Vlaamse, hoogste niveau.
Daarnaast beschikt Gent ook over talrijke kleinere musea. In de Gentse Museumfolder 2010 zijn 30
adressen van musea weergegeven.
Tabel 18 toont de evolutie van de bezoekersaantallen voor de Gentse musea.
Jaar
2007
2008
2009
2010
2011
Gravensteen
255.688
234.737
221.612
224.322
268.350
Kunsthal
SintPietersabdij
58.791
31.697
68.845
25.865
44.479
MIAT
MSK
35.183
42.655
39.635
35.349
32.892
145.556
67.239
105.259
71.622
100.535
SMAK
Huis
van
Alijn
80.752
69.653
69.991
86.637
84.623
45.023
42.590
41.005
45.547
47.565
Design
Museum
100.694
71.081
57.030
63.736
68.244
STAM
Belfort
Lam
Gods
54.280
104.369
60.812
91.487
103.153
138.860
Tabel 18: Evolutie bezoekersaantallen Gentse musea en monumenten (Bron: Stad Gent, departement Cultuur en Sport)
De meest bezochte musea en monumenten in 2010 zijn het Gravensteen en het SMAK. Het Lam Gods
in de Sint-Baafskathedraal vult de top drie aan. Het Gentse museale landschap kreeg er in oktober
2010 een belangrijke speler bij met het stadsmuseum STAM dat in 2010 al 50.000 bezoekers mocht
verwelkomen op drie maanden tijd.
Met de ‘Gent Museumpas’ kan men voor een eenmalig vast bedrag van 20 euro de belangrijkste
Gentse musea en monumenten bezoeken, tijdelijke tentoonstellingen inbegrepen.
Door een samenwerkingsverband tussen de Stad Gent en De Lijn is de Gent Museumpas voortaan
ook geldig als een 3-daags abonnement van De Lijn binnen de Gentse stadszone. In 2011 zijn 4.687
museumpassen verkocht. Dit is een sterke stijging t.o.v. 2004 toen nog maar 1 483 passen verkocht
209
werden. De museumpas wint elk jaar meer aan populariteit (enkel in 2008 is er een daling,
vermoedelijk te wijten aan de economische crisis) 117.
Jaartal
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Verkoop
museumpassen
1483
1808
1827
2331
1879
2829
3348
4687
Tabel 19: Evolutie verkoop museumpassen (Bron: Stad Gent, departement Cultuur en Sport)
73% van de Gentenaren hebben in het afgelopen jaar een of meerdere musea, tentoonstellingen of
historische plaatsen bezocht. Dit is een daling t.o.v. 2008 (84%). Deze daling vinden we terug in alle
centrumsteden van Vlaanderen (Luk Bral, et al., 2011). Het cijfer meet het bezoek van de Gentenaar
– de stadsbewoner – en het gaat niet noodzakelijk over bezoeken in de stad zelf. De indicator zegt
ook niets over het bezoek aan musea en historische plaatsen in de stad door niet-Gentenaars of
toeristen, daar geven de bezoekersaantallen van de musea en monumenten wel een beeld van.
De mening van alle bezoekers vinden we wel terug in de resultaten van de klantenbevraging van de
Gentse musea. In 2006-2007 is een onderzoek uitgevoerd bij de bezoekers van vijf Gentse musea.
95% van de bevraagde bezoekers geeft aan tevreden of zeer tevreden zijn over het museum in zijn
geheel (Stad Gent, 2008d).
1.4.
Muziekvoorstellingen
Gent kent talrijke cultuurhuizen die een brede waaier aan muziekvoorstellingen aanbieden. Een
overzicht van het volledig aanbod is amper te beschrijven of te becijferen.
In de Stadsmonitor is er wel een indicator over het aanbod aan culturele activiteiten. Dit zijn
activiteiten waarvoor door SABAM een vergoeding geïnd is voor de gespeelde muziek. In 2010 vinden
er in Gent 160 culturele activiteiten 118 per 10.000 inwoners plaats. In de 13 Vlaamse centrumsteden
vonden gemiddeld 120 culturele activiteiten per 10 000 inwoners plaats. Leuven en Gent tellen het
hoogste aantal activiteiten per 10 000 inwoners. Algemeen - voor de centrumsteden – omvat 60%
van deze geregistreerde activiteiten optredens en fuiven, theater is goed voor ongeveer 10%,
klassieke muziek iets minder dan 10%. Gent scoort in vergelijking met het gemiddelde voor alle
Vlaamse centrumsteden hoog wat betreft het aandeel klassieke muziek (meer dan 10% van het
totaal aanbod) (Luk Bral, et al., 2011).
65% van de Gentenaren heeft in 2011 een plein-, parkevenement of zomerfestival bezocht. Het
gemiddelde voor de Vlaamse centrumsteden is 62%. Gent heeft (samen met Sint-Niklaas en
117
Bron: Stad Gent, departement Cultuur en Sport
Culturele activiteiten waarvoor door SABAM een vergoeding geïnd werd voor gespeelde muziek. Volgende categorieën
zijn opgenomen: klassieke muziek, feesten en fuiven, evenementen, modeshows/shows, sportieve manifestaties,
eetfestijnen/soupers, optredens, theater, harmonies/fanfares, festivals. De filmvertoningen zijn niet opgenomen.
118
210
Antwerpen) met 10% van de inwoners die meer dan 6 keer per jaar participeren, het meeste
frequente bezoekers van een plein-, parkevenement of zomerfestival.
1.5.
Bibliotheek
De Stedelijke Openbare Bibliotheek is de drukst bezochte cultuurinstelling van Gent. 75.000 actieve
lezers maken gebruik van de hoofdbibliotheek en de 14 filialen en realiseren daarbij op jaarbasis 2
miljoen uitleningen en internetsessies. Dat zijn indrukwekkende cijfers, al is er – net als in andere
openbare bibliotheken – onmiskenbaar een daling van het klassieke bibliotheekgebruik merkbaar. De
unieke positie van de bibliotheek als bron van informatie en kennis is immers door de
technologische realiteit achterhaald. De hoofdbibliotheek kenmerkt zich echter in toenemende mate
door andere vormen van gebruik, die niet gevat worden in de traditionele uitleencijfers. Dat wordt
geïllustreerd door het hoge aantal bezoeken dat schommelt tussen 2000 en 2400 per dag. Zeker
scholieren en studenten vinden in de hoofdbibliotheek een ideale studeerplek, waarbij zij grasduinen
in de collectie, maar evengoed met laptops en tablets online gaan. Per maand registreert de bib ca
4000 wifisessies.
De bibliotheek staat de komende jaren dan ook voor een bijzondere uitdaging. Aan de Waalse Krook
zal zij deel uitmaken van een cluster waarin innovatie, technologie en cultuur elkaar vinden. Dat
impliceert dat de bib zelf ook een technologische, innovatieve omgeving wordt. In 2015 verhuist de
bibliotheek dus niet alleen, maar realiseert aan de Krook een volledig nieuw concept Bovendien
wordt het een uitdaging om deze innovatieve omgeving te verzoenen met een nog altijd belangrijk
klassiek(er) bibliotheekgebruik. De waarde van de Krookbibliotheek zal niet meer alleen schuilen in
de nabijheid van collecties, maar vooral in het bouwen aan een lees- en informatiecultuur, los van de
fysieke of digitale drager.
1.6.
Gent – stad van cultuur
Op vlak van kunst en cultuur kan Gent dus nog steeds toonaangevend worden genoemd.
Gent beschikt over een vruchtbare bodem voor kunst en cultuur. De titel van het stedelijke
cultuurbeleidsplan 2008-2013 ‘Er stroomt een Nijl door Gent’ verwijst met een knipoog naar het
oude Egypte en de Nijl die er bij elke overstroming vruchtbare grond op haar oevers achterliet. Zo
ook in Gent. Ter illustratie: sinds 2008 huldigt het stadsbestuur jaarlijks de Gentse laureaten van
nationale en internationale cultuurprijzen. Gemiddeld zijn er dat een 20-tal. De prijzen waarmee ze
gelauwerd werden, gaan van de Prijs voor Cultuurmanagement, de Vlaamse Cultuurprijs Cultureel
Erfgoed, de Libris literatuurprijs, de AKO Literatuurprijs en de Music Industry Award tot eredoctoraten aan de UGent en de VUB.
De tevredenheid over het cultuuraanbod bij de Gentenaars is groot: 87% van de Gentenaars is in
2011 tevreden over het culturele aanbod. Met ‘het culturele aanbod’ wordt in de Stadsmonitor
bedoeld het aanbod aan culturele voorzieningen zoals bijv. schouwburg, museum, bioscoop. Er
wordt dus niet expliciet gevraagd naar de tevredenheid over het programma-aanbod in deze
voorzieningen. De tevredenheid is licht toegenomen t.o.v. 2008 (85%). Dit is dus enkel de mening
van de Gentenaars. Bij de cultuurgebruikers in Gent zitten ook veel niet-stedelingen. Hun mening is
in deze indicator niet bevraagd (Luk Bral, et al., 2011).
Per 10 000 inwoners telt Gent 131 arbeidsplaatsen in de culturele en creatieve sector (2010). Het
gemiddelde voor de 13 centrumsteden is 137 arbeidsplaatsen per 10 000 inwoners. Dit cijfer is een
onderschatting aangezien het enkel gaat om RSZ-tewerkstelling en niet om tewerkstelling in de
publieke en plaatselijke overheden. De tewerkstelling in de publieke en plaatselijke overheid komt
211
neer op om ongeveer 10% van de totale tewerkstelling, maar zou specifiek voor de culturele
tewerkstelling wel hoger kunnen oplopen. (Luk Bral, et al., 2011)
12% van alle bachelor studenten aan de Gentse hoger onderwijsinstellingen volgt een cultuur
georiënteerde richting119.
Een aantal evoluties zijn duidelijk terug te vinden in cijfermateriaal (een veelheid aan culturele
activiteiten, hoge bezoekersaantallen…), andere evoluties zijn minder becijferd en ook minder
becijferbaar. Nieuwe en vooral ‘nieuwsoortige’ initiatieven duiken op en laten zich vaak omwille van
hun eigenheid niet vatten in bestaande categorieën en/of structuren. Zodoende zou je soms
verkeerdelijk besluiten dat de culturele beleving achteruit gaat (cf. cijfer Stadsmonitor –
amateurgezelschappen).
Cultuur is tevens een sector die heel afhankelijk is van overheidssubsidies. Meer hierover vind je in
de interne omgevingsanalyse.
1.7.
De toekomst verkennen met aandacht voor nieuwe inhouden
In het Gentse cultuurlandschap blijft de nood aan infrastructuur groot. Investeren in werkruimten is
een basisvoorwaarde ter ondersteuning van de creativiteit van kunstenaars en producenten, zowel
professionele als niet en/of semi-professionele (Stad Gent, 2008e). De trend naar nieuwsoortige
initiatieven op vlak van kunst en cultuur versterken deze vraag naar infrastructuur.
CIRCA – Cultuurcentrum Gent – stelt de data ter beschikking die door vzw NUCLEO (inzake ateliers
voor beeldend kunstenaars) en vzw Repetieruimtes (voor muzikanten en podiumkunstenaars) rond
privaat beheerde toon- en werkplekken werden verzameld. Ook het beheer van de stedelijke
infrastructuur en de stadsdagen120 in privaat beheerde infrastructuur zijn ondergebracht bij CIRCA.
Op die manier kan CIRCA tegemoet komen aan de vele vragen naar tijdelijk gebruik van culturele
infrastructuur.
Met de verzelfstandiging van de musea zijn drie clusters ontstaan in het Gentse museumlandschap:
het AGB121 ‘Cluster Erfgoed’ (STAM, MIAT en Huis van Alijn), het AGB ‘Cluster Kunsten’ (MSK, SMAK
en Design Museum) en de IVA122 ‘Historische Huizen Gent’ (Sint-Pietersabdij, Sint-Baafsabdij, Belfort
en Gravensteen). Met deze verzelfstandiging behoudt de Stad Gent zijn taak als beheerder van de
‘collectie Gent’, maar zorgt er tegelijk voor dat de musea zich beter op de markt kunnen profileren
door een aangepaste organisatievorm. Deze verzelfstandiging beoogt een verdere inhoudelijke
samenwerking, naast efficiëntiewinst op administratief en logistiek vlak. Ook de bouw van een
centraal erfgoeddepot voor de Gentse musea die in 2012 start, zal aan dit laatste bijdragen.
Deze verzelfstandiging is ook een voorbeeld van de gewijzigde rol van de lokale overheid. In het
verleden heeft de Stad Gent verschillende rollen aangenomen, afhankelijk van de noden en
behoeften in het culturele veld. De rol die de Stad Gent momenteel speelt, is er voornamelijk een als
initiator en regisseur, eerder dan als actor zoals voorheen.
Het culturele veld vernieuwt ook constant, zowel wat betreft actoren als wat betreft inhoud. Nieuwe
uitdagingen voor de toekomst zijn123: - Jong geweld (h)erkennen en voeden
119
Departement Onderwijs en Vorming (Vlaanderen)
Dit zijn dagen waarop het Stadsbestuur voor manifestaties gebruik kan maken van privaat beheerde infrastructuur. Het
Stadsbestuur kan deze dagen zelf benutten of toewijzen aan derden voor artistieke en culturele manifestaties.
121
AGB: Autonoom gemeentebedrijf
122
IVA: Intern verzelfstandigd Agentschap
123
In het cultuurbeleidsplan 2008-2013 werd daartoe o.m. een ‘Toekomstverkenning cultuur’ aangekondigd. Die oefening
resulteerde in vijf uitdagingen voor een toekomstig cultuurbeleid.
120
212
- Buurt- en wijkniveau faciliteren
- Groeiende diversiteit (h)erkennen
- Kennis en cultuur verknopen
- Autonomie van kunst en cultuur respecteren
Een ander voorbeeld van vernieuwing in het cultureel veld de afgelopen vijf jaar is de oprichting van
‘CIRCA- Cultuurcentrum Gent. Dit is in de eerste vijf jaar van zijn bestaan uitgroeide tot een vaste
waarde in het Gentse cultuurlandschap. Een ‘nomadisch’ cultuurcentrum dat voor elk project
opnieuw relevante samenwerkingsverbanden aangaat, zo kan CIRCA best worden omschreven. Met
projecten als ‘Dansen in ’t Park’ en ‘Ciné Privé’ gaf het de eerder onderbelichte disciplines dans en
audiovisuele kunsten duidelijk een plaats. De ‘Week van de Amateurkunsten’ die in Gent zo goed als
onbestaande was, kreeg door toedoen van CIRCA een stevige impuls en werd breder opengetrokken
naar de semi-professionele kunsten en ‘nieuwsoortige’ initiatiefnemers.
Sinds het Groenboek124 staan de culturele125 en creatieve industrieën126 hoog op de agenda.
Zo krijgt het ‘cultuurbedrijf’ in het algemeen meer aandacht. In 2011 werd bijvoorbeeld een Vlaamse
‘code cultural governance’ gelanceerd. ‘Goed bestuur voor cultuur – Corporate governance voor de
cultuursector’ zal in de komende jaren naar het voorbeeld van Nederland, een leidraad worden in de
relaties tussen de overheid en het culturele veld.
Een studie naar de Gentse creatieve economie , wijst uit dat de culturele en creatieve economie in
Gent goed is voor 4% van de totale werkgelegenheid (het Vlaamse gemiddelde is 3%) of ca 6000
arbeidsplaatsen (Stad Gent, 2011b).
2. Sport
Sport is al lang niet meer de enge definitie van ‘jonge, prestatiegerichte mannen - vaak uit de
midden- en hoge klassen - die in clubverband tijdens de vrije tijd aan competitiesport doen’. Sport
heeft een meer pluriform karakter gekregen en is niet enkel een vrijetijdsaangelegenheid (Scheerder,
Pauwels, & Vanreusel, 2003). Sport is gelinkt met heel veel andere aspecten van de maatschappij en
manifesteert zich op verschillende wijzen: groei van actieve en passieve sportbeoefening, toename
van verschillende ‘sportachtige’ activiteiten (van de georganiseerdere competitiesport tot de anders
of niet-georganiseerde recreatiesport), stijging van het aantal sportaccommodaties, groeiende
sportindustrie en toenemend (maatschappelijk) belang van sport voor opvoeding, gezondheid en
integratie. (De Knop & Elling 2000)
Ook buurtsport wordt steeds belangrijker. Buurtsport is een vrij recent concept: fundamenteel komt
het erop neer de sportbeleving dichter bij huis te brengen. Buurtsport is anders maar ook
complementair aan het klassieke sportgebeuren. Het is niet of nauwelijks competitiegericht, maar
vooral bedoeld voor het wegwerken van allerhande drempels die mensen verhinderen om op
regelmatige basis aan sport en beweging te doen.
124
Unlocking the potential of cultural and creative industries
Culturele industrieën: die goederen en diensten produceren en distribueren die gezien hun specifieke aard, aanwending
of doel, vorm geven aan cultuuruitingen of deze overbrengen ongeacht hun eventuele commerciële waarde (bv traditionele
podiumkunsten, film, radio en tv, nieuwe media, enz.)
126
Creatieve industrieën: met culturele dimensies, die cultuur als inzet gebruiken maar voornamelijk functionele producten
produceren (bv architectuur, design, mode, grafische vormgeving, enz).
125
213
Die pluriformiteit is ook weerspiegeld in de cijfers: 47% van de Gentenaars doet regelmatig actief aan
sport (2011). 42 % heeft het afgelopen jaar één of meerdere sportevenementen bijgewoond (Luk
Bral, et al., 2011).
In 2011 is Gent ‘Sportstad van Vlaanderen’. Met deze titel wil de Vlaamse overheid een stad of
gemeente de mogelijkheid bieden om dat jaar extra in te zetten op sport. Criteria voor de toekenning
van de titel zijn grote betrokkenheid van de bevolking, vernieuwende kwaliteit en aandacht aan
kansengroepen en het duurzaam karakter van de voorgestelde initiatieven. 127
2.1.
Infrastructuur
Gent beschikt over een ruim en gevarieerd aanbod aan sportinfrastructuur:
- Sporthallen
o Kijksporthallen (bestemd voor topcompetitie en grote manifestaties)
o Competitiesporthallen (beperkter aantal toeschouwers)
o Wijksporthallen (deze zijn in eerste instantie bedoeld voor clubs, bewoners en
initiatieven met een sterke binding met de wijk)
- zwembaden
- openluchtterreinen
De private accommodaties die daar bovenop komen, maken het aanbod vrij volledig (o.a. fitness,
bowling, ijspiste…).
Gent telt ook enkele ‘Sportschuren’. Dit is relatief kleinschalige sportinfrastructuur die in de eerste
plaats bestemd is voor bewoners en verenigingen uit de onmiddellijke buurt. De sportschuren
bevinden zich allemaal in de 19de-eeuwse gordel, waar een absoluut tekort heerst aan
sportinfrastructuur. De traditionele ‘grote’ Gentse sporthallen bevinden zich immers allemaal in de
rand van de stad. Deze sportschuren worden zoveel mogelijk opgewaardeerd tot wijksporthal, door
het voorzien van sanitair, kleedruimtes en de nodige sporttechnische uitrusting. Het is de bedoeling
dat het aanbod van deze wijksporthallen in de toekomst toeneemt (Stad Gent, 2007c).
Daarnaast zijn er ook nog veel sportzalen die deel uitmaken van de schoolinfrastructuur, en die
buiten de schooluren door sportclubs gebruikt worden. Helaas beschikken de meeste scholen over
niet meer dan een polyvalente zaal, vaak annex refter, die meestal ongeschikt is voor competitieve of
recreatieve sportbeoefening. Toch komt de schoolsportinfrastructuur de laatste jaren meer en meer
in beeld. In het kader van de ‘brede school’ zijn scholen meer en meer bereid om hun infrastructuur
buiten de schooluren open te zetten voor socio-culturele en sportieve verenigingen en initiatieven
(Stad Gent, 2007c).
Ook bij de vernieuwing of nieuwbouw van sportinfrastructuur door scholen worden steeds meer
samenwerkingsverbanden met de Stad Gent gesloten. Op die manier kan er een optimaal gebruik
van de sporthallen voorzien worden, zowel overdag als ’s avonds.
In Gent was nood aan een forse inhaalbeweging inzake infrastructuur om de bestaande
sportinfrastructuur te vernieuwen en aan te passen aan de hedendaagse kwaliteitsnormen(Stad
Gent, 2007c). De laatste jaren zijn er dan ook heel wat sportaccommodaties bijgekomen of
geherstructureerd: zowel kleine infrastructuren in diverse wijken (zoals petanque pleinen en fitness
toestellen), voetbalclusters in meerder deelgemeenten, sportspecifieke accommodaties en het
sportcomplex Rozebroeken. Ook in de lopende stadsvernieuwingsprojecten (Oude Dokken, Ledeberg
127
www.gent.be
214
leeft!, project Gent-Sint-Pieters,
sportaccommodaties.
Tondelier…)
is
aandacht
voor
het
inplanten
van
Een groot aanbod dus, en ondanks de inhaalbeweging voor meer sportoppervlakte de afgelopen
jaren, blijkt dit nog niet voldoende. Gent kent een nijpend tekort aan zwembadoppervlakte. Met de
komst van het nieuwe complex aan de Rozebroeken (inclusief Olympisch zwembad) en een aantal
andere initiatieven is dit acuut tekort aan zwembaden grotendeels weg gewerkt. De bezetting van de
diverse accommodaties blijft zeer hoog. De sporthallen kampen net als de zwembaden met plaats
tekort om de aanvragen te kunnen invullen.
Qua openluchtinfrastructuur beschikt Gent naast de Blaarmeersen over tal van sportspecifieke
openluchtaccomodaties die exclusief worden ter beschikking gesteld van één bepaalde club. Het gaat
hier voornamelijk over voetbal, korfbal en atletiek enz (Stad Gent, 2007c).
Naast de ‘grote’ infrastructuren, die meestal verbonden zijn met of zelfs exclusief gebruikt worden
door de Gentse clubs, gaat steeds meer aandacht naar infrastructuur voor ‘vrij sporten’, of ook
‘anders-georganiseerd sporten’ genoemd (lopen, fit-o-meter, maar ook aan straatvoetbal,
pleintjesbasket...)
Bij het uitbreiden van de accommodatie moet immers rekening worden gehouden met alle
doelgroepen. De kleinschalige infrastructuur is samen met de wijksporthallen een eerste stap om
hieraan tegemoet te komen. De kleinere schaal van de wijksporthallen laat toe ze gemakkelijker
stedenbouwkundig te integreren in het wijkweefsel. (cf. stuk ‘druk op de ruimte’)
2.2.
Sportparticipatie en fysieke activiteit
Over de gezondheidsvoordelen van fysieke activiteit bestaat er geen twijfel meer. Verschillende
studies hebben al aangetoond dat fysieke activiteit geassocieerd is met een verminderde morbiditeit
en mortaliteit door verschillende aandoeningen, of omgekeerd, fysieke inactiviteit leidt tot tal van
complicaties (zoals welvaartsziekten, fysische problemen en zelfs beperking van het mentaal
welbevinden). Fysieke activiteit moet breder geïnterpreteerd worden dan sport. Het begrip
‘sportactiviteit’ heeft een belangrijke evolutie gekend: van een vorm van fysieke activiteit waarin
competitie en prestatie centraal stonden naar een vorm van fysieke activiteit waarin naast
competitie en prestatie ook ontspanning en sociaal contact belangrijk zijn. Fysieke activiteit omvat
naast sport bijvoorbeeld ook zich niet-gemotoriseerd verplaatsen (De Fré, De Martelaer, Philippaerts,
Scheerder, & Lefevre, 2011).
Uit Vlaams onderzoek blijkt dat er vanaf de jaren negentig een toename is van de sportparticipatie.
Die ontwikkelingen zijn voornamelijk toe te schrijven aan ontwikkelingen buiten het eerder
traditionele, met name clubgeorganiseerde sportaanbod. In vergelijking met de evolutie van de
algemene sportdeelname blijkt het groeiritme van het aantal clubsporters immers eerder te
stagneren. In tegenstelling tot de competitiesport heeft de recreatiesport sterk aan populariteit
gewonnen (Scheerder, et al., 2011).
Gent heeft een uitgebreid aanbod aan sportactiviteiten. Zowel in clubverband (recreatieve en
competitie gerichte) als voor de ‘anders-georganiseerde’ sporter (o.a. de sportkampen,
initiatiecursussen en initiatieven die dicht bij de buurtbewoners staan). Deze initiatieven kennen een
hoge bezettingsgraad en er is een voortdurende vraag naar meer mogelijkheden.
26% van de Gentenaren neemt regelmatig deel aan de activiteiten van een sportvereniging (Stad
Gent, 2010a: 33). Uit de enquête van de Stadsmonitor blijkt dat 77% van de Gentenaars tevreden is
215
over het aanbod aan sport (Luk Bral, et al., 2011). Drie op tien Gentenaars vernoemt sport
(wandelen, fietsen, andere sporten) als belangrijkste vrije tijdsactiviteit. 44% zegt regelmatig te
wandelen of te fietsen en 20% beoefent regelmatig andere sporten buiten clubverband (Luk Bral, et
al., 2011).
Clubwerking
Gent telt 585 sportclubs met samen bijna 65.000 leden waarvan ongeveer 2/3 Gentenaars zijn128.
Toch blijven in de clubwerking een aantal knelpunten bestaan die dringend moeten worden
aangepakt:
- de kwaliteitsvolle begeleiding: Heel wat clubs hebben niet voldoende gekwalificeerde
begeleiders (Stad Gent, 2009d)
- de nood aan vrijwilligers – het grootste deel van de sportclubs moet rekenen op de inzet van
vrijwilligers om te overleven. Zonder deze vrijwilligers zouden er bijna geen sportclubs zijn
(Stad Gent, 2009d).
- drop out (naarmate jongeren ouder worden , verdwijnen ze uit sportclubs omwille van
andere vrijetijdsactiviteiten die het sporten vervangen)
- de versnippering: er zijn heel veel kleine clubs waardoor het niet eenvoudig is om de
problemen van kwaliteitsvolle begeleiding en nood aan vrijwilligers aan te pakken,
- de starre structuur: heel veel clubs zijn ‘competitie’ gericht met o.a. een strakke training
structuur. Dit strookt vaak niet met de noden en wensen van de hedendaagse samenleving.
Mensen willen meer op een ‘flexibele’ manier aan sport doen.
Sportsensibilisering en topsportevenementen
In het belang van de algemene gezondheid van de Gentenaars is het belangrijk dat campagne wordt
gevoerd voor sport en beweging. De voorbije jaren werden op diversie manier doe-aan-sportcampagnes gevoerd op alle niveaus. Een voorbeeld daarvan is de ’10 000 stappen’ campagne die in
Gent is gestart en nu in heel Vlaanderen wordt uitgedragen.
Topsporters en –clubs zijn de ‘rolmodellen’ in de sport. De aanwezigheid van topevenementen leidt
tot de creatie van een sportief klimaat in Gent. Bovendien wordt algemeen aangenomen dat succes
op topniveau zou leiden tot een verhoogde participatie aan de basis (Stad Gent, 2007c). 4 op tien
Gentenaren geeft in de enquête van de Stadsmonitor aan dat ze het afgelopen jaar een
sportevenement hebben bijgewoond129.
Gent werd in Vlaanderen beschouwd als dé stad van de grote sportevents (zoals ‘Lotto Zesdaagse
Vlaanderen Gent’, ‘Omloop Het Nieuwsblad’, ‘Challenger Cup Artistieke Gymnastiek’…). De
aanwezigheid van de topsportinfrastructuur (Topsporthal aan de Blaarmeersen – tot voor kort de
enige topsporthal in Vlaanderen) is hier uiteraard niet vreemd aan. Anderzijds heeft subsidiëring (o.a.
vanuit het Stadsmarketingfonds) dit nog versterkt. Door de komst van nieuwe evenementenzalen in
andere steden is de positie van Gent doorbroken en verspreiden de grote evenementen zich nu meer
over de Vlaamse steden.
128
Bron: Sportdienst Stad Gent
Dit zegt natuurlijk niets over de aard van het evenement: dit kan gaan van een lokale voetbalmatch tot een klassieker als
de wielerzesdaagse.
129
216
3. Recreatie en vrije tijdsbesteding
Dé recreatieve attractiepool van Gent is ‘De Blaarmeersen’. Dit zowel voor de sportieve recreant, de
natuurbelever als de zonneklopper. De Blaarmeersen trekt vooral Gentse dagrecreanten, maar ook
buiten Gent is dit gebied gekend. De camping trekt vooral mensen die ‘op doortocht’ zijn.
De Blaarmeersen is 100 ha groen en recreatie in combinatie met diverse sportfaciliteiten. De
afgelopen jaren is er veel geïnvesteerd in dit recreatiegebied met een volledig nieuw aangelegde
zwemzone, een krekenplas, een minigolf, een hoogteparcours… als resultaat.
Drie op tien Gentenaars vernoemt sport (wandelen, fietsen, andere sporten) als belangrijkste vrije
tijdsactiviteit.’ Vrienden en familie bezoeken of ontvangen’ en ‘tijd maken voor het gezin’ volgt op de
tweede plaats met 14%, lezen vervolledigt de top drie met 10% (Stad Gent, 2009a). 44% zegt
regelmatig te wandelen of te fietsen en 20% beoefent regelmatig andere sporten buiten
clubverband. Daarnaast zijn ook uitgaan op café of restaurant, reizen en uitstapjes, en toneel, film en
evenementen belangrijke activiteiten (Stad Gent, 2010a).
Gemiddeld kijkt de Gentenaar 2,5 uur per dag naar televisie of naar een video/dvd. De Gentenaar zit
één uur aan de computer in de vrije tijd. Naarmate men ouder is, kijkt men meer televisie en zit men
minder aan de computer. Qua televisiekijken is er een daling t.o.v. 2006, een status quo t.o.v. 2003.
Voor het aantal uren ‘computeren’ is er eveneens een daling t.o.v. 2006 en een lichte stijging t.o.v.
2003 (Stad Gent, 2010a).
Iets meer dan de helft van de Gentenaars (56%) neemt regelmatig deel aan activiteiten van minstens
één vereniging. Het meest populair zijn sportverenigingen en culturele verenigingen. Jongeren (-25)
en ouderen (65+) nemen vaker deel aan het verenigingsleven dan de 25-64-jarigen, en ook mannen
(59%) zijn actiever dan vrouwen (53%) (Stad Gent, 2010a).
84% van de Gentenaren is tevreden over het horeca-aanbod in Gent (uitgaansgelegenheden, café en
restaurants). Over het aanbod aan recreatievoorzieningen is 72% van de Gentenaren tevreden (Luk
Bral, et al., 2011).
4. Toerisme
Cultureel en bouwkundig erfgoed, het rijke verleden, evenementen, horeca en studenten lokken veel
bezoekers en toeristen naar Gent.
Toerisme heeft een belangrijke economische, culturele en sociale betekenis voor Gent. Er zijn niet
alleen promotionele aspecten. Toerisme draagt bij tot de naambekendheid van Gent en de
verbetering van beeldvorming over Gent als bruisende cultuurstad, evenals tot het verbeteren van
het woon- en leefklimaat in een stad. Toerisme versterkt de motivatie om naar een stad te komen en
creëert een grotere betrokkenheid bij het sociale en culturele leven in de stad.
In het infokantoor van Dienst Toerisme kwamen in 2011 279.708 bezoekers waarvan er 143.450 een
vraag stelden (Stad Gent, Departement Communicatie en Promotie). De grootste groep daarvan zijn
Belgen, gevolgd door Spanjaarden en vervolgens de buurlanden, alsook Groot-Brittannië. Er zijn ook
een aanzienlijk aantal Amerikanen en Italianen die om informatie vragen (Stad Gent, Departement
Communicatie en Promotie). De toeristen worden op een kwaliteitsvolle en proactieve manier
geïnformeerd. Hiervoor werden in 2011 400.000 toeristische brochures, 824.000 toeristische
plannen en 208.000 wandelplannen verdeeld. De website www.visitgent.be is recent volledig
vernieuwd, en de sociale media spelen een steeds actievere rol.
217
Als maat voor het ‘bruisend’ toerisme wordt ook het aantal overnachtingen in de stad bekeken. Het
aantal overnachtingen, zowel hotel- als andere overnachtingen, neemt de laatste jaren sterk toe en
bedraagt 839.680 overnachtingen in 2011 (ADSEI, 2011). Twee derde van deze overnachtingen is in
het kader van ontspanning; congrestoerisme en zakentoerisme nemen elk een zesde voor hun
rekening. Congrestoerisme is in Gent sinds 2005 meer dan verzesvoudigd, en is in 2011 goed voor
152.927 overnachtingen (ADSEI).
Zakentoerisme, dat een dieptepunt kende in 2009, kent een heropleving en is in 2011 goed voor
151.150 overnachtingen (ADSEI).
Naast 33 hotels met in totaal 1.883 kamers, een viersterren camping en een jeugdherberg met 106
slaapplaatsen zijn er in Gent ook een 70-tal kwalitatieve Bed&Breakfasts met 200 kamers. Dit laatste
segment blijft groeien. Momenteel zijn hier nog geen overnachtingscijfers voor gekend.
Het aantal dagtrips naar Gent werd in 2000 geraamd op 1,7 miljoen. In een onderzoek uit 2011 werd
het aantal daguitstappen van de Belgen naar Gent geschat op ruim anderhalf miljoen, met een
besteding van ruim 70 miljoen euro. In deze laatste studie zijn de daguitstappen vanuit de
buurlanden, een niet te onderschatten aantal, niet eens meegerekend (Toerisme Vlaanderen,
Steunpunt Toerisme en Recreatie, & provinciale toeristische organisaties, 2011).
Het watertoerisme stijgt de laatste jaren. Het aantal passagiers dat in 2011 door de rederijen die de
rondvaarten op de Gentse binnenwateren verzekeren vervoerd wordt, bedraagt 170.000. Ook het
cruisetoerisme neemt toe. Er hebben in 2011 196 cruiseboten aangemeerd aan de Rigakaai, samen
goed voor 22.202 passagiers.
Gent heeft zich samen met de overige kunststeden Brugge, Antwerpen, Leuven en Mechelen
verenigd in de KunststedenVlaanderen vzw. Deze samenwerking heeft als doel het unieke product
dat de Vlaamse Kunststeden is nationaal en internationaal te positioneren en de gemeenschappelijke
belangen van de kunststeden op vlak van toerisme te behartigen. Dit engagement krijgt bij voorkeur
vorm vanuit een toeristisch samenwerkingsverband waarin de kunststeden Antwerpen, Brugge,
Gent, Mechelen en Leuven participeren. “Met het nieuwe decreet voor toeristische
samenwerkingsverbanden kregen de kunststeden de mogelijkheid om zich te groeperen in een vzw
en hun samenwerking duidelijk te verankeren in een platform. Een toeristisch
samenwerkingsverband (Decreet en Besluit Vlaamse Regering betreffende de organisatie en
erkenning van toeristische samenwerkingsverbanden) anticipeert op een nieuwe dynamiek in het
Vlaams toerismebeleid waar ook de subsidielijnen worden op afgestemd.
5. Besluit
Het culturele landschap in Gent is qua aanbod groot en erg divers. Op het vlak van kunst en cultuur
kan Gent dan ook nog steeds als toonaangevend worden genoemd. Met een gemiddelde van 304
cultuurevenementen per 10.000 inwoners is Gent één van de koplopers in Vlaanderen. Ook het
aanbod aan podiumvoorstellingen (theater, dans, lezingen) en concerten is in vergelijking met de
andere centrumsteden het hoogst in Gent. Dit weerspiegelt zich in tevredenheid over het
cultuuraanbod bij de Gentenaars: 87% is tevreden over het culturele aanbod in 2011.
Tegelijk is er bij de Gentenaren evenwel, net zoals in Vlaanderen, een afname van het aantal
bezoekers aan podiumvoorstellingen. Uiteraard is het publiek voor de Gentse podiumvoorstellingen
ruimer dan Gentenaren alleen. Specifieke cijfers over de evolutie van het totaal aantal bezoekers aan
podiumkunsten is niet gekend.
218
Ook het bioscoopbezoek onder de Gentenaren daalt, alsook het percentage Gentenaren dat in het
afgelopen jaar een of meerdere musea, tentoonstellingen of historische plaatsen heeft bezocht, daalt.
Sport heeft, zoals weerspiegeld in de cijfers, de laatste jaren een meer pluriform karakter gekregen en
is niet meer enkel het voorrecht van de midden- en hoge klassen. Sport wordt tegenwoordig ook
gelinkt aan opvoeding, gezondheid en integratie.
Qua infrastructuur beschikt Gent over sporthallen, zwembaden en openluchtterreinen en private
accommodaties. Daarnaast bestaan er ook ‘Sportschuren’, relatief kleine infrastructuren voor
bewoners en verenigingen uit de buurt, en ook sportzalen die deel uitmaken van de
schoolinfrastructuur.
Gent heeft een groot aanbod aan infrastructuur, dankzij de forse inhaalbeweging de laatste jaren.
Toch blijkt dit niet voldoende, de bezetting van de verschillende accommodaties ligt zeer hoog.
Een moeilijker te becijferen hindernis is, deze van sport- en cultuurparticipatie, buiten clubverband of
als ‘nieuwsoortige’ initiatieven. Ze laten zich vaak omwille van hun eigenheid niet vatten in bestaande
categorieën en/of structuren. Zodoende zou je verkeerdelijk kunnen besluiten dat participatie er op
achteruit gaat. Deze groep begeeft zich ook recreatief in de ruimte.
Toerisme in Gent doet het nog steeds goed. Het aantal overnachtingen (en dan voornamelijk voor
congres- en zakentoerisme) neemt de laatste jaren sterk toe. De laatste jaren is er een diversifiëring
van het aanbod, naast de klassieke hotels, een viersterren camping, en een jeugdherberg, zijn er een
aanzienlijk aantal Bed&Breakfast met kamers.
Het aantal dagtrips naar Gent wordt geschat op anderhalf miljoen en blijft stabiel.
219
BIBLIOGRAFIE
ADSEI (2011). Toerisme en hotelwezen, aankomsten en overnachtingen,
http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/arbeid_leven/tijdsbesteding/horeca/aankomste
n-overnachtingen.
Beyst, V. (2011). Heeft een betere milieukennis een impact op milieubesef en –gedrag bij Vlamingen?
. http://be.sitestat.com/mvg/svr-ext/s?2011-09-29-webartikel2011-17milieu&ns_type=pdf&ns_url=http://www4.vlaanderen.be/dar/svr/afbeeldingennie
uwtjes/milieu/bijlagen/2011-09-29-webartikel2011-17-milieu.pdf
Blokland, T. (2008). Ontmoeten doet er toe. Rotterdam: Vestia.
Bonnewyn, A., Bruffaerts, R., Demarest, S., Demyttenaere, K., Hosman, C., Ruiter, M., et al. (2008).
Geestelijke gezondheid en preventie - bouwstenen voor beleid en praktijk.
Bral, L. (2012). Pact2020. Kernindicatoren Meting 2012. Brussel: Studiedienst van de Vlaamse
Regering.
Bral, L., Jacques, A., Schelfaut, H., Stuyck, K., & Vanderhasselt, A. (2011). Stadsmonitor 2011 - Een
monitor voor leefbare en duurzame Vlaamse steden: Agentschap voor Binnenlands Bestuur.
Branca, F., Nikogosian, H., & Lobstein, T. (2007). The challenge of obesity in the WHO European
region and the strategies for response: summary. : World Health Organization.
Campaert, G. (2008). Ongelijke kansen in het onderwijs. In J. Vranken, G. Campaert, K. De Boyser, C.
Dewilde & D. Dierckx (Eds.), Armoede en sociale uitsluiting. Jaarboek 2008. Leuven: Acco.
Cantillon, B. (Ed.). (1999). De Welvaartstaat in de Kering. Kapellen: Uitegeverij Pelckmans.
Cantillon, B., Horemans, J., Vandenbroucke, P., & Van Lancker, W. (2011). Inkomen en armoede in
Vlaanderen en Europa, in: Jo Noppe, Lieve Vanderleyden, Marc Callens; Sociale staat van
Vlaanderen 2011, Studiedienst van de Vlaamse regering, Brussel. In J. Noppe, L.
Vanderleyden & M. Callens (Eds.), Sociale staat van Vlaanderen. Brussel: Studiedienst van de
Vlaamse regering.
Corluy, V., & Verbist, G. (2010). Inkomen en diversiteit: onderzoek naar de inkomenspositie van
migranten in België. Antwerpen: Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck - Universiteit
Antwerpen.
De Donder, L., Verté, D., & De Witte, N. (2007 ). Schaakmat of aan zet? Monitor voor lokaal
ouderenbeleid in Vlaanderen. Brugge: Vanden Broele.
De Fré, B., De Martelaer, K., Philippaerts, R., Scheerder, J., & Lefevre, J. (2011). Sportparticipatie en
fysieke (in)activiteit van de Vlaamse bevolking: huidige situatie en seculaire trend (20032009). In J. Lievens & H. Waege (Eds.), Participatie in Vlaanderen 2. Leuven: Acco academic.
De Graeve, M., & De Tremerie, A. (2012). Metropool in zakformaat - de creatieve hartslag van Gent.
Lokaal Trefdageditie, 50-54.
De Knop, P., & Elling , A. (2000). Samenleving & Sport. Gelijkheid van kansen en sport. : Koning
Boudewijnstichting.
De Mulder, J., & Druant, M. (2011). De Belgische arbeidsmarkt tijdens en na de crisis. Economisch
Tijdschrift, 95-111.
De Standaard (2011). Kinderen vervuilde stadslucht laten ademen, komt overeen met kinderen laten
roken. De Standaard, van
http://www.destandaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=DMF20120422_078
De Witte, N., & Verté, D. (2005). Stedelijk behoefteonderzoek senioren. Gent.
Delarue, S., & Seynaeve, M. (2010). Oorzaken en gevolgen van de economische crisis, en
aanbevelingen naar de toekomst: een verkenning. Ugent, Gent.
Dierckx, D., Vranken, J., Coene, J., & Van Haarlem, A. (2011). Armoede en Sociale Uitsluiting: jaarboek
2011. Leuven: Acco.
Dillen, J., & Luyten, S. (2012, 15/02/2012). Er kan echt geen auto meer bij. Het Nieuwsblad,
Dillen, Y., Laveren, E., & Martens, R. (2011). Snelgroeiende ondernemingen als motor van de Vlaamse
jobcreatie. OVER.WERK, 2, 75-80.
220
Duquet, N., Glorieux, I., Laurijssen, I., & Van Dorsselaer, Y. (2006). Wit krijt schrijft beter.
Schoolloopbanen van allochtone jongeren in beeld. Antwerpen: Garant.
EC (2005). Impact Assessment of the Thematic Strategy on Air Pollution and The Directive on the
Directive on “Ambient Air Quality and Cleaner Air for Europe”.
EuropaNU (2012). van http://www.europa-nu.nl/id/vhrtcvh0wnip/economische_crisis
Federale Politie (2009). Federale Veiligheidsmonitor 2008-09.
Forrest, R., & Kearns, A. (2001). Social cohesion, social capital and the neighbourhood. Urban Studies,
38(12), 2125-2143.
Funk, M., Saraceno, B., Drew, N., & Faydi, E. (2008). Integrating mental health into primary
healthcare. Mental Health in family Medicie, 5, 5-8.
Gijsberts, M., van der Meer, T., & Dagevos, J. (2008). Vermindert etnische diversiteit de sociale
cohesie? In P. Schnabel, R. Bijl & J. de Hart (Eds.), Betrekkelijke Betrokkenheid. Studies in
sociale cohesie. Sociaal en Cultureel Rapport 2008 (pp. 309-336). Den Haag: Sociaal en
Cultureel Planbureau.
Gislé, L., Hesse, E., Drieskens, S., Demarest, S., Van der Heyden, J., & Tafforeau, J. (2010).
Gezondheidsenquête België, 2008. Rapport II – Leeftstijl en Preventie. Brussel:
Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid.
Goos, M., & Salomons, A. (2010). Kwalitatieve veranderingen in de banenstructuur in Vlaanderen en
België. Leuven: Steunpunt Werk en Sociale Economie.
Goossens, L., & Winters, S. (2004). Wonen en democratie, het recht op kwaliteitsvol en betaalbaar
wonen. In C. Timmerman, I. Lodewyckx, D. Vanheule & W. J (Eds.), Minderheden in de
samenleving nr 14 (pp. 141-165). Leuven: Acco.
Havenbedrijf Gent (2012). intern document.
Herremans, W., Boey, R., Braes, S., Neefs, B., Theunissen, G., & Sels, L. (2011). Trendrapport Vlaamse
arbeidsmarkt 2011, Een onderzoek in opdracht van de Vlaamse minister van Financiën,
Begroting, Werk, Ruimtelijke Ordening en Sport, in het kader van het Vlaams Programma
Strategisch Arbeidsmarktonderzoek: Steunpunt Werk en Sociale Economie.
Hirtt, N., Nicaise, I., & De Zutter, D. (2007). De school van de ongelijkheid. Berchem: uitgeverij epo
vzw.
Hublet, A., Vereecken, C., & Maes, L. (2010). Jongeren en Gezondheid: Vakgroep Maatschappelijke
Gezondheidkunde, Universiteit Gent
Humblet, S. (2007). Horizontale mismatch op de arbeidsmarkt. Literatuurstudie.
Huygen, A., & de Meere, F. (2008). De invloed en effecten van sociale samenhang. Verslag van een
literatuurverkenning. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut.
IVAGO (2011). IVAGO Jaarverslag 2010, Bedrijf, activiteiten en cijfers.
Kind & Gezin Gemeentelijke kindrapporten.
Kind & Gezin (2009). Gemeentelijke kindrapporten.
Kind & Gezin (2011). Het kind in Vlaanderen 2010.
Klasse (2012). Wie is er bang voor de zwarte school? Klasse voor leraren, 222.
Knotter, S., Valsamis, D., Van Hoed, M., & Vanhoren, I. (2011). Regionale verschillen in arbeidsvraag
en arbeidsaanbod. Brussel: Idea Consult.
Kuypers, V. (2010). Klimaat in de stad: Alterra.
Lamberts, M. (2011). Knelpuntvacatures en knelpuntberoepen: een veelheid aan oorzaken? .
Over.Werk, 1, 116-120.
Lancee, B., & Dronkers, J. (2008). Etnische diversiteit, sociaal vertrouwen in de buurt en contact van
allochtonen en autochtonen met de buren. Migrantenstudies, 24(4), 224-249.
Landry, C. (2011). The creative cities index: Ghent. An emerging creative city. Gent.
Lauwerysen, K., & Colpaert, J. (2004). Cultuurkijker. Atlas podiumkunsten Vlaanderen. Een
geografische analyse. Antwerpen: Uitgeverij De Boeck nv.
Lokaal Sociaal Beleid (2012). Gentse signalenbundel 2011.
221
Loose, M., & Gijselinckx, C. (2009). Veranderende vrijwillige inzet en hoe sociale bewegingen hiermee
omgaan. Leuven: Hoger Instituut voor de Arbeid.
Lupi, T. (2006). Buurtbinding. Van veenkolonie tot VINEX-wijk. Amsterdam.
Martens, l., Vanobbergen, J., Willems, S., Aps, J., & De Maeseneer, J. (2006). Determinants of early
childhood caries in a group of inner-city children. Quintessence Int, 37, 527-536.
Myncke, R., & Vandekerckhove, B. (2007). Ruimtebehoefte voor ouderen. De resultaten van het
onderzoek naar de toekomstige ruimtebehoefte voor ouderen in Vlaanderen: SUM Research.
Nationaal Kompas Volksgezondheid (2012). Roken: de determinanten, gezondheidsgevolgen en
oorzaken. Wat zijn de mogelijke gezondheidsgevolgen van roken? : Rijksinstituut voor
Volksgezondheid en Milieu, Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Nederland. .
Nationale Bank van België (2011). Verslag 2011: economische en financiële ontwikkelingen. Brussel:
NBB.
NMBS (2012). van http://www.b-holding.be/projecten/gent-st-pieters
Noels, G. (2008). Econoshock. Antwerpen: Houtekiet.
OCMW Gent (2012). Aantal uithuiszettingen.
Oosterlynck, S. (2012). Naar een sensitieve stad - De stad als bron van sociale innovatie. Paper
presented at the ViArondetafels.
Pannecoucke, I. (2011). Lokale besturen in de strijd tegen armoede bij kinderen - presentatie tijdens
interdepartementale werkgroep cel armoedebestrijding.
Politiezone Gent (2012). Jaarverslag 2011.
Putnam, R. D. (2007). E Pluribus Unum: Diversity and Community in the Twenty-first Century.
Scandinavian Studies, 30(2).
Reynders, A., Scheerder, G., Molenberghs, G., & Van Audenhove, C. (2011). Suïcide in Vlaanderen en
Nederland. Een verklaring vanuit sociaal cognitieve factoren en hulpzoekend gedrag. Leuven:
Lucas.
RWO Vlaanderen (2012). Groenboek 'Vlaanderen in 2050: mensenmaat in een metropool?'
Beleidsplan Ruimte Vlaanderen: Ruimtelijke ordening, Woonbeleid, Onroerend erfgoed.
Scheerder, J., Pauwels, G., & Vanreusel, B. (2003). Vlaanderen sportief gepeild, wie participeert niet?
Ontwikkelingen in en determinanten van (club)sportactiviteit. Vlaanderen gepeild! Brussel:
Administratie Planning en Statistiek.
Scheerder, J., Vos, S., Pabian, S., De Martelaer, K., Lefevre, J., & Philippaerts, R. (2011). Actieve
vrijetijdssport in Vlaanderen: trends, profielen en settings. In J. Lievens & H. Waege (Eds.),
Participatie in Vlaanderen. Leuven: Acco academic.
Schnabel, P., Bijl, R., & Hart, J. (2008). Betrekkelijke betrokkenheid. Den Haag: SCP.
Sels, L., De Winne, S., & Van Beveren, I. (2010). Ondernemerschap, een motor voor jobcreatie? Een
oefening in het kader van de Vlaamse Arbeidsrekening. Leuven: Steunpunt WSE.
Sette, K. (2011). Omgevingsanalyse ouderen Gent.
Smets, H., & Gaddet, J. (2008). Het Grote Groenonderzoek 2008: Het bezoek aan en gebruik van
parken, recreatiegebieden en groen in de woonomgeving in Amsterdam: Gemeente
Amsterdam, Dienst Ruimtelijke Ordening, Dienst Onderzoek en Statistiek.
Stad Gent (2003). Ruimtelijk Structuurplan Gent. Gent: Dienst Stedenbouw en Ruimtelijke Planning.
Stad Gent (2006). Leefbaarheidsonderzoek bij de inwoners van de verschillende wijken van de Stad
Gent, aan de hand van een Leefbaarheidsmonitor, 2de editie. Gent.
Stad Gent (2007a). City Marketing Gent – ppt City Marketing Gent: InSites Consulting & Berenschot.
Stad Gent (2007b). Gent in cijfers 2007: een omgevingsanalyse. Gent: Dataplanning en Monitoring.
Stad Gent (2007c). Gent wordt de sportiefste stad! Sportbeleidsnota 2008-2009: Sportdienst Gent.
Stad Gent (2007d). Huren in Gent: Resultaten van het onderzoek naar de kwaliteit en de
betrouwbaarheid van de private huurwoningen in Gent Gent.
Stad Gent (2008a). Analyse van het woonaanbod in Gent - deelonderzoek voor de woonstudie.
Stad Gent (2008b). Betaalbaarheid van het wonen in Gent - deelonderzoek voor de woonstudie.
222
Stad Gent (2008c). CityMarketing Gent – voorstel van een Merkconcept, Berenschot.
Stad Gent (2008d). Eindrapport klantenbevraging in 5 Gentse musea.
Stad Gent (2008e). Er stroomt een nijl door Gent – cultuurbeleidsplan 2008-2013: Departement
Cultuur.
Stad Gent (2008f). Kwantitatieve analyse van de bevolking in Gent. SUM Research.
Stad Gent (2008g). Woonnoden in Gent - deelonderzoek voor de woonstudie.
Stad Gent (2009a). Eindrapport (technisch rapport) Leefbaarheidsonderzoek Stad Gent, uitgevoerd
door M.A.S
Stad Gent (2009b). Gent: woonstad, nieuwe woontrends. Samenvatting van de Gentse woonstudie.
Gent: Stad Gent.
Stad Gent (2009c). Het indicatorenrapport: met meer cijfers bouwen aan een beleid tegen armoede.
Gent: Stad Gent.
Stad Gent (2009d). Sportclub met Kwaliteit… niet in één zin samen te vatten. Onderzoek naar de
kwaliteit van de jeugdsportbegeleiding. Studieopdracht in het kader van de impulssubsidies.:
UGent, Vakgroep Bewegings- en Sportwetenschappen.
Stad Gent (2009e). Technische studie van verkeersmaatregelen in het kader van het
luchtkwaliteitsplan Gent. Gent: Milieudienst.
Stad Gent (2010a). Gent in cijfers: 2010 - Gent gezien door Gentenaren: ABIS - Data-Analyse & GIS.
Stad Gent (2010b). Het Ruimtelijk Structuurplan Gent - Naar een kwaliteitsvolle en open stedelijke
ruimte: Dienst Stedenbouw en Ruimtelijke Planning.
Stad Gent (2010c). Studie voor de opmaak voor geluidsbelastingskaarten voor de Stad Gent in het
kader van de EU richtlijn omgevingslawaai. Gent: Milieudienst.
Stad Gent (2010d). Voorschoolse kinderopvang Stad Gent 2010. Investeren in de toekomst Dienst
kinderopvang.
Stad Gent (2011a). Creative City Index, Charles Landry.
Stad Gent (2011b). De Gentse creatieve economie - Strategisch actieplan - Buck Consultants
International, in opdracht van Stad Gent (Dep Werk en Economie).
Stad Gent (2011c). De Gentse creatieve economie, Bucks Consultants International.
Stad Gent (2011d). Gebruik van de Aeroflex voor het uitvoeren van mobiele metingen in Gent. Gent:
Milieudienst.
Stad Gent (2011e). Hoe is het gesteld met de natuur in Gent? stand van zaken en evolutie in natuur
en bos in de periode 1999-2009: Groendienst.
Stad Gent (2011f). Jaarverslag dienst Stedenbouw en Ruimtelijke Planning 2010.
Stad Gent (2011g). Milieubarometer, editie 2010 Gent: Milieudienst.
Stad Gent (2011h). Omgevingsanalyse 'Onderwijs en Cijfers' - bijlage 1 bij het beleidsplan etnischculturele diversiteit 2012-2014: Stad Gent - Integratiedienst.
Stad Gent (2011i). Onderzoek naar impact en bekendmaking van de campagne Donderdag
Veggiedag, EVA vzw in samenwerking met Stad Gent – Milieudienst.
Stad Gent (2012a). CO2-meting voor de Stad Gent (2012). Gent: Milieudienst.
Stad Gent (2012b). Eindrapport tevredenheidsonderzoek 2011: Hoe tevreden zijn ouders over de
Gentse speelterreinen? . Jeugddienst
Stad Gent (2012c). Evaluatievergadering GAS 2011.
Stad Gent (2012d). Groenstructuurplan Gent. Gent: Groendienst.
Stad Gent (2012e). Het indicatorenrapport: met meer cijfers bouwen aan een beleid tegen armoede update 2012. Gent: Stad Gent.
Stad Gent (2012f). Hinderinventaris 2011, bijlage bij het milieujaarprogramma 2012. Gent:
Milieudienst.
Stad Gent (2012g). Jaarrapport (2011) mobiliteitsbedrijf: Mobiliteitsbedrijf.
Stad Gent (2012h). Milieujaarprogramma 2012: Milieudienst.
Stad Gent (2012i). Mobiliteitsplan Mobiliteitsbedrijf.
223
Stad Gent (2012j). Samen kan ook anders, Beleidsplan etnisch-culturele diversiteit 2012-2014.
Stad Gent (2012k). Studentenonderzoek - ongepubliceerde versie. ABIS - Data-Analyse & GIS.
Stern, N. (2006). Economics of Climate Change. Londen: HM Treasury.
Steunpunt Leerrecht- & Leerplichtbegeleiding (2011a). De basis meet, de basis weet III.
Steunpunt Leerrecht- & Leerplichtbegeleiding (2011b). Die meet, die weet. IV.
Storms, B., & Van den Bosch, K. (2009). Wat heeft een gezin minimaal nodig? Een budgetstandaard
voor Vlaanderen.
Studiedienst van de Vlaamse Regering (2009a). Algemene omgevingsanalyse voor Vlaanderen 2009.
Brussel: Studiedienst Vlaamse Regering.
Studiedienst van de Vlaamse Regering (2009b). Vlaamse regionale indicatoren : VRIND 2009. Brussel:
Vlaamse Overheid.
Studiedienst van de Vlaamse Regering (2011). Vlaamse regionale indicatoren: VRIND 2011. Brussel:
Vlaamse Overheid.
Team gegevensverwerking en resultaatsopvolging (2010). Algemene Sterftecijfers-2008 [Online
publicatie]. Brussel: Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid, Afd. Informatie en
Ondersteuning.
the United Nations Intergovernmental Panel on Climate Change (2007). Climate Change 2007.
Toerisme Vlaanderen, Steunpunt Toerisme en Recreatie, & provinciale toeristische organisaties
(2011). Pilootonderzoek naar daguitstappen van de Belg - Finale Rapportage 01/07/2010 30/06/2011.
Tracé Brussel vzw (2012). van http://www.tracebrussel.be/nl/nieuws/nieuwsbrief/traceacutebrussel-nieuws-144/de-waterval-in-het-onderwijs
Universiteit Gent (2010). Leesvaardigheid van 15-jarigen in Vlaanderen - op basis van PISA
onderzoek: Faculteit Psychologie & Pedagogische Wetenschappen Vakgroep
Onderwijskunde.
Van den Bosch, K., Vandenbroucke, P., Cantillon, B., & Pacolet, J. (2009). Inkomen, verdeling en
armoede: over groei, stabiliteit en de kloof tussen werkenden en uitkeringstrekkers. In L.
Vanderleyden, M. Callens & J. Noppe (Eds.), De sociale staat van Vlaanderen 2009. Brussel:
Studiedienst Vlaamse Regering.
Van Dyck, D. (2012). The physical environment and its association with physical activity and sedentary
behaviors in adults and adolescents.
Van Dyck, D., Cardon, G., Deforche, B., Sallis, F. F., Owen, N., & De Bourdeaudhuij, I. (2010).
Neighborhood SES and walkability are related to physical activity behavior in Belgian adults.
Prev Med, 50, S74-S79.
Van Heeringen, K., & Vincke, J. (2000). Suicidal acts and ideation in homosexual and bisexual young
people: a study of prevalence and risk factors. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology,
35(11), 494-499.
Van Hove, E., Vandevelde, S., Claes, C., van Loon, J., Verschelden, G., & Van Hove, G. (2011).
Behoefteonderzoek naar personen met een handicap en personen met een chronische ziekte
in Gent. Gent: UGent en Stichting Arduin.
Van Huylenbroeck, G., Van Hecke, E., Meert, H., Vandermeulen, V., Verspecht, A., Vernimmen, T., et
al. (2005). Overlevingsstrategieën voor een multifunctionele landbouw in een verstedelijkte
omgeving. Deel 1: Duurzame productie- en consumptiepatronen. Brussel: Federaal
Wetenschapsbeleid.
Van Landeghem, G., & Van Damme, J. (2011a). Vroege schoolverlater in Vlaanderen. Evolutie van de
ongekwalificeerde uitstroom tot 2009 – kort verslag.
Van Landeghem, G., & VAn Damme, J. (2011b). Vroege schoolverlaters in Vlaanderen. Evolutie van de
ongekwalificeerde uitstroom tot 2008 - Samenvatting. Leuven: Steunpunt SSL.
Van Landeghem, G., & Van Damme, J. (2011c). Vroege schoolverlaters uit het voltijds
beroepsonderwijs. Vertrekpunt voor een gedifferentieerde aanpak.
224
Van Robaeys, B., Vranken, J., Perrin, N., & Martiniello, M. (2007). Armoede bij personen van
buitenlandse herkomst: rapport van een onderzoek over de relatie tussen migratie en
armoede. Brussel: Koning Boudewijnstichting.
Vanderbiesen, W. (2010) De Vlaamse centrumsteden in kaart gezet: lokale arbeidsmarktindicatoren
en pendel als graadmeter van de lokale arbeidsmarktdynamiek.: Vol. 4: Steunpunt Werk en
Sociale Economie.
Vanderleyden, L., Callens, M., & Noppe, J. (Eds.). (2009). De Sociale Staat van Vlaanderen 2009.
Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering.
VDAB (2011). Crisis maakt jongeren niet kansloos.
http://vdab.be/trends/ontcijfert/ontcijfert2011nr26.pdf
VDAB (2012a). van http://vdab.be/trends/schoolverlaters.shtml
VDAB (2012b). Lijst knelpuntberoepen 2011, van http://vdab.be/trends/vacatureanalyse.shtml
Verhaeghe, J. P. (2008). LOP Gent BaO: Evolutie in GOK-cijfers 2002-2005-2008.
Vermandere, C., Geurts, K., & Struyven, L. (2012). De Regionale jobdynamiek in tijden van crisis en
heropleving. Een vergelijkende analyse van Brussel, Vlaanderen en Wallonië.
Verté, D., De Witte, N., De Donder, L., Buffel, T., Dury, S., & Smetcoren, A.-S. (2011). Resultaten van
het ouderenbehoefteonderzoek ter ondersteuning van het lokaal ouderenbeleid - Gent 2011.
Brussel: VUBPress.
ViA-Rondetafel Stedenbeleid (2012). Duurzame en creatieve steden - Inspiratiepapers.
Vincke, J., & Stevens, P. (1999). Een beleidsgerichte algemene survey van Vlaamse homoseksuele
mannen en vrouwen. Basisrapport. . Gent: Universiteit Gent.
Visser, M. E., Perdeck, A. C., van Balen, J. H., & Both, C. (2009). Climate change leads to decreasing
bird migration distances. Global Change Biology, 15, 1859–1865.
Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid (2011). sterftecertificaten alle overlijdens, Vlaams Gewest
2009.
Vlaams minister van Onderwijs Jeugd Gelijke Kansen en Brussel (2010). Persbericht Maandag 13
september 2010.
Vlaams Parlement (2010). Advies van het Kinderrechtencommissariaat over armoede en sociale
uitsluiting. Visie en voorstellen vanuit een kinderrechtenperspectief (ingediend op 22 juli
2010).
Vlaamse Overheid (2011). Syntheserapport Visitaties Stedenfonds 2011 - Over het Stedenfonds en het
Samenspel tussen de Vlaamse Overheid en haar Centrumsteden.
Vlaamse Overheid (2012). Wonen in Oost-Vlaanderen. Brussel: Agentschap Wonen-Vlaanderen,
Wonen Oost-Vlaanderen.
Vlegels, J., & Lievens, J. (2011). Louter een kwestie van voorkeur en goesting? Over kunsten- en
erfgoedparticipatie, bekeken door een cultuursociologische bril. In J. Lievens & H. Waege
(Eds.), Participatie in Vlaanderen 2. Leuven: Acco academic.
VMM (2012). Waterkwaliteit in Vlaanderen: meetnet. http://www.vmm.be/geoview/
Vranken, J. (2006). Inleiding. In J. Vranken, K. De Boyser & D. Dierckx (Eds.), Armoede en sociale
uitsluiting. Jaarboek 2006. Leuven: Acco.
VREG (2012). Aantal uitgereikte groenestroomcertificaten per technologie en per gemeente Vlaamse
Regulator van de Elektriciteit- en gasmarkt.
Vreke, J., Saverda, I. E., & Langers, F. (2010). Niet bij rood alleen: Buurtgroen en sociale cohesie.
Wageningen: Alterra.
W.I. Volksgezondheid (2008). Gezondheidsenquête België 2008: Wetenschappelijk Instituut voor
Volksgezondheid.
Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (2005). Vertrouwen in de buurt. Den Haag.
Willems, S., DeSmet, A. A., Poppe, A., Hermans, K., Verlinde, E., Van Audenhove, C., et al. (2011).
KANS Theoretische achtergronden en onderzoeksopzet. Leuven: Steunpunt Welzijn,
Volksgezondheid en Gezin.
225
Willems, S., Hardyns, W., & Vyncke, V. (2011). Onderzoek sociale samenhang, veiligheid en
gezondheid in Gentse buurten: data pretest 2011. Ongepubliceerde data. . Vakgroep
Huisartsgeneeskunde en Eerstelijnsgezondheidszorg, UGent.
Winters, S., & De Decker, P. (2009). Wonen in Vlaanderen: over kwaliteit, betaalbaarheid en
woonzekerheid. In L. Vanderleyden, M. Callens & J. Noppe (Eds.), De Sociale Staat van
Vlaanderen 2009 (pp. 199-234). Brussel: Studiedienst van de Vlaamse Regering.
226
DEEL III
INTERNE
OMGEVINGSANALYSE
228
INTERNE OMGEVINGSANALYSE
Inleiding _______________________________________________________________________ 231
Stelling 1 - Besturen is anticiperen op de toenemende (inter)bestuurlijke complexiteit in functie van
de Gentenaar. __________________________________________________________________ 232
1.1.
Over grondgebied en bedieningsgebied: ‘Centrumstad’ en ‘Stadsgewest’ _______ 232
1.2.
Over Centrumfuncties ________________________________________________ 232
1.3.
Over interbestuurlijke complexiteit _____________________________________ 233
Perspectief Vlaanderen _____________________________________________________ 233
Perspectief Europa… _______________________________________________________ 234
… en de wereld ___________________________________________________________ 236
Perspectief middenveld – netwerken __________________________________________ 237
Perspectief mensen ! _______________________________________________________ 238
Vertrouwen ____________________________________________________________ 239
Stedelijk burgerschap ____________________________________________________ 239
Stelling 2 - Blijvend op zoek naar de Gentenaar: informeren en participeren is experimenteren _ 240
2.1. Informeren - vanuit een meer divers aanbod aan communicatiekanalen zoeken naar een
maximaal bereik. ____________________________________________________________ 240
2.2. Participeren – Gent als laboratorium _________________________________________ 240
2.3. Dienstverlening - ‘E’ is in , maar niet iedereen is mee ____________________________ 241
Er digitaliseert veel achter de schermen ________________________________________ 241
En voor de schermen: het baliebeleid. _________________________________________ 242
Stelling 3 - Naar één groot plan voor Gent – een paar stappen voorop maar nog een weg te gaan. 243
3.1. Voor alle steden en gemeenten verplicht vanaf 2014 ____________________________ 243
3.2. En Gent loopt al een beetje sneller, maar bouwt reflectietijd in. ___________________ 244
Stelling 4 - goed huisvaderschap in de stedelijke organisatie in tijden van economische crisis: de hand
op de geldbeugel. _______________________________________________________________ 246
4.1. Risico’s aan ontvangstenzijde _______________________________________________ 246
Fondsen _______________________________________________________________ 246
Belastingen ______________________________________________________________ 247
Aanvullende belastingen __________________________________________________ 248
Lokale belastingen _______________________________________________________ 249
Schuld ________________________________________________________________ 249
4.2. Inflatiegevoeligheid aan uitgavenzijde ________________________________________ 249
4.3. Effect van gemaakte investeringen. __________________________________________ 250
4.4. Een gezonde schuldpositie vandaag maar stijgende leninglasten __________________ 251
4.5. Nood om voldoende financiering aan te trekken. _______________________________ 251
229
4.6. Het risico van regisseren: een financieel overzicht wordt moeilijker. ________________ 252
4.7. En de toekomst ? ________________________________________________________ 252
Stelling 5 - de Stad Gent als werkgever ______________________________________________ 253
5.1. De nieuwe rechtspositieregeling ____________________________________________ 253
5.2. Het personeelsbestand is nog geen afspiegeling van de maatschappij _______________ 253
Personen van allochtone afkomst ___________________________________________ 253
Personen met een arbeidshandicap _________________________________________ 253
Man-vrouw verhouding ___________________________________________________ 254
Kortgeschoolden ________________________________________________________ 254
Andere ________________________________________________________________ 254
5.3. Vergrijzing onder Gentse ambtenaren en de pensioneringsproblematiek ____________ 254
5.4. Besparing en het effect op het personeelsbestand ______________________________ 255
5.5. Over de concurrentiepositie als werkgever ____________________________________ 256
6. Besluit ______________________________________________________________________ 257
Bijlage A – Gemeenteraad als hoeksteen _____________________________________________ 258
Referenties: ____________________________________________________________________ 260
230
Inleiding
De Stad Gent is, net als alle spelers op het lokale veld, een organisatie die alert moet zijn voor
maatschappelijke noden en ontwikkelingen. Die ‘externe’ omgeving wordt in het vorige deel in beeld
gebracht. Qua maatschappelijke realiteit zijn voor Gent de volgende sociaal-demografische evoluties
van belang. Er tekent zich een verjonging af van de bevolking met meer kleine kinderen. Ook de
oudere bevolking groeit. Verkleuring verwijst naar de toename van het aandeel niet-Belgen, en de
etnisch-culturele diversiteit tout court. Diversiteit wijst verder in de richting van een toename van
mensen met een armoederisico, maar ook naar verschillen tussen en binnen wijken.
De belangrijkste economische omgevingsfactor is ongetwijfeld de economische crisis (kredietcrisis –
eurocrisis). De centrale ruimtelijk-fysische evolutie is de opgevoerde dynamiek in de stedelijke
ruimte: wonen, werken, recreëren en consumeren en de taak van mobiliteit om alles in goede banen
te leiden. De ecologische trend is de roep naar klimaatneutraliteit.
Te midden deze evoluties laveert de organisatie Stad Gent, met de intenties van het goede
huisvaderschap. Met de ‘interne’ omgevingsanalyse, in dit deel, wordt de blik gericht op de
bestuurlijke kwaliteit en kracht en de manier waarop de Stad Gent zich als lokale overheid intern
organiseert en antwoorden geeft op die maatschappelijke noden en uitdagingen.
231
Stelling 1 - Besturen is anticiperen op de toenemende
(inter)bestuurlijke complexiteit in functie van de Gentenaar.
1.1.
Over grondgebied en bedieningsgebied: ‘Centrumstad’ en ‘Stadsgewest’
Met de introductie van het ‘grootstedelijk of regionaalstedelijk gebied’ volgens het Ruimtelijk
Structuurplan Vlaanderen, worden in het Vlaams Gewest 13 centrumsteden onderscheiden (Stad
Gent, 2003).
Hoewel de grenzen van een stad duidelijk omlijnd zijn, stopt de stedelijke ontwikkeling er niet. Dit
werd in de jaren 1970 geconceptualiseerd met de introductie van de stadsgewesten. Met de
volkstellinggegevens van 1970 bakenen zich 15 Belgische stadsgewesten af(Van der Haegen & Pattyn,
1979), met hun belangrijke structurerende rol in de Belgische ruimte door hun concentratie aan
economische activiteiten en de fluxen van pendel die ze induceren (pendelgewesten). Nog steeds
zijn de stadsgewesten een realiteit in de Belgische ruimte : morfologische en functionele relaties
tussen de geledingen zijn nog steeds van die aard dat ze duidelijk in kaart gebracht kunnen worden
(Luyten & Van Hecke, 2007).
Dit wordt ook weerspiegeld in het groenboek Ruimte (Vlaamse Overheid, 2012) dat het toekomstig
beleidsplan Ruimte aankondigt als opvolger van het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen uit 2002.
Ook hier wordt voor de steden ruimtelijk uitgegaan van een stadsregionale werkelijkheid.
Voor het Gents stadsgewest behoren de volgende gemeenten tot de agglomeratie van Gent (Luyten
& Van Hecke, 2007): De Pinte, Merelbeke en Sint-Martens-Latem. Tot de banlieu van Gent behoren:
Destelbergen, Evergem, Gavere, Lochristi, Lovendegem, Melle, Nazareth, Nevele, Wachtebeke en
Zelzate. Tot de forensenwoonzone behoren Aalter, Assenede, Deinze, Eeklo, Kaprijke, Laarne,
Moerbeke, Oosterzele, Sint-Laureins, Waarschoot, Wetteren, Zingem en Zomergem.
1.2.
Over Centrumfuncties
Stedelijke kernen oefenen centrumfuncties uit ten aanzien van de omliggende rand. Deze
centrumfuncties1 verwijzen naar vele facetten van de maatschappelijke laag die functioneren op een
hoger schaalniveau dan de centrumstad of de randgemeente. Burgers, private en (semi)publieke
organisaties, zoals bedrijven, middenveldorganisaties, welzijns- en gezondheidsinstellingen,
organiseren zich op en identificeren zich met een stadsregionale schaal. Het betreft facetten zoals
wonen, werken, mobiliteit, cultuurbeleving, ontspanning, zorg, veiligheid, het gebruik van
infrastructuur en voorzieningen, enz. . Deze vaststelling geldt in feite in elke geografische context,
maar is bijzonder in de stadsregio gezien de intensiteit van de grensoverstijgende relaties (Cabus et
al., 2009).
Het witboek stedenbeleid (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 2003) kan als ijkpunt
beschouwd worden. Hierin wordt het begrip ‘rasterstad’ geïntroduceerd. De grenzen van een
rasterstad verschillen naargelang van het aan te pakken probleem: elk (maatschappelijk) vraagstuk
moet op de juiste schaal bekeken, begrepen en beantwoord worden. In het kielzog blijven bij: de
aanbevelingen gemaakt op basis van stadsregionale gesprekken (Cabus et al., 2009), waar om een
duidelijke Vlaamse visie gevraagd wordt over de rol van de steden. De vaststelling wordt gemaakt dat
1
Zie stuk ‘Gentenaars en Gent-gebruikers’
232
de Vlaamse steden op een momentum zijn aanbeland waar keuzes moeten gemaakt worden. De
regionale steden zijn te klein om groot te zijn en te groot om klein te zijn.
Toch is het een moeilijke kwestie. Een onderdeel van deze veelvormige problematiek is de verdeling
van de kosten en baten voor zogenaamde centrumfuncties. Een antwoord op de vraag in hoeverre
centrumfuncties meetbaar zijn (Vermeersch et al., 2009) is negatief.
1.3.
Over interbestuurlijke complexiteit
Het ruimtelijke perspectief laat inderdaad zien dat voor de steden de bestuurlijke grens weinig
ruimtelijke logica vertoont. Stedelijke (ruimtelijke) groei noodzaakt intergemeentelijke
samenwerking en lokale netwerken allerhande. Het voorgaande geeft aan dat er onderzoeksmatig
gezocht wordt naar kapstokken om vat te krijgen op deze mismatch tussen maatschappelijke en
bestuurlijke schalen.
Daarbovenop en algemeen geven heel wat bestuurders, ondernemers, wetenschappers en burgers
aan dat er zich een probleem stelt met het oplossingsvermogen van de overheid (Vlaamse Regering,
2011). De redenen die hiervoor op het vlak van de bestuurlijke organisatie worden aangereikt zijn
divers. De provincies klagen de toegenomen verrommeling op het intermediaire niveau aan. Er is een
wirwar van structuren en overlegorganen ontstaan die de besluitvorming afremmen, veel tijd en
middelen opslorpen, maar weinig resultaat afleveren. De gemeenten verwijzen naar het gebrek aan
subsidiariteit en de grote drang van de Vlaamse overheid om in alle sectoren aan detailsturing en –
controle te doen, en verkokering en gebrek aan integrale aanpak op Vlaams niveau. Het bedrijfsleven
klaagt de te sterke aangroei van de overheid en het overheidsbeslag aan. En er wordt verwezen naar
te inefficiënte en ineffectieve processen van dienstverlening en beleid. Dit is geen nieuwe
vaststelling. Heel wat van deze conclusies gaan al enkele jaren mee. (Vlaamse Regering, 2011) De
huidige precaire economische en budgettaire situatie waarin onze overheid en maatschappij zich
bevinden, maakt deze analyse des te scherper en de nood aan echte ingrepen acuter.
Perspectief Vlaanderen
Hierbij aansluitend is er het spoor van de gebiedsdekkende regioscreening (Vlaamse Gemeenschap,
2012) van de bestuurlijke regionale samenwerking in Vlaanderen. Vlaanderen ziet dit als een
belangrijke stap in de hervorming van de bestuurlijke organisatie, een soort objectivering van de
‘bestuurlijke verrommeling’, die de laatste jaren als term ingang vond. Tegelijk wijst het op deze
manier op de gemeentelijke/stedelijke realiteit van samenwerkingen, netwerken en
interstedelijkheid en in het verlengde daarvan op het stadsregionale. Conclusies geven een sterke
toename van het aantal structuren, afbakeningen en samenwerkingsverbanden aan, met een grote
verscheidenheid, een nood aan duidelijke focus, waarbij oude grenzen herkenbaar zijn maar
doordringbaar worden, waar samenwerking op kleinere schaalniveaus vastgesteld wordt, naast
samenwerking tussen de centrumsteden. Deze regioscreening is een eerste fase, waarbij het geheel
actieplannen tot doel heeft (Vlaamse Gemeenschap, 2012). Een greep uit mogelijke instrumenten
zou kunnen zijn: clusteren van regionale structuren, shared services inrichten, Vlaamse regelgeving
wijzigen, gemeenten fusioneren, bevoegdheden verschuiven.
Op korte termijn zullen voor de steden en gemeenten in het algemeen en voor Gent in het bijzonder,
een aantal onzekerheden op vlak van het Vlaamse binnenlandse bestuur duidelijk worden, eens de
uitvoering van wat aangekondigd wordt (witboek interne staatshervorming, 8 april 2011),
beleidspraktijk wordt.
De beleidsbrief Binnenlands bestuur 2011-2012 (Vlaams Parlement, 2011) kondigt (1a) meer
autonomie en bevoegdheden aan voor de gemeenten (Interne Staatshervorming). Vlaanderen komt
daar tegemoet aan een expliciete vraag naar meer eigen beleidsruimte voor het lokale niveau. In
233
haar syntheserapport van de Visitatiecommissie die in het kader van het Vlaams Stedenfonds het
samenspel tussen de Vlaamse overheid en haar centrumsteden beschrijft (Vlaamse Overheid,
2011b), wordt de vraag van de steden naar meer eigen beleidsruimte als terecht bevonden. De lokale
besturen van de centrumsteden zijn echter relatief sceptisch over de slaagkansen en vermoeden dat
de uitkomst niet ver genoeg zal gaan.
(2) Voor de toepassing van het Planlastendecreet2 wordt op Vlaams niveau op basis van de analyse
van de aangepaste subsidieregelingen reeds geconcludeerd dat de doorvoering van de
planlastprincipes op regelgevend niveau vrij succesvol is (Vlaamse Adviesraad voor Bestuurszaken VLABEST, 2012). Toch blijft het afwachten of de bedoelde planlastenvermindering voor de lokale
besturen reëel is en of het inhoudelijk impact heeft : liggen Vlaamse beleidsprioriteiten in de lijn van
stedelijke/lokale beleidsprioriteiten en slaagt de Vlaamse Regering er in om te vermijden dat de
Vlaamse beleidsprioriteiten een optelsom worden van wat in afzonderlijke decreten als
doelstellingen wordt opgelegd?
(3) De implementatie van het Gemeentedecreet3 vraagt van de stad een intensieve
voorbereidingsfase en een verregaande bestuurlijke interne reorganisatie (zie verder).
(4) De aangekondigde hervorming van het Gemeentefonds4, dat voor Gent een belangrijke bron van
inkomsten is, is een laatste onzekerheid: zal dit winst of verlies aan inkomsten betekenen ?
Deze en de maatschappelijke uitdagingen die zich aandienen vragen een krachtig lokaal bestuur dat
slagvaardig is. Maar dat zal niet voldoende zijn. Het is enerzijds aan de lokale besturen om zich
binnen deze nieuwe context te organiseren. Stadsbesturen kunnen – zeker op bepaalde terreinen niet meer om netwerkmanagement heen, wil men bestuurlijk iets van de grond krijgen. Anderzijds
zijn er belangrijke investeringen nodig van de Vlaamse overheid, tegelijk met een sterkere
samenwerking tussen de verschillende beleidsdomeinen en tussen de verschillende bestuursniveaus
(federaal, Vlaams, provinciaal, lokaal) om belangrijke knelpunten aan te pakken. Van multi-level
governance is in de praktijk weinig sprake terwijl het noodzakelijk is om een afdoend antwoord te
geven op de problemen waar de stadsbesturen nu mee worstelen. (Vlaamse Overheid, 2011b)
Vanuit een perspectief ‘België’ is er de federale (zesde) staatshervorming die ook een impact zal
kennen voor de lokale besturen: veel bevoegdheden gekoppeld aan financieringsstromen
(grootstedenbeleid, verkeersveiligheidsfonds, leefloon, lokale opvanginitiatieven (LOI), plaatselijke
werkgelegenheidsagentschappen (PWA), …) worden overgedragen naar Vlaanderen, waarbij het
onduidelijk is wat er met de middelen zal gebeuren. Daarnaast zal ook de inhoudelijke invulling van
de overgekomen bevoegdheden belangrijk zijn. (Bron: Vlaamse Overheid, 2012, Inventarisatie impact
zesde staatshervorming (Bijlagen). Departement Diensten voor het Algemeen Regeringsbeleid.)
Perspectief Europa…
Bestuurlijk Vlaanderen is niet de enige realiteit voor de lokale besturen. Sinds de jaren 1990
beginnen steden een steeds belangrijker rol te spelen binnen Europa. Dat was ook te merken aan de
verschillende strategieën die uitgewerkt werden door de Europese Commissie, waaronder de
Lissabon- en de Göteborgstrategie, met het Charter van Leipzig (Stad Gent, 2011b).5
2
Planlastendecreet: 6 juli 2011 – kaderdecreet planlastenvermindering. Ten laatste op 30 okt 2012 maakt de Vlaamse
Regering de Vlaamse beleidsprioriteiten en het daaraan gekoppelde subsidiebedrag bekend. De lokale overheid kan
hiermee rekening houden bij de opmaak van de meerjarenplanning 2014-2019 tijdens het planningsjaar 2013.(Binnenband,
2011)
3
Gemeentedecreet: de concrete toepassing van de bepalingen van het Gemeentedecreet treden in werking vanaf 1 januari
2014.
4
Gemeentefonds: In 2012 starten de voorbereidingen van een structurele aanpassing van de verdelingscriteria van het
Gemeentefonds. (Binnenband, 2011)
5
Lissabonstrategie (2000): de Europese Raad legt in Lissabon een nieuwe strategische doelstelling vast: in 2010 moet de
Unie ‘de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie van de wereld zijn die in staat is tot duurzame economische
groei met meer en betere banen en een hechtere sociale samenhang’.
234
Europa is anderzijds nog te onbekend, zowel voor het lokale niveau als bij de burger. Zo was 2009
een Europees verkiezingsjaar, maar Europa werd slechts zijdelings onder de aandacht gebracht. Toch
is de Europese Unie ook voor de lokale besturen meer en meer een spelbepaler, met naast de
beperkingen van verordeningen ook de uitdagingen en kansen. (Reynaert, Steyvers, & Van Bever,
2009)
Niet alleen ‘profiteren’ lokale besturen van Europese financiële ondersteuning, ze kunnen ook
besluitvormingsprocessen in de Europese context helpen sturen. Niet voor niets is één van de
onderzoekslijnen voor de periode 2012-2015 van het Steunpunt Bestuurlijke Organisatie Vlaanderen
het formuleren van een antwoord op de vraag ‘Hoe kunnen lokale besturen een impact hebben op
de Europese besluitvorming ?’6
Feit is wel dat een lokaal bestuur ‘iets te bieden’ moet hebben, in de zin dat er minimale
randvoorwaarden vervuld moeten zijn. Steden (en niet kleinere gemeenten) lijken vooralsnog de
enigen te zijn die hulpbronnen zoals informatie, kennis, expertise en organisatiecapaciteit kunnen
inzetten, alsook eigen middelen. (Van Bever, Reynaert, & Steyvers, 2009)
En tegelijk is de stem van de steden nog niet luid in Europa. 2009 is dan wel het jaar waarbij het
Verdrag van Lissabon de rol van het in 1994 opgerichte ‘Committee of the Regions’ versterkte,
voorbij de initiële adviserende rol; toch zijn de Belgische lokale besturen hier niet rechtstreeks
vertegenwoordigd, enkel regionale vertegenwoordigers. (Boucké, Willemsen, & Verstraete, 2012)
Gent wordt in 2012 als casus voorgesteld (Boucké et al., 2012), als een stad die stilaan een duidelijke
overgang maakt: van het bijna exclusief beschouwen van Europa als fondsverstrekker, naar een stad
die groeit naar horizontale en bottum-up europeanisering.
Er zijn dan ook in Gent specifiek stedelijke maatschappelijke problemen (bv. moeilijke ROMAintegratie) waarbij samenwerking met andere steden (bv. hulp Bulgaarse politie) en pro-actieve
Europese beïnvloeding wel vruchten kan afwerpen.
Het belangrijkste netwerk is Eurocities: 130 Europese grote en middelgrote steden (bij voorkeur met
een bevolking van minstens 250.000 inwoners en van regionaal en internationaal belang) hebben
zich daarin verenigd. Eurocities is nu de verdediger van hun belangen bij de Europese Commissie en
de andere EU-instellingen. Gent speelt in dit netwerk een prominente rol.
Het netwerk Eurocities heeft als doel: (1) de contacten tussen steden te versterken en transnationale
samenwerking te promoten via deelname aan Europese projecten, (2) nauwere en effectievere
samenwerking tussen de verschillende beleidsniveaus te bevorderen (lokaal, regionaal, nationaal,
Europees en internationaal), (3) in dialoog te gaan met de Europese instellingen en ervoor te zorgen
dat in het Europese beleid en regelgeving rekening gehouden wordt met de rol en de
verantwoordelijkheid van de steden. Vanuit verschillende fora en werkgroepen worden policy
statements voorbereid voor de Europese Commissie zodat aan pro-actieve beleidsbeïnvloeding kan
gedaan worden. De stad Gent is actief in verschillende fora en werkgroepen. (Stad Gent, 2011b)
Partnerschappen leiden tot concrete projecten, zoals voor Gent de erfgoedprojecten Portico en
SHAPING 24, ROI – Revitalisering Oude Industriehavens, TSE – Talking Social Exclusion, MUSIC –
mitigation in Urban Areas, ACE – Answers to the Carbon Economy. Ze leiden ook tot deelname in
Europese Actieprogramma’s, zoals SmartIP – Smart Metropolitan Areas Realised Through Innovation
& People, UpSafety, CITADEL on the move, CIVITAS – City VITAlity Sustainability, ECRN – European
Civil Registry Network.
Göteborg (2001): uitbreiding van de Lissabonstrategie met een nieuwe dimensie: milieu, waar duurzame ontwikkeling
centraal staat.
Charter van Leipzig (2007) plaatst het Europese Stedenbeleid op de agenda; Europa maakt structuurfondsen beschikbaar
voor lokale projecten die een integrale aanpak volgen en gaat een grote rol spelen in het stimuleren en faciliteren van
kennisuitwisseling tussen steden.
6
Zie SBOV III – website.
235
Voor wat de toekomst betreft, bracht de Europese Commissie (in 2011) voor Regionaal beleid
deskundigen op het vlak van stedelijke analyse en vertegenwoordigers van de Europese steden
bijeen in ‘Steden van morgen’, om kortweg te stellen dat het Europese model van duurzame
stedelijke ontwikkeling in gevaar is met een oproep dat de steden moeten handelen, want meer dan
twee derden van de Europese bevolking woont in stedelijke gebieden, waar problemen ontstaan en
oplossingen worden gevonden. (Europese Unie, 2011)
In de voorstellen tot verordening van de Europese Commissie met betrekking tot EFRO – het
Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling en het Europees Sociaal Fonds bevatten de
doelstellingen een duidelijke stedelijke dimensie. Voor de Stad zal het van essentieel belang zijn dat
deze visie ook door Vlaanderen in zijn partnerschapscontract met Europa zal vertaald worden.
Ook hier dus, vanuit Europa, een oproep om visies uit te werken voor de steden van morgen. Ook
hier de vaststelling dat de bestuurlijke grenzen van de steden niet langer de fysieke, sociale,
economische, culturele of ecologische realiteit van stedelijke ontwikkeling weerspiegelen waardoor
er nood is aan flexibel bestuur. En opnieuw ook een pleidooi voor het belang van multi-level
governance: het Europees, nationaal, regionaal en lokaal beleid moet beter op elkaar worden
afgestemd.
En dit is nog maar een begin. De Europese besluitvorming heeft een steeds grotere impact op de
Vlaamse, provinciale en lokale bestuursniveaus. Recente beslissingen op Europees niveau om de
economische crisis het hoofd te bieden, zullen dit nog verscherpen, wat duidelijk één van de
belangrijkste bestuurlijke evoluties van het afgelopen decennium is (SARiV-VLABEST, 2012). Concreet
volgen er voor de nabije toekomst enkele belangrijke Europese dossiers met gevolgen voor de
werking van het lokale bestuur, met onder meer een nieuw cohesiebeleid na 2013, een
hervormingsprogramma in het kader van Europa 2020 dat zal moeten doorvertaald worden in het
beleid van steden en gemeenten, het begrotingspact met strengere Europese begrotingseisen en de
rapportering en controle ervan, de Dienstenrichtlijn waarbij er strenger zal toegezien worden op de
toepassing ervan, een aangekondigde modernisering rond Staatssteun, en een grondige hervorming
van de Europese regels rond openbare aanbestedingen7.
… en de wereld
De horizon van de internationale samenwerking reikt verder dan de Europese grenzen. (Stad Gent,
2011b) Internationale positionering in het algemeen kan getypeerd worden door netwerking en
partnerschappen binnen en buiten Europa. Voorbeelden van belangrijke netwerken naast Eurocities
zijn: (Stad Gent, 2011b): EUniverCities Network (Samenwerking tussen steden en hun universiteiten),
Similar Cities Network, LUCI (Lighting Urban Community International), Climate Alliance, ECCAR
(European Coalition of Cities Against Racism), Mayors for Peace, UNESCO Creative Cities Network,
AVIAMA (Association Internationale des Villes Amies de la Marionnette)… . Daarnaast zijn er een
aantal partnerschappen zoals met de zustersteden Tallinn (Estland) en Kanazawa (Japan) e.a. en zoals
de stedenbandpartner in het zuiden (Mangaung in Zuid-Afrika) met als doel bestuurskrachtversterking bij lokale overheden in het zuiden.
7
Nieuw cohesiebeleid na 2013 – zie: http://ec.europa.eu/regional_policy/what/future/index_en.cfm#2
Hervormingsprogramma in het kader van Europa 2020 - zie: http://ec.europa.eu/europe2020/index_nl.htm
Begrotingspact – zie: http://ec.europa.eu/economy_finance/economic_governance/indexen.htm
Dienstenrichtlijn – zie:
http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.do?reference=IP/12/587&format=HTML&aged=0&language=EN&guiLanguage
=en
Staatsteun – zie: http://ec.europa.eu/competition/state_aid/modernisation/index_en.html
Openbare aanbestedingen – zie:
http://ec.europa.eu/internal_market/publicprocurement/modernising_rules/reform_proposals_en.htm
236
Specifiek om de internationale solidariteit te bevorderen en de Gentse initiatieven rond
ontwikkelingssamenwerking te ondersteunen, doet de Nood-Zuidsamenwerking van de Stad onder
meer een beroep op internationale subsidieprogramma’s en partnerschappen. De Verenigde Naties
bieden een sterk kader voor mondiale solidariteit. De United Nations Millennium Summit leidde tot
het uitwerken van acht Millenniumdoelstellingen, als leidraad van alle mogelijke actoren wereldwijd.
Later zijn die geëxpliciteerd op lokaal niveau met de zogeheten (lokale) Agenda 21 pijlers, een
programma van de Verenigde Naties met betrekking tot duurzame ontwikkeling. (Stad Gent, 2008)
De Stad Gent wil deze doelstellingen realiseren en daarbij de eigen bevolking en de relevante
stakeholders betrekken. Ondersteuning van het lokale Noord-Zuidmiddenveld en sensibiliserende
activiteiten die internationale solidariteit verankeren staan centraal. Ook hier heeft Gent de laatste
jaren op bestuurlijk vlak een evolutie doorgemaakt: van een werking naar het model van een kleine
NGO met een eigen educatief en sensibiliserend aanbod, naar een meer regisserende rol. Vanuit de
ervaringen als actor op het terrein in het Zuiden binnen de stedenband met Mangaung (Zuid-Afrika)
en gesteund door de conclusies van de Europese Raad van Ministers over de rol van lokale
overheden in ontwikkelingssamenwerking (11/11/2008) is de Stad Gent trekker geweest in een
kennisproces rond gemeentelijke internationale samenwerking en stedenbanden. De conclusies
werden geformuleerd in een internationale conferentie in oktober 2011 in Gent.
Perspectief middenveld – netwerken8
Onderzoek9 rond bestuur in de lokale overheid beschrijft wat de stedelijke praktijk doormaakt. In het
verleden bekleedde het stedelijke bestuur doorgaans monopolie-posities en behoorden taken
integraal het stadsbestuur toe of helemaal niet. Geleidelijk aan is het besef gegroeid dat naast
doorgedreven sectorale specialisatie ook een overkoepelende en geïntegreerde aanpak noodzakelijk
is. Netwerkmanagement wordt dan benoemd met ‘regie’, als bijzondere vorm van sturing die gericht
is op de afstemming van actoren, hun doelen en handelen tot een min of meer samenhangend
geheel met het oog op een bepaald resultaat.
We kunnen een onderscheid maken tussen de interne en externe variant van regie. De eerste,
interne regie, heeft betrekking op veranderingen in het organisatiemanagement en vooral op het
zoeken naar een meer horizontale en geïntegreerde aanpak binnen de stedelijke organisatie.
Maatschappelijke uitdagingen laten zich immers niet duwen in het vak van één beleidsdomein of
departement. Voorbeelden zijn project- en programmawerking, gebiedsgerichte werking,
geïntegreerde dienstverlening ‘één loket’.
Het Gemeentedecreet of de Beleids- en Beheerscyclus (BBC) (zie verder), als voorbeeld, zijn sturend
in de focus op de interne organisatieveranderingen en stadsbesturen zijn zoekende hoe ze de
consolidering van interne organisatieverandering kunnen rijmen met een rol als drijfriem in het
stedelijke netwerk waarin andere besturen of actoren mee de stedelijke toekomst bepalen. Deze
tweede variant, externe regie, slaat dus veeleer op het sturend vermogen van stedelijke netwerken
die bestaan uit diverse publieke en (semi)private actoren met elk hun eigen belangen en middelen.
Cruciaal is hier welke rol stadsbesturen binnen dergelijke complexe netwerken kunnen of moeten
opnemen. Externe regie betekent simpel gezegd dat de Stad alle relevante partners uit een bepaald
veld samenbrengt en samenwerking tussen die partners stimuleert vanuit een gemeenschappelijk
doel.
Dergelijke netwerksturing staat vaak haaks op het klassieke perspectief van het bestuur dat
hiërarchisch ondergeschikte organisatieonderdelen aanstuurt. De omslag van hiërarchische sturing
(government) naar markt- en netwerksturing (governance) betekent dat lokale besturen steeds meer
beleid-in-interactie moeten ontwerpen. Lokale besturen moeten met veel verschillende
8
9
Bron: (Vlaamse Overheid - Agentschap voor Binnenlands Bestuur, 2011), integraal – tenzij anders vermeld.
Zie www.steunpuntbov.be.
237
sturingsvormen tezelfdertijd omgaan en moeten extern gericht denken en handelen.(SBOV, 20072011)
Het komt er dus op neer dat het multi-level governance principe uitgebreid wordt naar de private
actoren. Stedelijke middelen worden dan gedeeld ingezet om te komen tot een groter organiserend
vermogen, de zogeheten netwerkproductiviteit (Vlaamse Overheid, 2011b). Een voorbeeld van zo’n
samenwerking is de zogeheten PPS-formule, de ‘Publiek-Private Samenwerking’ (voor Gent: het
nieuwe zwembad Rozenbroeken en de ontwikkeling van de Gasmetersite.)
Hoewel er vandaag al succesvolle verhalen bestaan, zijn de meeste steden nog zoekende over hoe
externe regie precies moet worden ingevuld en welke strategieën het meest succesvol zijn. Dat is
meteen de voornaamste uitdaging.
Perspectief mensen !
Een krachtig signaal uit datzelfde middenveld is dat de stedelijke organisatie in bepaalde domeinen
het regisseren moet blijven combineren met de actorrol: er is immers een gebrek aan de zogeheten
nuldelijnszorg in de wijken, onder de mensen. De stedelijke organisatie is zich er dus best van bewust
dat eenzijdig overhellen naar de regie-rol niet altijd de enige weggelegde taak is.(Stad Gent, 2012c)
Veruit de belangrijkste uitdaging voor de lokale overheid is het niet vergeten van de burgers door té
veel nadruk op interne werking, veroorzaakt door zowel opgelegde regelgeving als door het belang
dat de organisatie er zelf aan geeft.
Want achter de maatschappelijke stedelijke evoluties van vergrijzing en vergroening, verkleuring,
verarming en de uitdagingen inzake diversiteit, integratie, leefbaarheid en veiligheid, betaalbaarheid
van wonen, en nood aan ruimte, schuilen mensen. En als het dan over ‘multi-level governance gaat,
dan is deze ‘laag’, die niet bestuurlijk is, voor een lokaal bestuur veruit de belangrijkste. Dat maakt
ook dat in deze de werking van het lokale bestuur als ‘bestuurslaag’ uniek is. Anders dan Europa,
België en Vlaanderen combineert het lokale bestuur een navigeren tussen/met bestuurslagen met
het individuele van de mensen. Of: hoe kan de kwaliteit van het samenleven in de stad worden
gegarandeerd, rekening houden met de densiteit en de sociale heterogeniteit van het stedelijke
leven, met de diverse functies in de stad en met de ongelijkheden in zowel het leven en beleven van
de stad als in de toegang tot de mogelijkheden die de stad biedt (Vlaamse Overheid - Agentschap
voor Binnenlands Bestuur, 2011).
Indicatief hiervoor is de gehanteerde methodiek voor het formuleren, vanuit de stedelijke
administratie, van de uitdagingen voor de legislatuur 2012-2018. De ruim 600 signalen, verzameld
naar aanleiding van lopende en nieuwe inspraaktrajecten, zijn vertaald in de levens van zeven
fictieve Gentenaars ‘storytelling’, en gekoppeld aan de nieuw te formuleren stadsbrede uitdagingen.
Op die manier ligt de focus op het maatschappelijk perspectief, en kan het ambtelijk(-sectorale)
perspectief secundair worden.
Het grondig verkennen van dit microperspectief, en het op zoek gaan naar het stadsgemeenschappelijke tussen mensen, en, algemeen, het meer inzetten op het register van het
dagelijks leven kan een aantal doelen dienen. Dit microperspectief kan helpen het
gemeenschappelijk stadsproject te definiëren, kan vermijden dat de grote sjablonen van het publieke
debat het beeld op de steden blijven domineren en is essentieel om druk te zetten op een verkokerd
bestuurlijk systeem10. (De Rynck, 2012)
10
Een andere parallel: de sensitieve stad (Oosterlynck, 2012)
238
Vertrouwen
Gent draagt inspraak en participatie hoog in het vaandel, is op vele vlakken pionier in Vlaanderen en
blijkt daar de vruchten van te dragen: het vertrouwen van de Gentenaren in hun stadsbestuur is
hoog. Gent behoort op dat vlak bij de koplopers van de steden (met Brugge, Hasselt en Leuven). Voor
Gent (2011) ligt het percentage dat (zeer) veel vertrouwen heeft in het stadsbestuur tussen 42% en
49%; (Ter vergelijking, voor Antwerpen (2011) ligt het percentage met (zeer) veel vertrouwen in het
stadsbestuur tussen 22% en 26%; procentueel zijn er bovendien dubbel zoveel Antwerpenaren dan
Gentenaren met (zeer) weinig vertrouwen in het stadsbestuur). Dit vertrouwen is de voorbije jaren
(tussen 2008 en 2011) voor alle steden samen niet significant gedaald, wat opmerkelijk is voor deze
getekende periode, temeer het vertrouwen in de Vlaamse (en federale) overheid wel significant
daalde tussen 2008 en 2011, globaal voor alle steden samen. Met andere woorden: enkel het
vertrouwen in het stedelijk bestuur blijft overeind. (Bral, Jacques, Schelfaut, Stuyck, &
Vanderhasselt, 2011)
Uit de literatuur is gekend dat ‘vertrouwen’ van de burger gerelateerd is aan tal van factoren.
Nabijheid is er een van, weliswaar doorslaggevend. De Visitatiecommissie Stedenfonds meent dat de
sterke aanwezigheid van de politieke bestuurders en de diensten op het terrein voor een deel het
hoge vertrouwen dat de burger heeft in het Gentse stadsbestuur verklaart. (Vlaamse Overheid,
2011a)
Stedelijk burgerschap
De stap naar stedelijk burgerschap, als een tweerichtingsverkeer tussen burger en overheid in een
wederzijdse actieve betrokkenheid en verantwoordelijkheid, is snel geschreven, maar niet zo
eenvoudig genomen. De stadsmonitor (Bral et al., 2011) geeft daar duidelijk de gradaties weer. In het
‘zich geïnformeerd voelen’ (spreiding van informatie over en door de stad) is de actieve
burgerschapscomponent beduidend kleiner dan in het ‘zich geconsulteerd voelen’ (consultatie van
bewoners door het stadsbestuur) en dan ‘politieke interesse tonen’.
Scores op de actievere vormen van participatie zijn in alle steden dan ook beduidend lager. In 2011 is
56% van de stedelingen tevreden over de verspreiding van informatie over en door de stad, vindt
32% van de stedelingen dat het stadsbestuur zijn bevolking voldoende raadpleegt, en zelf zegt 25%
de afgelopen twee jaar zijn mening kenbaar te hebben gemaakt, heeft 20% actief informatie gezocht,
en 10% heeft een overlegmoment met ambtenaren/politici in de stad meegemaakt.
Opvallend is wel dat ‘politieke interesse’, met de actieve burgerschapscomponenten, van alle
centrumsteden het hoogst is in de grootsteden (Antwerpen en Gent), en ook significant is
toegenomen in vergelijking met 2008.
Of zoals ook wordt gesteld (De Rynck & Van Reybrouck, 2012): “het stimuleren van het
burgerinitiatief wordt misschien wel de core-business van besturen en politici […] (en zo) zal de
participatieve democratie naast de representatieve democratie komen te staan.” Een mogelijke
invulling van ‘de participatieve democratie’ zal sowieso verder gaan dan ‘samen praten’ en impliceert
‘samen doen’.
239
Stelling 2 - Blijvend op zoek naar de Gentenaar: informeren en
participeren is experimenteren
De Gentenaar, of de burger in het algemeen, verwacht een begrijpbare, klantgerichte en efficiënte
overheid en wil zelf het kanaal kunnen kiezen om met de stad te communiceren, op momenten die
hem passen.
2.1. Informeren - vanuit een meer divers aanbod aan communicatiekanalen zoeken naar
een maximaal bereik.
De geëigende communicatiemiddelen (affiches, folders, flyers, websites, nieuwsbrieven) worden
ingezet, evenals de meer dan wekelijkse perscontacten, het Stadsmagazine, een pagina in de
Streekkrant of Passe-Partout, de infokiosken, Stadstv of teletekst. Het servicecenter Gentinfo als
centraal aanspreekpunt is een succes te noemen, van 63.093 contacten in 2005 naar 101.133 in
2011. Nieuw is het toenemende belang van digitale communicatie. Website is hierin een klassieker.
Maar verder, communicatiecampagnes zoeken best naar de ideale mix aan kanalen om het maximale
bereik te bekomen. Gerichte sms-communicatie heeft ook zijn intrede gedaan, evenals de sociale
media. Zo gaan burgers ook de dialoog aan met het stadsbestuur en verspreiden hun mening over de
stad. Terwijl het stadsbestuur vroeger controle had over de informatie die ze verspreidde, is dit door
de komst van sociale media amper nog mogelijk.
In Gent is 45% van de inwoners tevreden over de informatieverstrekking door en over de stad (Bral
et al., 2011). Hoewel Gent significant hoger scoort dan Antwerpen, blijken stedelingen in de grote
steden duidelijk minder tevreden te zijn. Schaalgrootte zou hier mee kunnen spelen. Een onderzoek
(UGent (Masterproef), 2011) over ‘de Stad Gent en sociale media’ geeft aan dat er veel
enthousiasme is over het gebruik van sociale media voor overheidscommunicatie, maar tegelijk
wordt deze duidelijk als aanvullend beschouwd op de meer traditionele kanalen. Parallel met het
benutten van nieuwe media loopt het belang van ICT in overheidscommunicatie.
2.2. Participeren – Gent als laboratorium
Gebiedsgerichte werking als expliciete ‘de stad in de wijk’-strategie wordt als een succes beschouwd.
De Stad blijft zoeken naar formules om tot bij alle bewoners te geraken, niet alleen mensen uit
verschillende zogenaamde doelgroepen maar ook mensen met verschillende interesses (praters en
doeners). Ook bij geslaagde initiatieven blijven de moeilijk bereikbare doelgroepen vaak achter. Toch
is Gent op goede weg; burgerparticipatie is een jong onderzoeksdomein en in Vlaanderen worden de
goede praktijken steevast (ook) uit Gent gehaald. (Dezeure e.a., 2009, Burgerparticipatie in de
stad(sorganisatie) – een stand van zaken / Dezeure, DeRynck, Burgerparticipatie in Vlaamse steden,
2009). Meer nog, de steden worden de laboratoria van de participatiepraktijken genoemd.
Participatie als ‘deel zijn van’, als gedeelde verantwoordelijkheid, over bloembakken en
stationsomgevingen, over van buiten naar binnen denken, over intelligente communicatie en
interactief beleid, over ‘doen’ en dat is niet altijd vergaderen.
Participatie vergt professionaliteit. Aanbevelingen voor de lokale besturen geven aan om aan
kritische zelfbevraging te doen, om participatie op organisatiebreed niveau te tillen, de organisatie
ervan vanuit de frontlijn op te bouwen en de gemeenteraad te gebruiken als forum voor
participatiebeleid – participatiebeleid gaat over capaciteiten van burgers, maar evengoed over
capaciteiten van raadsleden. (Filip De Rynck e.a. – brochure). In die zin stelt de visitatiecommissie
Stedenfonds zeer geïnteresseerd te zijn in het net opgestarte programma ‘inspraak’ waarbij het
240
stadsbestuur haar voortrekkersrol in deze wil consolideren en uitbouwen (ook omdat veel burgers
zich niet of matig geconsulteerd achten).
Nieuw, ook hier, is het inzetten van de digitalisering en sociale media. De kunst is om te kunnen
inschatten wat wanneer te gebruiken tot welk doel. ‘To share’ is hierbij een basishouding en in het
verlengde daarvan : het idee van kennis delen (macht) in combinatie met het nieuwe ontwikkelen
van openheid en transparantie leidend tot twee exponenten: co-creatie en open data. Bij co-creatie
wordt de eindgebruiker van producten en diensten betrokken bij de evaluatie van bestaande of bij
het ontwikkelen van nieuwe producten en diensten. Co-creatie is duidelijk meer dan louter
gebruikerstesten op het einde van een ontwikkelingsproces. De kennis, de ervaring en de behoeften
van de eigenaar, van de Gentenaar wordt zo optimaal benut. Verhoogde aandacht voor open data
gaat uit van het gedocumenteerd beschikbaar stellen van data zodat hergebruik en verrijking
mogelijk wordt. Het experimenteren binnen het Ghent Living Lab is daar een uitwerking van en
tegelijk een hulpmiddel om co-creatie mechanismen optimaal te kunnen toepassen binnen de stad.11
Aansluitend vertaalt burgerparticipatie en inspraak zich internationaal in smart cities en smart
citizens. Een stad kan als een ‘smart city’ worden omschreven wanneer investeringen in menselijk en
sociaal kapitaal enerzijds en in traditionele en meer innovatieve communicatie anderzijds een
duurzame ontwikkeling ondersteunen. Het expliciete thema ‘smart citizen’ stelt de stedeling weer
centraal. ‘Smart’ combineert IT-infrastructuur met activiteiten van zelfsturende en sociaalbewuste
intelligente en creatieve stedelingen. De volgende jaarlijkse conferentie van Eurocities – november
2013 in Gent – zal, naast het thema cultuur, ook dit onderwerp als centrale thema hebben. (Stad
Gent, 2012a)
Algemeen is de uitdaging voor ‘inspraak en participatie’ die van nabijheid en binding en tegelijk van
vertrouwen en loslaten, waar ieders potentiële betrokkenheid opgepikt wordt.(van der Lans, 2012)
2.3. Dienstverlening - ‘E’ is in , maar niet iedereen is mee12
Er digitaliseert veel achter de schermen
Het grondwettelijk vastgelegde recht om bestuursdocumenten in te zien is vertaald in de regelgeving
(passieve)‘openbaarheid van bestuur’. Door inzage in bestuursdocumenten kan de Gentenaar zich
een duidelijk beeld vormen van de wijze waarop de administratie en het bestuur beleid maken en
uitvoeren. Concreet is er in 2004 een digitaal registratiesysteem ingevoerd dat het beantwoorden
van de aanvragen inzake passieve openbaarheid maximaal ondersteunt. Van 2006 tot op vandaag
wordt vastgesteld dat het aantal aanvragen inzake passieve openbaarheid gemiddeld gestegen is met
10 %: (een deel van de) burger(s) is zich bewust van zijn recht op toegang tot bestuursdocumenten
en gebruikt dit recht.
De klachtenregistratie, ook decretaal voorgeschreven, voorziet in Gent in een eerstelijns- en
tweedelijnsklachtenbehandeling. De eerstelijnsklachtenbehandeling gebeurt op ambtelijk niveau en
wil vooral verbeterpunten detecteren en bijsturen in het kader van integrale kwaliteitszorg.
Rapportering gebeurt in de gemeenteraad. Indien de burger geen vrede kan nemen met het
standpunt van de organisatie, kan hij zich steeds richten tot de Ombudsvrouw, met een klacht in
tweede lijn. Het instituut van de ‘ombudsman’ werd in de Stad Gent reeds vroeg ingevoerd. Ook de
ombudsvrouw brengt verslag uit bij de gemeenteraad.
11
12
Bron: Stad Gent, Strategie & Coördinatie, Cel E-strategie
Bron: Stad Gent, Diensten van de Stadssecretaris
241
Het e-HRM-project beoogt de automatisering van het gros van de personeelsprocessen, zowel zachte
HR (competentiebeheer, evaluaties, vorming) als harde HR (personeelsadministratie,
organisatiebeheer, tijdsberekening, loonverwerking, sociaal secretariaat). Voor deze domeinen
worden telkens ook de portaalwerking en de rapportering ontwikkeld. Het is een
samenwerkingsproject tussen de Stad en het OCMW, dat ineens zal dienen als opstap naar een
shared service center voor HR.
Het project Q-besluitvorming, opgestart in 2008, wil erover waken dat - onder andere door het
digitaliseren van het besluitvormingsproces - de beslissingen van gemeenteraad en het college van
Burgemeester en Schepenen kwaliteitsvol (juridisch, inhoudelijk,…) zijn, wat daaruit volgend een
betere opvolging, uitvoering, communicatie en evaluatie van genomen beslissingen mogelijk maakt.
Tegelijk met een toenemende digitalisering en de stroom aan informatie- en
communicatietechnologieën, treedt de uitdaging van de informatiebeveiliging naar de voorgrond.
En voor de schermen: het baliebeleid.
Onderzoek (MAS, 2008) naar de kwaliteit van de dienstverlening in publieksgebonden diensten
besluit dat de gemiddelde inwoner geen beeld heeft over het functioneren van de lokale overheid en
wat die voor hem kan betekenen. Pas wanneer hij een nieuw paspoort moet halen, een rijbewijs
afhalen, een geboorte registreren,… ervaart hij de stad aan den lijve. Dat maakt dat publieksbalies
bepalend zijn voor het beeld dat de gemiddelde inwoner heeft over de dienstverlening van de Stad.
Op basis van de resultaten zet het project LEO ‘Loket en Onthaal’ de ambities uit tot 2018 en wil
virtuele en fysische loketten combineren, thematische en doelgroepenbenadering, één centraal
aanspreekpunt met decentrale stadskantoren, verankerd in sociale huizen. De eerste stappen zijn
gezet. Gentinfo is het centrale en laagdrempelige telefonische aanspreekpunt voor informatie over
het stadsbestuur en (de dienstverlening van) de stadsdiensten. Via de oprichting van een GentinfoPunt (GIP) in het Administratief Centrum Zuid krijgt de burger ook een fysieke frontoffice. Met het
mobiel dienstencentrum wil Gent de dienstverlening dichter bij de burger brengen: eenvoudige
administratieve verrichtingen worden tot bij de voordeur van de mensen gebracht. Via het E-loket
brengt de stad zijn dienstverlening zelfs tot in de (digitale) huiskamer van elke burger. Daardoor
hoeft deze zich niet langer te verplaatsen voor elk contact met de stad en is hij niet langer gebonden
aan openingsuren. Bij uitbreiding kende e-government ook andere toepassingen: online inschrijven
voor grabbel- en swappas, meldjeaan.be voor het aanmelden voor een school in plaats van
kamperen, de inschrijvingstool Recreatex voor onder meer sportkampen, … .
Belangrijke noot hier is dat niet elke Gentenaar aan hetzelfde tempo mee digitaliseert.
Dienstverlening zal bijgevolg, net zoals communicatie, een meersporenmethodiek moeten volgen en
zich bewust zijn van welke groepen mensen bij welke type (digitale) dienstverlening uit de boot
vallen.
242
Stelling 3 - Naar één groot plan voor Gent – een paar stappen voorop
maar nog een weg te gaan.13
Hoe hanteert de Stad al het voorafgaande ? De interbestuurlijke complexiteit, de vele netwerken, de
regie-rol, de druk en kansen van Europa, de Gentenaar, de digitalisering, de nieuwe decreten …
creëren een groot dynamisme dat de lokale overheid verplicht tot een gedegen strategische
meerjarenplanning en opvolging met duidelijke prioriteiten en keuzes.
Het Gemeentedecreet, dat in werking trad in 2005, hield op zich al een kanteling in van de manier
waarop met beleid, strategie en financiën in lokale overheden moet worden omgegaan. Daar waar
voor het Gemeentedecreet de financiële evenwichten determinerend waren voor de beleidsvoering,
en de beleidsdoelstellingen pas werden geformuleerd nadat er op basis van de vorige begroting en
de wijzigingen in de financiële context een nieuw financieel evenwicht was bereikt, vertrekt het
Gemeentedecreet van de formulering van de beleidsdoelstellingen op meerjarenbasis. Al bij de start
van een nieuwe bestuursperiode moeten deze doelstellingen helder worden bepaald, en pas daarna
gebeurt de operationele en financiële vertaling ervan. Deze filosofie kon pas volop worden toegepast
nadat de verdere modaliteiten voor de beleidsrapportering, beleidsopvolging, financiële rapportering
en opvolging waren vastgesteld, wat kon met de komst van de besluiten van de Vlaamse Regering in
2010.
3.1. Voor alle steden en gemeenten verplicht vanaf 2014
Dit besluit betreffende de beleids- en beheerscyclus (BBC) van de gemeenten, de provincies en de
OCMW’s is definitief goedgekeurd in juni 2010 en zal van toepassing zijn op alle besturen vanaf 1
januari 2014.
Het bepaalt zodoende de inhoud van de beleidsrapporten (het meerjarenplan, het budget en de
jaarrekening) en de regels voor de boekhouding. Niet alleen de financiële aspecten van de
beleidsvoering zijn er dus in opgenomen, maar ook de regels voor de inhoudelijke planning
(beleidsdoelstellingen, actieplannen, acties…), uitvoering en evaluatie worden erin vastgelegd.
De nieuwe regels gelden voor de 308 Vlaamse gemeenten, de 308 Vlaamse OCMW’s en de vijf
provincies. Daarnaast zullen ook de autonome gemeente- en provinciebedrijven (althans
gedeeltelijk) deze moeten toepassen.
Voor wat de strategische aspecten betreft, zal het bepalen van het beleid en het evalueren van de
beleidsuitvoering, via het toekennen van autorisatie (het ter beschikking stellen van kredieten) en de
bewaking ervan, uitgevoerd in leesbare en begrijpelijke beleidsrapporten, ongetwijfeld een
verbeterde beleidsvoering tot gevolg hebben. Doel is dan ook dat de Vlaamse overheid haar
beleidsvoorbereidende rol versterkt ziet op basis van de digitale, eenvormige en transparant
ingezamelde informatie bij de lokale en provinciale besturen.
De opportuniteit voor het lokale bestuur ligt, naast de type-rapportage aan de Vlaamse overheid, in
de vrijheid om de structuur van eigen beleidsrapporten te enten op de organisatie en om de inhoud
ervan af te stemmen op de hoofdlijnen van het beleid. Ruimte voor maatwerk is dus een volgend
voordeel, met mogelijkheid tot uitbreidingen met analytische gegevens in functie van lokale
managementinformatiebehoeften of in functie van sectorale rapporteringen. En omdat sectorale
plannen verwerkt zijn in het financiële registratiesysteem en kunnen geïntegreerd worden in de
beleidsrapporten zou dit ook moeten leiden tot planlastvermindering.
13
Bronnen:
Stad Gent, Strategie & Coördinatie, cel Strategische Planning en Kwaliteitszorg
Stad Gent, Departement Financiën
(Binnenband, 2010; Stad Gent, 2010b, 2012b)
243
Een geïntegreerde meerjarenplanning stelt een lokaal bestuur evengoed voor uitdagingen. Idealiter
worden beleidskeuzes door de bestuursploeg gemaakt en gedragen en wordt lokaal beleid een
verhaal van stadsbrede doelstellingen en projecten, in eigenaarschap van het College van
Burgemeester en Schepenen, in plaats van een sectorale doelstellingencascade, gekoppeld aan de
bevoegdheid van individuele schepenen.
Een ander voordeel is het herwaarderen van de Gemeenteraad14, die door een grotere transparantie
en dito rapportage, beter de grote beleidslijnen kan opvolgen en bijsturen. Het gemeentedecreet
schetst hierover een expliciete doelstelling dat beleidsrapporten in functie moeten staan van de
informatiebehoeften van de raadsleden en niet in functie van het management of de controlerende
instanties. De raadsleden zijn immers de hoofdgebruikers van deze rapporten; beleidsmakers hebben
in de eerste plaats nood aan beleidsinformatie en pas in tweede orde aan managementinformatie.
Voor wat de financiële aspecten betreft, is dit gemeentedecreet er mee gekomen omdat België, als
lid van de Europese Unie en de Eurozone, regelmatig verslag moet uitbrengen aan de Europese
Commissie en Eurostat over de overheidsschuld en het zogenaamde vorderingensaldo, i.e. het tekort
of overschot op de begroting. Ten gevolge van de financiële crisis (en de schuldencrisis van een
aantal EU-landen) zullen die eisen alleen maar toenemen.
Die gegevens hebben echter niet alleen betrekking op de federale overheid, maar bevatten ook
cijfers van de sociale zekerheid, de gemeenschappen en gewesten en de lokale overheden. Er is dus
goede en tijdige informatie nodig over de financiële situatie van de (Vlaamse) lokale besturen. Het
probleem is echter dat die rapportering moet gebeuren op basis van het Europese Stelsel van
Rekeningen 1995 (ESR95), met definities over het begrotingssaldo en de schuld die afwijken van wat
lokale besturen doorgaans hanteren. Het gemeentedecreet brengt alle lokale overheden op één lijn.
En lokaal, omdat de gemeente en het OCMW met hetzelfde financieel systeem zullen werken,
kunnen zij hun financiële diensten nauwer laten samenwerken en op deze wijze schaalvoordelen en
efficiëntiewinsten realiseren.
Voor wat betreft financiën heeft de regelgeving een grote impact op de aanpak van het
budgetproces, de structuur van de budgetten, de budgetterings- en boekingssleutel, de financiële
rapportering en de definitie van het financieel evenwicht. Zo wordt bijvoorbeeld het begrippenkader
‘gewone dienst’ en ‘buitengewone dienst’ vervangen door ‘exploitatiebudget, investeringsbudget en
liquiditeitsbudget’ en is er een verstrenging in de definitie van het financieel evenwicht.
Financieel impliceert dit een radicale cultuurwijziging van budgetteren van een input naar een
outputsturing. Strategisch impliceert dit ook een cultuurwijziging: planning is dus veel meer gericht
op het bepalen van het beleid, en meer nog, zowel over de beleidsvelden heen, als over de
legislatuurgrenzen. De mogelijke introductie van budgethouderschap houdt ook in dat financiële
verantwoordelijkheid zich meer verspreidt in de organisatie, bij projectleiders en diensthoofden,
zodat het uitvoeren van strategisch beleid en budget elkaar daar als het ware ontmoeten.
3.2. En Gent loopt al een beetje sneller, maar bouwt reflectietijd in.
De stad Gent is, zoals alle lokale administraties, bijgevolg volop bezig zich te organiseren op het in
voege treden van dit Gemeentedecreet. Gent kent een specifieke situatie: sinds 2007 is er door het
College en het managementteam reeds één strategisch meerjarenplan opgemaakt dat momenteel in
uitvoering is. Dit was revolutionair in de zin dat het Gentse stadsbestuur ervoor koos om zich niet
langer alleen te focussen op de korte termijn (van één bestuursperiode), maar ook de lange termijn
uitdagingen te detecteren en probeerde hierop te anticiperen. Gent 2020 is een visie en stadsbrede
14
Voor een uitbreiding van dit punt: zie bijlage A.
244
planningsoefening en een gelijknamige webapplicatie, met een zelf uitgewerkte methodologie, met
doelstellingen en activiteiten, waar reeds personeelsmiddelen en budgetten aan zijn gekoppeld. Met
andere woorden, Gent is een meer dan goede leerling. Deze gemaakte voorsprong zorgt ervoor dat
de Gent2020-methodologie kan blijven bestaan als basisstructuur, met de nodige vertaalslag van
begrippen en methodologie, en kan aangevuld worden met wat het Gemeentedecreet verder vraagt.
Bovendien wordt de invoering van de BBC uitgevoerd samen met OCMW Gent, Digipolis Gent, en het
AG SOB, waardoor een consolidatie van beleidsdoelstellingen op Gents niveau plaatsvindt.
Het conformeren van het begrippenkader en de methodologie van Gent 2020 aan de regels van de
BBC is op zich geen gecompliceerde oefening. Maar Gent wil hier verder in gaan, door ook de noden
op het vlak van management van de organisatie, rapportering over de realisatie van de doelstellingen
aan gemeenteraad, college en management te integreren, op een manier die future proof is. De ICT
vertaling hiervan impliceert een totaal andere manier van omgaan met de toepassingen. De kwaliteit
van data en informatie wordt steeds belangrijker, en het linken ervan wordt cruciaal. De
toepassingen die vandaag worden gebruikt voor de budgettering, de boekhouding, het bijhouden en
opvolgen van doelstellingen, het beheren van de personele, facilitaire en ICT middelen en het
opvolgen van projecten, dienen allen te worden geïntegreerd. Dit landschap opnieuw uittekenen en
implementeren kost tijd, maar zal voor resultaat hebben dat op 1 januari 2014 een architectuur in
plaats is gebracht die transparantie bevordert en toekomstgericht is.
Bij de opmaak van die planningsoefening anno 2007 werd uitgegaan van de bestaande
organisatiestructuur. Gaandeweg en te midden van noden en vragen van burgers, de snel wijzigende
maatschappelijke omstandigheden, het hele interne en externe regie-gegeven, én het verwezenlijken
van de gemaakte Gent2020 doelstellingen, merken zowel beleids- als managementniveau inmiddels
in de dagelijkse werking, dat er in Gent nood is aan een nieuwe structuur voor de lokale overheid.
Met lokale overheid worden ook het OCMW, IVA’s en EVA’s bedoeld. De integrale werking van het
stadsbestuur wordt in de periode 2011-2012 onder de loep genomen. Het resultaat van deze
oefening moet een efficiëntere en effectievere lokale overheid zijn, die in haar kernopdrachten en
kerncompetenties een hoge kwalitatieve dienstverlening levert aan de burgers en dit binnen het
vooropgestelde budgettaire en strategische kader15.
15
Voor meer informatie : zie de Thematische Analyses in het Taken- en Efficiëntiedebat (TED), te vinden als
bijlage in de Synthesenota Traject Nieuwe Legislatuur (boek 1).
+ (Stad Gent, 2011a)
245
Stelling 4 - goed huisvaderschap in de stedelijke organisatie in tijden
van economische crisis: de hand op de geldbeugel. 1617
4.1. Risico’s aan ontvangstenzijde
Om inzicht te krijgen in de risico’s aan ontvangstenzijde is kennis over gemeentefinanciën nodig. De
financiële nota van het budget van een gemeente bestaat momenteel uit twee grote onderdelen : de
gewone dienst en de buitengewone dienst.
In de gewone dienst worden alle uitgaven en ontvangsten opgenomen die te maken hebben met de
dagelijkse werking van de gemeente. De volgende economische groepen worden opgenomen:
– Prestaties : vergoedingen aan de gemeente voor door haar verleende diensten en
leveringen, zoals de verkoop van tickets van een tentoonstelling
– Overdrachten : Ontvangsten “om niet”: bedragen afkomstig van derden waar niet
direct bepaalde prestaties van de gemeente tegenover staan. Het gaat hier om de
volgende grote drie groepen : Fondsen (o.a. gemeentefonds), Belastingen (met als
twee grootste: de aanvullende gemeentebelasting op de personenbelasting en de
Opcentiemen op de onroerende voorheffing) en andere subsidies
– Schuld : ontvangsten uit financieel bezit, uit schulden aan de gemeente en winsten
van bedrijven.
Bijvoorbeeld het dividend dat de gemeente krijgt uit de
intercommunale IMEWO of aflossingen door vzw’s van renteloze leningen die ze van
de gemeente hebben gekregen.
Fondsen
Om te vergelijken met andere gemeenten, worden de gegevens uitgedrukt per inwoner. (publicatie
“vergelijkende studie stadsrekeningen centrumsteden 2010) Gent ontvangt in 2010 van alle
16
Bronnen:
17
www.thuisindestad.be/stadsmonitor
Aps.vlaanderen.be
Stad Gent, Dienst Belastingen, eigen berekeningen
Stad Gent, Departement Financiën, eigen berekeningen
Dexia-studie over vergrijzing (Dexia, 2010)
(Stad Gent, 2010a)
Ethias pensioenstudie 2012
Door het feit dat de nieuwe regelgeving (Gemeentedecreet) pas vanaf 2014 zal worden toegepast, is er pas dan optimale
vergelijkbaarheid tussen steden mogelijk. Ook tot en met 2010 is vergelijking mogelijk. Voor de jaren 2011-2013 wordt dit
op sommige punten moeilijk omdat de voorstelling van de financiële gegevens verschillend kan zijn tussen de gemeenten.
246
centrumsteden, na Antwerpen, het hoogste bedrag per inwoner uit fondsen (1.136,56 euro).
Gemiddeld halen de 13 centrumsteden 537,80 euro per inwoner uit fondsen; Gent en Antwerpen zijn
hier duidelijke uitschieters.
Gent haalt in 2010 37% van zijn ontvangsten uit het Gemeentefonds. Het Gemeentefonds is zo
gestructureerd dat 30% van de middelen uit het Gemeentefonds in een afzonderlijk compartiment
voor Gent en Antwerpen18 zijn ondergebracht, zo gecreëerd op basis van het aantal inwoners in
beide steden. Op die manier zorgt het Gemeentefonds ervoor dat de kosten gemaakt voor de
stadsregio-functie en centrumfuncties (het bedieningsgebied) niet enkel door de inwoners van het
grondgebied Gent worden gedragen. De geplande structurele wijzigingen aan de verdelingscriteria in
het Gemeentefonds zorgen ervoor dat er voor Gent op deze manier risico’s verbonden zijn aan
inkomstenzijde in de toekomst.
Het Stedenfonds en Grootstedenbeleid vormen kleinere ontvangstenposten binnen de rubriek
“fondsen”. In absolute cijfers gaat het natuurlijk om wezenlijke bedragen (Vlaams Stedenfonds: ca.
30 mio euro in 2012; federaal grootstedenbeleid: in het verleden een jaarlijks trekkingsrecht van
ongeveer 8 mio euro). Eventuele hervormingen, zoals het samenvoegen van deze middelen met het
Gemeentefonds, zouden – los van het feit dat hierdoor de stedelijke realiteit niet meer expliciet
wordt erkend – een zware negatieve impact kunnen hebben op de middelen voor Gent19.
Belastingen
Gent haalt in 2010 28,63 % van zijn ontvangsten uit belastingen. Het gemiddeld belastingaandeel in
de ontvangsten van de 13 centrumsteden in Vlaanderen20 bedraagt 42,67%21. Gent scoort het laagst
van alle centrumsteden. Voor het Vlaamse Gewest staat dit gemiddelde op 47,72%. Gent blijft
nagenoeg constant met haar aandeel fiscaliteit in de periode 2005-2010.
18
Deze voorafname is bedoeld voor steden met meer dan 200.000 inwoners. In de praktijk vallen enkel Gent en
Antwerpen hieronder.
19
Als men bijvoorbeeld de middelen uit het Stedenfonds zou toevoegen aan het Gemeentefonds en deze volgens de
huidige verdeelcriteria van het Gemeentefonds aan de gemeenten zou toewijzen, dan zou Gent hierdoor ca. 11 miljoen
euro op jaarbasis verliezen.
20
VRIND classificatie
21
www.lokalestatistieken.be ontvangsten gewone dienst - centrumsteden 2010
247
Voor wat betreft ontvangsten uit belastingen bezet Gent binnen de groep van de centrumsteden de
5e plaats met ontvangsten uit belastingen voor 784 euro per inwoner, na Roeselare (846 euro),
Antwerpen (838 euro), Oostende (831 euro), en Leuven (797). Bij het interpreteren van de absolute
hoogte van deze bedragen, moet men er rekening mee houden dat de bedragen over de jaren heen
soms kunnen fluctueren.22
Aanvullende belastingen
Het grootste gedeelte van de gemeentelijke belastingontvangsten zijn afkomstig van de aanvullende
belasting op de personenbelasting (APB) en de opcentiemen op de onroerende voorheffing (OOV).
Deze belastingen worden geheven in nagenoeg alle gemeenten maar verschillen sterk van gemeente
tot gemeente ten gevolge van factoren die in belangrijke mate vreemd zijn aan het eigen beleid van
de gemeente: inkomensniveau van de bevolking, samenstelling van de bevolking, waarde van de
kadastrale inkomens en andere omgevingsfactoren. Aangezien het hier gaat om aanvullende
belastingen wordt de bronbelasting geheven door hetzij de federale overheid hetzij de Vlaamse
overheid. Deze overheden beschikken over de volledige bevoegdheid om te beslissen over o.a.
invoer vrijstellingsmaatregelen, bepaling tarieven … . De aanslagvoeten van zowel de aanvullende
belasting op de personenbelasting (APB) als de opcentiemen op de onroerende voorheffing (OOV)
zijn voor Gent in de periode 2006 tot 2012 gelijk gebleven.
De aanslagvoet voor de aanvullende personenbelasting (APB) (2010) bedraagt 6,9%. De gemiddelde
aanslagvoet van de Vlaamse grootsteden bedraagt 7,4% (Antwerpen en Gent). Vlaanderen heeft als
gemiddelde aanslagvoet 7,18%. De te betalen belasting hangt echter niet alleen af van de
aanslagvoeten, maar ook van het belastbaar inkomen waarop de respectievelijke tarieven worden
toegepast. De totale opbrengst APB 2010 bedroeg in Gent 65,5 miljoen euro.
De APB loopt ook achter op de conjunctuur aangezien deze belasting pas doorgestort wordt aan
Gent gemiddeld meer dan één jaar nà het inkomstenjaar. Het gemiddeld inkomen per aangifte
bedraagt voor Gent 43.369 euro23 (2010). In de provincie Oost Vlaanderen scoort Sint Martens Latem
hier het hoogst (67.479 euro)en Ronse het laagst (36.643 euro).
De gevolgen van de vergrijzing op de gemeentefinanciën (Dexia, 2010)24zijn hier duidelijk: deze
belasting is gebaseerd op de inkomsten, die na pensionering sterk terugvallen. Met een vergrijzing,
i.e. een groter wordend aandeel ouderen in de samenstelling van de bevolking, moet er rekening
gehouden worden met verminderde inkomsten.
In het Vlinderakkoord (zesde staatshervorming) is nu uitdrukkelijk voorzien dat de gewesten aan het
hen toegewezen deel (gewestelijke opcentiemen) kunnen sleutelen. Het zal van de budgettaire
marge/mogelijkheden van die gewesten afhangen in hoeverre ze hun tarieven kunnen laten
fluctueren. In het geval van een daling zou dat een negatief effect kunnen hebben op de
berekeningsbasis voor de gemeentelijke opcentiemen.
De aanslagvoet van de onroerende voorheffing (OOV)(2010) bedraagt in Gent 1450 opcentiemen.
De opbrengst in 2010 bedroeg in totaal 98,8 miljoen euro. De gemiddelde aanslagvoet van de
Vlaamse grootsteden bedraagt 1400 opcentiemen. Voor Vlaanderen is dat 1.340 opcentiemen.
22
Het gaat hier immers voor het grootste deel over aanvullende belastingen. Deze worden geïnd door een andere overheid
en doorgestort naar de gemeenten. De gemeenten zijn hier afhankelijk van het inkohieringstempo van deze overheden, dat
over de jaren heen nogal sterk fluctueert. Gezien echter deze fenomenen voor alle gemeenten dezelfde zijn, kan wel een
vergelijking worden gemaakt tussen gemeenten.
23
Statistieken FOD
24
De studie stelt dat de gevolgen van de vergrijzing voor gemeenten wellicht minder mechanistisch zijn dan wat geraamd
wordt voor bepaalde aspecten van de sociale zekerheid zoals pensioenen of langdurige zorg. Bovendien zullen de gevolgen
sterk verschillen tussen de lokale besturen onderling en de kosten zullen ook grotendeels afhangen van de strategische
keuzes die de gemeentebestuurders zullen maken als antwoord op de vergrijzing van hun bevolking.
248
De onroerende voorheffing heeft als belastbare grondslag het kadastraal inkomen. Hoe hoger het KI
hoe meer opbrengsten. Het gaat hier om een gewestelijke belasting waarop de Stad Gent
opcentiemen heft. Dit houdt in dat de volledige bevoegdheid o.a. invoer van vrijstellingen en het
wijzigen van de basisregels aan de gewestelijke overheid toekomt. Vlaanderen stort evenwel een
compensatie voor de derving van deze ontvangsten, veroorzaakt door invoer van vrijstellingen.
Lokale belastingen
De lokale belastingen zijn in 2010 goed voor 3,40%25 van de totale ontvangsten, of 22.690.003 euro.
Ze kunnen opgedeeld worden in bedrijfsbelastingen en beleidsbelastingen en een paar contant te
betalen belastingen. Onder de bedrijfsbelastingen behoren alle belastingen die een economische
activiteit als belastbaar feit viseren. Beleidsondersteunende belastingen zijn bijvoorbeeld belasting
op onbebouwde gronden, tweede verblijven, leegstaande en verwaarloosde woningen en gebouwen.
Schommelingen in ontvangsten zijn een gevolg van enerzijds tarieven die vanaf 2008 tot en met 2013
zijn verhoogd; anderzijds heeft ook het inkohieringsritme een impact.
Schuld
De ontvangsten-schuld bedroegen in 2010 4,6% van de gewone ontvangsten. Het gaat hier
voornamelijk om dividenden. Door de liberalisering van de energiemarkt is het bedrag van deze
ontvangsten in de voorbije jaren sterk geslonken. Het risico is hier reëel dat de dividenden nog
verder onder druk komen als gevolg van de discussie over de hoogte van de distributienettarieven
die de energie-intercommunales aanrekenen.
Samenvattend kan gesteld worden dat er in de stadsfinanciën aan ontvangstenzijde enige risico’s
zijn, waar de lokale overheid geen impact op heeft.
4.2. Inflatiegevoeligheid aan uitgavenzijde
Binnen de uitgaven van de gewone dienst worden de volgende economische groepen opgenomen:
(1) Personeel : zowel het vastbenoemd personeel als de contractuelen, gesubsidieerde
contractuelen, de tijdelijken en mandatarissen. Het gaat vooral over de bezoldigingen,
presentiegelden, socialezekerheidsbijdragen, reiskosten van het personeel van en naar het
werk, werkgeversbijdragen, pensioenlasten, premies voor arbeidsongevallenverzekeringen
en bijdragen aan de gemeenschappelijke sociale dienst van de gemeente.
(2) Werkingkosten: de aankoop van niet duurzame goederen en diensten (verplaatsingskosten,
erelonen, administratiekosten, huurlasten, kosten financieel beheer, kosten voor voertuigen
en gebouwen) en de uitgaven voor het onderhoud van wegen en waterlopen/
(3) Overdrachten: dit betreft overdrachten vanuit de stad naar derden. Hieronder vallen
allerhande subsidies (verplichte dotaties aan het OCMW en de politiezone, tussenkomst in
het tekort van de kerkbesturen, subsidies aan verenigingen, wijkinitiatieven enz...).
Voorwaarde hierbij is dat al deze overdrachten dienen ter ondersteuning van de exploitatie
van de begunstigde instelling of organisatie.
(4) Schuld: vooral intresten en aflossingen op leningen aangegaan door de stad bij derden,
debetintresten,...
In Vlaanderen zijn er per gemeente grote verschillen in de totale uitgaven per inwoner. De steden
Antwerpen en Gent spenderen in 2010 respectievelijk. 2.470 euro en 2.666 euro per inwoner. Het
gemiddelde van de 13 centrumsteden bedraagt 1.761 euro. Bij alle centrumsteden maken de
personeelsuitgaven het grootste aandeel uit van de uitgaven (gemiddeld 42%). In Antwerpen
bedraagt dit aandeel 40%, in Gent 51%. Als voor Gent het gesubsidieerd onderwijzend personeel
25
Dit is exclusief APB/OV/verkeersbelasting/en andere gewestelijke belastingen.
249
buiten beschouwing wordt gelaten, bedraagt het aandeel van de personeelskosten in de uitgaven
nog 44,54%. Bij een vergelijking tussen Gent en Antwerpen moet er rekening mee worden gehouden
dat onder meer zowel het onderwijs als de kinderopvang in Antwerpen zijn ondergebracht in
autonome gemeentebedrijven.
Het grote aandeel aan personeelsuitgaven, maakt dat het budget van de stad extreem gevoelig is aan
inflatie. Dit wordt nog versterkt doordat ook de budgetten van politie, OCMW, IVAGO en Digipolis
voor een zeer groot deel uit personeelsuitgaven bestaan (bij de politie bedraagt dit aandeel ongeveer
90%).
Na de groep personeel, zijn de overdrachten een belangrijke uitgavenpost. In deze overdrachten zijn
de dotatie aan de politie en aan het OCMW de belangrijkste.
De stad Gent besteedde in 2010 per inwoner 263 euro aan de politiedotatie. Voor Antwerpen ging
het hier om 307 euro. Het gemiddelde voor de 13 centrumsteden bedroeg in 2010 184 euro.
Aan het OCMW werd in Gent in 2010 206 euro per inwoner voorzien als dotatie. In Antwerpen ging
het om 210 euro per inwoner. Het gemiddelde voor de 13 centrumsteden bedroeg 169 euro.
Bij het interpreteren van deze cijfers moet men er rekening mee houden dat OCMW’s ook nog op
andere manieren dan de gemeentelijke bijdrage gefinancierd worden vanuit de gemeente. Zo krijgen
OCMW’s bijvoorbeeld een aandeel van het gemeentelijke trekkingsrecht uit het Gemeentefonds.
Gemeenten kunnen dit aandeel zelf bepalen. In Gent wordt 8% van het Gemeentefonds rechtstreeks
naar het OCMW doorgestort. Voor de centrumsteden is dit gemiddeld slechts 5,98%.26 Zo storten
gemeenten soms, bovenop de gemeentelijke bijdrage, afzonderlijk subsidies door aan het OCMW.
Het OCMW in Antwerpen krijgt bijvoorbeeld, naast de gemeentelijke bijdrage, nog middelen uit he
Vlaams Stedenfonds doorgestort.
Het is het meest relevant om Gent met Antwerpen te vergelijken. Als zowel de gemeentelijke
bijdrage, als het aandeel dat vanuit het Gemeentefonds naar het OCMW gaat, als het aan het OCMW
doorgestorte deel van het Vlaams Stedenfonds op de gewone dienst in rekening wordt gebracht, dan
gaat het in Gent om 293 euro per inwoner en in Antwerpen om 247 euro per inwoner. Als daarbij
ook nog eens rekening wordt gehouden met het feit dat het OCMW Antwerpen in 2011 nog voor
26,5 euro per inwoner tussenkomst heeft gehad m.b.t. 201027 en in Antwerpen het OCMW ook een
investeringssubsidie krijgt vanuit de stad van 20,5 euro per inwoner, dan blijken de cijfers zeer sterk
bij elkaar aan te leunen.
4.3. Effect van gemaakte investeringen.
De investeringen bleven in de voorbije jaren ongeveer op eenzelfde relatief hoog peil. In de periode
2001-2006 waren de investeringen per inwoner28 het hoogste van alle centrumsteden (nl. 505 euro
per inwoner tegenover 383 euro voor Antwerpen en 353 euro per inwoner gemiddeld). Ook in de
periode 2007-2010 lagen de investeringen per inwoner boven het gemiddelde van de 13
centrumsteden (605 euro per inwoner t.o.v. 425 euro per inwoner gemiddeld). Genk en Oostende
investeerden per inwoner ongeveer even veel. Antwerpen bleef met 276 euro per inwoner ver
onder dit bedrag.
De doorgevoerde investeringen zullen in de komende jaren wellicht hogere ontvangsten uit
onroerende voorheffing opleveren. Anderzijds zijn er ook gevolgen op de exploitatieuitgaven door
deze investeringen (bv onderhoud openbaar domein).
26
27
28
Bron: aps.vlaanderen.be
Gezien de rekening 2010 eindigde met een tegoed op de stad voor +/- 13 mio euro
Gebaseerd op de totale uitgaven in de buitengewone dienst
250
4.4. Een gezonde schuldpositie vandaag maar stijgende leninglasten
In 2010 bedraagt voor de 13 centrumsteden de schuld per inwoner 1.690 euro. Gent ligt onder dit
gemiddelde met een schuld van 1.582 euro per inwoner. Dit is minder dan Antwerpen, waar de
schuld per inwoner in 2010 2.357 euro bedraagt. Ook in Kortrijk (2.226 euro), Leuven (1.725 euro) en
Oostende (1.626 euro) 29 ligt de schuld per inwoner hoger dan in Gent.
De uitgaven uit schuld (hoofzakelijk aflossingen en intresten op leningen) bedragen in 2010 in Gent
slechts 5,32% van de totale uitgaven in de gewone dienst. Dit is een uitzonderlijke situatie30 – in
2009 bedroeg dit aandeel 7,04%. Toch is dit is beduidend lager dan het gemiddelde van de 13
centrumsteden (10,45%). In Antwerpen bedraagt het aandeel van de uitgaven-schuld in 2010 10,65%
van de gewone uitgaven.
De schuldpositie van de stad Gent is dan ook gezond te noemen. Gent bouwt wel schuld op. De
schuldgraad (uitstaande en reeds opgenomen schuld t.a.v. de gewone ontvangsten) bedroeg in 2009
56,34%, in 2010 59,35% en in 2011 61,55%. Verwacht wordt dat deze schuldgraad de volgende jaren
verder zal stijgen.
Verwacht wordt dat de leninglasten zullen stijgen en dat deze ruimte zullen innemen aan
uitgavenzijde die bestemd is voor andere beleidsdoelen.
4.5. Nood om voldoende financiering aan te trekken.
Het onder controle houden van de schuldgraad en het vinden van financiering op de markt, wordt
een uitdaging in de volgende legislatuur. Door de financiële crisis en de blijvende onzekerheid op de
financiële markten, willen banken zich alsmaar minder vastleggen aan financieringen op lange
termijn (> 10 jaar). Voor het bestek voor de financiering van de stad Gent via klassieke bankleningen
voor 2012, was er slechts 1 regelmatige inschrijver. Van de 3 inschrijvers was er slechts één bank die
inschreef op het perceel voor de financiering op 15 en 20 jaar. Ook de marges die werden gevraagd
liggen veel hoger (nl. ongeveer 150 basispunten of 1,5% bovenop de marktrente) dan deze die enkele
jaren geleden werden aangeboden (hoogstens 10 basispunten). Deze evolutie is ook te merken bij de
andere steden en gemeenten (cfr. de recente rondvraag bij de centrumsteden door Stad Brugge).
De Stad moet dus ook op zoek naar andere financieringsvormen. Daartoe werd in het voorjaar van
2012 een bijkomend thesauriebewijzenprogramma opgezet waardoor de stad nu de mogelijkheid
heeft om voor in totaal 200 miljoen euro zelf schuldpapier uit te geven, zowel in de vorm van
‘commercial paper’ (met een looptijd tot 1 jaar) als ‘medium term notes’ (met een looptijd langer
dan 1 jaar).
Er werd bovendien geïnvesteerd in de uitbreiding van de bestaande software voor het opvolgen van
het volledige treasury-gebeuren zodat de stad ten allen tijde een duidelijk inzicht heeft in de omvang
en de risico’s van zowel haar schuld- als beleggingsportefeuille. Op die manier kan ook het kader
voor beleggingen, financieringen en waarborgen dat in 2011 door de gemeenteraad werd
goedgekeurd, opgevolgd worden en kan hierover gerapporteerd worden.
Kortom, de financiële crisis heeft de financiële omgeving grondig door elkaar geschud. Het is nodig
om het treasury-gebeuren professioneel aan te pakken om zodoende voldoende financiering te
kunnen aantrekken.
29
30
Enkel 13 centrumsteden werden in deze vergelijking meegenomen
Wegens het vervroegd terugbetalen van de consolidatieleningen lagen de leningslasten in 2010 eenmalig lager
251
4.6. Het risico van regisseren: een financieel overzicht wordt moeilijker.
Meer en meer worden taken uitbesteed naar “satellieten” van de stad, vanuit verschillende
overwegingen. Op zich hoeft dit geen probleem te zijn. Er stellen zich wel een aantal
aandachtspunten.
Om budgetontsporingen te vermijden en inzicht te behouden in de financiële toestand en mogelijke
risico’s van de “groep Gent” is het noodzakelijk dat er goede procedures en afspraken zijn
bijvoorbeeld in het geval een satelliet-organisatie engagementen aangaat of initiatieven neemt die
financieel ten laste zullen vallen van de stad.
Een goede samenwerking met de satellieten, bijvoorbeeld in het gezamenlijk vastleggen van policies,
is aangewezen om een maximale efficiëntie in de besteding van middelen te bekomen.
Het is ook aangewezen dat aan het beleid van de stad (Gemeenteraad en College) regelmatig
gerapporteerd wordt over de kerncijfers van de satellieten.
4.7. En de toekomst ?
De Stad Gent legt een zeer grote dynamiek aan de dag. Dit heeft voor de legislatuur 2012-2018 een
financiële impact, vanuit genomen beslissingen en opgestarte projecten in de legislatuur 2006-2012.
In de komende legislatuur zal de brandweerhervorming worden doorgevoerd31. Wat de financiële
impact zal zijn van deze hervorming is nog niet bekend. Te verwachten valt wel dat gemeenten (ic de
stad Gent) in reële termen geen extra financiering zouden moeten voorzien.
Binnen het stedelijk departement financiën loopt momenteel het project Finesse. Finesse heeft tot
doel om de financiële processen te optimaliseren zodat de klanten zich maximaal kunnen focussen
op hun kernactiviteiten en mensen en middelen efficiënt ingezet worden.
Het project heeft twee grote trajecten. In de eerste plaats is het de bedoeling om het departement
Financiën om te vormen tot een SSC – een shared service center dat naast de Stad en Politie Gent ook
andere entiteiten kan ondersteunen bij hun financiële processen met het oog op maximaal
schaalvoordeel. De tweede doelstelling is het optimaliseren van de uitgavenprocessen binnen stad
Gent, die zal worden ondersteund door een introductie van een web-based tool die de overgang van
de BBC wetgeving zal ondersteunen. Deze nieuwe software zal ook de introductie van
ontvangstbevestiging ondersteunen waardoor de doorlooptijd van de factuurgoedkeuring beperkt
kan worden zodat Stad Gent ook zal kunnen voldoen aan de geplande Europese regelgeving om de
betaaltermijn van facturen terug te brengen tot 30 dagen.
31
Cfr. o.a. de timing die door de bevoegde minister Milquet naar voor werd geschoven op de trefdag VVSG
252
Stelling 5 - de Stad Gent als werkgever32
5.1. De nieuwe rechtspositieregeling
Op 1 januari 2009 werd de nieuwe rechtspositieregeling van kracht. Concreet betekende dit dat de
personeelsstatuten van de Stad Gent opnieuw werden opgemaakt, rekening houdend met de
minimale voorwaarden die door de Vlaamse regering (in 2005) werden vastgesteld. Op sommige
vlakken werden de bepalingen uit het uitvoeringsbesluit van de Vlaamse regering letterlijk
overgenomen. Op een aantal andere vlakken heeft de Stad voor een eigen invulling kunnen zorgen.
De personeelsleden van de Stad Gent met een onderwijsstatuut ressorteren niet onder
bovenstaande rechtspositieregeling, maar onder een aparte.
5.2. Het personeelsbestand is nog geen afspiegeling van de maatschappij
Als het personeelsbestand een afspiegeling van de maatschappij wil zijn, worden de volgende
doelgroepen onderscheiden: ‘personen van allochtone afkomst’, ‘personen met een handicap’,
‘kortgeschoolden’ en ‘man-vrouw verhoudingen’.
Personen van allochtone afkomst33
Aangezien de organisatie enkel over de nationaliteit en het geboorteland van de personeelsleden
beschikt en niet over die van hun ouders en grootouders, wordt het aantal allochtonen met een
origine van buiten de EU-27 landen gemeten op basis van de nationaliteit en het geboorteland van
de personeelsleden en op basis van naamherkenning.
Het percentage personen van allochtone afkomst in dienst van de Stad en onder haar
rechtspositieregeling is toegenomen in de afgelopen jaren van 2,92% in 2006 tot 5,7% in 2012. Voor
het personeel met onderwijsstatuut liggen deze percentages op 2,88% in 2009 en 3,05% in 2011. Ook
al is dit aandeel moeilijk te vergelijken met de afbakening van de Gentenaars als
rekruteringspopulatie, toch kan ingeschat worden dat dit aandeel in het personeelsbestand nog
gevoelig moet verhogen.
Een analyse van het sollicitantenbestand leert wel dat 13% van de personen die in dit bestand
beschreven zijn, van allochtone afkomst zijn, wat op zich kan te maken hebben met de wijkbeurzen
die de Stad organiseerde in 2010 en 2011 maar wat tegelijk geen garantie biedt op eenzelfde
verhouding qua doorstroming naar een job.
Personen met een arbeidshandicap
In de nieuwe rechtspositieregeling die op 1 januari 2009 inging wordt op basis van een ruime
definitie34 bepaald dat 2 % van het personeelsbestand uit personen met een arbeidshandicap moet
32
33
Bronnen: Stad Gent, Departement Human Resources
Hou wel rekening met het feit dat de toegang tot het openbaar ambt voor niet-Belgen en niet-EU-onderdanen op een
aantal vlakken sterk wordt beperkt, ook in de nieuwe rechtspositieregeling voor het personeel van de Stad: voor een
statutaire betrekking wordt minstens een EU-nationaliteit gevraagd en voor alle veiligheidsfuncties geldt zelfs de
verplichting van de Belgische nationaliteit.
34
Volgens de definitie in de Rechtspositieregeling dienen personen met een arbeidshandicap aan één van de volgende
voorwaarden te voldoen:
1° ze zijn ingeschreven bij het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap, voorheen het Vlaams Fonds voor de
Sociale Integratie van Personen met een Handicap;
2° ze zijn erkend door de Vlaamse Dienst voor Arbeidsbemiddeling en Beroepsopleiding als personen met een handicap;
3° ze komen in aanmerking voor een inkomensvervangende tegemoetkoming of voor een integratietegemoetkoming, die
verstrekt wordt aan personen met een handicap op basis van de wet van 27 februari 1987 houdende tegemoetkomingen
aan personen met een handicap;
4° ze zijn in het bezit van een attest dat uitgereikt is door de algemene directie Personen met een Handicap van de Federale
Overheidsdienst Sociale Zekerheid voor het verstrekken van sociale en fiscale voordelen;
5° ze zijn het slachtoffer van een arbeidsongeval of van een beroepsziekte en ze kunnen een bewijs voorleggen van een
blijvende arbeidsongeschiktheid van ten minste 66% uitgereikt door het Vlaams Fonds voor Arbeidsongevallen, door het
Fonds voor Beroepsziekten of door de Administratieve Gezondheidsdienst of zijn rechtsopvolger in het kader van de wet
253
bestaan. Louter op basis van het erkenningsnummer van het Vlaams Agentschap voor Personen met
een Handicap bevatte het personeelsbestand van de Stad Gent op 1 januari 2007 1,24 % personen
met een handicap. De meeste organisaties hebben het moeilijk om de verplichte 2 % te behalen. In
2010 werd in de Stad Gent gestart met een vrijwillige registratie (volgens definitie RPR). En in 2011
werden voor het eerst cijfers gepubliceerd over het aantal arbeidshandicapte medewerkers bij de
Stad, hun percentage bedraagt 3,7%, wat 1,7% hoger ligt dan het door de Vlaamse overheid
verplichte quotum. Er is nog geen goede spreiding over de niveaus. Voor het personeel met
onderwijsstatuut zijn er op dit moment geen cijfers bekend.
Man-vrouw verhouding
De man-vrouwverhouding aan de Stad is 53% vrouwen en 47% mannen en zit dus goed. Vergelijk je
deze verhouding met deze in de potentiële beroepsbevolking (20-64) dan is deze net omgekeerd.
Met de brandweerhervorming zal een grote groep mannen verdwijnen. Daarbovenop zullen er op
korte termijn ook meer mannen dan vrouwen uitstromen (pensioen). Beide zullen deze verhouding
doen evolueren naar een vervrouwelijking. Deze vervrouwelijking is duidelijk zichtbaar in het
personeelsbestand met onderwijsstatuut: 15% mannen in het basisonderwijs en 35,16% mannen in
het secundair onderwijs. De kans is dus reëel dat, in de toekomst, de man-vrouwverhouding geen
afspiegeling meer is van de potentiële beroepsbevolking maar omslaat naar een verregaande
vervrouwelijking.
Binnen de organisatie zijn de vrouwen ook op alle niveaus goed vertegenwoordigd, behalve op het
niveau D. Op dit niveau bevinden zich voornamelijk de zogenaamde mannelijke jobs, zoals tuinier,
plaveier en magazijnier. In het verleden kregen de vrouwen veel minder kansen om deze functies op
te nemen. Het spreekt evenwel voor zich dat de Stad Gent op dit vlak afhankelijk is van het aantal
vrouwen dat technische functies wil opnemen.
Kortgeschoolden
Met een aandeel van 38% kortgeschoolden in het personeelsbestand (zonder personeel met
onderwijsstatuut) zit de Stad Gent op het gemiddelde van de Vlaamse arbeidsmarkt. Ook hier wordt
een relatief grote uitstroom verwacht. Richtnorm kan steeds het (evoluerende) gemiddelde van de
Vlaamse arbeidsmarkt zijn.
Andere
Om discriminatie van minder zichtbare kansengroepen uit te sluiten, wordt er aan de Stad Gent
vooral gewerkt aan een open organisatiecultuur met oog voor diversiteit. Voor laaggeletterden
worden er opleidingen op maat voorzien, voor holebi’s en transseksuelen wordt er op toegezien dat
alle bepalingen in de RPR genderneutraal zijn, en voor lagere inkomens, ten slotte, worden nog extra
mogelijkheden voorzien bij de sociale dienst Sodiganda35.
5.3. Vergrijzing onder Gentse ambtenaren en de pensioneringsproblematiek
Het aandeel ouderen neemt toe bij het personeel en niet in de bevolkingssamenstelling. De 60plussers maken in 2012 6% van het personeelsbestand uit (2,4% voor personeel met
onderwijsstatuut). Vijftigers blijven de best vertegenwoordigde leeftijdsgroep, goed voor 36% in
2012 (30,62% voor personeel met onderwijsstatuut).
Door de vergrijzing van het personeelsbestand van de Stad Gent dreigt een toenemende vraag naar
individuele begeleiding (fysieke overbelasting en psychische werkdruk). Door de nieuwe pensioenwet
van 3 juli 1967 betreffende de preventie van of de schadevergoeding voor arbeidsongevallen, voor ongevallen op de weg
naar en van het werk en voor beroepsziekten in de overheidssector;
6° ze hebben hun hoogste getuigschrift of diploma behaald in het buitengewoon secundair onderwijs.
35
Sinds 1973 – SODIGANDA vzw - de Sociale Dienst van het personeel van de Stad Gent).
254
moeten medewerkers ook langer werken, wat impact kan hebben op de aanwezigheidscijfers. Door
maatschappelijke
en
organisatorische
ontwikkelingen
hebben
generaties
andere
loopbaanverwachtingen, belangen, competenties, enzovoort. Bovendien kunnen er andere
opvattingen bestaan over de gewenste organisatiecultuur of manier van werken.
Een financieel direct effect van deze vergrijzingsproblematiek zijn de stijgende lasten voor de
pensioenen voor het eigen personeel.
Op 1 januari 2012 trad de nieuwe wetgeving36 rond de financiering van de pensioenen van statutaire
medewerkers in provinciale en plaatselijke besturen in werking. Deze nieuwe wet voorziet dat een
bestuur een basisbijdrage moet betalen (in functie van de statutaire loonmassa) maar ook een
responsabiliseringsbijdrage, als de basisbijdragen die het bestuur betaalt niet volstaan om de
pensioenlast van de gepensioneerde ambtenaren te betalen. Bovendien moet er vanaf 2017 een
bijkomende regularisatiebijdrage betaald worden wanneer iemand vast benoemd wordt na meer dan
vijf jaar contractueel in dienst.
De hoge extra lasten voor pensioenen worden momenteel opgevangen via het pensioenfonds.
Waakzaamheid is geboden in de volgende jaren om er voor te zorgen dat het pensioenfonds
voldoende middelen bevat om alle verplichtingen na te komen.
De stad heeft in 2012 (met terugwerkende kracht vanaf 2010) ook beslist om voor de contractuele
personeelsleden een aanvullend pensioen te voorzien. Hierbij wordt relatief bescheiden gestart met
een bijdrage van 1% op de brutolonen volgens een vaste bijdragensysteem aangevuld met een extra
pensioen op basis van het aantal jaren dienst dat personeelsleden hadden begin 2010. In functie
van beleidskeuzes en als hiervoor budgettaire ruimte is, kan de bijdrage voor deze pensioenen in de
volgende jaren nog worden verhoogd.
Hierbij kan vermeld worden dat in een gezamenlijk memorandum de Stad Gent, samen met een
aantal andere steden, een aantal gemeenschappelijke knelpunten van de RPR aankaart bij de hogere
overheid.37 Eén rechtspositie voor alle medewerkers zou de geschetste pensioneringsproblematiek
vereenvoudigen.
5.4. Besparing en het effect op het personeelsbestand
De financiële en economische crisis noopt het stadsbestuur tot besparen, wat zijn weerslag heeft op
het personeelsbestand – iets meer dan de helft van de stedelijke uitgaven gaat immers naar
personeelskosten. De harde aanpak is vermeden door het niet automatisch vervangen van
ambtenaren die met pensioen gingen, personen die loopbaanonderbreking namen, en medewerkers
die moederschapsrust hadden. Daarnaast zijn de meeste nieuwe personeelsplaatsen ook ‘vertraagd’
ingevuld en een aantal kortlopende contracten werden niet verlengd. Met een maximaal ingevulde
36
1° wet is deze van 24 oktober waarbij de basisbijdrage 5 jaar vastligt, aangevuld met regularisering en
responsabiliseringsbijdrage.
2° wet is deze van 28 december 2011 met een verhoging van de minimum leeftijd en loopbaanvoorwaarden vervroegde
rustpensioen
37
In het memorandum worden de volgende zaken aangekaart.
1) Het bestaan van verschillende tewerkstellingsvormen op één werkvloer verhinderen dat alle energie naar een
resultaatsgericht HR-beleid gaat, teveel energie gaat naar het verzachten, verpakken en neutraliseren van
ongewenste neveneffecten van de verschillende statuten.
2) We streven op termijn naar één rechtspositie voor alle medewerkers waarin de knelpunten m.b.t. ontslag, tucht,
pensioen, vakantie en ziekte worden weggewerkt. Die zou vertrekken van de contractuele rechtspositieregeling
37
aangevuld met bijkomende sociale bescherming, in het bijzonder voor pensioen (tweede pensioenpijler) en
ziekte- en invaliditeit (aanvullende ziekteverzekering)
3) Ondertussen wordt gevraagd om een aantal tussentijdse stappen te zetten.
255
mobiele ploeg voor generieke functies en de verkorte procedure voor specifieke functies, moet
uitzendarbeid (snel, maar duurder) tot een absoluut minimum worden beperkt.
Toch kan er over de jaren vastgesteld worden dat Stad Gent, uitgaande van het aantal voltijds
equivalent tewerkgestelde plaatsen of VTE, zijn personeelsbestand zag toenemen van 4224 in 2007
naar 4393 in 2011 (exclusief personeel met onderwijsstatuut die in deze cijfers niet zijn opgenomen –
de budgettaire weerslag op de stadsbegroting is beperkt omdat het grootste deel van deze
personeelsleden rechtstreeks betaald wordt door de Vlaamse overheid. Het personeelsbestand
bedroeg in 2011 1976 VTE).
5.5. Over de concurrentiepositie als werkgever
Algemeen, in Vlaanderen wordt voorspeld dat het potentieel arbeidsaanbod tussen 2010 en 2040 zal
dalen, als gevolg van een kleinere instroom en een verhoogde uitstroom. In 2008 waren er voor het
eerst minder jongeren die instromen dan ouderen die uitstromen op de
arbeidsmarkt.(expertisecentrum Leeftijd&Werk, 2008) Als de Stad zich in een steeds krapper en
competitiever wordende arbeidsmarkt als een aantrekkelijke werkgever wil blijven profileren, zal ze
zowel verstandige als creatieve keuzes moeten maken.
De arbeidsmarktparadox (het tegelijk aanwezig zijn in Gent van veel werklozen en veel oningevulde
vacatures) gaat in se over aantallen en niet over profielen.
Voor de Stad als werkgever is het niet altijd evident om de vacatures ingevuld te krijgen, en dit op 2
niveaus.
Wat hooggeschoolden betreft, wordt vaak een specifieke specialisatie en expertise verwacht.
Dergelijke profielen zijn schaars en in concurrentie met andere werkgevers ervaart de stad een
handicap op vlak van compensation & benefits. Het startloon is wel conform de markt, maar andere
werkgevers kunnen dit vrij snel en veel hoger laten oplopen.
Ook op het niveau van laaggeschoolden heeft de stad moeite om de nodige medewerkers aan te
trekken. Dat heeft te maken met de verwachtingen over directe inzetbaarheid van de nieuwelingen.
Uitdaging hier zou kunnen zijn om het personeelsbeleid dat nu vanuit competentiemanagement
gevoerd wordt (selecties op basis van competenties, scholing en ervaring) te laten evolueren richting
talentmanagement (het selecteren van kandidaten op attitude en leerpotentieel). In de ‘war for
talent’ is het van belang op maat te rekruteren en selecteren. Ook hier is het effect van de
economische crisis voelbaar en vooral in 2010, in die zin dat er minder rekruteringsinspanningen
moesten geleverd worden om een instroom aan kandidaten te genereren. In 2011 was duidelijk dat
de arbeidsmarkt een heropleving kende met beduidend meer wervingsinvesteringen.
Voor een aantal profielen blijft de ‘war for talent’ een continue realiteit. Het gaat in dit geval
hoofdzakelijk om hogere technische, financiële en leidinggevende profielen. Het is dan ook belangrijk
om enerzijds Stad Gent te positioneren als een sterk merk op de arbeidsmarkt en tegelijk op maat te
rekruteren. Ook met de vergrijzing en het pensioneren van het aandeel oudere werknemers, zal deze
‘war for talent’ zich mogelijks verscherpen. Verder, indien de toekomst effectief zou zorgen voor een
doorgedreven vervrouwelijking van het personeel (supra), dan kan er uitdaging zitten in hernieuwde
aandacht voor de man-vrouwverhoudingen in het personeelsbestand.
In 2009 realiseerde Stad Gent een vooruitstrevend e-recruitmentproject, waarbij de sollicitant
maximaal zijn eigen dossier beheert, men vanop afstand wordt geholpen door een medewerker van
de dienst.
De Stad tracht ook in te spelen op de behoefte naar work/life balans, onder meer door het
pilootproject “Het nieuwe werken” : op de weg naar het tijd-, plaats- en device-onafhankelijk
werken.
256
6. Besluit
De geschetste veranderende maatschappelijke en (inter)bestuurlijke realiteit noopt lokale besturen
tot continue aanpassing. Aanpassen impliceert uiteraard keuzes maken over de richting waarin en de
manier waarop de aanpassing moet gebeuren. Deze keuzes zullen hun neerslag vinden in het nieuw
strategisch meerjarenplan voor de periode 2014-2019.
Het uiteindelijk doel van deze aanpassing is het verder evolueren in de richting van een efficiënte
stadsorganisatie die, in samenwerking met bewoners, organisaties en instellingen in Gent (en
daarbuiten), een hoge effectiviteit nastreeft ten behoeve van de inwoners van de stad.
257
Bijlage A – Gemeenteraad als hoeksteen
Deze interne omgevingsanalyse werd ook gelezen en becommentarieerd door twee externe
deskundigen. Herwig Reynaert38 en Bram Opsomer39 raakten onder meer dit onderwerp aan als
waardevolle uitbreiding.
De decreetgever heeft met de goedkeuring van het gemeentedecreet de bedoeling gehad om de
beleidsbepalende rol van de gemeenteraad te versterken. Ook het decreet betreffende de
intergemeentelijke samenwerking heeft dit voor ogen. En deze doelstelling werd ook nog eens
herbevestigd in het Witboek Interne Staatshervorming.
Verschillende instrumenten zijn daarvoor in het leven geroepen, maar uit gedeeltelijk onderzoek
door onder andere het Steunpunt Bestuurlijke Organisatie Vlaanderen (SBOV) en het Centrum voor
Lokale Politiek (UGent) blijkt dat ze niet steeds het verhoopte effect hebben, waardoor
gemeenteraden het moeilijk hebben om aan de nieuwe verwachtingen te voldoen (strategische
sturing op hoofdlijnen, monitoring, evaluatie en burgerparticipatie).40
Deze vaststelling is volgens de Vlaamse Adviesraad voor Bestuurszaken problematisch41. De taken
van de gemeenten en vooral de steden worden complexer, maar de hoeksteen van dit bestuur heeft
het steeds moeilijker om te volgen.
VLABEST formuleerde een aantal denkpistes om hier verder werk van te maken. Het gaat om een
ruime maatschappelijke verantwoordelijkheid, die verder gaat dan louter de verantwoordelijkheid
van de stad zelf. Er zijn evenwel een aantal aangrijpingspunten voor een stadsbestuur:
- Er is algemene consensus dat het statuut van het gemeenteraadslid (inclusief vorming en
ondersteuning) aan een grondige herwaardering toe is. Alleen op die manier kan van
gemeenteraadsleden verwacht worden dat zij voldoende gewapend zijn om een tegengewicht te
bieden voor het college, de ambtenarij en de steeds mondiger wordende burgers, zonder dat zij
daarom beroepspolitici hoeven te worden. VLABEST vraagt daarbij specifieke aandacht voor de
gemeenteraadsvoorzitter.
- Andere punten waarbij het Vlaams Gewest een inspirerende rol kan opnemen, zijn de doordachte
rekrutering door de politieke partijen van kandidaat-gemeenteraadsleden (nieuwe uitdagingen
vergen andere capaciteiten) en het reduceren van de partijpolitisering en de fractiediscipline. Punten
waar meer initiatieven kunnen genomen worden betreffen het verscherpen van de kerntaken van de
gemeenteraden en het ondersteunen van de professionele manier waarop de gemeenteraden die
taken als collectief orgaan kunnen uitoefenen.
38
Herwig Reynaert is decaan Politieke en Sociale Wetenschappen, UGent – Centrum voor Lokale Politiek.
Bram Opsomer is secretaris van VLABEST en formuleerde insteken bij de conceptnota ‘Interne Omgevingsanalyse’ ten
persoonlijke titel.
40
Enkele publicaties:
Olislagers, E., Ackaert, J., De Rynck, F., Reynaert, H., i.s.m. Steyvers, K. & Wayenberg, E. (2009), "Percepties van
burgemeesters, schepenen, raadsleden, secretarissen en ontvangers over het gemeentedecreet vergeleken",
Hasselt, Gent: SBOV. 172 p.
Verhelst, T., Steyvers, K. en Reynaert, H., (2010), “Hoeksteen of brokstuk van de lokale democratie? Belgische
raadsleden over hun rol, visie en gedrag”. In: In: H.Reynaert, K. Steyvers, T. Verhelst (eds.), De gemeente- en
provincieraad: meer dan ritueel mopperen en legitimeren? Brugge, Vanden Broele, 2010, 161p.
Suykens, M., (2010), “De rol van de gemeenteraadsvoorzitter: een versterking van de gemeenteraad”. In:
H.Reynaert, K. Steyvers, T. Verhelst (eds.), De gemeente- en provincieraad: meer dan ritueel mopperen en
legitimeren? Brugge, Vanden Broele, 2010, 161p.
Dezeure, K. & De Rynck, F., (2010). To be or not to be? De rol van raadsleden in participatieve processen. In: Van
de Putte, D. (Red.). Kus een Politicus. Hoe je als burger tot het beleid bijdraagt. Tielt: LannooCampus. De Wakkere
Burger.
Verhoest, K., De Meu, R., (2008), "Bestuurskundige evaluatie van het decreet intergemeentelijke samenwerking",
Leuven: SBOV. 98p
41
Bron: http://www.vlabest.be/advies/aantal-gemeenteraadszittingen
39
258
- Er moet kunnen nagedacht worden over nieuwe methodieken bij het hanteren van de plannings- en
rapporteringsdocumenten die op de gemeenteraad besproken worden, zodat politieke afweging
over strategisch belangrijke agendapunten mogelijk wordt.
- De gemeenteraden moeten actiever hun representatieve rol opnemen. Het gemeentedecreet legt
deze rol expliciet op aan de gemeenteraad. Denkpistes zijn hier het betrekken van de adviesraden bij
de werking van de gemeenteraad, het houden en voorzitten van hoorzittingen, gesprekken voeren
met lokale comités en bewonersbijeenkomsten, het organiseren van trefmomenten in de wijken en
buurten, …
- Er moeten maatregelen worden genomen zodat de gemeenteraad de gehele periferie van de
gemeente op bevattelijke en geconsolideerde manier in ogenschouw kan nemen.
- Daarnaast moet ook het mandaat van de gedelegeerd bestuurder/voorzitter/afgevaardigde van de
gemeenteraad een betere omkadering krijgen zodat inhoudelijk debat over de aansturing mogelijk
wordt.
Herwig Reynaert expliciteert en stelt dat voor middelgrote steden zoals Gent het nodig is dat:
1. het statuut van het gemeenteraadslid verandert en professionaliseert (qua financiële
vergoeding en vrijgestelde tijd).
Het is een goede zaak dat het statuut van de leden van het college van burgemeester en
schepenen de voorbije jaren serieus verbeterde. Het probleem echter is dat dit veel minder
het geval was voor de gemeenteraadsleden. Daardoor is de kloof tussen het college en de
gemeenteraad er in ieder geval niet kleiner op geworden. Naar inhoudelijke haalbaarheid toe
voor raadsleden lijkt een opwaardering van hun statuut onontbeerlijk. Voor de grotere
steden moet men overwegen of een halftijdse wedde geen optie is.
2. de gemeenteraadsvoorzitter omkaderd wordt met een ‘bureau’ dat op de hoofdlijnen een
dossiervoorbereider/-beheerder is en waar het overzicht wordt bewaard.
Eventueel kan hierbij gedacht worden aan het Nederlandse model, waarbij in de context van
de dualisering, de functie van raadsgriffier in het leven werd geroepen. Deze persoon staat
'de raad en de door de raad ingestelde commissies’ bij de uitoefening van hun taak terzijde.
3. politieke partijen ook hun verantwoordelijkheid opnemen.
Enerzijds lijkt het logisch dat er een zekere partijtucht heerst. Anderzijds moeten politieke
partijen voldoende openheid aan de dag leggen opdat het voor kwaliteitsvolle mensen nog
aantrekkelijk blijft om zich voor een mandaat als gemeenteraadslid beschikbaar te stellen.
Als gemeenteraadsleden uit de meerderheid zich moeten beperken tot het ritueel
legitimeren en gemeenteraadsleden uit de oppositie tot het ritueel mopperen, moeten
politieke partijen niet verbaasd zijn dat het moeilijker wordt om valabele mensen op de lijst
te krijgen.
Deze “aangrijpingspunten” duiden nog vooral de grote lijnen aan, zonder een klaar antwoord te
hebben op de vraag “Hoe wordt concreet een herwaardering van de gemeenteraad verwezenlijkt?”.
259
Referenties:
Binnenband. (2010). Beleids- en Beheerscyclus - Het agentschap ondersteunt de
besturen bij implementatie nieuwe regelgeving. Binnenband, 69(oktober
2010), p.8-11.
Binnenband. (2011). Beleidsbrief 2011-2012 Binnenlands Bestuur. Binnenband,
december(75), 3-5.
Boucké, T., Willemsen, I., & Verstraete, V. (2012). City Networking in the EU:
exchanging best practices and beyond. The case of Ghent. Paper
presented at the The Political Studies Association Conference, Belfast, 36/4/2012.
Bral, Luk, Jacques, Annelies, Schelfaut, Hilde, Stuyck, Karen, & Vanderhasselt,
Ann. (2011). Stadsmonitor 2011 - Een monitor voor leefbare en duurzame
Vlaamse steden: Agentschap voor Binnenlands Bestuur.
Cabus, P., De Rynck, F., Voets, J., Verhetsel, A., Ackaert, J., & Miermans, W.
(2009). Een sterke stad en een sterke stadsregio. Verslag en
aanbevelingen op basis van stadsregionale gesprekken. Kernbevindingen,
overwegingskader en aanbevelingen.
De Rynck, F. (2012). 10 jaar witboek - het Vlaams stedenbeleid: retrospectie,
introspectie - prospectie. Paper presented at the ViA-rondetafel, Brussel.
Dexia. (2010). Wat is de impact van de vergrijzing op de lokale besturen ?
Europese Unie. (2011). Steden van Morgen. Uitdagingen, visies, werkwijzen.
expertisecentrum Leeftijd&Werk. (2008). Evolutie bevolking op arbeidsleeftijd,
Vlaanderen.
Luyten, S., & Van Hecke, E. (2007). De Belgische Stadsgewesten 2001.
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. (2003). De eeuw van de stad - Over
stadsrepublieken en rastersteden Witboek. Boudry, L., Cabus, P., Corijn,
E., De Rynck, F., Kesteloot, C., Loeckx, A.,.
Oosterlynck, S. (2012). Naar een sensitieve stad - De stad als bron van sociale
innovatie. Paper presented at the ViArondetafels, Brussel.
Reynaert, H., Steyvers, K., & Van Bever, E. (2009). Inleiding. Van Dorpsstraat
tot Straatsburg - Europeanisering van de lokale besturen. In H. Reynaert,
K. Steyvers & E. Van Bever (Eds.), Van Dorpsstraat tot Straatsburg Europeanisering van de lokale besturen.
SARiV-VLABEST. (2012). De Europeanisering van de Vlaamse, provinciale en
lokale bestuursniveaus - opzet studiereeks Meerlagige Bestuurscontext.
SBOV. (2007-2011). Lokaal Beleid in netwerksturing: de invloed van netwerking
op lokaal beleid, politiek en management.
Stad Gent. (2003). Ruimtelijk Structuurplan Gent (pp. 344). Gent: Dienst
Stedenbouw en Ruimtelijke Planning.
Stad Gent. (2008). Beleidsnota Noord-Zuid Samenwerking 2008-2013. Gent
solidair met de wereld. 34 acties voor een solidair Gent zonder grenzen.
Stad Gent. (2010a). Vergelijkende studie stadsrekeningen centrumsteden 2010.
Stad Gent. (2010b). Visitatie Stedenfonds - Themastuk Strategische Organisatie.
Stad Gent. (2011a). Stad Gent: het taken- en efficiëntiedebat als bewuste keuze
van zowel beleid als administratie als waarborg voor kwaliteitsvolle
dienstverlening.
Stad Gent. (2011b). Werken aan de toekomst - Gent en de subsidies van de
Europese, federale en Vlaamse Overheden.
Stad Gent. (2012a). Nota thema AGM Eurocities 2013 in Gent.
260
Stad Gent. (2012b). Nota: Geïntegreerde beleidsplanning / BBC-werkgroep
methodologie begrippenkader.
Stad Gent. (2012c). Synthesenota Traject Nieuwe Legislatuur - Boek 1.
UGent (Masterproef). (2011). Project Stad Gent en Sociale Media.
Van Bever, E., Reynaert, H., & Steyvers, K. (2009). Van dorpsstraat tot
Straatsburg en terug. Conclusies en onderzoeksagenda. In H. Reynaert, K.
Steyvers & E. Van Bever (Eds.), Van Dorpsstraat tot Straatsburg Europeanisering van de lokale besturen.
Van der Haegen, H., & Pattyn, M. (1979). De Belgische Stadsgewesten.
Statistische en Econometrische Studieën, Nationaal Instituut voor de
Statistiek, Brussel, (59)( ).
van der Lans, J. (2012). Een nieuw samenspel tussen burgers en beleid. Lokaal
Trefdageditie, april 2012, VVSG.
Vermeersch, T., Wayenberg, E., De Rynck, F., Reynaert, H., Steyvers, K., &
Ackaert, J. (2009). Empirische onderbouw van de centrumfuncties in
stadsregio's - Onderzoek naar aspecten van stadsregionale verevening.
Rapport fase 1.: SBOV - Steunpunt Bestuurlijke Organisatie Vlaanderen.
Vlaams Parlement. (2011). Beleidsbrief Binnenlands Bestuur - Beleidsprioriteiten
2011-2012.
Vlaamse Adviesraad voor Bestuurszaken - VLABEST. (2012). Uitvoering
Planlastendecreet.
Vlaamse Gemeenschap. (2012). Regioscreening - Bestuurlijke Regionale
Samenwerking in Vlaanderen - Inventarisatie en Analyse.
Vlaamse Overheid - Agentschap voor Binnenlands Bestuur. (2011). Zaaien op
Beton / en 106 andere recepten voor de Stad. 10 jaar Stedenfonds in
Vlaanderen.
Vlaamse Overheid. (2011a). Gent. Bewuste en Leergierige Stad. Rapport van de
Visitatiecommissie Stedenfonds 2011.
Vlaamse Overheid. (2011b). Syntheserapport Visitaties Stedenfonds 2011 - Over
het Stedenfonds en het Samenspel tussen de Vlaamse Overheid en haar
Centrumsteden. In I. C. Thuisindestad.be (Ed.).
Vlaamse Overheid. (2012). Groenboek Ruimte - Vlaanderen in 2050:
mensenmaat in een metropool ? Beleidsplan Ruimte Vlaanderen.
Vlaamse Regering. (2011). Witboek Interne Staatshervorming.
261
262
Gent groeit
Meer Gentenaars
Sinds 1999 (tot 2011) tekent Gent voor 10% meer Gentenaren. Prognoses voorspellen een verdere
groei van 15% tegen 2018. Gent heeft een jonge bevolking: meer twintigers en dertigers én meer
jonge kinderen dan in Vlaanderen. Gent verjongt ook en vooral door de geboortes: zo stijgt sinds
1999 het aantal 0-jarigen met 38% - ook deze groei zal zich doorzetten. Uiteraard werkt dit
fenomeen door in deze en de volgende jaren, voor de kinderen op kleuter- en basisschoolleeftijd.
Gentse 65-plussers nemen in aantallen evengoed toe. In aandeel is er, in tegenstelling tot
Vlaanderen, geen toename van de oudere bevolking: vergrijzing in Gent wordt verwacht vanaf 2017.
Gent verkleurt ook naar een meer diverse etnisch-culturele samenstelling: de afgelopen 10 jaar
(2001-2011) is hun aandeel toegenomen van 12% naar 18,8%. De grootste groep is nog steeds van
Turkse origine, gecombineerd met een hoog aantal aankomsten van nieuwe EU-burgers de laatste
jaren, vooral van Bulgaarse en Slovaakse origine.
Gent is niet van de Gentenaars alleen.
Omdat niet elke werkende Gentenaar ook in Gent werkt en Gent niet-Gentenaars tewerkstelt is er
veel pendelverkeer. Gent heeft een hoge inkomende pendel (ca. 94.000 in 2009) en een lage
uitgaande pendel (ca. 39.000 in 2009). Die stroom aan extra mensen die dagelijks in Gent zijn, is het
gevolg van de stedelijke centrumfunctie ‘werk’. Ook voor onderwijs speelt deze centrumfunctie
duidelijk: voor elke 100 Gentse jongere op scholierenleeftijd, komen er 63 jongeren van buiten Gent
schoollopen in een Gentse secundaire school (2010-2011). Tel daarbij goed 67.000 studenten (20102011) en een groeiende stroom aan toeristen – goed voor 850.000 overnachtingen in 2011 – en je
kan concluderen dat Gent niet aan de Gentenaars alleen is. Cultuur is ook zo’n aantrekkingspool voor
Gent: podiumvoorstellingen in een cultuurgrootstad (Gent, Antwerpen en Brussel) rekruteren
publiek uit een bredere regio in vergelijking met de voorstellingen in overige gemeenten. Gent heeft
evengoed een centrumfunctie op het vlak van sociale huisvesting: een spreidingsindex
stad/randgemeenten geeft aan dat het aandeel sociale huurwoningen in de stad drie maal zo hoog is
als in de stadsrand (2004-2010).
Gents imago-onderzoek bevestigt dat niet alleen Gentenaars van Gent houden: vanuit een compactzijn en een door bedrijven en niet-Gentenaars zo gepercipieerde veelzijdigheid worden ‘kennis en
innovatie’, ‘(de sfeer van het) stedelijke wonen’ en ‘cultuur’ als grote Gentse imago-facetten-métgroeimarge naar voor geschoven.
Terwijl de stadsgrenzen zich niet verleggen…
Stadsvlucht
Typisch aan een studentenstad is de hoge instroom van twintigers: verhuismobiliteit in Gent ligt bij
hen het hoogst. Twintigers bevinden zich in een levensfase waar zich een aantal belangrijke
gebeurtenissen voordoen: het ouderlijke huis verlaten om alleen te gaan wonen, ze hebben studies
beëindigd en zijn aan hun eerste baan toe, ze trouwen of gaan samenwonen. De vaststelling dat niet
alle jonge gezinnen (dertigers al dan niet met jonge kinderen) in Gent blijven is verbonden met een
andere levensfase: als de gezinssituatie verandert (gezinsuitbreiding / echtscheiding), veranderen
ook de woonwensen en de woonbehoeften. Omdat tegelijk de jongegezinnenindex jaar na jaar stijgt,
die aangeeft dat Gent aantrekkelijker is voor jonge gezinnen dan Vlaanderen, kan de conclusie niet
anders zijn dat Gent deels gezinnen kan houden en deels voor een groep mensen/gezinnen als een
transitzone fungeert. Bovendien ‘verliest’ Gent hoofdzakelijk jonge gezinnen (dertigers al dan niet
met kinderen) aan de omringende gemeenten. De vraag is of, in het licht van een ruimtelijke
verstedelijking voorbij de administratieve stadsgrenzen, verhuizen naar de omringende gemeenten
als een zuivere ‘stadsvlucht’ mag worden beschouwd. Door de demografische groei en een aanbod
aan woningen dat niet even snel groeit lijkt het evengoed alsof de ‘vlucht’ het verruimen van het
‘stadsgebied’ is.
263
Woonvoorzieningen en -infrastructuur
Een aantal algemeen omschreven onomkeerbare ontwikkelingen komen samen in de stad. Meer
mensen gecombineerd met de wisselwerking wonen, werken, recreëren en mobiliteit hebben een
grote impact op de ruimte. Verstedelijking stopt niet aan de stadsgrenzen. Er beweegt meer op
dezelfde ruimte.
Wonen – Als oudste industriestad kent Gent een oud woningbestand met een relatief lage kwaliteit
in de 19de eeuwse gordel. Positief is dan weer dat de beduidend kleinere schaalgrootte van Gent (in
vergelijking met Antwerpen en Brussel) ervoor zorgt dat effecten van één of enkele projecten sterker
voelbaar zijn op de woonmarkt. Het spel van vraag (toenemend aantal gezinnen) en aanbod
(toename van het aantal woningen) eindigt voor de periode 2002-2010 in 9673 gezinnen en 8500
bijkomende vergunde woningen.
Al is de sociale woningbouw het best uitgebouwd in Gent (en Antwerpen), zowel naar aandeel als
naar beschikbare woningen per 100 huishoudens, toch kampt de sector met diverse knelpunten zoals
de trage doorlooptijd van projecten en een aanzienlijk verouderd patrimonium. Ondanks het aanbod
is de vraag nog groter. Eind 2011 waren er 7892 dossiers van kandidaat-huurders.
Zowel de toenemende woningdichtheid (verappartementisering neemt stelselmatig toe) als de
toenemende bevolkingsdichtheid zijn indicaties van het intenser gebruik van de ruimte. Kenmerkend
voor Gent is ook dat naar schatting 2800 eengezinswoningen door studenten worden ingenomen.
Uit de bevolkingsanalyse bij de Gentse woonstudie blijkt dat er in de periode 2007-2017 circa 6.600
tot 8.500 bijkomende woningen moeten gerealiseerd worden in Gent. De druk op de ruimte vanuit
wonen blijft.
Mobiliteit – ‘Gent groeit’ wijst ook op een aanzienlijke toename van het verplaatsingsgedrag en
verplaatsingen die nog steeds het meest met de auto worden gemaakt. Ondanks het lagere autobezit
in het centrum, zijn er net daar en in de 19de eeuwse gordel klachten over moeilijke parkeersituaties
voor bewoners. De draagkracht van de infrastructuur wordt op meerdere plaatsen overschreden wat
leidt tot verkeersonveiligheid en –leefbaarheid. Van alle Vlaamse centrumsteden kent Gent samen
met Kortrijk en Hasselt het hoogste aandeel verkeersslachtoffers. De kwaliteit van voet-, fietspaden
en rijwegen is niet optimaal en vraagt een inhaalbeweging. De allure van Gent als fietsstad is
voornamelijk te danken aan de studenten en de pendelaars. De Gentenaar zelf daarentegen, neemt
gemiddeld niet meer dan andere vergelijkbare steden de fiets om zich te verplaatsen.
Het openbaar vervoer in Gent beschikt over een uitgebreid netwerk en zorgt voor een sterke
gebiedsdekking. Er blijven problemen op vlak van doorstroming en beschikbaarheid: er ontbreken
een aantal essentiële schakels in het openbaarvervoersnetwerk, alsook een volwaardige P+Rinfrastructuur.
Basisvoorzieningen / de wijken - Wonen in Gent impliceert naast beschikbare huisvesting en
verkeersleefbaarheid ook voldoende basisvoorzieningen. Zonder in te gaan op wat de juiste
samenstelling van deze basisvoorzieningen dan wel is, kunnen er voor een aantal voorzieningen
duidelijke cijfers voorgelegd worden die ook de druk op woonvoorzieningen schetsen.
Zo nam voorschoolse kinderopvang uitbreiding van 3186 plaatsen in 2006 naar 4331 plaatsen in
2011. En hoewel in de dekkingsgraad vooruitgang is geboekt van 38% naar 45% (Europese
minimumnorm is 33%), toch kan er niet tegemoet gekomen worden aan een kinderopvangvraag die
op Vlaams niveau als 62% wordt ingeschat. De minimumnorm wordt niet in elke wijk gehaald.
Ook in het Gentse kleuter- en basisonderwijs is er een capaciteitsprobleem. In schooljaar 2012-2013
is er, door de vele inspanningen, voor elk kind dat instapt in een instapklas of in de eerste kleuterklas
plaats, vooral door de gemaakte inspanningen in die kleuterklassen. Voor de 2e en de 3e kleuterklas
zijn de klassen duidelijk overbevolkt, nog zonder de doorstroming van die kleine kleuters naar de
hogere kleuterklassen. Op wijkniveau is dit opnieuw een ander verhaal: voor sommige wijken is er
voor alle kleuterklassen een duidelijk nijpend tekort aan capaciteit. Omdat de volumegrootte van
264
deze instroom zal aanhouden de volgende jaren en omdat kleuters groot worden zal de nood ook in
het basisonderwijs groter worden dan het aanbod.
Recreatieve groene ruimte in termen van wijkparken heeft door een kwalitatieve impuls en de
nieuwe parken sinds 1999 een stap vooruit gezet. Analyse brengt echter ook in kaart in welke wijken
de nood aan extra woon- en wijkgroen het grootst is (binnenstad/kernstad). De daar bestaande
parken zitten qua potentieel gebruik aan hun limiet: de oppervlakte van het groen is te klein voor het
aantal mensen dat er een beroep op kan doen.
Gelijklopend, de keuze voor aanvullende kleinschalige sportinfrastructuur in de wijken toont een
absoluut tekort in de 19de eeuwse gordel. De bezetting van de grote sport- en zwemaccommodaties
blijft zeer hoog; niet alle aanvragen kunnen worden ingevuld.
Geografisch gezien is de huisarts voor de Gentenaar voldoende bereikbaar: 93% woont op minder
dan 1 km wandelafstand van een huisartsenpraktijk. Het huidige aanbod van artsen, groepspraktijken
en wijkgezondheidscentra voldoet momenteel enkel in theorie. Specifiek in bepaalde wijken met
meer precaire groepen stellen zich problemen. In het licht van de vergrijzing en de
pensioneringsgolf die zich ook bij de artsen laat voelen, is het tekort in de nabije toekomst prangend.
Van een andere aard, maar tekenend is de vaststelling dat de opgehaalde tonnages
zwerfvuil/sluikstorten van alle centrumsteden het hoogst is in Gent, met de opvallende stijging de
laatste jaren.
Vele functies in de stad.
Ongetwijfeld zijn er een aantal functies te benoemen in de stad. Naast wonen en enkele
(woon)voorzieningen wordt werk als eerste naar voor geschoven. De aanwezigheid van een breed
draagvlak aan werkenden/ middenklasse is noodzakelijk om een stedelijk weefsel sterk te houden;
werk trekt immers zowel kansrijken als kansarmen aan.
Onder de Vlaamse centrumsteden valt het economisch gewicht van Antwerpen en Gent op: samen
zijn ze goed voor bijna een zesde van alle jobs in het Vlaamse Gewest. De economische structuur in
Gent wordt sterk bepaald door de Haven van Gent: in vergelijking met andere steden heeft Gent
relatief weinig commerciële diensten waarvan een niet onbelangrijk deel gericht is op industrie.
Omwille van globalisering van de economie en steeds toenemende turbulentie van de economische
omgeving is een duurzame ontwikkeling in de eerste plaats afhankelijk van een voortdurende
transformatie van het economische weefsel. Dure woorden die zeggen dat ondernemerschap en
innovatie belangrijke hefbomen zijn om de stedelijke functie ‘werk’ te versterken. Met het oog op
werkgelegenheidsgroei is het van belang dat ondernemers doorgroeien als werkgevers.
Ondernemerschap in Gent is een verbeterpunt: Gentse ondernemingsratio’s stijgen bijvoorbeeld
minder snel dan het Vlaamse gemiddelde. Voor innovatiekracht zijn er indicaties die aangeven dat
Gent een stad is met veel innovatieve bedrijven. Algemeen valt er ook een jobgroei te noteren voor
Gent, zij het dat de groei van de bevolking op beroepsactieve leeftijd de laatste jaren groter was,
zodat de jobratio minder stijgt dan het Vlaams gemiddelde.
Na wonen en werken is er ‘recreëren’ dat vele ladingen dekt: vrije tijd, sport, cultuur, toerisme,
shopping,… . Niet iedereen zal in Gent blijven wonen indien er enkel te wonen valt. Niet iedereen zal
in Gent (komen) wonen indien er enkel te werken valt. De derde functie is deze van de infrastructuur
en het aanbod, zowel op wijkniveau, als op stadsniveau. Ruimte is daarbij een vereiste om die
‘leef’mogelijk in een stad te installeren, zowel in termen van infrastructuur als van open ruimte.
Vanuit ruimtelijk perspectief hebben de stad en groen elkaar nodig: groen brengt rust, is
klimaatregulerend, dempt lawaai, kan luchtvervuiling bestrijden, draagt bij tot een aangename
leefomgeving, tot het welbevinden en dus de gezondheid van de Gentenaar, en wint dus aan belang
naarmate de stad groeit en compacter wordt. De oppervlakte aan natuur en bos is in Gent echter
sinds 1999 gedaald ondanks de decretale omkadering en de geëngageerde planningscontext. Omdat
de helft van de Gentse bossen, parken en tuinen niet in een groen bestemmingsgebied liggen, is
bovendien een juridisch beschermend kader nodig.
Vanuit de aanbodzijde, is er het groot en diverse culturele landschap : zo is Gent koploper als het
gaat over cultuurevenementen, dat wordt weerspiegeld in tevredenheid onder de Gentenaars.
265
Wat doet dat met de ruimte ? Slim verdichten en durven ruimer ‘doen’.
Gent kent een vaststaande ruimtelijke hoofdstructuur : een uitgestrekt stadslandschap dat via een
losse bebouwing in de rand overgaat naar meer open gebied met de riviervalleien en het
straatdorpenlandschap in het noorden en een havenlandschap. Vaststaand zijn ook de steenwegen,
de snelwegen, de waterwegen, de spoorwegen.
En daar wriemelen duizenden mensen, en steeds meer mensen, die er willen wonen, schoollopen,
werken, (vrije tijd) besteden, leven. Alles moet compacter. Met ‘verdichten’ wordt het proces van
‘dichter bij elkaar’ geschetst, met tussenruimte voor groen en natuur. ‘Slim verdichten’ is dan
verdichten waar het evenwicht tussen economische, socio-culturele en ecologische aspecten
centraal staat, met respect voor de draagkracht van de ruimte. Dit duurzaam verdichtingsprincipe
moet worden ingezet op niveau van de stadvernieuwingsprojecten, maar evengoed op het niveau
van de stadsontwikkeling als geheel. De combinatie van deze functies en het compacter worden
vraagt ook om multifunctionaliteit van gebouwen en plaatsen. Daartussen loopt de toegenomen
pendel-, woon- en vrijwillige mobiliteit die als een vlot geleidingssysteem moet fungeren in die
compacte stad.
Naast slim verdichten binnen de stadsgrenzen, laat het ruimtelijk perspectief zien dat voor de steden
de bestuurlijke grens weinig ruimtelijke logica vertoont. Standaard kunnen voor een stadsregio de
stad, de agglomeratie, de banlieue en de forensenwoonzone worden onderscheiden. Voor Gent is
deze ruimtelijke indeling als volgt samengesteld (2007). De Gentse agglomeratie, als het stedelijk
gebied en dus de aaneenschakeling van Gent met een aantal gemeenten, gaat uit van de vaststelling
dat de inwoners wonen, werken, winkelen en recreëren in verschillende delen van die agglomeratie
en zich in hun dagelijks leefpatroon veelvuldig binnen de agglomeratie verplaatsen. De Gentse
agglomeratie is Gent met De Pinte, Merelbeke en Sint-Martens-Latem. Tot de Gentse banlieue, die
gaat van buitenwijken tot voorsteden, horen Destelbergen, Evergem, Gavere, Lochristi, Lovendegem,
Melle, Nazareth, Nevele, Wachtebeke en Zelzate. De forenzenwoonzone, het gebied rond de Gentse
banlieue waar een deel van de werkende bevolking in Gent werkt, omvat Aalter, Assenede, Deinze,
Eeklo, Kaprijke, Laarne, Moerbeke, Oosterzele, Sint-Laureins, Waarschoot, Wetteren, Zingem en
Zomergem.
Ook het toekomstig Vlaams beleidsplan Ruimte houdt rekening met ruimtelijke groei en gaat voor de
steden uit van een stadsregionale werkelijkheid. Bestuurlijk impliceert dit dat (structurele)
interstedelijke samenwerking en lokale netwerken noodzakelijk worden.
… staat de wereld op de stoep.
Het mondiale thema ‘klimaat’ vraagt ook antwoorden op het lokale niveau. Zo stellen de uitputting
van fossiele brandstoffen en de klimaatverandering uitdagingen ook in Gent voor bedrijven,
woningen en vervoer in termen van een streven naar klimaatneutraliteit en de keuze voor
hernieuwbare energie. De beperking van CO2-uitstoot is hier de leidraad en is voor het Gents
grondgebied in kaart gebracht met metingen in 2007 en 2009. De ijzer- en staalindustrie zijn goed
voor 63% van de CO2-uitstoot in 2009; bedrijven voor 14.5% en de energie-productie voor 6.4%.
huishoudens nemen de vierde plaats met 6%. Wijzigingen tussen 2007 en 2009 geven vooral aan dat
een versnelling nodig is in het reduceren van CO2-emissies, gegeven de gemaakte Europese
doelstellingen.
De kredietcrisis, gevolgd door de eurocrisis, is een ander mondiaal gegeven dat lokaal doorwerkt, ook
voor de Gentse economie, dat met onder meer de havenbedrijven internationaal opereert.
Beide ‘wereldwijdse’ omgevingsfactoren kloppen aan de deur van de steden.
266
Mensen doen groeien
Achter dé Gentenaar, dé wijken, dé studenten, dé werklozen, dé allochtonen, dé pendelaar of dé
burger schuilen individuen. Ook hier, zonder in te gaan op de componenten van ‘individuele
leefsituatie’, kunnen enkele thema’s in feiten op een rij worden gezet.
De verschillen tussen individuen spelen ook en zijn duidelijker in de stad, wat diversiteit tot een
stedelijk kenmerk maakt. Verschillen, het niet-gelijk zijn, schuift ook in Gent verschillende soorten
ongelijkheid naar voor. De achtergrond van de financieel-economische crisis met verstrekkende maar
tegelijk (deels) onduidelijke maatschappelijke gevolgen scherpt vermoedelijk enkele van deze,
onderling verweven, ongelijkheden aan. Eén of meerdere ongelijkheden die alle naar dezelfde foute
kant doorslaan kunnen dan leiden tot armoede - nog zo’n stedelijke realiteit.
In wat volgt worden ongelijkheden beschreven in termen van groepen van mensen: het blijft
uiteraard gaan over kenmerken van mensen die kunnen leiden tot problematische individuele
leefsituaties.
Man/vrouw, Jong/oud, alleenstaand of niet, allochtoon of niet
Verschillen in demografische kenmerken worden gelinkt aan andere ongelijkheden.
Alleenstaanden, alleenstaande ouders, etnisch-culturele minderheden en ouderen kennen een
verhoogd armoederisico en zijn bevolkingsgroepen die, in vergelijking met Vlaanderen, sterker
aanwezig zijn in Gent (behalve ouderen).
Algemeen, vanuit Vlaamse of Belgische cijfers wordt besloten dat ongelijkheid tussen allochtonen en
autochtonen bestaat op het vlak van onderwijs (in Vlaanderen het grootst dan waar ook in de
westerse wereld), werk, wonen en gezondheid.
Onderwijsongelijkheid
Algemeen in Vlaanderen zetten sociale verschillen zich door tijdens de schoolloopbaan. 15% van de
kinderen die in Gent worden geboren doen dat in een kansarm gezin (2009). Gecombineerd met een
demografische verjonging, doet dit de aantallen kansarme kinderen aan de schoolpoort toenemen.
Spijbelgedrag in het Gents voltijds onderwijs neemt in alle onderwijsvormen toe en is het grootst in
het BSO. Schoolse vertraging in Gentse scholen is hoog, al van in het vijfde leerjaar heeft ruim een
kwart reeds vertraging opgelopen. Geschat wordt dat één op zeven van de Gentse jongeren de
schoolbanken verlaat zonder een diploma secundair onderwijs op zak. Een diploma is nog steeds het
toegangskaartje tot de diplomagerichte Vlaamse arbeidsmarkt.
Inkomensongelijkheid
Gent kent een hoge werkloosheidsgraad, ook al verkleint het verschil met Vlaanderen de laatste tien
jaar. Zorgwekkend zijn de dalende werkzaamheidsgraad en de dalende activiteitsgraad, dat zoveel
wil zeggen als dat de groep niet-werkenden en niet-werkzoekenden (15-64-jarigen)
verhoudingsgewijs groter wordt. Inactiviteit (en werkloosheid) impliceert een verhoogde kans op
armoede en sociale uitsluiting. Werk, werkloosheid, sociale bijstand, leefloon en levensminimum,
kennen ook in Gent een ongelijke verdeling, gelinkt aan demografische kenmerken of
opleidingsniveau.
Gezondheidsongelijkheid
Levensverwachting, gezondheid, leefstijl en toegankelijkheid van zorg verbeteren of verhogen
doorgaans naarmate men een hoger opleidingsniveau of inkomen heeft. In Gent ervaren ouderen,
lagere inkomensgroepen en werklozen vaker gezondheidsproblemen.
Een hoger diploma, inkomen en het hebben van een vaste job gaan samen met een hoger
welbevinden.
Opmerkelijk is dat, ongeacht socio-demografische variabelen, een goede gezondheid (zowel fysisch
als psychisch) samengaat met een algemeen positieve inschatting van leefbaarheid in de buurt en
267
omgekeerd. Een individuele gezondheidssituatie alleen kleurt met andere woorden de perceptie op
straat, buurt, wijk, stad.
Ongelijkheid huurders-eigenaars
België noteert een grote kloof tussen het armoederisico van huurders en eigenaars: voor de
huurders bedraagt dit risico 28%, voor de eigenaars 10%. Gent kent een relatief grote huurmarkt
(47% van de totale Gentse woonmarkt).
Qua betaalbaarheid van wonen wordt vastgesteld dat een stijging van de prijzen (2000-2010) een
Vlaams fenomeen is dat tegelijk erg uitgesproken is in Gent. Gent maakte op dat vlak een
inhaalbeweging door wat maakt dat de problematiek van onbetaalbaar wonen scherper dan in vele
andere steden wordt aangevoeld. Opmerkelijk is dat de prijsstijging zich het sterkst voordoet in de
lagere prijscategorieën van woningen.
Ongelijkheden vertalen zich geografisch
Eerder is aangehaald hoe de verstedelijking ruimtelijk niet stopt aan de stadsgrenzen, met een
combinatie van een uitwaartse beweging en een inwaartse verdichting. Dit neemt niet weg dat er
binnen Gent verschillen zijn die zich uiten op buurtniveau. Zo zijn eerder geschetste ongelijkheden
ongelijk verdeeld over de straten en buurten van Gent. Verschillen in bebouwingsgraad,
bevolkingskenmerken, inkomensstatistieken of werkloosheidsdruk geven ook aan wijken specifieke
kenmerken. Een aantal wijken in Gent vertoont een accumulatie van problematieken. De 19 de
eeuwse gordelwijken zijn dicht bevolkte en dicht bebouwde wijken waar relatief veel Etnischculturele Minderheden leven en waar het inkomen lager ligt dan het mediane inkomen voor Gent.
‘Gent rand’ bestaat uit de zogenaamde deelgemeenten, die allen gekenmerkt worden door minder
dichte bebouwing, die minder dens bevolkt zijn, waar relatief weinig etnisch-culturele minderheden
wonen en er een hoger mediaan inkomen is.
Op zoek naar aanknopingspunten om mensen te doen groeien.
Dergelijke vormen van ongelijkheid vragen om een bepaald niveau van herverdeling en sociale
bescherming, tot op afgesproken hoogte geregeld door de welvaartstaat. Anders dan de bovenlokale
niveaus zijn mensen op het lokale niveau veel meer voelbaar. Zo combineert ‘de stad’ het genereren
van welvaart via de centrumfunctie voor werk en economie met concentraties van maatschappelijke
kwetsbaarheid, slechts straten van elkaar verwijderd. De uitdaging voor de stad ligt ook in het
faciliteren van individuele sociale vooruitgang, ‘sociale stijging’, omdat leefbaarheid en veiligheid in
de stad vertrekt van (concentraties van) individuele leefsituaties. Aanknopingspunten op het lokale
niveau kunnen te vinden zijn in sociale innovatie in/en sociaal beleid bijvoorbeeld richting
kinderopvang, spijbelaars, ongekwalificeerde uitstromers, maatschappelijke activering en
(buurt)integratie in het algemeen, gelinkt aan betaalbaar wonen, en gezondheidszorg, met oog voor
focus op specifieke wijken, die gezien worden als transitzones waar sociale stijging mogelijk is,
veeleer dan als probleemwijken. Een verregaande verbinding tussen sociaal en economisch beleid is
een uitdaging op dit vlak.
268
Lijm gezocht om mensen te verbinden
Sociaal kapitaal en sociale cohesie zijn gelijkgezind in hun complexiteit en hun moeilijk-meetbaar-zijn.
Vast staat dat deze begrippen gehanteerd worden als het gaat over de zachte structuren die nodig
zijn, bovenop een optimale individuele leefsituatie en bovenop een goed uitgeruste buurt qua
voorzieningen. Het gaat om sociale infrastructuur die mensen verbindt met elkaar. De vraag is hoe de
lijm is samengesteld, hoe en wanneer je ze hanteert voor een optimaal ‘kleef’effect en hoe de
bindingskracht verslapt en weer sterker wordt, ervan uitgaand dat enige maakbaarheid mogelijk is.
Theorievorming hierover geeft aan dat de invulling van deze zachte structuur zich vooral (of eerst) in
de steden (en deels?) aan het transformeren is. Zo wordt aangegeven dat ‘gedeelde normen en
waarden’ niet meer dé basis voor sociale cohesie uitmaken, aangestuurd door een algemene
individualiseringtendens, maar in de steden evengoed door de groeiende (etnische) diversiteit én
toenemende sociale onrechtvaardigheid
Sociale cohesie verdwijnt niet (al blijft het moeilijk te becijferen), wel lijkt het alsof het ‘wij’-denken
in de steden als het ware moet heruitgevonden worden. Vertaald naar Gent, en de eerder geschetste
tweedeling ‘19de eeuwse gordel’ en ‘Gent Rand’ indachtig, zal deze nieuwe lijm in eerste instantie
nodig zijn waar diversiteit groter is (19de eeuwse gordelwijken). De nieuwe basis hiervoor zou kunnen
gevonden worden in ‘plaats’: mensen hoeven niets gemeenschappelijks meer te hebben om een
gemeenschappelijk project of om solidariteit te ontwikkelen, behalve de plaats waar ze wonen of die
ze gebruiken. ‘Plaats’ is de plek waar ‘ontmoeten’ gebeurt, op de werkplek, aan de schoolpoort, op
straat, … .
Tegelijk en algemeen voor Gent is er de tendens, gehaald uit de Gentse cultuurparticipatie en
sportparticipatie, waar gesproken wordt over ‘nieuwsoortige initiatieven’ die buiten clubverband
worden georganiseerd en zich daarom niet in de reguliere participatiecijfers laten vatten. Er is ook
een toenemende tendens aan buurtinitiatieven in het algemeen en er is in Gent geen sprake van een
verminderde (vrijwillige) inzet van Gentenaars in de buurt, eerder van een verschuiving van het soort
inzet: mensen spelen in op projecten van kortstondige aard (afgebakend in de tijd) en naar inhoud is
gericht op de directe leefomgeving. Onderzoek in Vlaanderen bevestigt deze tendens: er is minder en
minder behoefte aan de grote verhalen.
Positief is dat er op buurtniveau groeimarge is in Gent: Gentenaars geven zelf aan dat ze meer
behoefte hebben aan contact met de buren. Meer nog, er is een basisperceptie van veiligheid in Gent
dat werkt als een fundament waarop noties van vertrouwen zich kunnen enten: algemeen
percipiëren de inwoners Gent als een veilige stad (ook al tonen de cijfers zeker geen dalende trend in
bijvoorbeeld slachtofferschap).
Groeien en verbinden
Het is hier dat de ‘groei van de stad’ met het slim verdichten en de multifunctionaliteit van
gebouwen, samenkomt met de ‘plaats’ die mensen kan binden als ‘lijm’ om de zachte sociale
verbindingsstructuur (opnieuw) vorm te doen krijgen. Indien het werkt om druppelsgewijs maar
doordacht kleine maar sterke sociale structuren in een buurt te installeren, kunnen deze, samen met
de basisvoorzieningen in de wijk hefboom zijn om sociale mobiliteit van een grotere groep mensen
mogelijk te maken. Voorbij dit micro-niveau speelt zich richting macroniveau de urbanisatie af
voorbij de stadsgrenzen, en ook de economische conjuncturele schommelingen en de onzekere
impact daarvan, de niet steeds te voorspellen intra-Europese migratiestromen en de mondiale roep
naar klimaatneutraliteit.
269
“ ’t Stad Gent” in Gent
Te midden deze evoluties laveert de organisatie ‘Stad Gent’, met de intenties van het goede
huisvaderschap. Als lokaal bestuur wordt de organisatie geconfronteerd met een interbestuurlijke
complexiteit, gecombineerd met een zich wijzigende bestuurlijke context en hiermee gepaard
gaande veranderende verwachtingen vanuit andere (hogere) bestuursniveaus. Vanuit Vlaanderen
(o.m. interne staatshervorming, Planlastendecreet, Gemeentedecreet, hervorming van het
Gemeentefonds), vanuit het federale niveau (zesde staatshervorming), vanuit Europa
(partnerschappen en netwerken, maar ook Europese besluitvorming), maar evengoed vanuit het
middenveld (actorrol en/of regie-rol) wordt gereikt naar het lokale niveau om te implementeren,
coördineren, regisseren én ageren. Tegelijk geeft wat voorafging aan dat er kapstokken nodig zijn om
vat te krijgen op de mismatch tussen bestuurlijke en maatschappelijke schalen.
Meer nog dan andere bestuurlijke lagen werkt het stedelijk niveau op een directe(re) manier met en
voor mensen: een perspectief dat niet uit het oog mag worden verloren door al te zeer gericht te zijn
op de interne organisatie. De Gentenaar verwacht een toegankelijke en efficiënte overheid en wil
desgewenst zelf het kanaal kunnen kiezen om met de stad te communiceren, op momenten die hem
passen. Voor de Stad Gent als organisatie betekent informeren en participeren, in een zich
wijzigende en digitaliserende omgeving, daarom blijvend experimenteren.
Niet alleen de interbestuurlijke complexiteit en de nabijheid van het bestuur vormen uitdagingen. De
financiële crisis heeft de voorbije jaren de financiële omgeving grondig door elkaar geschud. Lokale
overheden hebben geen of een beperkte impact op een aantal risico’s aan ontvangstenzijde. De
geplande structurele wijzigingen aan de verdelingscriteria van het Gemeentefonds (goed voor 37%
van de ontvangsten van de Stad Gent) brengen risico’s met zich mee. Daarnaast kan een
demografische vergrijzing leiden tot een daling van de inkomsten via de aanvullende
personenbelasting (APB). Ook de uitwerking van het Vlinderakkoord kan invloed hebben op de
hoogte van de belastingontvangsten via de APB.
Momenteel kent de Stad Gent nog een gezonde schuldpositie maar er speelt ook een confrontatie
met stijgende leninglasten. Ook de inflatie heeft aanzienlijke gevolgen voor de uitgaven, met name
door de stijging van de personeelslasten. De mate waarin en de manier waarop de regierol zal
worden opgenomen zal ook cruciaal zijn voor het bewaren van het financiële evenwicht.
De evoluties in het werknemersbestand (vergrijzing) zullen niet alleen een financiële impact hebben
(pensioenlasten), maar genereren voor de Stad Gent uitdagingen op vlak van personeelsbeleid, zoals
bijvoorbeeld toenemende individuele begeleiding. Verder stelt zich de vraag hoe de Stad als
werkgever de diversiteit in de samenleving beter kan weerspiegelen in haar werknemersbestand en
hoe de Stad een aantrekkelijke werkgever kan zijn in een concurrentiële arbeidsmarkt, met de
verwachting indachtig dat het potentieel arbeidsaanbod in de toekomst zal dalen.
Kortom, de hierboven geschetste evoluties creëren vraagstukken die de lokale overheid verplicht tot
een gedegen strategische meerjarenplanning en opvolging met duidelijke prioriteiten en keuzes. Het
Gemeentedecreet en meer bepaald het Ministerieel Besluit over de Beleids- en Beheerscyclus (‘BBC’)
voor Gemeenten, Provincies en OCMW’s (met een implementatie in 2014) scheppen het kader
daartoe dat een bestuurlijke cultuurwijziging in Vlaanderen ambieert. Eerst worden
beleidsdoelstellingen bepaald en pas daarna volgt de operationele en financiële vertaling daarvan.
Strategisch is planning meer gericht op beleidsvoering over beleidsvelden en zelfs legislatuurgrenzen
heen. Financieel gaat het budgetteren van een input naar een outputsturing. Gent heeft in het
strategisch plannen een voortrekkersrol genomen door reeds in de vorige bestuursperiode via een
strategisch meerjarenplan te werken (Gent 2020). Niettemin blijft het ook voor de Stad Gent een
270
uitdaging om het sectorale denken in te ruilen voor een transversale inzet in functie van de realisatie
van stadsbrede strategische doelstellingen.
“Meer doen met minder” lijkt de samenvatting te worden voor de volgende jaren. Keuzes maken en
prioriteiten stellen zullen voorwaarden zijn. Zo zou een doorgedreven keuze voor het opnemen van
‘regie’ voor de stedelijke organisatie het volgende kunnen teweegbrengen. Regie impliceert partners
en mandaten, afspraken en trajecten in een proces van co-creatie met onder meer
burgerorganisaties, ondernemingen, middenveldorganisaties, kennisinstellingen en buurgemeenten,
waarbij gedeelde doelstellingen mensen en middelen samenbrengt om samen tien stappen verder te
zetten dan elk alleen. Op die manier zou een transparant financieel evenwicht nodig zijn met al deze
partners, zou het aantrekken van andere functieprofielen in het personeelsbestand noodzakelijk zijn
én zou een transversaal stedelijk denken geïnstalleerd kunnen worden ver voorbij de eigen stedelijke
(organisatie-)grenzen, conform de ware principes van duurzaamheid, zijnde sociaal, economisch,
ruimtelijk/ecologisch, via kennis, innovatie en creativiteit en met aandacht voor communicatie en
inspraak – of hoe een mondiaal thema zoals duurzaamheid ook bestuurlijk (en verder) vertaald zou
kunnen worden.
271