Deltadynamiek - verbinding als kracht

Deltadynamiek - verbinding als kracht
Golven van verandering
Eeuwenlang was de Rijn- en Maasdelta een natuurlijke rivierdelta met uitgestrekte zoetwatergetijdegebieden, waaruit
de Lage Landen bij de zee zijn ontstaan. De natuurlijke gesteldheid van het gebied veranderde door dijkaanleg
en cultivering door mensen. Het vruchtbare rivierslib werd duurzaam gebruikt voor inpoldering en winning van
grondstoffen. Door deze menselijke ingrepen slonk echter het zoetwatergetijdegebied dat eerder Neerlands bakermat
vormde. Voortdurende opslibbing van het rivierbed maakte aan het eind van de 19e eeuw riviernormalisatie nodig. En
nog recenter: veel slibwinning verdween bijvoorbeeld doordat steenfabrieken langs de Hollandse IJssel verdwenen,
zellingen waardeloos werden en dienden als stortplaatsen voor stedelijk en chemisch afval. Rijnbagger vervuilde. In
1971werd het getij gedempt door de sluiting van het Haringvliet en de Grevelingen.
850
1300
1476
1647
1812
Nieuwe golven dienen zich aan door veranderingen in klimaat, economie en demografie. Klimaatverandering
vraagt dat we veiligheid bieden tegen de komst van meer water uit zee en achterland, zoetwatervoorziening
veilig stellen, kansen voor natuur benutten en om voldoende waterdiepte ook bij lagere zomerafvoeren. Als
gevolg van internationale ontwikkelingen veranderen de eisen aan vestigingsmilieus van bewoners en bedrijven.
De diensteneconomie vraagt andere vestigingsmilieus dan grootschalige terreinen voor (havengerelateerde)
bedrijvigheid. Naast vergrijzing zien we de bevolking welvarender worden en het aantal alleenstaanden toenemen.
De vraag naar groene woonmilieus neemt sterk toe. De mobiliteit van personen, goederen en informatie groeit,
zeker internationaal.
Opdracht
Deze ontwikkelingen vragen om een nieuwe visie op de toekomst van de agglomeratie Rotterdam – Drechtsteden
en de Deltapoort: hoe verbinden we de actuele golven van verandering met de natuurlijke dynamiek van een
deltagebied? Onze uitwerking van de Eo Wijersprijsvraag bevat die visie, toegespitst op een selectief aantal
punten. We zetten zwaar in op de mogelijkheden van de deltadynamiek in het landschap én we willen het gebied
veel sterker laten profiteren van de ligging aan internationale verbindingen, en van de historie als culturele en
economische bakermat van Nederland. Zo creëren we een identiteit (binding) die het gevoel van het gebied
bovenbrengt.
Statenbijbel
kerkje Kijfhoek
scheepswerf
baggerschip
Uitgangspositie van de agglomeratie Rotterdam - Drechtsteden
Het gebied kent sterke internationale bedrijven, waaronder wereldspelers in waterbeheer. De regio is omringd
door nationale landschappen. De getijdenwerking houdt potentie in voor de ontwikkeling van unieke natuur. Het
gebied kent een rijke cultuurhistorie met de oudste stad van Holland en de molens van Kinderdijk, maar ook
veel industrieel erfgoed uit de negentiende en twintigste eeuw. Die cultuurhistorie vormt een ankerpunt voor
herkenbare identiteiten en genereert inkomsten uit toerisme en recreatie.
Rotterdam richt zich op als markante, eigentijdse centrumstad. Het proces van zeewaarts verplaatsen van de
havens laat gunstig gelegen buitendijkse ontwikkelingsgebieden vrijkomen.
Kinderdijk
Dordrecht Rotterdam
Hoeksche Waard
Vele nationale en internationale verbindingen doorsnijden het gebied. Deze verbindingen zorgen ook voor
milieuhinder (externe veiligheid, geluid, fijn stof), werpen barrières op en versnipperen gebieden. Hogere
inkomens zijn ondervertegenwoordigd in de regio. Er zijn wel veel hoogbetaalde arbeidsplaatsen in het gebied
maar de werknemers pendelen van elders. Zij beoordelen de leefkwaliteit als onder de maat. De hoeveelheid
toegankelijke natuur is beperkt en eenzijdig.
Uitdaging
“Deltadynamiek, verbinding als kracht”. Dit motto staat voor drie uitdagingen. Allereerst deltadynamiek.
We willen het wezen van ligging in de delta zichtbaarder maken in de wijze van omgang met landschap, natuur,
cultuur en stad zonder concessies te doen aan de waterveiligheid. Ten tweede verbinding met als uitdaging het
gebied te laten profiteren van de ligging aan (inter)nationale verbindingen en nabij nationale landschappen en
parken. De derde uitdaging is binding. Mensen binden aan het gebied door aantrekkelijke verblijfsgebieden, eigen
identiteit en cultuurhistorie. In het bijzonder willen we mensen met (in potentie) een hoog inkomen vasthouden en
van buiten aantrekken. De samenhang tussen deze drie uitdagingen geeft het gebied smoel.
We negeren andere grote uitdagingen niet. Dit geldt de lage participatiegraad, relatief hoge werkloosheid,
lage scholingsgraad en eenzijdige opbouw van de woningvoorraad. Via verbetering van de bereikbaarheid
vergroten we marktgebieden zodat mensen meer keuzemogelijkheden op de woning-, arbeids-, onderwijs- en
recreatiemarkt krijgen. Bedrijven krijgen toegang tot een groter afzetgebied en een groter reservoir aan geschikte
arbeidskrachten. Specialisatie richting de commerciële dienstverlening is van groot belang. De bestaande industrie
is mede via het Rotterdam Climate initiatief zeer energie- en milieuvriendelijk.
Een economische structuurverandering is vanuit ruimtelijke inrichting slechts te faciliteren. Onze ontwerpinzet
is sterker maken wat al sterk is: metaal, scheepsbouw, logistiek, medische zorg, architectuur & design,
deltatechnologie & duurzame ontwikkeling en cultuurhistorische trekpleisters. Campussen, zoals Rotterdam
Climate Campus, met combinaties van onderwijs, onderzoek, productie en eventueel amusement zijn mogelijk op
wervende locaties langs de rivieren.
Schaal
In de huidige netwerksamenleving zijn ontwikkelingen niet meer eenduidig aan één schaal toe te kennen. Voor
een inzichtelijke presentatie is dit lastig. Om onze visie te vertellen onderscheiden we twee niveaus, die onderling
sterk verweven zijn. Op het eerste niveau - globaal Rijnmond en Drechtsteden - is vooral de impact zichtbaar van
ontwikkelingen die van buiten op Deltapoort afkomen en van de wijze waarop Deltapoort aansluit op dit niveau (de
ruimtelijke hoofdstructuur van het gebied).
Het tweede niveau, dat we Deltapoort noemen, gaat over de vertaling van de drie uitdagingen naar de gewenste
toekomstige ontwikkeling en inrichting van dit gebied (de dagelijkse leefomgeving). We beschrijven per niveau
eerst het wat (de inhoud van ons ontwerp) vervolgens komt het hoe, waarmee en met wie ter sprake.
Agglomeratie Rotterdam - Drechtsteden: veilig en verbonden
In ons ontwerp beschouwen we het stedelijk gebied van Rotterdam, Drechtsteden en de voormalige tussengelegen
rijksbufferzone als één agglomeratie die zich ontwikkelt langs de rivieren. De verstedelijking vormt één bandstad
van Dordrecht naar Rotterdam, met een grote diversiteit aan milieus en centra. De agglomeratie is ingekapseld in
water- en groengebieden.
Deltadynamiek
Waterveiligheid stellen we voorop. Op korte termijn volstaat het wegwerken van achterstallig onderhoud
aan dijken. Op langere termijn is, afhankelijk van het tempo van de zeespiegelstijging, ophoging van de
Haringvlietsluizen en opwaardering van de Maeslantkering nodig. Voor de regulatie van het rivierwater is een
flipperkering bij Westervoort nodig. Deze leidt bij (te) veel water in de Rijn meer water naar het IJsselmeer. Bij
droogte stuurt de flipperkering op voldoende water voor de internationale scheepvaartroutes en voor het fixeren
van de zouttong in de Rijn- en Maasdelta.
De Haringvlietsluizen kunnen op een kier waardoor er meer getijdewerking in het gebied. In de Biesbosch wordt
de getijslag vergroot tot 40 cm. Het “kiermanagement” garandeert de veiligheid en zorgt dat de zout-zoet
overgang geen grenzen overschrijdt (Spui, Strompolder). Door de open Nieuwe Waterweg blijft getijdenwerking
in de Nieuwe Maas en de Noord aanwezig. Dit alles vraagt afstemming met waterveiligheid (o.a. bescherming van
Dordrecht), de scheepsvaart (o.a. havens van Moerdijk) en de zoetwatervoorziening.
Uitplaatsing van de havens richting zee geeft op termijn de mogelijkheid van herinrichting van oevers van de
Nieuwe Maas tot riviernatuur in al haar verscheidenheid van slikken tot ooibossen. Dit creëert een aantrekkelijk
verblijfsmilieu waarin de dynamiek van de delta zichtbaar is en unieke zoetwatergetijdenatuur ontstaat. Deze
gebieden vormen een dragende ecologische hoofdstructuur. Andere ecologische hoofdstructuren, zoals de natte as,
lopen zuidelijk langs het gebied (de Biesbosch).
Verbinding
De Oude Maas vormt de internationale scheepvaartroute en wordt op die kwaliteit ingericht, evenals de Nieuwe
Merwede naar Duitsland en de Dordtse Kil naar België. In de weg- en spoorverbindingen komt een sterk
onderscheid tussen de grote (inter)nationale verbindingen en de regionale verbindingen. De A4 ontwikkelt zich
stapsgewijs tot de beoogde internationale noord-zuidverbinding en haalt doorgaand verkeer uit de Deltapoort.
De A15 wordt verbreed. Hier vindt een scheiding plaats tussen (inter)nationaal verkeer met relatief weinig op- en
afritten en het regionale verkeer. Naast de HSL, met ook de directe verbinding naar Schiphol, en de Betuwelijn
krijgt Rotterdam op termijn een snelle spoorverbinding naar het oosten. Een ontwerpoptie (na 2025) is een
afzonderlijke goederenverbinding naar België eventueel in combinatie met de HSL mede ter oplossing van externe
veiligheidsproblemen.
Binding
Het gebied is omgeven door nationale landschappen en parken, die door peoplemoverpontjes en de watertaxi veel
beter vanuit het stedelijk gebied ontsloten worden. Aan de rand van het stedelijk gebied komen regionale parken
tot ontwikkeling zoals IJsselmonde. Binnen het stedelijk gebied krijgen stadsparken een impuls.
Het centrum van Rotterdam is het primaire centrum van de agglomeratie. Secundaire centra op het gebied van
diensten, winkelen en stedelijke recreatie zijn Dordrecht - Zwijndrecht (Maasterras en Dordrecht centrum) en
Zuidplein.
Het Rotterdamse havengebied schuift de komende decennia geleidelijk op richting zee (Tweede en Derde
Maasvlakte). Centraal in het stedelijk gebied komt veel transformatieruimte beschikbaar. De inzet op
herstructurering van bestaande woongebieden is hoog evenals de transformatie van oude industriegebieden in
havens en langs de rivieren tot nieuwe klimaatbestendige en multifunctionele milieus. De diversiteit in oevers
(rood en groen en verschil in type scheepvaartroute) staat garant voor een grote variatie aan wervende woon- en
werkmilieus en de creatie van herkenbare plekken waar ook internationale kenniswerkers zich thuis voelen.
Deltapoort: dynamisch en regionaal verbonden
Deltadynamiek
Natuurbouw versterkt de binding met de rivier. Het Stormpoldervloedbos krijgt langs de Nieuwe Maas en de Noord
navolging. De vloedbossen van Stormpolder, de Zaag en de buitengronden van Huys ten Donk, ontwikkelen zich
als de kern van “ De Hollandse Poort”, complementair aan de Gelderse Poort, het grote complex riviernatuur aan
de oostkant van onze Rijn. Tot de Hollandse Poort behoren ook de Gorzen, de Crezeepolder en de Sofiapolder.
De getijdenwerking is hier relatief groot met een getijslag van ca. 1.5 meer. Deze internationaal zeldzame
zoetwatergetijdengebieden vragen om een passende inrichting bijvoorbeeld met spiraalgetijdegeulen om de opwas
te vertragen. Passend beheer is vereist met waar nodig terugzetten van successie. Weggegraven sediment is te
gebruiken voor deltadijken en klimaatbestendige woon- en werkgebieden. Bij de riviereilanden Brienenoord, Zaag
en Sofiapolder ontwikkelt de kleine geul zich tot natuurgeul. Ook langs de Oude Maas komt getijdennatuur terug
zonder de scheepvaart te belemmeren.
getijdegeul
spindotter vloedbos
Verbinding
Aangezien de verstedelijking zich sterk op de rivier richt, is de afstand tot het dragende regionale openbaar
vervoer (de Stedenbaan) in Deltapoort te groot. Nieuwe verbindingen zijn nodig. Dat kan door Super openbaar
vervoer naar de mensen te brengen. Er komt een systeem met vrije busbanen waar kleine superbussen,
ontwikkelt aan de TU Delft, de diensten verzorgen. We bieden een nieuwe parallelle ontsluitingsstructuur met
directe en snelle aansluitingen op Randstadrail en NS. Op termijn is dit systeem uit te bouwen met tangentiële
verbindingen zodat via een rasterachtige structuur de (gespreide) attractiepunten snel bereikbaar zijn en
waardoor mede de agglomeratie als één stad kan functioneren. Aanvullend hierop werken de waterbus en de
peoplemoverpontjes. Deze pontjes zijn belangrijk voor de (fiets)ontsluiting van grote groene gebieden als de
Hoeksche Waard en de Krimpenerwaard. De nieuwe generatie supersnelle waterbussen kennen ook een toeristisch
en recreatief gebruik. Rond de stations van de Stedenbaan en super(water)bushaltes vindt een intensivering van
het ruimtegebruik plaats. We verbinden Kijfhoek met de Stedenbaan door hier een station te openen. Kijfhoek
wordt een Park+R-station. Het is zowel een overstappunt van de auto op de trein als een halte, die een van de
toegangspoorten is van het nieuwe stadspark Buiten Kijf.
Voor het wegverkeer gebruiken we de grote (inter)nationale verbindingen door het gebied (A15 en A16).
Doorgaand en regionaal verkeer vormen parallelle verbindingen met voldoende capaciteit. Door deze bundeling
concentreren we de hinder en zorgen we voor betrouwbare reistijden.
Binding
De oudere werkgebieden aan de Nieuwe Maas en de Noord transformeren tot nieuwe woon- en werkgebieden met
een grote variatie aan woningen, bedrijfsgebouwen, campussen (onderwijs – onderzoek - productie) en woonwerkgebouwen. Deze milieus profiteren van de verzachting en vergroening van de oevers. Deze zijn toegankelijk
via natuurwandelpaden. Ruimte aan de rivier wordt intensiever ontwikkeld voor combinaties van wonen, werken
en voorzieningen. De aangeboden woonmilieus oefenen op hogere inkomens een aantrekkingskracht uit. In de
steden Dordrecht en Rotterdam worden naoorlogse woongebieden geherstructureerd met veel aandacht voor
sociale integratie.
Het nieuwe stadspark Buiten Kijf heeft een functie voor de agglomeratie en zorgt dat de achterkanten van
Zwijndrecht en Hendrik-Ido-Ambacht “voorkant”kwaliteit krijgen. Het park bevat aan de rand een aantal
kantoorvilla’s. Het bos in het park pakt de overlast van de A16 in. Het park is aan de noordzijde tussen Waal en
A15 via een ecologische zone, geschikt voor waterberging, verbonden met de Noord. Naast Kijfhoek-station komt
een groot openlucht evenemententerrein “Kifelands” voor onder andere popconcerten. Een ontwerpoptie voor
langere termijn, in relatie tot de ontwikkeling van het rangeerterrein, is om van het park een logistiek attractiepark
te maken.
In de Hoge Nessepolder langs de Oude Maas tussen Zwijndrecht en Heerjansdam ontwikkelen we een duur
woonmilieu gebruik makend van de getijdewerking. We verhogen dit gebied met schoon sediment uit de Rijn zodat
een hoogwaterbestendige locatie of brede “dijk” ontstaat waarin we gleuven graven en het water uit de Oude
Maas toelaten. De getijslag is hier ca. 75 cm. Karakteristieke woningen langs de Lindtsedijk krikken we op zoals
dat vroeger in deze regio ook al gebeurde. We voorkomen dichtslibben van de geulen door een slimme inrichting
(spiraalgetijdegeulen en slibopvangputten nabij de monding van de geul). In dit gebied komt een villamilieu dat
uniek is in Nederland en concurreert met Wassenaar, Bloemendaal en ’t Gooi. Het betreft grote kavels (1.000
tot 4.000m² en uitschieters tot 10.000m²) met ruime villa’s (prijsklasse > 2,0 miljoen euro) in openbaar groen
en natuur. Het gebied is openbaar toegankelijk. Een ontwerpoptie voor de langere termijn is dat dit gebied zich
ontwikkelt richting Kijfhoek of de haven van Zwijndrecht.
Hoe, waarmee en met wie
De opgave voor de Deltapoort is enorm. De Eo Wijersstichting schrijft in de toelichting op de prijsvraag “De
Deltapoort is aangewezen als nationaal herstructureringsgebied met een hoge urgentie (investeringen en
uitvoeringskracht) in het belang van de concurrentiepositie van de Zuidvleugel: verdere verrommeling moet
worden tegengegaan en de kwaliteit van de leefomgeving moet worden verbeterd”.
We hebben de inhoud van onze adaptieve ontwikkelingsvisie geschetst om deze opgave aan te pakken. Dit is ons
kompas dat flexibiliteit in tijd en ruimte biedt. Onze strategie moet, gegeven de urgentie, binnen een jaar vertaald
worden naar een structuurvisie voor de bandstad Rotterdam – Drechtsteden. De structuurvisie gaat vergezeld
van een uitvoeringsprogramma. Een voorwaarde voor succes is dat de structuurvisie op een interactieve wijze
tot stand komt en het eindresultaat brede steun geniet bij betrokken partijen zoals rijk, provincie, regiobesturen,
gemeenten, waterschappen, georganiseerd bedrijfsleven en natuurorganisaties. Besluitvorming in een nader te
bepalen geneste structuur zorgt ervoor dat nationale en regionale/lokale programma’s op elkaar afgestemd zijn.
Deze wijze van besluitvorming is ook nodig om de programma’s op beide niveaus parallel te schakelen en realisatie
van plannen te versnellen.
Voor de Agglomeratie Rotterdam - Drechtsteden zijn overheidspartijen leidend. Er komt een programmaorganisatie
voor een periode van maximaal 10 jaar met als vaste kern het rijk, de provincie, de beide regio’s en de
waterschappen. Agendaleden zijn partijen met grote belangen op het gebied van onder andere haven,
scheepvaart, natuur, milieu, economie, recreatie en toerisme. Deze nationale opgave, volgens drie adviesraden
van het Kabinet vergelijkbaar met de economische structuurversterking in Noord-Nederland en Zuid-Limburg
na de mijnsluitingen, regisseert het rijk. Het gaat vooral om investeringen in de grondlaag en de netwerklaag
zoals waterkeringen, infrastructuur en ecologische hoofdstructuur. Extra investeringen in dit gebied vanuit het
rijk zijn legitiem gezien het jarenlange gebruik van het gebied ter meerdere eer en glorie van het vaderland.
Het heeft een sterke Rotterdamse haven opgeleverd en een grote bijdrage aan de Nederlandse economie,
waarvan de agglomeratie Rotterdam – Drechtsteden slechts in beperkte mate geprofiteerd heeft en vele lasten
in de vorm van milieuhinder, barrières en versnippering te verwerken heeft. De projectmatige uitvoering van
programmaonderdelen in de vorm van projecten gebeurt in nauwe samenwerking met het bedrijfsleven.
Het programma voor de Deltapoort bestaat uit vele lokale en regionale projecten. De programmaorganisatie
bestaat in de kern uit de twee regio’s, de gemeenten, de waterschappen en vertegenwoordigers van partijen uit
de diverse transformatiegebieden. Per project worden op maat coalities van publieke en private partijen gesloten.
Investeringen in de occupatielaag staan centraal. Deze komen vooral vanuit de private sector gefaciliteerd
door de overheid met trigger money, voorfinancieringen bij de vorming van (revolving) fondsen voor lastige
herstructureringen, mogelijkheden voor ruimte voor ruimte regelingen, DBFM-constructies, accurate procedures
op het raakvlak van gebiedsontwikkeling en milieu en veel mogelijkheden voor experimenten. Experimenten
betreffen onder andere gebiedsconcessies voor private partijen en planvorming via zelforganisatie van bewoners
en bedrijven.
Kwaliteitsimpulsen in de tijd (indicatief)
2010
2050
deltadynamiek
Achterstallig onderhoud dijken ………………………………………………………………>
Vloedbossen “Hollandse Poort”……………………………………………………..………………………>
Natuurwandelpaden langs groene oevers
Versterking natte as via Biesbosch
Ecologische verbinding Hoogvliet -Zwijndrecht
Haringvlietsluizen op kier ………………………………………………………………………………Opwaardering Maeslantkering
en Haringvlietsluizen
Flipperkering Westervoort
verbinden
Tweede Maasvlakte ……………………………………..Derde Maasvlakte
A4 Midden-Delfland……….A4-zuid
Opwaardering A15
Gebruik HSL-zuid ……………………………….. HSL-oost
Nieuw Rotterdam CS
Onderzoek medegebruik HSL-zuid goederen …………………………..Goederenlijn RoBel
Realisatie Stedenbaanconcept
Verbreding A16
Opening Station Kijfhoek (Park+R)
HOV-superbussysteem Zwijdrecht/Sliedrecht – Rotterdam ……………..Uitbreiding met tangenten……………..>
Nieuwe generatie watertaxi’s
Peoplemoverpontjes
Optimaliseren vaarroute Oude Maas ……………………………………………… Downgrading Nieuwe Maas en Noord
binden
Herstructurering R’dam Zuid en Dordt west………..>
Transformatie oevers Nieuwe Maas en Noord en Stadshavens ……………………………...>
Ophoging Hoge Nessepolder ………Ontwikkeling villamilieu Hoge Nessepolder .…...Uitbreiding villamilieu
Develdelta/Zwijndrecht …>
stadspark Buiten Kijf
Evenemententerrein Kifelands ……………………………………………………………….Logistiek attractiepark Kijfhoek
Maasterras Zwijndrecht-Dordrecht