Herinneringsvervalsing

Herinneringsvervalsing
Verband tussen leeftijd en de mate van herinneringsvervalsing
Profielwerkstuk
Elise Wessels & Birte Zuidinga
SG Huizermaat
6 VWO NG/NT
december 2014
Inhoudsopgave
Voorwoord .............................................................................................................................5
Inleiding..................................................................................................................................7
Literatuuronderzoek...............................................................................................................9
1. Het geheugen .....................................................................................................................9
1.1 Opdelen van het geheugen .....................................................................................9
1.1.1 De eerste manier van opdelen ....................................................9
1.1.2 De tweede manier van opdelen ............................................... 10
1.2 Het geheugen in de hersenen .............................................................................. 13
1.3 Gevalsbeschrijvingen van patiënten .................................................................... 14
1.3.1 Henry Molaison ......................................................................... 14
1.3.2 Kent Cochrane ........................................................................... 15
1.3.3 Patiënt R.B. ................................................................................ 16
1.4 Hersengebieden .................................................................................................... 17
1.5 Geheugenprocessen ............................................................................................. 18
1.5.1 Coderen ..................................................................................... 18
1.5.2 Consolidatie ............................................................................... 20
1.5.3 Herinneren ................................................................................. 21
1.5.4 Vergeten .................................................................................... 21
1.5.5 Veranderen ................................................................................ 22
1.6 PTSS........................................................................................................................ 23
2. Herinneringsvervalsing .....................................................................................................25
2.1 Valse herinneringen .............................................................................................. 25
2.2 Onderzoek naar pseudo-herinneringen .............................................................. 26
2.2.1 Eerste onderzoek....................................................................... 26
2.2.2 Tweede onderzoek .................................................................... 27
2.2.3 Derde onderzoek ....................................................................... 28
2.2.4 Vierde onderzoek ...................................................................... 29
2.2.5 Vijfde onderzoek ....................................................................... 29
2.2.6 Zesde onderzoek ....................................................................... 30
2.3 Technieken om valse herinneringen op te wekken ............................................ 31
2.4 Fysiologische verschillen tussen echte en valse herinneringen ......................... 32
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
2
2.5 Valse herinneringen door psychotherapie .......................................................... 33
2.5.1 Droominterpretatie ................................................................... 34
2.5.2 Hypnose ..................................................................................... 34
2.5.3 Regressietherapie ...................................................................... 34
2.5.4 Groepstherapie.......................................................................... 35
2.6 Voorbeelden van mensen met het false memory syndrome ............................. 35
2.7 False memory syndrome foundation ................................................................... 37
2.8 Het politieverhoor ................................................................................................. 39
Praktisch onderzoek .............................................................................................................42
3. Eerste experimentele onderzoek ......................................................................................42
3.1 Doel ........................................................................................................................ 42
3.2 Onderzoeksvraag .................................................................................................. 42
3.3 Hypothese ............................................................................................................. 42
3.4 Onderzoeksgroepen.............................................................................................. 42
3.5 Materialen ............................................................................................................. 44
3.6 Methode ................................................................................................................ 45
3.7 Resultaten.............................................................................................................. 47
3.7.1 Reacties ...................................................................................... 49
3.8 Conclusie ............................................................................................................... 51
3.9 Discussie ................................................................................................................ 52
4. Tweede experimentele onderzoek ...................................................................................56
4.1 Doel ........................................................................................................................ 56
4.2 Onderzoeksvraag .................................................................................................. 56
4.3 Hypothese ............................................................................................................. 56
4.4 Onderzoeksgroepen.............................................................................................. 57
4.5 Materialen ............................................................................................................. 58
4.6 Methode ................................................................................................................ 58
4.7 Resultaten.............................................................................................................. 61
4.7.1 Reacties ...................................................................................... 62
4.8 Conclusie ............................................................................................................... 64
4.9 Discussie ................................................................................................................ 65
5. Vergelijking van de resultaten ..........................................................................................68
Conclusie ..............................................................................................................................71
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
3
Bijlagen.................................................................................................................................73
Bijlage 1: Voorpagina van de krant .................................................... 73
Bijlage 2: Krantenbericht uitgeschreven ........................................... 74
Bijlage 3: Vragenlijst eerste experimentele onderzoek .................... 74
Bijlage 4: Krantenartikel tweede experimentele onderzoek ............ 75
Bijlage 5: Vragenlijst tweede experimentele onderzoek .................. 75
Bronvermelding ....................................................................................................................76
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
4
Voorwoord
Het boekwerk dat u net opengeslagen heeft, is het profielwerkstuk van ons, Elise Wessels
en Birte Zuidinga. We hebben dit werkstuk gemaakt als afronding van onze VWO-opleiding
aan de SG Huizermaat in Huizen. We begonnen met dit werkstuk in juni 2014 en we hebben
het afgerond in december 2014. Eind januari 2015 zullen we tijdens de PWS-avond op
school een presentatie geven over ons werkstuk.
Het onderwerp van ons profielwerkstuk is Herinneringsvervalsing. Kort gezegd gaat dat over
herinneringen aan gebeurtenissen die niet echt hebben plaatsgevonden. We kwamen uit
bij dit onderwerp toen we op internet aan het zoeken waren naar een leuk idee voor ons
werkstuk. Het leek ons interessant om iets te onderzoeken dat met de hersenen te maken
heeft. Eerst dachten we in de richting van hersenaandoeningen, maar we wilden ook graag
een praktisch onderzoek kunnen doen. Het leek ons daarom een beter plan om een proces
van de hersenen te nemen dat bij iedereen voor kan komen en niet alleen maar bij mensen
met een bepaalde aandoening. Onze moeders werken allebei op basisscholen. We zouden
dus kunnen vragen of een aantal kinderen mee kan werken aan een onderzoekje. Na een
tijdje doorklikken bij allerlei internetpagina’s, kwamen we uiteindelijk op
herinneringsvervalsing uit. Dit onderwerp sprak ons gelijk aan. Het leek ons heel bijzonder
en interessant om andere mensen valse herinneringen te laten creëren.
We vonden het leuk om te merken dat we veel van dit onderwerp konden leren en het ook
in het dagelijks leven terug te zien. Het aanmaken van valse herinneringen is een proces in
de hersenen waar nog lang niet alles over bekend is. Het ‘geheugen’ zelf is nog niet eens
helemaal duidelijk voor wetenschappers. Er wordt wel veel onderzoek gedaan naar de
functie van de hersenen. We hebben verschillende dingen geleerd door het maken van dit
profielwerkstuk. Zo hebben we geleerd over sommige mechanismen in de hersenen en de
toepassingen en gevaren van herinneringsvervalsing. Ook hebben we geleerd hoe we
verschillende informatiebronnen kunnen gebruiken (waaronder veel onderzoeksverslagen
en boeken in het Engels). Verder hebben we veel geleerd over hoe het opzetten van een
eigen onderzoek in zijn werk gaat. Ons praktische deel bestaat namelijk uit twee
onderzoeken. Het tweede onderzoek hebben we gedaan naar aanleiding van de
tegenvallende resultaten van het eerste onderzoek.
We hebben veel goede raad en hulp gehad bij dit onderzoek, waardoor we het een stuk
beter uit konden voeren. Daarom willen we een aantal mensen bedanken. Ten eerste onze
PWS-begeleider Jeroen Wiegeraad, voor de goede begeleiding, adviezen en het
enthousiasme over ons onderzoek. Daarnaast Vittorio Busato, een psycholoog/publicist die
als een soort tweede begeleider mee heeft gedacht en waar we met al onze vragen terecht
konden. Onze wiskundedocente, Marie-Andrée Rückstühl willen we bedanken voor het
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
5
helpen bij de verwerking van onze onderzoeksresultaten. Verder onze moeders voor het
doorlezen van ons PWS en het geven van feedback. Tot slot willen we nog de onderzochte
leerlingen en de leraren bedanken voor hun tijd en bereidheid mee te werken aan ons
onderzoek.
Wat ons nu nog rest, is u veel plezier te wensen bij het lezen van ons profielwerkstuk. We
hopen dat u het, net als wij, een interessant onderwerp vindt. We hebben er met plezier
aan gewerkt en hopelijk kunnen we dit fascinerende proces in de hersenen wat meer onder
de aandacht brengen.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
6
Inleiding
Het onderwerp van ons profielwerkstuk is dus: ‘Herinneringsvervalsing’. We hebben dit
werkstuk voor de duidelijkheid opgedeeld in verschillende deelonderwerpen. Van tevoren
hebben we een hoofdvraag bedacht die we aan het eind van het werkstuk beantwoord
wilden hebben. Om deze vraag te kunnen beantwoorden en om nog dieper op de
informatie in te gaan, hebben we ook deelvragen opgesteld. Onze hoofd- en deelvragen
zijn de volgende vragen:
Wat is het verband tussen leeftijd en de mate van herinneringsvervalsing?
Hoe werkt het geheugen?
Wat zijn valse herinneringen?
Welke onderzoeken zijn er gedaan naar valse herinneringen?
Op welke manieren zijn valse herinneringen in een onderzoek op te wekken?
Wat zijn fysiologische verschillen tussen echte en valse herinneringen?
In welke opzichten en situaties zijn valse herinneringen onwenselijk?
We hebben dit profielwerkstuk in twee delen gesplitst: het literatuuronderzoek en het
praktisch onderzoek. In het literatuuronderzoek beantwoorden we onze deelvragen. We
hebben deze deelvragen niet als kopjes gebruikt, maar in de verschillende onderdelen van
het verslag worden deze vragen wel beantwoord. Het literatuuronderzoek bestaat uit twee
hoofdonderwerpen: het geheugen en herinneringsvervalsing. Bij deze onderwerpen
vertellen we aan het begin wat we te weten willen komen. Aan het eind van deze delen
geven we een korte samenvatting.
Naast ons literatuuronderzoek hebben we dus ook praktisch onderzoek gedaan. Dit hebben
we gedaan omdat we het antwoord op onze hoofdvraag niet heel expliciet konden
beantwoorden met de literatuur die we gevonden hebben. We hebben voor een goede
opzet van ons experimentele onderzoek wel de informatie uit het literatuuronderzoek
gebruikt. Uiteindelijk hebben we twee onderzoeken uitgevoerd. Het tweede onderzoek
hebben we als verbetering en aanvulling op het eerste gedaan.
Omdat we niet alle leeftijdsgroepen konden onderzoeken (om praktische redenen), hebben
we de onderzoeksvragen van onze experimentele onderzoeken iets minder breed gemaakt
dan de hoofdvraag van ons PWS. Ook hebben we in beide experimentele onderzoeken
gebruik gemaakt van specifieke manieren om herinneringsvervalsing op te wekken. Dit
hebben we ook in die onderzoeksvragen verwerkt. De resultaten van de onderzoeken
omvatten niet het hele terrein van herinneringsvervalsing, omdat valse herinneringen op
verschillende manieren opgewekt kunnen worden. Aan het eind van dit profielwerkstuk
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
7
staan antwoorden op de hoofdvraag en deelvragen, gebaseerd
onderzoeksresultaten. Verder vindt u daar de bijlagen en de bronvermelding.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
op
alle
8
Literatuuronderzoek
1. Het geheugen
Het eerste waar we het een en ander over moeten weten als we herinneringsvervalsing willen
begrijpen, zijn de hersenen. Om specifieker te zijn: het geheugen. Herinneringen worden,
naar men nu denkt, op de een of andere manier opgeslagen in de hersenen door het
geheugen. Daarom willen we u hier eerst iets over uitleggen, voordat we aan het onderdeel
herinneringsvervalsing beginnen. De vraag die we in dit onderdeel beantwoorden is: Hoe
werkt het geheugen?. We gaan uit van de informatie die tot nu toe bekend is. Er zijn veel
theorieën die nog niet onomstotelijk bewezen zijn, maar we zullen ons vooral focussen op de
gegevens waar de meeste onderzoekers het over eens zijn.
We beginnen dit onderdeel met een uitleg over de terminologie en de hersenonderdelen die
een rol spelen bij het geheugen. Daarna zullen we aan de hand van verschillende
gevalsbeschrijvingen, die gemaakt zijn over patiënten, proberen te weten te komen wáár in
de hersenen het geheugen nu eigenlijk zit. Aan het eind van dit deel komen de verschillende
fases van het maken van een herinnering aan bod. Ook geven we meer informatie over het
vergeten en veranderen van herinneringen, met in het bijzonder de nieuwe
behandeltechnieken van PTSS.
Veel bronnen gebruiken andere termen terwijl ze hetzelfde bedoelen. Veel van die termen
komen niet in het dagelijks taalgebruik voor en zullen dus bij vrij weinig mensen bekend
zijn. Daarom pluizen we eerst de terminologie van het geheugen uit. We zullen uitleggen
wat er met de verschillende soorten geheugens bedoeld wordt en deze plaatsen we in een
overzicht.
1.1 Opdelen van het geheugen
In bijna alle bronnen wordt onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten geheugens.
Er zijn grofweg twee verdelingen aan te wijzen. Ten eerste is er het onderscheid in tijd en
duur. Van kort- naar langdurend zijn er het zintuiglijk geheugen, het kortetermijngeheugen
en het langetermijngeheugen. De tweede opdeling is de opdeling met betrekking tot de
manier van onthouden. De twee manieren die onderscheiden worden, zijn het ‘bewuste’
en het ‘onbewuste’ onthouden.1
1.1.1 De eerste manier van opdelen
Zintuiglijk geheugen
Het zintuiglijk geheugen kun je zien als een soort verlengde van de zintuiglijke informatie
die continu binnenkomt. Het gaat hierbij vooral om het iconisch geheugen (gezicht) en het
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
9
echoïsch geheugen (gehoor). Een voorbeeld hiervan is een plaatje dat heel even verlicht
wordt. Na dat korte moment kun je nog even voor je zien hoe (een deel van) het plaatje er
uit zag, maar na een iets langere tijd ebt dat plaatje uit je hoofd weg. Geluid kan ook nog
even in het hoofd blijven nadat het gehoord is. Denk maar aan het luisteren naar iemand
die praat. Door het zintuiglijk geheugen blijft
het geluid langer in het hoofd ronddwalen dan
de daadwerkelijke gesproken zinnen duren.
Hierdoor kunnen de hersenen de tekst
interpreteren. Wat je vaak onthoudt (in het
korte- of langetermijngeheugen) is niet de
letterlijk gesproken tekst, maar de
interpretatie daarvan.
Figuur 1 - het iconisch geheugen
Kortetermijngeheugen
Het kortetermijngeheugen is het geheugen dat volgt op het zintuiglijk geheugen. De meeste
wetenschappers zijn het erover eens dat het kortetermijngeheugen informatie maar voor
zo’n dertig seconden kan vasthouden. Soms is dit langer, maar dan moet de persoon de
informatie actief bestuderen of
herhalen. Ook zit er een limiet aan
het aantal gegevens dat opgeslagen
kan
worden
in
het
kortetermijngeheugen. De meeste
neurowetenschappers zijn het
erover eens dat dit aantal rond de
zeven gegevens ligt.
Figuur 2 - het kortetermijngeheugen
Langetermijngeheugen
Het langetermijngeheugen daarentegen kan informatie veel langer opslaan. Ook heeft het
een veel grotere opslagcapaciteit. In het langetermijngeheugen liggen bijvoorbeeld de
herinneringen aan gebeurtenissen uit iemands verleden opgeslagen (het autobiografisch
geheugen). Dit is dan ook het geheugen waar herinneringsvervalsing kan ontstaan.1/2
1.1.2 De tweede manier van opdelen
Deze opdeling van de verschillende soorten
geheugens, namelijk het bewust en onbewust
onthouden, bevat ook het deel waar
herinneringsvervalsing voor kan komen. Dit is
namelijk het bewuste geheugen. Dit wordt in de
literatuur vaak aangeduid als het declaratief
Figuur 3 - het non-declaratief (en procedurele) geheugen
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
10
geheugen. Het onbewuste geheugen is dan het non-declaratief geheugen. Het declaratief
geheugen is het geheugen voor feiten, herinneringen en ideeën. Het non-declaratief
geheugen (ook wel het procedurele geheugen) omvat onder andere het leren van
vaardigheden. Je hoeft tijdens het fietsen waarschijnlijk niet na te denken over hoe je je
knie buigt, je voet beweegt en je evenwicht bewaart. Bij het uitoefenen van dit soort
vaardigheden hoef je je niet bewust te herinneren hoe je het hebt geleerd. Terwijl je het
aan het leren bent, ben je je hier wel bewust van. Hoe vaker je het doet en hoe beter het
gaat, hoe minder je er bewust over na hoeft te denken. De vaardigheid komt in je nondeclaratief geheugen terecht. Kort gezegd gaat het declaratief geheugen dus om wat, en
het non-declaratief geheugen om hoe.1-2
Declaratief geheugen
Binnen het declaratief geheugen is er nog een onderscheid te maken. Namelijk tussen het
semantisch geheugen en het episodisch geheugen. Het semantisch geheugen is het
geheugen voor feitelijkheden. Het is algemene informatie die je wel een keer hebt geleerd,
maar waarvan je meestal niet weet in welke situatie je dit hebt geleerd. Voorbeelden
hiervan zijn de betekenissen van woorden, namen van voorwerpen en bijvoorbeeld weten
dat Amsterdam de hoofdstad van Nederland is. Het episodisch geheugen is het
autobiografisch geheugen. Dit zijn de herinneringen die iemand heeft aan gebeurtenissen
in het eigen leven. Van deze herinneringen weet je ook de context waarin het gebeurde. Dit
is het soort geheugen waar herinneringsvervalsing in voorkomt. Het episodisch geheugen
is namelijk (net als andere soorten geheugens) niet volmaakt. Niet alles wat je je herinnert
is exact zo gebeurd.3 Dat het onderscheid tussen het semantisch geheugen en het
episodisch geheugen echt bestaat, is onder andere aangetoond in een onderzoek door
Endel Tulving (Professor psychologie aan de universiteit van Toronto) in 1989. Hij
onderzocht een man, Kent Cochrane, die bij wetenschappers beter bekend staat als patiënt
K.C. Op deze studie zullen we uitgebreid terugkomen bij het deelonderwerp over de plek
van het geheugen in de hersenen.
Non-declaratief geheugen
Het non-declaratief (dus onbewust) geheugen bestaat uit drie verschillende onderdelen.
Het geheugen voor vaardigheden (ook wel het procedureel geheugen genoemd) is een van
die onderdelen. Hieronder valt eigenlijk alles wat je na een bepaald aantal keer oefenen
steeds beter kan, zodat je het na een poosje doet zonder er al te veel bij na te denken. Ook
valt priming onder het non-declaratief geheugen. Dit is het verschijnsel dat iemand sneller
reageert op een bepaalde prikkel als hij of zij deze prikkel al eerder verwerkt heeft. Dit
gebeurt bijvoorbeeld wanneer iemand een woordenlijst krijgt met daarin het woord ‘toren’.
Als deze persoon later een woord moet aanvullen dat begint met de letters ‘TO’ is hij of zij
sneller geneigd om het aan te vullen tot ‘toren’ dan iemand die dit woord niet van te voren
gelezen heeft. Het laatste dat onderdeel uitmaakt van het non-declaratief geheugen is
conditionering. Hierbij komt het erop neer dat reflexen worden aangeleerd door herhaald
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
11
een prikkel te laten volgen op iets anders. Na een tijdje worden de reflexen die ontstaan bij
die andere gebeurtenis ook al waargenomen als alleen de prikkel wordt gegeven. Het
bekendste voorbeeld hiervan is het onderzoek van Pavlov. Toen hij herhaaldelijk een
belletje rinkelde voordat hij een hond te eten gaf, begon de hond na een tijdje bij alleen het
rinkelen ook al te kwijlen. Hij had dus een associatie gemaakt tussen twee prikkels, de bel
en het voedsel. Na een tijdje veroorzaakte de bel dus hetzelfde reflex als het zien van het
voedsel. Een voorbeeld hiervan bij de mens is het feit dat een kind dat voor het eerst een
vaccinatie krijgt bij het zien van een naald geen nare gevoelens heeft of bang wordt. Maar
bij een tweede keer zal het kind hoogstwaarschijnlijk al gaan huilen als het alleen nog maar
de naald ziet.4
Om orde te scheppen in alle terminologie over de verschillende soorten ‘geheugens’ en om
de hiervoor gebruikte vaktermen overzichtelijk weer te geven hebben we een schema
gemaakt van al deze termen (zie figuur 4). De delen van het geheugen die voor ons
onderzoek vooral interessant zijn, zijn het langetermijn-, declaratief-, en episodisch
geheugen. Deze hebben namelijk allemaal te maken met het herinneren van
gebeurtenissen uit het persoonlijke verleden. Hierin kunnen dus ook valse herinneringen
ontstaan.
Geheugen
Zintuiglijk
Kortetermijn
Langetermijn
Declaratief
(bewust)
Non-declaratief
(onbewust)
Episodisch
Semantisch
(autobiografisch)
(feitelijkheden)
Vaardigheden
Priming
Conditionering
Figuur 4 Overzicht verschillende geheugens
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
12
1.2 Het geheugen in de hersenen
De vraag, waar het geheugen precies in de hersenen zit, is een vraag die vele onderzoekers
lang heeft beziggehouden. Nog steeds is lang niet alles hierover bekend. Er zijn wel veel
aanwijzingen voor bepaalde delen van de hersenen die met het geheugen te maken moeten
hebben. Dat komt vooral door onderzoek naar mensen bij wie een deel van de hersenen
beschadigd raakte op een bepaald moment in hun leven (door bijvoorbeeld een ongeluk of
infectieziekte). Bij sommige mensen ontstond na de beschadiging een probleem met het
geheugen. Door deze mensen te onderzoeken is veel duidelijk geworden over de
verschillende soorten geheugens die bestaan en over de regio’s in de hersenen die te
maken hebben met het geheugen. De bekendste van deze gevalsbeschrijvingen is Henry
Molaison, in de literatuur veel beter bekend onder zijn initialen H.M. De eerste aanwijzingen
voor een plek van het geheugen in de hersenen werden al in 1938 gevonden door
hersenchirurg Wilder Penfield.2
Wilder Penfield
Penfield ontwikkelde een techniek om epilepsie
chirurgisch te behandelen. Tijdens de operatie,
waarbij de patiënt alleen onder lokale verdoving
gebracht werd (de hersenen zelf hebben geen
pijnreceptoren), gaf hij kleine elektrische stootjes
aan verschillende hersengebieden. De patiënt
was bij kennis en moest praten tijdens de
operatie. Als hij of zij daar moeite mee kreeg bij
het stimuleren van een bepaald gebied, wist
Penfield dat dit deel belangrijk was bij het
verwerken van taal. Dan zorgde hij ervoor dat hij
van dit gebied afbleef tijdens het snijwerk. Als de Figuur 5 - Naamgeving hersenkwabben aan de oppervlakte van de
patiënt door een prikkeling van een bepaald deel hersenen
dezelfde ervaring kreeg als wat vaak voorafging aan zijn epileptische aanvallen, wist Wilder
Penfield dat dit deel verwijderd moest worden. Het opvallende was dat het gebied waar dit
voorkwam altijd ergens in de temporale kwab (ook: slaapkwab) lag. Figuur 5 geeft een
overzicht van naamgeving van de kwabben aan de buitenkant van de hersenen. Het groene
gedeelte is hier de temporale kwab.
Soms lokte de elektrische prikkeling een hele ervaring of waarneming uit, maar dit kwam
slechts sporadisch voor. Verwijdering van dit deel van de hersenen zorgde er niet voor dat
de herinnering verdween. Het lijkt er dus op dat herinneringen niet opgeslagen liggen in
een vaste plaats in de hersenen.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
13
1.3 Gevalsbeschrijvingen van patiënten
1.3.1 Henry Molaison
Patiënt H.M. had al sinds zijn zestiende last van epileptische
aanvallen. Het werd steeds erger en medicijnen konden niets
voor hem doen. Hij moest stoppen met zijn werk toen hij
zevenentwintig was. Het leek erop dat zijn aanvallen
begonnen in de twee temporale kwabben (in beide
hersenhelften zit er één), dus een neuroloog verwijderde dit
weefsel, samen met een groot deel van de amygdala en de
hippocampus. Op deze hersenweefsels zullen we later nog
dieper ingaan.
Na herstel van de operatie leken Henry’s aanvallen minder
zwaar te zijn. Maar na dit relatief goede nieuws kwam al snel
aan het licht dat Molaison hier een grote prijs voor moest
betalen: hij bleek aan zwaar geheugenverlies te lijden. Hij Figuur 6 - Henry Molaison, vlak voor zijn operatie
kon zich bijna geen gebeurtenissen herinneren uit de tien in 1953
jaar voor de operatie. Zijn geheugen van de jaren daarvoor was nog wel intact. Dat was op
zich niet zo zeldzaam. Wat wel erg zeldzaam was, was het feit dat Henry geen nieuwe
herinneringen meer aan kon te maken. Het ging zelfs zo ver, dat als hij even afgeleid raakte
wanneer hij ergens mee bezig was, hij zich niet eens meer kon herinneren dat hij iets aan
het doen was. Op het moment dat mensen uit de kamer liepen, was hij ze vergeten. Zijn
geheugen was dus ernstig aangetast, maar hij kon nog steeds normaal een gesprek voeren
en hij had een normaal IQ (zelfs iets boven gemiddeld). Ook zijn kortetermijngeheugen
werkte nog prima. Als men hem een rij getallen gaf, kon hij ze direct daarna nog goed
herhalen. Maar wanneer er tussen het studiemoment en het herhalen een iets langere tijd
zat, was hij zelfs vergeten dat hij de getallen ooit gezien had.
Dit was voor veel onderzoekers hét bewijs voor het
bestaan van het onderscheid tussen het korte- en
langetermijngeheugen. Het eerste deed het namelijk
nog wel bij H.M., maar het declaratieve gedeelte van
het langetermijngeheugen functioneerde haast niet
meer. Het vreemde is dat het non-declaratieve
geheugen het nog wel deed. Hij kon dus nog wel
vaardigheden aanleren. Zo heeft een onderzoeker een
spiegeltest bij hem afgenomen. Het is hierbij de
bedoeling dat iemand in de spiegel naar een blad
papier kijkt en probeert een figuur te volgen door dit
met potlood over te trekken. Toen Henry dit een aantal
Figuur 7 - de spiegeltest
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
14
keer probeerde, werd hij hier steeds beter in (op een vergelijkbare manier waarop mensen
met een goed functionerend geheugen vooruit gaan in deze proef). De tweede dag wist hij
zich niets te herinneren van het oefenen met de spiegel, maar hij was er wel duidelijk beter
in dan de eerste keer dat hij de test deed.1
In interviews met Molaison komt naar voren dat hij zijn leven na de operatie toch vredig
heeft beleefd. Hij zei het gevoel te hebben telkens wakker te worden uit een droom waar
je niets meer van weet. Toch had hij wel het besef dat hij onderzocht werd en hij vond het
fijn om iets te kunnen betekenen voor andere mensen. Hij heeft wetenschappers geholpen
bij het vergaren van kennis over het geheugen. Daarmee heeft hij indirect veel mensen met
geheugenstoornissen en epilepsie kunnen helpen. Op 2 december 2008 overleed Henry
Molaison. Er was een protocol opgesteld van wat er moest gebeuren als hij zou komen te
overlijden en dat werd opgevolgd. Dit betekende dat zijn hoofd meteen bedekt werd met
ijsblokjes en daarna werden de hersenen in een hersenscanner gescand. Verder zijn de
hersenen, voor verder onderzoek, met uiterste precisie in 2401 plakjes gesneden. Hiermee
heeft H.M. erg veel bijgedragen aan de kennis in de neurowetenschap.5-6
Het was dus alleen het declaratief geheugen dat bij Henry Molaison aangetast was. En
binnen het declaratief geheugen ook nog alleen het episodisch geheugen (want zijn
algemene kennis was nog goed). De vragen waren dus nu welk van de verwijderde delen
van Henry’s hersenen ervoor zorgden dat zijn langetermijngeheugen aangetast was en wat
deze delen voor functie hebben binnen het geheugen. In ieder geval was het binnenste deel
van de temporale kwabben aan beide zijden verwijderd en daarmee ook de amygdala en
de hippocampus.
1.3.2 Kent Cochrane
Deze man staat beter bekend als patiënt K.C.
Hij is in maart 2014 overleden, op een leeftijd
van 62 jaar. Ook hij heeft veel betekend voor
de neurowetenschap. Een deel van zijn
pariëtale kwab was erg beschadigd door een
verkeersongeluk. Hij herinnerde zich hierdoor
niets meer van zijn verleden, maar zijn
algemene kennis was nog helemaal intact. Zijn
IQ was (net als bij H.M.) normaal. Hij kon nog
schaken, maar hij kon zich niet meer
herinneren ooit geschaakt te hebben. Hij kon
Figuur 8 - Kent Cochrane op 35-jarige leeftijd
ook niet zeggen van wie hij had leren schaken.
Hij gokte van zijn vader, omdat hij wist dat zijn vader ook schaakte, maar hij kon zich geen
enkele keer herinneren dat hij met zijn vader geschaakt had. Ook wist hij welke auto hij
vroeger had, hij wist zelfs het bouwjaar en het type. Hij kon zich alleen geen enkele rit
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
15
herinneren die hij gemaakt heeft in die auto.1-2 Onderzoeken naar Kent Cochrane geven
meer aanwijzingen over hoe het geheugen werkt.
Het deel dat bij K.C. beschadigd was zit in de pariëtale kwabben. Dit deel van de hersenen
wordt in verband gebracht met het verwerken van zintuiglijke prikkels. Deze kwabben (in
beide hersenhelften één) worden onderverdeeld in vier delen, die elk een eigen functie
hebben. Het laterale, het ventrale, het mediale en het anterieure deel. ∗ In het laterale deel
wordt visuele informatie over de omgeving verwerkt. Dit gebied stuurt de oogspieren aan
om de ogen naar de gewenste plekken te bewegen. In het ventrale deel komt alle informatie
binnen van de zintuigen. In het mediale deel wordt de beweging gestuurd, dus hierdoor
weet je bijvoorbeeld waar je hand naartoe moet om een bepaald voorwerp te pakken. Het
anterieure deel verwerkt vooral visuele informatie over de plek, de vorm en de grootte van
voorwerpen. Het anterieure deel stuurt ook de fijne motoriek in de handen aan.6
Uit andere onderzoeken3 is gebleken dat er meer bloed naar dit anterieure deel stroomt bij
het terughalen van episodische herinneringen. Bij het terughalen van semantische
informatie stroomt er juist meer bloed naar het posterieure deel van de pariëtale kwabben.
De heer K.C. had beschadigingen in vooral het anterieure deel. Het lijkt er dus op dat het
anterieure deel van de pariëtale kwabben noodzakelijk is voor het herinneren van
autobiografische gebeurtenissen (dus voor het declaratief geheugen) en het posterieure
deel voor het onthouden van algemene informatie, in het non-declaratief geheugen.1
1.3.3 Patiënt R.B.
De omstandigheden van deze man zijn erg bruikbaar geweest voor het onderzoek naar de
plaats van het geheugen. Over de persoon zelf is niet heel veel bekend. Zijn geval is vooral
opvallend en belangrijk omdat bij deze man alléén een deel van de hippocampus niet meer
functioneerde. De rest van zijn hersenen was nog heel. Waarschijnlijk kwam dat doordat er
zuurstofgebrek in een deel van de hippocampus was geweest tijdens een operatie tegen
zijn hartproblemen. R.B. heeft na opnames in het ziekenhuis in de korte rest van zijn leven
veel onderzoeken gehad naar zijn geheugen, maar ook naar andere persoonskenmerken als
karakter. Zijn karakter en IQ bleken (alweer, net als de voorgaande gevallen) intact. Patiënt
R.B. had last van het niet kunnen opslaan van herinneringen. Hij vroeg zijn vrouw erg vaak
dezelfde dingen, en kon zich een telefoongesprek met zijn kinderen van een dag eerder niet
meer herinneren. Er zijn veel onderzoeken geweest waarbij verschillende hersengebieden
het niet meer deden en waar geheugenverlies was, maar door de onderzoeken naar R.B. is
aan het licht gekomen dat zelfs als een klein deel van de hippocampus kapot is,
geheugenverlies kan voorkomen.7
∗
Dit zijn standaard naamgevingen in de anatomie waarmee de ligging van verschillende weefsels ten
opzichte van elkaar wordt aangeduid. Lateraal staat voor ‘aan de buitenkant’, mediaal voor ‘naar het
midden’, ventraal betekent (alleen in de menselijke hersenen) ‘aan de onderkant’ en anterieur staat voor
‘vóór een ander deel’.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
16
1.4 Hersengebieden
Deze en andere studies hebben een beeld gegeven welke delen van de hersenen
noodzakelijk zijn voor het geheugen. Het wordt verondersteld dat verschillende aspecten
van een herinnering in verschillende hersendelen worden opgeslagen. De belangrijkste
kenmerken van een herinnering zijn plaats, tijd, zintuiglijke waarneming, reactie en
(emotionele) invloed. Als je bijvoorbeeld naar een tv-programma kijkt, weet je waar je je
bevindt, weet je hoe laat het ongeveer is en weet je ongeveer de tijd van het jaar. Ook ben
je je bewust van wat je ziet en hoort, wat je doet (zitten, zappen) en hoe je je voelt. Het is
onderzocht, onder andere door Raymond Kesner1, of het klopt dat deze verschillende
kenmerken van een herinnering in verschillende delen van de hersenen worden verwerkt
en opgeslagen. Hiervoor hebben ze onderzoek gedaan bij ratten. Daarbij ging het alleen om
het kortetermijngeheugen.
Onderzoek Kesner 1993
In het onderzoek hebben ze verschillende opstellingen bedacht om te zorgen dat de ratten
zich telkens op een ander kenmerk focusten. Deze kenmerken waren het geheugen voor
ruimtelijke herkenning, reactie en voorwerp. Dit werd getest in drie experimenten met alle
drie een leerfase en een testfase. In het eerste experiment moesten de ratten onthouden
op welke locatie de beloning (voedsel) telkens lag in de leerfase. In het tweede experiment
moesten ze onthouden welke kant ze op waren gegaan in de leerfase en in het derde
moesten ze het voorwerp, dat ze hadden gebruikt in de leerfase, onthouden. In het
onderzoek werden verschillende ratten gebruikt en er werden verschillende
hersengebieden aangetast. Uit dit onderzoek bleek dat alleen ratten waarbij de
hippocampus aangetast was, significant minder goed waren in het onthouden van de
locatie. Ratten met een aangetaste staartkern (een hersenonderdeel) waren de enigen die
veel slechter waren bij het onthouden van hun eigen reactie en ratten met letsel in de
Figuur 9 - Plaats van de hippocampus en amygdala in de hersenen
extrastriate visuele cortex waren de enigen die significant slechter waren bij het onthouden
van het voorwerp. In latere onderzoeken werd ook het verband tussen de amygdala en
emotionele invloed gevonden. Dit geeft een beeld van de delen in de hersenen van ratten
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
17
die nodig zijn voor het verwerken van verschillende onderdelen van een gebeurtenis, maar
hoe het langetermijngeheugen bij mensen werkt is hiermee nog niet uitgelegd. Zie figuur 9
om een idee te krijgen van de plaatsen in de hersenen waar de hippocampus en de
amygdala zich bevinden. Het linker puntje van de cingulate cortex is de staartkern.1
Ondanks al deze onderzoeken is nog steeds niet bekend welke functies de verschillende
delen van de hersenen nu precies hebben, in relatie tot het geheugen. Wel zijn er veel
aanknopingspunten gevonden, gebieden in de hersenen die, als ze niet meer naar behoren
functioneren, het geheugen aantasten. Zo lijken (kijkend naar de gevalsbeschrijvingen) in
ieder geval de amygdala, hippocampus en het anterieure deel van de pariëtale kwabben
nodig te zijn voor het maken en kunnen terughalen van autobiografische herinneringen. Tot
nu toe is de hypothese, dat valse herinneringen in de hersenen op een vergelijkbare manier
worden behandeld als echte herinneringen. Daarom nemen we voor nu aan dat de
bovengenoemde hersengebieden ook een rol spelen bij herinneringsvervalsing.
1.5 Geheugenprocessen
De werking van het geheugen is dus nog niet helemaal bekend, maar er is wel een algemeen
aanvaarde theorie. De meeste geheugenonderzoekers zijn het erover eens dat er drie
processen zijn waardoor we informatie kunnen herinneren. In het Engels worden deze
processen encoding, consolidation en retrieval genoemd.2-8 Wij zullen hiervoor de
Nederlandse woorden coderen, consolidatie (vastzetten/opslaan) en herinneren gebruiken.
In figuur 10 zijn deze processen schematisch weergegeven. We zullen ze nu verder
toelichten.
Figuur 10 - overzicht geheugenprocessen
1.5.1 Coderen
Dit is het proces waarbij de informatie die binnenkomt vanuit de zintuigen wordt omgezet
in een vorm die opgeslagen kan worden, het wordt dus gecodeerd. Sommige onderzoekers
beweren dat er geen wezenlijk verschil is tussen het kortetermijngeheugen en het
langetermijngeheugen, maar dat de kwaliteit van de codering bepaalt hoe lang iets
opgeslagen blijft. Dus als mensen bewuster met iets bezig zijn, dan wordt dit beter
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
18
gecodeerd en blijft langer opgeslagen. Deze hypothese verklaart alleen niet de diverse
gevalsstudies zoals die van patiënt H.M. Hij had namelijk wel een kortetermijngeheugen,
maar het langetermijngeheugen was bij hem zo goed als weg. Daarom denken de meeste
neurowetenschappers dat het langetermijngeheugen en het kortetermijngeheugen twee
verschillende onderdelen zijn, die op verschillende manieren (en met andere systemen)
werken. Hier gaan wij in dit werkstuk ook van uit.
Door de steeds betere technieken om de hersenen te bekijken en metingen te doen, wordt
er ook steeds meer bekend over waar in de hersenen gecodeerd wordt. Veel van de
onderzoeken komen erop neer dat de proefpersonen een aantal plaatjes of woorden te zien
kregen waar ze opdrachten mee moesten doen. Die opdrachten gingen niet over het
onthouden van de plaatjes. Bij de foto’s moesten ze bijvoorbeeld steeds zeggen of de foto
binnen of buiten genomen was.9 Later kregen ze diezelfde foto’s en nieuwe foto’s te zien.
Sommige oude foto’s herkenden ze wel, anderen niet. Het bleek, dat wanneer bij het zien
van de foto’s de rechter prefrontale cortex en de parahippocampale cortex ∗ aan beide
kanten actief waren, de foto’s de tweede keer werden herkend. Als geen van deze twee
delen actief waren tijdens het eerste testmoment, werden de foto’s veel minder goed
herkend. Voor dezelfde test met woorden waren de benodigde gebieden juist de linker
prefrontale cortex en de linker parahippocampale cortex. Dit komt overeen met de
bevindingen dat de linker hersenhelft benodigd is voor taal en de rechter hersenhelft voor
ruimtelijk inzicht. Het lijkt er dus op dat
coderen gebeurt via de prefrontale
cortex en de parahippocampale cortex.
Als hier iets mis is, zouden
gebeurtenissen dus ook niet goed
verwerkt kunnen worden. Hierdoor zal
het geheugen minder goed zijn. In
figuur 11 is te zien dat de foto’s, die
zorgden voor een grotere intensiteit
van de signalen in de hersendelen, de
foto’s waren die het meest onthouden
werden.
Figuur 11 - resultaten van de studie met foto's
De gecodeerde informatie komt in het kortetermijngeheugen terecht. Vanuit het
kortetermijngeheugen kan het naar het werkgeheugen of het langetermijngeheugen gaan.
Wanneer het niet wordt overgebracht naar het langetermijngeheugen, gaat de informatie
waarschijnlijk verloren. Over dit standpunt is veel discussie. Vroeger dachten de meeste
onderzoekers en psychologen dat ‘alles wat we leren en meemaken’ permanent wordt
opgeslagen.2 Deze mensen zijn vaak van mening dat sommige details van gebeurtenissen
∗
Dit zijn twee kwabben aan de buitenkant van de hersenen. De prefrontale cortex zit aan de kant van het
voorhoofd, en de parahippocampale cortex zit bij de hippocampus.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
19
normaal niet terug te vinden zijn, maar met therapieën als hypnose toch weer opgediept
kunnen worden uit het geheugen. Tegenwoordig denkt de meerderheid van de
wetenschappers dat herinneringen die niet goed gecodeerd worden voor altijd verloren
kunnen gaan.
1.5.2 Consolidatie
Dit is het proces waarbij informatie uit het kortetermijngeheugen naar het
langetermijngeheugen wordt gebracht. Er zijn aanwijzingen gevonden (door de
onderzoeken naar patiënten met hersenbeschadigingen) dat de hippocampus nodig is voor
de consolidatie van declaratieve herinneringen. Ook wordt verondersteld dat er een
bepaalde tijd nodig is voor een sterke consolidatie van herinneringen.
Om dit te onderzoeken werden onder
andere ratten, muizen en apen gebruikt.
Het onderzoek met apen werd uitgevoerd
in 1990 door de onderzoeksgroep van Larry
R. Squire.10 Ze verdeelden de apen eerst in
twee groepen; de apen waarbij de
hippocampus aangetast werd en een
controlegroep. De apen leerden allemaal
vijf keer (met telkens een paar weken
ertussen) een hoeveelheid van veertig
voorwerpen geordend in paren van twee.
Daarbij leerden ze bij de voorwerpen
telkens welke ze moesten kiezen voor een
beloning. Nadat ze dit allemaal hadden
geleerd, werd bij de onderzoeksgroep de Figuur 12 - resultaten van het onderzoek van Larry R. Squire. Zwarte
hippocampus doorgesneden. Daarna werd bolletjes horen bij de gezonde apen, witte bolletjes bij de apen met een nietfunctionerende hippocampus
onderzocht welke voorwerp-paren uit de
verschillende weken voor de operatie het best werden herinnerd door de apen. Het bleek
dat de controlegroep beter was in het herinneren van de paren die ze in de meest recente
weken hadden geleerd. Hoe verder het leermoment terug in de tijd was, hoe minder goed
ze die voorwerpen uit elkaar konden houden. De apen met de aangetaste hippocampus
waren veel minder goed in de recent geleerde voorwerpen en even goed in de voorwerpen
die een tijd terug geleerd waren. Dit onderzoek laat zien dat er waarschijnlijk een bepaalde
tijd voor nodig is om herinneringen goed gefixeerd in het langetermijngeheugen te krijgen.
De informatie, die de apen een relatief korte tijd voor de operatie leerden, was minder goed
opgeslagen. Het lijkt er ook op dat de hippocampus een rol speelt in het goed consolideren
van herinneringen. Het was niet zo dat de apen de taak helemaal niet meer uit konden
voeren. Gemiddeld hadden de apen met beschadigde hippocampus van de voorwerpen,
die twee weken voor de operatie geleerd werden, na de operatie toch nog meer dan 60%
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
20
goed. De controlegroep deed gemiddeld bijna 80% van die taken goed. Herinneringen
worden dus niet opgeslagen in de hippocampus, want anders hadden de apen met
beschadigde hippocampus waarschijnlijk veel slechtere resultaten gehad.
Men denkt nu dat de hippocampus een belangrijk onderdeel is voor de verplaatsing van
herinneringen van het kortetermijngeheugen naar het langetermijngeheugen.
Verondersteld wordt dat herinneringen blijvend worden opgeslagen in de plaatsen van de
hersenschors waar de zintuigelijke informatie van die herinneringen verwerkt wordt. De
hippocampus lijkt de belangrijke schakel die ervoor zorgt dat herinneringen goed worden
opgeslagen. Dit kan verklaren waarom hersenbeschadigingen kunnen zorgen voor
geheugenverlies. Misschien kunnen de herinneringen door de beschadiging niet goed
geconsolideerd worden en daardoor niet goed vast worden gezet in het
langetermijngeheugen. Door veel onderzoekers wordt geloofd dat herinneringen ook
kunnen verdwijnen uit het langetermijngeheugen.
1.5.3 Herinneren
Omdat alle aspecten van de herinnering op de daarvoor bestemde plekken worden
opgeslagen in de hersenschors, moeten al die delen samen weer de herinnering
reconstrueren. Denk bijvoorbeeld aan het herinneren van een mooie fiets die je in de winkel
gezien hebt. Je zal je de verschillende aspecten (als de kleur en de vorm) van de fiets kunnen
herinneren. Het ophalen van hoe iets eruit zag, is niet hetzelfde als een foto bekijken. Niet
alle aspecten zullen even goed opgeslagen zijn. Sommige kenmerken zullen niet
teruggehaald kunnen worden omdat je daar misschien niet meer aan denkt. Het herinneren
is dus niet hetzelfde als het beleven. Hoe goed iets herinnerd wordt, hangt ook af van de
emotionele toestand en context. Wanneer je iets probeert te herinneren, terwijl je in een
vergelijkbare toestand bent als bij het aanmaken van die herinnering, zal het vaak beter
gaan dan in een andere toestand.2 Duikers die een bepaalde woordenlijst boven water en
een andere lijst onder water moesten onthouden, konden zich 15% meer woorden
herinneren wanneer ze die woorden probeerden te herinneren op dezelfde plaats als waar
ze de woorden leerden. Over het algemeen is het ophalen van een gebeurtenis dus het
gemakkelijkst wanneer het aanmaken en ophalen in dezelfde context gebeuren.
1.5.4 Vergeten
Hoewel dus niet iedereen het erover eens is of herinneringen definitief uit ons geheugen
kunnen verdwijnen, is wel bekend dat we niet altijd al onze herinneringen kunnen ophalen.
Vanaf het moment dat een gebeurtenis opgeslagen wordt, lijken er delen te verdwijnen uit
het geheugen. Denk maar eens terug aan een gekeken film. Als de film net is afgelopen,
weet je er vaak nog veel van. De verhaallijn en scènes, de personages, de muziek. Naarmate
de tijd verstrijkt worden de details steeds minder scherp, tot alleen de kern overblijft. Soms
wordt ook die vergeten, dan ben je zelfs vergeten dat je die film gezien hebt.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
21
Vergeten hoort bij het geheugen. Mensen zijn goed in staat om patronen te ontdekken en
informatie te categoriseren. Doordat het geheugen niet overspoeld wordt met allemaal
individuele gebeurtenissen, zijn onze hersenen in staat de algemene patronen over te
houden en daarvan te leren. Je herinnert je waarschijnlijk niet alle losse keren waarin je
hebt leren fietsen, maar toch heb je onthouden wat je hebt geleerd van die oefeningen.
Daardoor ‘weten’ de hersenen hoe je moet fietsen. Zo werkt dit ook bij het declaratief
geheugen. Mensen onthouden niet elke losse school- of werkdag, maar hebben toch een
beeld van hun ‘gemiddelde’ dag. Daardoor vallen uitzonderingen als een excursie of een
brandoefening meer op. Die kunnen dan wel apart onthouden worden. Maar zelfs bij de
jaarlijkse brandoefening ontstaat er een soort ‘gemiddelde brandoefening’, een paar jaar
later kun je je waarschijnlijk niet meer alle kenmerken van de losse brandoefeningen door
de jaren heen herinneren, maar wel wat je moest doen en waar er verzameld moest
worden. Het vergeten van details van de losse gebeurtenissen zorgt er voor dat patronen
eerder herkend worden. Hierdoor hoeven de hersenen niet onnodig hard te werken om alle
gebeurtenissen op te slaan.2
Vergeten is een interessant onderdeel van het geheugen waar
erg veel over geschreven en onderzocht is maar ook nog heel
veel vragen over zijn. Wat misschien nog wel interessanter is, is
het veranderen van herinneringen. Of nog extremer, het creëren
van herinneringen aan gebeurtenissen die nooit plaatsgevonden
hebben.
1.5.5 Veranderen
Naast het helemaal verdwijnen van herinneringen, is er de
laatste tijd veel onderzoek gedaan naar de mate waarin
herinneringen nog kunnen veranderen nadat ze gevormd zijn. Figuur 13 - schema reconsolidatie
Er wordt steeds meer bewijs gevonden voor het feit dat herinneringen helemaal niet zo
‘vast’ in ons geheugen staan als we dachten. Ook lijken nieuwe herinneringen de oude te
kunnen veranderen. Het is bijvoorbeeld lastig om, zonder hulp van foto’s, te herinneren hoe
iemand er vroeger uit zag. Het lijkt erop dat de meest recente beelden telkens de oude
gezichten overschrijven, waardoor alleen de nieuwe vorm wordt onthouden. In evolutionair
opzicht is dat logisch. Het is voor je overlevingskansen niet nuttig om te onthouden hoe
mensen er vroeger uitzagen, wel is het handig om ze nu te kunnen herkennen. Zo hoeven
de hersenen minder energie te steken in de zaken die in het heden geen nut meer
hebben.12-13
Onze herinneringen veranderen zelfs elke keer als we eraan terugdenken. Wanneer een
inactieve herinnering opnieuw aangesproken wordt, lijkt deze daarna weer opnieuw te
worden geconsolideerd (dit heet reconsolidatie).14 Zie figuur 13 voor een overzicht.
Wanneer sommige eerdere connecties van de herinnering deze keer niet worden gebruikt,
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
22
zullen deze verbanden verdwijnen of minder sterk worden. Er kunnen ook nieuwe
verbanden bijkomen. Als je een herinnering vaak ophaalt zal deze meer vervormen (en dus
veranderen van de ‘echte’ gebeurtenis) dan een herinnering waar je niet zo vaak aan denkt.
Er wordt zelfs vaak gezegd dat als mensen zich een gebeurtenis herinneren, ze eigenlijk de
laatste keer herinneren dat ze eraan dachten (en dus niet aan de ‘echte’ gebeurtenis).
1.6 PTSS
De mogelijkheid van de hersenen om
herinneringen aan te passen wordt veel
gebruikt in therapieën tegen het PostTraumatisch Stress Syndroom (PTSS). PTSS
is een angststoornis die ontstaat als een
trauma niet goed verwerkt wordt. Bij deze
stoornis ontstaan zware psychische, maar
ook lichamelijke stressverschijnselen.15 Figuur 14 - PTSS
Wanneer mensen met dit syndroom terugdenken aan de traumatische gebeurtenis, kan dat
meestal niet zonder er weer stress van te ondervinden. Hierdoor wordt de herinnering aan
de gebeurtenis telkens vergezeld met negatieve emoties en deze worden steeds weer
opgeslagen bij de herinnering.
Exposure
De behandeling voor PTSS die vroeger vooral gebruikt werd, is cognitieve gedragstherapie.16
Bij deze therapie probeert de behandelaar samen met de patiënt de traumatische
gebeurtenis zo gedetailleerd mogelijk te weten te komen. Daarna moet de patiënt de
handelingen waar hij of zij bang voor is toch proberen uit te voeren. Dit wordt ook wel de
exposure-techniek genoemd. Door dit vaak te doen zal het steeds makkelijker gaan. Na een
tijd is de patiënt dan hopelijk van de angststoornis af. Dit proces duurt meestal erg lang en
is niet plezierig voor de patiënt.
Bètablokkers
Bij de behandeling van het PTSS wordt sinds
kort geëxperimenteerd met propranolol.17
Dit is een bètablokker, die zorgt voor een
lagere
bloeddruk
en
hartslag.18
Verondersteld wordt, dat, wanneer dit
medicijn wordt gegeven tijdens het
terugdenken aan de gebeurtenis, de
hersenen registreren dat het lichaam niet Figuur 15 - Structuurformule van propranolol
meer zo heftig reageert op de herinnering aan het trauma. Deze rustige ‘toestand’ wordt
nu geassocieerd met de herinnering. Omdat nu niet de heftige stressreactie optreedt, wordt
dit verband met de herinnering minder sterk. Het blijkt dat na deze therapie de patiënten
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
23
nog steeds kunnen terugdenken aan de gebeurtenis, maar meer zoals je aan neutrale
gebeurtenissen terugdenkt. Ze ervaren veel minder stress.
EMDR
Een andere behandeling die sinds kort gebruikt wordt tegen PTSS, is EMDR (voluit: Eye
Movement Desensitization and Reprocessing)16. Hierbij wordt eerst onderzocht wat de
herinnering is die de klachten opleveren. Als de patiënt deze herinnering duidelijk voor ogen
ziet, moet deze het beeld proberen vast te blijven houden. Dan maakt de therapeut een
serie handbewegingen voor de ogen van de patiënt of wordt er geluisterd naar tikjes via
een koptelefoon. Na die serie moet de patiënt zeggen wat in zijn of haar hoofd is
opgekomen. De therapeut zegt weer dat de patiënt dit beeld vast moet houden en een
nieuwe serie bewegingen of tikjes begint. Dit blijft zo doorgaan tot er geen associaties meer
komen. Dan is de behandeling eigenlijk al klaar. De meeste mensen die zo’n behandeling
hebben ondergaan kunnen de herinnering nog wel oproepen, maar het nare gevoel dat er
altijd mee vergezeld ging is verdwenen. Bij de meesten gebeurt dit al erg snel, vaak is één
behandeling al voldoende.
Hoe deze behandeltechniek werkt,
wordt nog niet helemaal begrepen. Het
lijkt erop dat de persoon zich zo erg
focust op de beweging of de tikjes, dat
de spanning bij de herinnering verdwijnt.
De herinnering wordt waarschijnlijk dus
gereconsolideerd.
Figuur 16 - EMDR
Dit was het gedeelte over de werking van het geheugen. Samenvattend hebben we hier
geleerd wat de verschillende soorten geheugens zijn en in welke daarvan
herinneringsvervalsing kan optreden. Dit is het episodische geheugen (van het declaratieve
geheugen in het langetermijngeheugen). Ook hebben we verschillende hersendelen
benoemd die te maken hebben met het geheugen, deze zijn onder andere de amygdala,
hippocampus en de pariëtale kwabben. Verder hebben we geleerd over de verschillende
processen waardoor herinneringen worden opgeslagen: coderen, consolideren en
herinneren. Verder zijn er ook nog processen als het vergeten en veranderen van
herinneringen. Dit laatste wordt ook wel reconsolideren genoemd, en wordt onder andere
gebruikt in de behandeling van PTSS. Bij herinneringsvervalsing speelt dit proces een grote
rol. Blijkbaar kunnen herinneringen dus ook gevormd worden over gebeurtenissen die niet
echt gebeurd zijn. Hier gaan we op door in het volgende deel.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
24
2. Herinneringsvervalsing
In dit gedeelte van ons werkstuk gaan we dieper in op herinneringsvervalsing. We willen
hiermee de rest van de deelvragen beantwoorden. Deze zijn:
Wat zijn valse herinneringen?
Welke onderzoeken zijn er gedaan naar valse herinneringen?
Op welke manieren zijn valse herinneringen in een onderzoek op te wekken?
Wat zijn fysiologische verschillen tussen echte en valse herinneringen?
In welke opzichten en situaties zijn valse herinneringen onwenselijk?
In dit onderdeel beginnen we met de definitie van herinneringsvervalsing en vertellen we wat
het false memory syndrome inhoudt. Hierna volgt een korte uitwerking van de verschillende
onderzoeken die zijn gedaan naar herinneringsvervalsing. We beschrijven ook op welke
verschillende manieren valse herinneringen zijn op te wekken bij mensen en welke
technieken hiervoor worden toegepast. Daarnaast willen we ook te weten komen of er
fysieke verschillen zijn tussen echte en valse herinneringen. Ook hebben we het over de
nadelen van herinneringsvervalsing. Tot slot vertellen we de gevolgen van
herinneringsvervalsing in het dagelijks leven en tijdens het politieverhoor.
2.1 Valse herinneringen
Valse herinneringen, ook wel pseudo-herinneringen, zijn herinneringen aan gebeurtenissen
die in werkelijkheid nooit hebben plaatsgevonden. Personen ervaren deze herinneringen
echter wel als echt. Een pseudo-herinnering kan een eerdere herinnering of gedachte zijn
die wel heeft plaatsgevonden, maar vervormd is. Sommige handelingen zijn namelijk
ingebeeld of gelezen in een boek en worden later ervaren alsof ze echt gebeurd zijn.19
Het is nog niet duidelijk hoe er onderscheid kan worden gemaakt tussen echte en valse
herinneringen. De enige manier tot nu toe is door bevestiging van iemand die met de
herinnering te maken heeft of getuige is van de gebeurtenis. Een veel voorkomend geval
van herinneringsvervalsing door psychotherapie is seksueel misbruik, hier komen we later
uitgebreid op terug. Als de misbruiker toegeeft dat hij schuld heeft, weet je bijna zeker dat
de herinnering echt is. Hier kan je echter ook niet helemaal van uitgaan, want die persoon
kan ook valse herinneringen creëren door teveel druk in een politieverhoor. Maar als de
dader niet toegeeft, weet je nog niet of dat is omdat hij zijn schuld niet wilt toegeven of dat
hij echt onschuldig is en de herinnering van het slachtoffer dus vals is.20
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
25
False memory syndrome
Er is een naam gegeven aan de situatie waarin een persoon valse
herinneringen aanmaakt, namelijk false memory syndrome. Peter J.
Freyd heeft deze term bedacht en hij heeft ook een stichting opgericht,
waar we later op terugkomen. Iemand heeft het false memory
syndrome als de valse herinneringen zo diep in het geheugen zitten, dat
de patiënt er heel sterk in gelooft en dat de persoonlijkheid, de
levensstijl en het gedrag van hem of haar is veranderd. De patiënt
vermijdt de confrontatie met bewijzen die tegenstrijdig zijn met deze
herinnering.21
Figuur 17 - Peter J. Freyd
False memory syndrome staat in de medische wereld niet bekend als een psychische
stoornis, omdat het niet vermeld staat in The Diagnostic and Statistical Manual of Mental
Disorders (DSM). Dit is een soort handboek waar bijna alle psychische stoornissen in staan
beschreven. Veel psychische stoornissen lijken op elkaar en vroeger haalden mensen deze
wel eens door elkaar, waardoor ze verkeerde diagnoses stelden. Om dit probleem te
verhelpen is het DSM gemaakt. Dit boek bestaat uit drie grote delen. In het eerste deel staan
de kenmerken en symptomen van de verschillende soorten psychische stoornissen. Een
persoon heeft natuurlijk niet alle kenmerken die er staan, net als bij een lichamelijke ziekte,
maar het helpt wel bij het diagnosticeren. In het tweede deel staan de criteria waaraan een
bepaald ziektebeeld moet voldoen, dus welke kenmerken en symptomen de patiënt echt
moet hebben en ook hoe lang deze minstens aanwezig moeten zijn. Het laatste deel bestaat
uit uitgebreide beschrijvingen van elke psychische stoornis, onder andere worden de
prevalentie (hoe vaak het voorkomt), diagnostiek, het ziekteverloop en de risico’s
behandeld.22
False memory syndrome staat niet in het DSM, maar laat wel de psychopathologische
kenmerken zien van een psychische stoornis. Met psychopathologische kenmerken wordt
de beschrijving en het verloop van een psychische ziekte bedoeld. Het is nog onduidelijk in
hoeverre het false memory syndrome overeen komt met deze stoornis.23
2.2 Onderzoek naar pseudo-herinneringen
Er zijn diverse onderzoeken gedaan naar het aanmaken van pseudo-herinneringen. Een
aantal voorbeelden en uitkomsten staan hieronder beschreven.
2.2.1 Eerste onderzoek
In 1995 hebben Roediger en McDermott een onderzoek gedaan naar valse herinneringen
en valse herkenningen. Hierbij hebben ze gebruik gemaakt van een techniek die Deese in
1959 voor het eerst heeft gebruikt. Deese was namelijk geïnteresseerd in de factoren die
invloed hebben op herinneringen. Hij had van vijftig onderwerpen een lijst gemaakt met
twaalf woorden die verschilden in de sterkte van associatie. Sommige woorden hadden
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
26
helemaal geen verband met elkaar en anderen waren juist sterk met elkaar geassocieerd.
Deze lijsten had hij aan proefpersonen laten zien en daarna werd hen gevraagd of ze de
woorden van de lijst konden opnoemen in willekeurige volgorde. De conclusie was dat een
lijst met woorden die sterk met elkaar geassocieerd zijn, sneller herinneringen oproepen.
Wat Deese opviel was dat mensen vaak andere woorden opnoemden die niet op de lijst
stonden, maar wel geassocieerd waren met de woorden uit de lijst. Vandaar dat Roediger
en McDermott deze techniek hebben gebruik om valse herinneringen op te roepen. Ze
maakten zes lijsten van twaalf woorden die allemaal met elkaar geassocieerd waren en om
één ander woord draaien. De woorden bed, droom, kussen en snurken worden bijvoorbeeld
allemaal geassocieerd met het woord slapen. Slapen is hier het ‘lokwoord’ en komt zelf niet
in de lijst voor. De lijsten lieten ze aan een aantal proefpersonen, een groep studenten, zien.
Daarna vroegen ze aan de proefpersonen of ze de woorden die ze hadden gezien konden
opnoemen in willekeurige volgorde, zonder te gokken. Veel mensen, gemiddeld 40 en 55
procent, noemden ook het lokwoord en zeiden dat ze zich echt konden herinneren dat het
woord in de lijst voorkwam. Dit bevestigde dus de bevindingen van Deese.
Figuur 18 - voorbeeld woordenlijsten
In het vervolgonderzoek werden dezelfde woordenlijsten gebruikt, maar nu kregen de
proefpersonen, na het zien van de woordenlijst, een nieuwe lijst met woorden waarop ze
moesten aankruisen welke woorden in de ze eerste lijsten hadden gezien. Hier werd dus
valse herkenning onderzocht. De resultaten lagen bij dit onderzoek een stuk hoger dan bij
valse herinneringen, namelijk gemiddeld 84 en 77 procent. Dus door middel van lijsten met
woorden die met elkaar geassocieerd zijn kun je het aanmaken van valse herinneringen
uitlokken. De kans op valse herkenning is groter dan op valse herinneringen. De nieuwe
techniek die ontstond, waarbij gebruik wordt gemaakt van woordenlijsten, werd het DeeseRoediger-McDermott paradigma genoemd. Deze methode wordt in andere onderzoeken
nog vaak gebruikt.24/25
2.2.2 Tweede onderzoek
Er zijn ook onderzoeken waarin op een andere manier gebruik wordt gemaakt van het
Deese-Roediger-McDermott paradigma. Hier worden plaatjes gepresenteerd in plaats van
woordenlijsten (zie figuur 19). In een onderzoek werd aan een groep proefpersonen een
aantal plaatjes laten zien met daarop voorwerpen die met elkaar te maken hebben. Eén van
die plaatjes had te maken met schoonmaken. De voorwerpen hierbij waren een blik, een
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
27
huisvrouw en een emmer met een spons. Na het bekijken van een plaatje kregen de
proefpersonen een paar voorwerpen te zien en moesten ze aangeven welke voorwerpen
op het plaatje stonden. Twee van die voorwerpen stonden echt op het plaatje, het blik en
de emmer met een spons, en de andere twee niet, de bezem en de appel. De bezem was
hier het ‘lokvoorwerp’ omdat die ook te maken heeft met het onderwerp schoonmaken.
Een aantal mensen dacht zich te kunnen herinneren dat ze de bezem ook hadden gezien op
het eerste plaatje. Als controle werd hetzelfde onderzoek bij andere proefpersonen
herhaald, maar nu stond de bezem wel op het eerste plaatje. Door voorwerpen te gebruiken
die met elkaar geassocieerd zijn en een ‘lokvoorwerp’, kun je dus valse herinneringen
aanmaken.26
Figuur 19 - schematische weergave van de experimentele fasen
2.2.3 Derde onderzoek
Ook door het stellen van vragen met misinformatie kunnen valse
herinneringen ontstaan. Dit staat bekend als het misinformation
effect en daar heeft Elizabeth Loftus een bekend onderzoek naar
gedaan. Tijdens het onderzoek moest een groep proefpersonen
naar een film kijken waar een witte sportauto in voorkwam. Aan
een aantal proefpersonen werd gevraagd hoe hard de witte
sportauto ging toen hij op de landweg reed en een schuur
passeerde. In de film reed de witte sportauto eigenlijk niet langs
een schuur, maar dit werd wel in de vraag gezet. Aan de andere
Figuur 20 - Elizabeth Loftus
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
28
proefpersonen werd dezelfde vraag gesteld, maar hierbij werd de schuur in de vraag niet
genoemd. De uitkomst was dat de meeste proefpersonen uit de eerste groep zich later écht
konden herinneren dat er een schuur in de film voorkwam en de tweede groep niet. De
conclusie is dat er valse herinneringen kunnen worden opgeroepen door suggestieve
vragen te stellen, dus vragen met onjuiste informatie.27
2.2.4 Vierde onderzoek
Elizabeth Loftus heeft in 2003 een nieuwe techniek ontwikkeld voor het oproepen van valse
herinneringen. Deze techniek wordt de lost-in-the-mall techniek genoemd. 24
proefpersonen, met leeftijden tussen 18 en 53 jaar, kregen vier gebeurtenissen uit hun
verleden voorgelegd die waren verteld door een familielid. Drie van de gebeurtenissen
waren echt gebeurd en de vierde was verzonnen. De verzonnen gebeurtenis ging over een
dag waarop de proefpersoon was verdwaald in een winkelcentrum en zijn ouders niet meer
kon vinden. Uiteindelijk zou de persoon gevonden zijn door een oude man die hem
terugbracht naar zijn ouders. De proefpersonen wisten niet dat het een verzonnen
gebeurtenis was, omdat ze dachten dat het een onderzoek was naar het geheugen. Er werd
gevraagd wat ze zich nog konden herinneren van de vier gebeurtenissen en dat ze echt
eerlijk moesten zijn. 25 procent van de proefpersonen zei dat ze zich de herinnering in het
winkelcentrum konden herinneren en kon er zelfs details bij te vertellen. Elizabeth Loftus
beweert dat deze techniek alleen werkt als de proefpersoon je vertrouwt en het om een
gebeurtenis gaat die mogelijk heeft kunnen plaatsvinden. Wat ook invloed leek te hebben
op de valse herinneringen is dat er werd verteld aan de proefpersonen dat de
gebeurtenissen waren verteld door familieleden. De proefpersonen gingen er daardoor
sneller van uit dat de valse gebeurtenis echt had plaatsgevonden. De conclusie is dat er
valse herinneringen kunnen worden opgeroepen door een gebeurtenis te verzinnen en te
vragen wat iemand er nog van herinnert.28
2.2.5 Vijfde onderzoek
Anita Eerland heeft onderzoek gedaan of het imagineren en uitvoeren van handelingen leidt
tot het aanmaken van pseudo-herinneringen en of er verschil zit tussen alledaagse en
bizarre handelingen. 36 proefpersonen hebben meegedaan aan het onderzoek. Het
onderzoek bestond uit drie delen op verschillende momenten. Tijdens het eerste deel van
het onderzoek zat de proefpersoon aan een tafel en kreeg deze verschillende voorwerpen
aangeboden waarmee een aantal handelingen uitgevoerd moest worden. De verschillende
handelingen stonden in een boekje. Bij het tweede deel van het onderzoek kreeg de
proefpersoon weer een boekje met opdrachten, maar deze moest hij of zij niet uitvoeren
maar imagineren (inbeelden). Tijdens het laatste deel kreeg de proefpersoon een vragenlijst
over de verschillende handelingen. Bij de handelingen moest de proefpersoon aangeven of
deze in een van de boekjes stond bij de eerste of tweede bijeenkomst. Als dat zo was, moest
de proefpersoon aangeven of hij of zij deze handeling had uitgevoerd of geïmagineerd en
hoe zeker hij of zij hiervan was. Ook moest de proefpersoon aangeven of hij of zij alleen
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
29
‘gewoon wist’ dat hij of zij de handeling had uitgevoerd maar er geen herinnering bij had,
of dat de proefpersoon het zich écht kon herinneren en er een beeld bij kon vormen. De
uitkomst van het onderzoek was dat er pseudo-herinneringen kunnen worden aangemaakt
bij het imagineren van de handelingen. Sommige proefpersonen dachten zich te herinneren
dat ze een aantal handelingen hadden uitgevoerd, maar ze bleken deze handelingen alleen
maar geïmagineerd te hebben. Hiervoor zijn verschillende verklaringen. Eén van de
verklaringen is dat de handeling bij de proefpersoon bekend voorkomt en deze zich dan
denkt te herinneren dat hij of zij de handeling heeft uitgevoerd. Iets wat bekend voorkomt
wordt dan geassocieerd met de uitvoering en dit leidt tot herinneringsvervalsing. Uit het
onderzoek is ook gekomen dat er geen verschil zat tussen de alledaagse en bizarre
handelingen. Bij beide situaties werden namelijk bijna evenveel pseudo-herinneringen
aangemaakt.19
2.2.6 Zesde onderzoek
Henry Otgaar heeft onderzoek gedaan naar het ontwikkelen van pseudo-herinneringen bij
kinderen. Hij heeft twee leeftijdsgroepen vergeleken, namelijk een groep kinderen van
zeven en acht jaar en een groep kinderen van elf en twaalf jaar. Tijdens zijn onderzoek heeft
hij aan kinderen twee gebeurtenissen verteld uit het verleden. Eén gebeurtenis was echt
gebeurd en de ander niet. Bij de gebeurtenissen die niet hebben plaatsgevonden is er ook
onderscheid gemaakt tussen aannemelijke (alledaagse) en onaannemelijke (bizarre)
gebeurtenissen. Daarnaast kreeg de helft van de kinderen een nep krantenartikel te zien als
bewijs voor de gebeurtenis (zie figuur 21). Na het vertellen van de gebeurtenissen aan de
kinderen kregen ze een interview over wat hen was verteld. Er werd gevraagd wat ze zelf
nog konden herinneren van de gebeurtenis en of ze hier details bij konden vertellen. Na het
eerste interview kregen de kinderen vijf dagen de tijd om over de gebeurtenissen na te
denken. Na de vijf dagen kregen ze een tweede interview en werd er gevraagd of ze zich
meer wisten te herinneringen over de gebeurtenissen die waren verteld. De conclusie was
dat het krantenartikel, bij de groep kinderen in de leeftijdsgroep van zeven en acht jaar, de
mate van de herinneringsvervalsing vergroot. Er was geen verschil te zien tussen de
aannemelijke en onaannemelijke gebeurtenissen (bijvoorbeeld ontvoerd worden door een
UFO) die waren verteld maar er was wel een duidelijk verschil te zien tussen de
leeftijdsgroepen. De kinderen uit de leeftijdsgroep van zeven en acht jaar maakte meer
pseudo-herinneringen dan de kinderen uit de leeftijdsgroep van elf en twaalf jaar. In dit
onderzoek is gebruik gemaakt van de lost-in-the-mall techniek, omdat er een valse
gebeurtenis is verteld en er daarna is gevraagd wat de persoon zich er nog van kon
herinneren.29
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
30
Figuur 21 - krantenartikel UFO
2.3 Technieken om valse herinneringen op te wekken
In de onderzoeken die we hierboven beschreven hebben, zijn verschillende technieken
toegepast om valse herinneringen op te wekken. Er is uitgebreid verteld hoe de technieken
in de verschillende onderzoeken zijn toegepast. Hieronder vatten we nog even samen welke
technieken er zijn.
Deese-Roediger-McDermott paradigma
Het Deese-Roediger-McDermott paradigma is een techniek waar de focus wordt gelegd op
associatie. De sterkte van de associatie is hier vooral belangrijk, want hoe sterker de
associatie, hoe meer valse herinneringen optreden. De techniek kan op verschillende
manieren worden toegepast. Deze manieren verschillen wel van elkaar, maar in het
algemeen gaat het overal om associatie. Een voorbeeld is een woordenlijst met daarop
woorden die allemaal om één woord draaien. Ook kunnen plaatjes worden gebruikt met
daarop voorwerpen die bij elkaar horen. Het onderwerp waar de woorden op de
woordenlijst of plaatjes om draaien, wordt het ‘lokwoord’ genoemd. Er wordt gedacht dat
bij elk woord of plaatje dat een persoon ziet, het lokwoord steeds wordt geactiveerd in de
hersenen. Hierdoor denkt een persoon zich dit lokwoord echt te kunnen herinneren. Deze
verklaring is echter nog niet bewezen. Bij herinneringsvervalsing in het dagelijks leven lijkt
associatie ook een belangrijke rol te spelen. Een herinnering van een persoon kan
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
31
geassocieerd worden met een eerdere gebeurtenis en hierdoor kan een valse herinnering
ontstaan.30
Misinformation effect
Bij deze techniek worden suggestieve vragen gesteld om valse herinneringen op te wekken.
Bij suggestieve vragen gaat het om vragen waar extra informatie in zit en bij het
misinformation effect is deze informatie onjuist. Tijdens het ophalen van herinneringen aan
een gebeurtenis kan misinformatie de herinnering van een persoon onbewust veranderen.
Dit komt doordat bij deze reactivering herinneringen gevoelig zijn voor vervorming.
Hierdoor denkt de persoon zich echt de misinformatie te kunnen herinneren en zo ontstaat
een valse herinnering. Deze techniek heeft een grote invloed bij het verhoor van de politie
en in een rechtszaak. Hier komen we later nog uitgebreider op terug.31
Lost-in-the-mall techniek
De lost-in-the-mall techniek is de moeilijkste techniek om valse herinneringen op te wekken,
maar het is wel mogelijk. Bij deze techniek wordt een gebeurtenis verzonnen en voorgelegd
aan een persoon. Daarna wordt gevraagd wat de persoon zich nog van de gebeurtenis kan
herinneren en of hij of zij daar details bij kan vertellen. Het kan zijn dat de persoon een hele
nieuwe herinnering vormt die onjuist is en nooit is gebeurd. Bij deze techniek is het
moeilijker om valse herinneringen op te wekken dan bij andere technieken, omdat het hier
gaat om het creëren van een hele nieuwe herinnering en niet om het vervormen van een
herinnering. Volgens Elizabeth Loftus speelt vertrouwen een grote rol bij deze techniek.
Daardoor neemt iemand de valse gebeurtenis sneller voor ‘waar’ aan.28
2.4 Fysiologische verschillen tussen echte en valse herinneringen
Er is een onderzoek geweest waarin ze hebben onderzocht of er fysiologische verschillen
zijn tussen echte en valse herinneringen. In dit onderzoek is gewerkt met het DeeseRoediger-McDermott paradigma met plaatjes.26 Zestig mensen zijn onderzocht. De groep
werd opgesplitst. De helft van de proefpersonen kwam in de experimentele groep en de
andere personen kwamen in de controlegroep. De laatste groep zag de complete plaatjes,
terwijl de experimentele groep de plaatjes zag waar een gerelateerd object weggehaald
was. De fysieke kenmerken die gemeten werden, waren de geleiding van de huid,
ademhalingsactiviteit, hartritme en hartslag in de vinger.
In figuur 22 is en deel van de resultaten te zien.
Aan de eerste kolom is te zien dat ongeveer
veertig procent van de experimentele groep
valse herinneringen aangemaakt had. Er
werden ook verschillen gevonden tussen
echte en valse herkenningen van de
bestudeerde plaatjes. Het duidelijkste verschil
Figuur 22 - onderzoeksresultaten
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
32
werd gemeten bij de huidgeleiding. Bij goede herkenningen van plaatjes werden hogere
waarden in de geleiding van de huid gevonden dan bij valse herkenningen. Een mogelijke
reden hiervoor is klassieke conditionering ∗. De studiefase werd misschien doorlopen met
extra focus op de huid waardoor de geleiding van de huid groter werd. Dit kon komen door
de instructie van het onderzoek waarbij de proefpersonen zagen dat er iets werd gemeten
aan hun huid. Bij het leren van de plaatjes werd de staat van de huid op dat moment
onbewust opgeslagen. Toen de geleerde plaatjes (die dus gelinkt waren met de staat van
de huid) opnieuw werden gezien in de tweede fase van het onderzoek, veranderde de staat
van de huid weer, als reflex door de associatie. Dit gebeurde niet bij plaatjes die voor het
eerst werden gezien. Dit is een reden die de onderzoekers zelf geven, dit is nog niet verder
onderzocht. Andere kenmerken die mogelijke fysieke verschillen lieten zien tussen echte en
valse herinneringen, waren ademhaling en hartritme. Deze werden (in tegenstelling tot
huidgeleiding) niet bevestigd door de tests met de controlegroep. Ook waren de verschillen
minder groot. 26
2.5 Valse herinneringen door psychotherapie
Psychotherapeuten
gebruiken
verschillende
methodes om hun patiënten te helpen, maar soms
kan hierbij ook herinneringsvervalsing optreden. De
patiënt kan verschillende lichamelijke en psychische
verschijnselen laten zien. Deze kunnen het gevolg
zijn van een nare gebeurtenis uit het verleden. De
therapeut gaat samen met de patiënt een groot Figuur 23 - psychotherapie
deel van het verleden na om te kijken waar de oorzaak kan zitten. Er worden verschillende
technieken toegepast, bijvoorbeeld droominterpretatie of hypnose. Vaak komen er dan
herinneringen boven die de patiënt was vergeten. Deze herinneringen worden hervonden
herinneringen genoemd, maar ze kunnen ook onjuist zijn. 32
Eigenlijk is bij elke therapietechniek wel kans op herinneringsvervalsing. Het komt niet
alleen door de techniek die toegepast wordt, maar de therapeut speelt hier ook een
belangrijke rol in. Vaak is de therapeut zich er niet van bewust dat hij of zij de patiënt
beïnvloedt. Bepaalde woorden, de intonatie en de toon waarop gepraat wordt kunnen de
patiënt al beïnvloeden. Ook de duur van de therapie heeft invloed. In het begin is de valse
herinnering vaak nog onzeker, maar na een poosje wordt deze gemakkelijker opgehaald en
is de patiënt steeds zekerder van de juistheid van de herinnering. We zullen nu de
belangrijkste therapietechnieken bespreken waarbij een grote kans is op valse
herinneringen.32-33
∗
Een leerproces waarbij een nieuwe prikkel wordt geassocieerd met een gebeurtenis, waardoor een reflex
optreedt. Het bekendste voorbeeld is het experiment van Pavlov, waarbij honden die telkens een bel
hoorden voordat ze voer kregen na een tijdje bij het horen van de bel al begonnen te kwijlen.4
33
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
2.5.1 Droominterpretatie
Bij droominterpretatie leert de patiënt dromen begrijpen en interpreteren. Hierbij worden
droomsymbolen en scenario’s van de droom onderzocht. Volgens therapeuten die
droominterpretatie gebruiken kunnen gebeurtenissen in dromen symbool staan voor
onbewuste problemen of gevoelens. Zo kunnen dromen van niet-studenten over
schoolsituaties volgens droominterpretatie wijzen op zorgen over werk of persoonlijk leven.
Als er in de droom een auto-ongeluk voorkomt, kan het zijn dat de patiënt het gevoel heeft
de controle kwijt te zijn, door bijvoorbeeld te veel druk of stress. Als de patiënt droomt over
het ouderlijk huis, dan kan het zijn dat hij of zij verlangt naar vroegere tijden. Zo zijn er nog
veel meer droomsymbolen en scenario’s die volgens deze therapie een bepaalde betekenis
hebben. Ook hebben verschillende kleuren en getallen een betekenis in een droom. De
kleur groen staat bijvoorbeeld voor vernieuwing, groei of genezing en het getal één staat
voor eenheid, heelheid of volledigheid. Door de dromen uitgebreid te analyseren, worden
dromen steeds realistischer en krijgen vaak een dreigende ondertoon. Hierdoor kunnen ze
worden gezien als de werkelijkheid en zo kunnen valse herinneringen ontstaan.34-35
2.5.2 Hypnose
Hypnose is een methode waarbij de patiënt teruggaat in de
tijd. Hij voelt, denkt en beleeft dan dingen als bijvoorbeeld
een klein kind. Kinderen zijn afhankelijk van hun ouders en
die zijn voor hen dan meestal ook hun ‘voorbeeld’. Ze
willen hun ouders tevreden houden en doen of denken
vaak wat hun ouders zeggen, om aan de verwachtingen te
voldoen. De band tussen kinderen en ouders is vaak
vergelijkbaar met de band tussen een patiënt en de
therapeut. Als de patiënt zich weer een klein kind voelt, is
hij of zij erg beïnvloedbaar en kan dingen gaan denken die
de therapeut hem of haar ‘aanpraat’. De suggesties van de
therapeut voor of tijdens de hypnose kunnen door de
patiënt als herinnering worden opgeslagen en zo kunnen Figuur 24 - hypnose
valse herinneringen ontstaan. Als bijvoorbeeld de therapeut, voordat de patiënt onder
hypnose gaat, vertelt dat hij of zij denkt dat de problemen wel eens kunnen komen door
seksueel misbruik in het verleden en dat deze beelden zouden kunnen optreden tijdens de
hypnose, dan gebeurt dat ook vaak.33
2.5.3 Regressietherapie
Regressietherapie bestaat nog niet heel lang. Hierbij wordt een soort hypnose gebruikt. Er
wordt van uitgegaan dat de problemen die een patiënt heeft te maken hebben met het
verleden en hij of zij ondergaat een lichte hypnose. Het verleden wordt hier erg groot
gezien. Niet alleen het huidige leven wordt nagegaan, maar ook de tijd dat de patiënt nog
een embryo was en zelfs de vorige levens van de patiënt. Welk moment van het verleden
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
34
wordt herbeleefd, wordt bepaald door het onderbewuste van de patiënt. Hij of zij gaat
vanzelf terug naar een bepaald moment waar de oorzaak voor de problemen heeft
plaatsgevonden. Door herbeleving, volledige ontlading en verwerking worden de
problemen opgelost. Bij deze ervaringen kun je niet nagaan of ze echt zijn of niet. Hierdoor
is er een groot risico dat herinneringsvervalsing een rol speelt.33-36
2.5.4 Groepstherapie
Bij groepstherapie zit een groep mensen met
hetzelfde probleem bij elkaar. Net als bij
individuele therapie, wordt er gepraat over
klachten en een oplossing gezocht. Ze zeggen dat
het een voordeel is om met anderen mensen met
hetzelfde probleem te praten, omdat de patiënt
dan zijn of haar eigen probleem herkent in de
verhalen van andere mensen. Hierdoor kunnen
mensen elkaar steunen en tips geven. Het risico
is bij groepstherapie wel dat er valse
herinneringen kunnen ontstaan bij mensen die
kampen met dezelfde problemen. Als een Figuur 25 - groepstherapie
persoon uit de groep bijvoorbeeld een verhaal vertelt dat erg lijkt op het verhaal van de
patiënt, maar wel een stuk erger is, dan is er een kans dat bij de patiënt deze herinnering
ook gevormd wordt. Hier gaat het om associatie van gebeurtenissen, net als bij het DeeseRoediger-McDermott paradigma. Als de patiënt steeds meer verhalen te horen krijgt die
net iets erger zijn dan zijn of haar eigen verhaal, dan wordt de valse herinnering alleen maar
heftiger en kan het uit de hand lopen. De therapeut speelt bij het risico van het ontstaan
van valse herinneringen een grote rol. Als de therapeut er namelijk van uitgaat dat
meerdere personen verdrongen herinneringen hebben, dan is er een grotere kans op
herinneringsvervalsing als de therapeut deze naar boven wil halen.33
2.6 Voorbeelden van mensen met het false memory syndrome
Veel psychotherapeuten kunnen dus verborgen herinneringen oproepen, maar het is niet
zeker welke herinneringen echt zijn gebeurd en welke niet. Vaak gaan deze hervonden
herinneringen over seksueel misbruik in de jeugd van een patiënt. Nu zullen we een aantal
voorbeelden geven van mensen die slachtoffer zijn geworden van hervonden
herinneringen.
Kitty Hendriks
Er is een boek verschenen waarin Kitty Hendriks haar verhaal vertelt over hoe het is om het
slachtoffer te zijn van het false memory syndrome en hoe het bij haar zo ver heeft kunnen
komen. Dit boek heet: ‘Vaag verleden, Hoe ik ging geloven in fictieve herinneringen’.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
35
Kitty was in therapie gegaan omdat ze verkracht was door de vriend van haar beste vriendin.
Toen haar beste vriendin te horen kreeg wat er was gebeurd, was ze helemaal niet boos op
de vriend en koos zelfs zijn kant. Tegen Kitty zei ze: ‘Je had toch nee kunnen zeggen?’. Dit
zat Kitty erg dwars en ze had het gevoel dat ze gemakkelijk te beïnvloeden en te gebruiken
was. Ze ging daarom voor een intakegesprek naar een therapeute. De therapeute was heel
aardig en vertelde dat ze niet was aangesloten bij een beroepsvereniging, maar dat dit met
opzet was. Dan zou ze haar patiënten namelijk niet mogen aanraken, terwijl dit volgens haar
juist nodig was bij Kitty. Kitty had een goed gevoel bij haar therapeute en kwam regelmatig
langs.
Als ze iets vertelde in een gesprek, werd altijd haar jeugd erbij gehaald. De therapeute had
namelijk het gevoel dat Kitty niet goed was behandeld in haar jeugd, maar zelf vond Kitty
dat nogal overdreven. Na een paar gespreken ging Kitty echter twijfelen over wat ze eerst
dacht en ging zich nu ook steeds onzekerder en minder prettig voelen als ze terugdacht aan
haar jeugd. De therapeute ging steeds een stapje verder in haar vragen en vermoedens over
de jeugd van Kitty. Ze zei dat Kitty moest nadenken over hoe ze was verwaarloosd door haar
moeder en dat ze moest terugdenken aan alle momenten waarop ze zich erg eenzaam en
in de steek gelaten voelde door haar ouders. Ze kreeg de opdracht om een brief te schrijven
aan haar moeder. Thuis was ze de brief aan het schrijven en er kwamen allerlei valse
herinneringen naar boven, maar Kitty dacht dat deze echt waren.
Ze verbrak het contact met haar ouders en begon daarna met een groepstherapie voor
mensen die misbruikt waren. Tijdens deze therapie werd haar vader er steeds vaker
bijgehaald en de therapeute vermoedde dat Kitty misbruikt was door haar eigen vader. Kitty
kon zich er zelf helemaal niets van herinneren, maar na een paar sessies van de therapie,
kreeg ze ineens nachtmerries en visioenen. De therapeute ging zo ver dat ze concludeerde
dat Kitty zelfs misbruikt was door een paar vrienden van haar ouders. Dit ging Kitty geloven
omdat ze haar therapeute vertrouwde, maar toch bleef ze vage twijfels houden.
Het ging steeds slechter met Kitty, maar uiteindelijk kwam er verbetering. Na
tweeëneenhalf jaar groepstherapie was er iemand uit de groep die erachter kwam dat al
haar herinneringen vals waren. Kitty ging ook boeken lezen over herinneringsvervalsing en
wist toen dat al haar herinneringen niet echt waren, maar dat ze er wel echt in had geloofd.
Aan haar ouders heeft ze een uitgebreide brief geschreven en tussen hen is het weer goed
gekomen. Ze heeft nog geprobeerd om de therapeute aan te klagen, maar omdat deze niet
aangesloten was bij een beroepsvereniging kon dat niet.37
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
36
Karin en Johan
Er is nog een ander voorbeeld bekend waar de namen van de personen anoniem zijn
gehouden. In het verhaal worden twee personen voor het gemak Karin en Johan genoemd.
Karin kreeg, op een leeftijd rond de dertig jaar, relatieproblemen en psychische klachten.
Zij ging hiervoor naar Johan, de therapeut. Hij had een aantal cursussen gehad over
hypnotherapie en paste deze methode toe bij Karin. Door de hypnose kwam Karin erachter
dat ze in haar jeugd lichamelijk en seksueel was misbruikt door haar ouders. De
herinneringen werden steeds gedetailleerder en ernstiger naarmate ze vaker naar haar
therapeut ging. Door een psychiater is ze onderzocht en die concludeerde dat Karin een
Post Traumatische Stress Stoornis had. Daarna deed Karin aangifte tegen haar ouders en
eiste ze geld vanwege de ‘psychische en lichamelijke schade’. De rechter geloofde het
verhaal van Karin en zei dat de ouders het geld moesten betalen. Als één van de redenen
gaf ze aan dat de psychiater een gerenommeerd expert is en dat ze daarom zijn conclusie
geloofde. In deze situatie is het, tot op heden, niet meer goed gekomen tussen Karin en
haar ouders.32
2.7 False memory syndrome foundation
In 1992, in Philadelphia, hebben Pamela en
Peter Freyd een stichting opgericht, genaamd Figuur 26 - FMS logo
False Memory Syndrome Foundation. Dit hebben ze gedaan naar aanleiding van een valse
aanklacht van Jennifer Freyd, hun eigen dochter. Zij beweerde dat ze seksueel was misbruikt
in haar jeugd door haar vader. Het doel van de stichting is het zoeken naar de redenen van
de ontwikkeling van het false memory syndrome en manieren te vinden voor het
voorkomen ervan. Ook wordt steun en hulp geboden aan de families die hiermee zitten.38
Op de site van de false memory syndrome foundation staan een paar kleine stukjes
geschreven door slachtoffers van hervonden herinneringen. Onder andere een brief van
een weduwe.
My husband died last January after having suffered a massive stroke. He and I began to have
high blood pressure at about the time of our daughter’s accusations. This stress had been
going on for several years and we’d both been put on medication for that condition. He was
depressed. He sighed and said, "Well I guess there’s nothing more I can do." Our daughter
had returned his last letter to her unopened, writing on the envelope, "Unacceptable mail;
return to sender."
There is no doubt in my mind that the stress he had suffered from her false accusations was
at least partially responsible for his untimely death. He was a vigorous, healthy, sixty-six year
old man. Now I am trying to cope with the loss of my dear, loving husband of almost 46
years, while, at the same time, struggling to overcome the bitterness I feel toward my
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
37
daughter and her therapists. The tragedy of this almost overwhelms me. In my opinion, the
therapists who are promoting these false memories are guilty of murder.21
Er zijn veel ouders die zich vals beschuldigd voelen omdat ze nooit wat hebben gedaan maar
daar geen bewijs voor hebben. Die ouders worden daar meestal erg door overvallen. Er was
bijvoorbeeld een heel hecht gezin. De ouders hadden een leuke tijd tijdens de jeugd van
hun kind en dat ervoer het kind net zo. Ze stuurde een keer een brief naar haar ouders
waarin ze schreef dat ze hen erg waardeerde (de namen zijn anoniem):
Mom and Dad, Hi!
Just thought I would drop you a line to say hi! I have been so busy lately I have forgotten to
tell you guys how much I love you. You two have done so much for me...You have continually
supported me, loved me, and helped me work through my various problems and
adventures... I just wanted you guys to know that you are appreciated. I seldom tell you how
much you guys mean to me... I love you more than words can say.
Love,
"C"
Een tijd later vals-beschuldigde ze haar vader over seksueel misbruik en geweld en schreef
ze de volgende brief naar hem:
Dear First Name and Last Name,
Why am I writing this letter: To state the truth - Dad I remember just about everything you
did to me. Whether you remember it or not is immaterial - what’s important is I remember.
I had this experience the other day of regressing until I was a child just barely verbal. I was
screaming and crying and absolutely hysterical. I was afraid that you were going to come
and get me and torture me. That is what sexual abuse is to a child - the worst torture...I
needed your protection, guidance and understanding. Instead I got hatred, violation,
humiliation and abuse. I don’t have to forgive you... I no longer give you the honor of being
my father.
"C"
Door deze tegengestelde brieven lijkt het erop dat het iedereen kan overkomen, zelfs een
eerst heel gelukkig gezin.21 Er zijn echter een paar onderzoekers die denken dat niet
iedereen het false memory syndrome kan krijgen. Martin Gardner zegt dat de meeste
vrouwen erg boos, vijandig en soms ook paranoïde worden door hervonden herinneringen.
Hij meent dat als iemand lijdt aan het false memory syndrome, hij of zij dit al vanaf de
geboorte heeft. Ook voordat de kenmerken duidelijk zichtbaar zijn en valse herinneringen
optreden hebben mensen dit syndroom al. Ook zou het volgens hem kunnen dat de patiënt
al een andere stoornis heeft waardoor false memory syndrome wordt ontwikkeld. ‘Een
volwassen vrouw die zich ineens herinnert dat ze seksueel is misbruikt en hier nooit wat van
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
38
heeft gezegd of laten merken, is niet zomaar een vrouw’, zegt Martin Gardner. ‘De vrouw
moet dan al andere problemen hebben, zoals een psychische stoornis. Daardoor is ze dan
al erg beïnvloedbaar.’38
2.8 Het politieverhoor
Herinneringsvervalsing is een groot gevaar bij het verhoor door de politie of rechter. Er zijn
verschillende manieren waarop informatie kan worden gevraagd aan getuigen. Bij sommige
manieren worden valse herinneringen gemakkelijk aangemaakt, dus die moeten eigenlijk
zo min mogelijk gebruikt worden. Je weet dan namelijk niet, of de informatie die de
getuigen vertellen, klopt. De kwaliteit van de herinneringen moet zo weinig mogelijk
worden beïnvloed.
Vrije reproductie
De eerste, meest gebruikte manier om iemand te
ondervragen is vrije reproductie. Hierbij moet de
getuige zijn of haar verhaal vertellen, dus hoe hij of zij
de gebeurtenis heeft beleefd. Dit gebeurt zonder
invloed van de ambtenaar. Je krijgt hierdoor het meest
nauwkeurige verhaal, maar het nadeel is dat getuigen
vaak weinig uit zichzelf herinneren en vertellen.
Door het stellen van vragen komt er vaak meer Figuur 27 - verhoorkamer
informatie naar boven bij de getuigen. Deze vragen worden cues genoemd. Een cue kan
bijvoorbeeld zijn: ‘Welk vervoermiddel had de dader?’. Het kan zijn dat de getuige dit niet
weet, en dus onbewust gaat invullen wat hij of zij verwacht. Misschien herinnert iemand
zich wel een auto, terwijl de dader in werkelijkheid te voet was. Dit is natuurlijk onwenselijk.
Bij het gebruik van cues moet er goed worden nagedacht over hoe de vragen worden
geformuleerd. Er moet zo min mogelijk informatie in de vraag voorkomen die de getuige
misschien niet uit zichzelf weet, en die dus kan leiden tot een valse herinnering. Een vaak
gebruikte cue is bijvoorbeeld het zoeken naar namen door de letters van het alfabet af te
lopen.
Context reinstatement
Een hele effectieve manier om herinneringen op te roepen met een zo klein mogelijke kans
op herinneringsvervalsing is context reinstatement. Bij deze strategie wordt gebruik
gemaakt van relaties tussen informatie in de hersenen. Als je bijvoorbeeld iets kwijt bent,
kan je je afvragen wat je deed toen je het nog voor het laatst had. De informatie van wat je
als laatste deed en de informatie van waar iets zich bevindt, wordt dan gekoppeld en kan
zorgen voor het herinneren van de plek. Bij getuigen wordt vaak geprobeerd de informatie
van de omgeving te koppelen aan de informatie van hun eigen gevoelens en gedachten. Er
wordt dus gevraagd of de getuige nog weet hoe hij of zij zich voelde of wat hij of zij dacht
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
39
op het moment van de gebeurtenis. Als de getuige zich dit gaat herinneren, herinnert hij of
zij soms ook andere dingen die van belang zijn voor het onderzoek.
Geleide herinneringen
Er is nog een methode waarbij gebruik wordt gemaakt van context reinstatement, namelijk
geleide herinneringen. Hierbij wordt aan de getuige gevraagd om zich eerst zijn of haar
gevoelens van de gebeurtenis in te beelden. Doordat de getuige helemaal in zijn of haar
gevoelens zit, leidt dit tot het visualiseren van een paar details van de gebeurtenis. Bij deze
methode mag er geen invloed worden uitgeoefend door de ambtenaar en als het echt niet
anders kan moeten de vragen die hij of zij stelt heel beperkt en oppervlakkig blijven. Anders
is er een grote kans op herinneringsvervalsing.
Cognitieve interview
Bij het cognitieve interview wordt ook gebruik gemaakt van context reinstatement en
geleide herinneringen. Deze methode bestaat echter uit vier geheugenstrategieën die
allemaal achter elkaar worden uitgevoerd tijdens een verhoor. Ten eerste wordt er
geprobeerd om de persoonlijke gevoelens van een persoon op te roepen van de
gebeurtenis. Daarnaast wordt de getuige aangemoedigd om alle details die hij of zij kan
herinneren te vertellen, ook al denkt de persoon dat het geen nuttige informatie is. Als
getuigen denken dat hun verklaring niet belangrijk is, herinneren ze vaak minder dan
wanneer ze weten dat hun verhaal iets toevoegt aan het onderzoek. Als ze ervan overtuigd
zijn dat ze belangrijk zijn voor het onderzoek, gaan ze zich onbewust meer inspannen om
iets te herinneren. Dit zou misschien kunnen leiden tot meer valse herinneringen, omdat
de getuige de druk voelt om iets te vertellen. De gebeurtenis moet door de getuige in
chronologische volgorde verteld worden, maar ook in de omgekeerde richting. Hierdoor
komen vaak meer details naar boven. Ten slotte moet de getuige de gebeurtenis bekijken
vanuit verschillende perspectieven om een beter beeld te vormen en details op te roepen.
Deze methode lijkt dus erg op geleide herinneringen, maar bij geleide herinneringen wordt
alleen de eerste geheugenstrategie gebruikt en de andere worden niet toegepast.
De bovenstaand genoemde technieken worden natuurlijk niet alleen bij getuigen
toegepast. Ook als een verdachte wordt ondervraagd, worden verschillende methodes
toegepast. Vroeger dachten mensen dat de verdachte de belangrijkste getuige was tijdens
een verhoor en dat de bekentenissen het best mogelijke bewijsmiddel waren.
Tegenwoordig vinden sommige mensen dat een bekentenis een bewijs nodig heeft, omdat
een verdachte natuurlijk ook valse herinneringen kan aanmaken. Je weet niet of de
verdachte een valse bekentenis heeft afgelegd als hij of zij onder druk is gezet. Niemand zal
natuurlijk zo maar schuld toegeven, maar valse herinneringen gaan niet bewust.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
40
Confidence game
Er is nog een manier om de kans op valse bekentenissen te vergroten en die staat bekend
als confidence game. Het doel bij deze technieken is om het vertrouwen van een verdachte
te winnen en daarmee een (soms valse) bekentenis los te krijgen. Aan de verdachte wordt
bijvoorbeeld een paar keer verteld dat een bekentenis alleen maar in zijn eigen belang is en
hij niet moet ontkennen voor de rechter. Daarnaast kan de verdachte wijsgemaakt worden
dat hij of zij wel moet bekennen omdat ze al weten dat hij of zij de schuldige is. Dit maken
ze hem of haar wijs door te zeggen dat een medeverdachte een bekentenis heeft afgelegd
of een paar getuige dit hebben verteld. Het vertrouwen van de verdachte kan ook worden
gewonnen door het verhoor zo aangenaam mogelijk te maken voor hem of haar. Het
verhoor lijkt in de ogen van de verdachte dan een gewoon en vriendelijk gesprek. Tot slot
kan de ernst van de gebeurtenis overdreven of juist afgezwakt worden. Dit doen ze door
iets te zeggen over de slachtoffers van de gebeurtenis. Als het slachtoffer in werkelijkheid
overleden is, kunnen ze zeggen dat hij of zij alleen maar gewond is. Deze trucs kunnen
allemaal voor meer valse herinneringen zorgen, en daarmee voor valse bekentenissen.32
In dit gedeelte zijn we dieper ingegaan op herinneringsvervalsing. We zijn er achter gekomen
dat dit herinneringen zijn aan gebeurtenissen die niet echt hebben plaatsgevonden. Verder
hebben we diverse onderzoeken uitgewerkt. Daarin werden drie verschillende technieken
gebruikt om valse herinneringen op te wekken. Ook hebben we onderzocht of er fysiologische
verschillen zijn tussen echt herinneren en vals herinneren. Er lijken niet heel veel verschillen
te zijn, behalve dat de geleiding van de huid andere waarden toont. Valse herinneringen lijken
dus heel sterk op echte herinneringen. We zijn de psychotherapieën te weten gekomen
waarbij valse herinneringen kunnen ontstaan. Dit zijn onder andere droominterpretatie,
hypnose, regressietherapie en groepstherapie. Daarna hebben we verschillende voorbeelden
gegeven van mensen met het false memory syndrome. Over de oorzaak van dit syndroom
zijn verschillende meningen. Afsluitend hebben we valse herinneringen in relatie tot
politieverhoor onderzocht. Er blijken verschillende verhoortechnieken te zijn, waarbij in meer
of mindere mate herinneringsvervalsing kan ontstaan. Hieruit bleek dat het erg moeilijk is om
objectief bewijsmateriaal te verkrijgen uit verhalen van slachtoffers of getuigen, en dat er
goed gelet moet worden op de mogelijkheid tot valse herinneringen.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
41
Praktisch onderzoek
3. Eerste experimentele onderzoek
3.1 Doel
We willen er met dit experimentele onderzoek achter komen op welke leeftijd mensen het
meest gevoelig zijn voor het aanmaken van valse herinneringen. Hierbij maken wij gebruik
van het laten lezen van een onwaar krantenbericht in combinatie met het stellen van
suggestieve vragen.
3.2 Onderzoeksvraag
Wat is het verband tussen de leeftijd (bij kinderen van zeven tot en met veertien jaar) en
de mate van herinneringsvervalsing, bij het lezen van een onwaar krantenbericht en het
stellen van suggestieve vragen?
3.3 Hypothese
We verwachten dat jongere personen makkelijker pseudo-herinneringen aanmaken aan de
gebeurtenis uit de krant. Dit baseren we op het onderzoek van Henry Otgaar. Bij dit
onderzoek maakten ze gebruik van de lost-in-the-mall techniek en keken ze naar het effect
van een extra bewijs, namelijk een nep krantenartikel waardoor de gebeurtenis
aannemelijker werd. Bij diegenen bij wie het krantenartikel werd aangeboden, ontstonden
meer valse herinneringen dan bij de kinderen die het krantenartikel niet zagen. Ook
ontstonden er significant meer valse herinneringen in de leeftijdsgroep tussen zeven en
acht jaar dan in die tussen elf en twaalf jaar. Het lijkt er dus op dat jonge kinderen sneller
valse herinneringen aanmaken als ze op zo’n manier opgewekt worden. Wij doen dit op een
andere manier. We kunnen namelijk niet van ieder kind de ouders ondervragen en deze
informatie gebruiken. Daarom gebruiken wij alleen een krantenbericht. We verwachten wel
ongeveer dezelfde uitkomst, dus dat jonge kinderen sneller aannemen dat het bericht waar
is en dus meer valse herinneringen aan zullen maken dan oudere kinderen en volwassenen.
3.4 Onderzoeksgroepen
We hebben bij verschillende leeftijdsgroepen onderzocht of ze valse herinneringen
aanmaakten na het lezen van een onwaar krantenartikel. De groepen die we onderzocht
hebben, variëren in leeftijd van zeven tot vijftien jaar. We hebben kinderen onderzocht van
de basisschool rkbs de Springplank en de middelbare school SG Huizermaat in Huizen. De
schoolklassen die we onderzocht hebben op de basisschool zijn de groepen 4, 5 en 7. Op de
middelbare school hebben we een derde klas HAVO en een derde klas VWO onderzocht.
De reden dat we deze keuze gemaakt hebben is dat de leeftijdsgroepen op de middelbare
school gesplitst worden in niveaus, terwijl op de basisschool alle niveaus bij elkaar in een
klas zitten. Door het onderzoek uit te voeren in een HAVO en VWO klas hebben we, net als
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
42
in basisschoolgroepen, toch een beetje een niveauverschil tussen de kinderen kunnen
creëren.
Groep 4
Uit deze klas hebben we 25 leerlingen onderzocht. Eén leerling was 6 jaar oud, eenentwintig
leerlingen waren 7 en drie leerlingen waren 8 jaar oud. In deze groep zaten veertien jongens
en elf meisjes. We kwamen twee keer in deze groep op een vrijdag. Het eerste moment was
op vrijdag 26 september om 13.00 uur. Het tweede onderzoekmoment was op vrijdag 3
oktober, van 8.45 uur tot 10.15 uur. De leerlingen zaten tijdens het onderzoek in de klas te
werken, waardoor we ze apart uit de klas konden halen om ze te ondervragen. We zaten
samen aan een tafel buiten de klas en hebben alle leerlingen met z’n tweeën ondervraagd.
Groep 5
Uit deze klas hebben we 21 leerlingen onderzocht. Eén leerling was 7 jaar oud, vijftien
leerlingen waren 8 en vijf leerlingen 9 jaar oud. In deze groep zaten twaalf jongens en negen
meisjes. We kwamen twee keer in deze groep op een maandagochtend. Het eerste moment
was op maandag 22 september, vanaf ongeveer 9.15 uur. Het tweede onderzoekmoment
was op maandag 29 september, van 8.30 uur tot 9.40 uur en de laatste vijf leerlingen van
11.15 uur tot 11.40 uur. De leerlingen hadden hiertussen namelijk gym, dus zijn we later
terug gekomen om de leerlingen die nog niet onderzocht waren alsnog te bevragen. De
leerlingen zaten tijdens het onderzoek in de klas te werken, waardoor we ze apart uit de
klas konden halen om ze te ondervragen. We zaten samen aan een tafel buiten de klas en
hebben alle leerlingen met z’n tweeën ondervraagd.
Groep 7
Uit deze klas hebben we 22 leerlingen onderzocht. Twee onderzochte leerlingen waren 9
jaar, zestien leerlingen waren 10 en vier leerlingen 11 jaar oud. Deze groep bestond uit
veertien jongens en acht meisjes. Het eerste onderzoekmoment was ook op maandag 22
september, na het onderzoek bij groep 5 (dus rond 9.30 uur). Het tweede
onderzoekmoment was op maandag 29 september en duurde van 9.45 uur tot ongeveer
11.15 uur. Tijdens het onderzoek zaten de kinderen, die op dat moment niet onderzocht
werden, in de klas te werken. Ook hadden ze ongeveer twintig minuten pauze tussendoor,
tijdens die pauze zijn we ook doorgegaan met de vragen. We zaten in een leeg lokaal en
hebben de leerlingen samen ondervraagd.
Klas 3HB
Uit deze klas hebben we 23 leerlingen onderzocht. Deze groep bestond uit negen jongens
en veertien meisjes. Hiervan waren er twee 13 jaar oud, zestien 14 jaar en vijf 15 jaar oud.
Het eerste onderzoekmoment was op woensdag 24 september om 8.15 uur. De klas had
toen Engels. Het tweede onderzoekmoment was op woensdag 1 oktober en duurde van
11.30 uur tot ongeveer 12.00 uur. De leerlingen hadden projectweek en konden zelfstandig
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
43
aan hun opdracht werken. We hebben apart leerlingen onderzocht, zodat we zeker op tijd
klaar zouden zijn. Wij zaten op de gang aan tafels, een eindje uit elkaar. Op die manier
konden de leerlingen elkaar niet horen.
Klas 3VP
Uit deze klas hebben we 22 leerlingen onderzocht. Deze groep bestond uit elf jongens en
elf meisjes. Van deze leerlingen waren er twee 13 jaar en twintig 14 jaar oud. Het eerste
onderzoekmoment was op woensdag 24 september om 8.30 uur, onder de biologieles. Het
tweede onderzoekmoment was op woensdag 1 oktober en duurde van 9.40 uur tot 10.45
uur (met een pauze van een kwartier waarin we niet doorgingen). De leerlingen werkten
zelfstandig in de klas en we haalden ze één voor één naar een leeg lokaal waar we ze met
z’n tweeën de vragen stelden.
3.5 Materialen
Voor dit onderzoek hebben we verschillende materialen gebruikt. Voor het aanmaken van
valse herinneringen hebben we een voorpagina van een krant gebruikt. Hier hebben we het
middelste artikel vervangen door een fictief artikel. We hebben eerst de kenmerken
bedacht waar dit artikel aan moest voldoen. Het moest gaan om een gebeurtenis in Huizen,
die iedereen meegemaakt zou kunnen hebben. Ook moest de gebeurtenis nooit in het echt
zijn voorgekomen in Huizen of omgeving. We bedachten dat het om een (lichte) aardbeving
zou kunnen gaan. Als zoiets gebeurt, kan iedereen uit de omgeving dit meegemaakt
hebben. Er zijn wel eens stroomstoringen geweest in de regio. Dit kan ook gebeuren door
een aardbeving. Mensen zouden dit dus onbewust met elkaar kunnen verbinden tot een
herinnering aan een aardbeving. De krant die we hebben gebruikt is de Laarder Courant de
BEL, die in de regio gratis elke week verspreid wordt. De uitgave die we hebben gebruikt is
een oude krant van 11 april 2013. Omdat dit nog erg recent is (en mensen daardoor
misschien meer argwaan krijgen), hebben we de datum aangepast naar 2011. Dit is niet te
recent, maar de jongste kinderen leefden toen al wel en zouden het dus meegemaakt
kunnen hebben. Ze waren rond die tijd waarschijnlijk oud genoeg om er nu nog
herinneringen aan te hebben. Ook hebben we het artikel aan de rechterkant vervangen
door een ander (echt) artikel van een andere editie. We hebben dit gedaan omdat het
eerste artikel vooral voor kinderen allemaal lastige woorden bevatte. Ook was het niet echt
interessant voor kinderen. We wilden graag dat ze het niet saai zouden vinden om te lezen,
omdat we bang waren dat ze het anders niet goed zouden lezen en onthouden. Het artikel
over de politiek is dus vervangen door het nieuws dat er een jongetje van zes jaar bij Ajax
mocht komen voetballen. We hebben de tekst van het artikel over de aardbeving zelf
geschreven, met behulp van echte nieuwsberichten over aardbevingen in Groningen. We
hebben het geprint op 3A-papier, zodat het goed te lezen is. ∗
∗
Zie bijlage 1 voor de voorpagina die we in het onderzoek gebruikt hebben.
44
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
Om later de interviews te kunnen analyseren hebben we de antwoorden opgeschreven en
de gesprekjes opgenomen met een mobiele telefoon. Om te onderzoeken of de
proefpersonen valse herinneringen hadden aangemaakt, hebben we een vragenlijst
opgesteld. De eerste vragen waren een paar algemene vragen over de krant. Daarna
kwamen er drie vragen om herinneringsvervalsing te creëren en te ontdekken. De laatste
twee vragen waren om te er achter te komen of de personen het nog met andere mensen
over de artikelen gehad hadden en of ze zelf nog iets te zeggen hadden over het onderzoek.
De vragen waarmee we wilden onderzoeken of er een valse herinnering was aangemaakt,
waren de volgende:
- Weet je nog of je zelf wat van de aardbeving gemerkt hebt? En zo ja, wat?
- Was bij jullie de stroom ook uitgevallen?
- Hoe goed kan je je de beving nog herinneren op een schaal van 1 (niet) tot 5 (tot in detail)?
3.6 Methode
Vóór het onderzoek
Voordat we met het echte onderzoek begonnen, hebben we eerst de ouders van de
leerlingen op de hoogte gesteld van ons onderzoek. Dit hebben we gedaan door het sturen
van een mailtje waarin we vertelden dat we het geheugen van de kinderen gingen
onderzoeken. Als de ouders dit niet zagen zitten konden ze dit doorgeven aan de leerkracht
en zouden we die kinderen niet onderzoeken. Hier hebben we verder geen reactie op
gekregen, dus hebben we alle leerlingen onderzocht die op dat moment in de klas waren.
Eerste onderzoekmoment
Dit moment vond plaats in week 39. We hebben de verschillende onderzoeksgroepen op
verschillende dagen onderzocht. Eerst legden we uit dat we hun groep gingen onderzoeken
voor ons profielwerkstuk. Daarvoor was het de bedoeling dat ze op dat moment de
voorpagina doorlazen. We lieten ze weten dat het vooral om de drie artikelen op de pagina
ging en dat we over een week terug zouden komen om te kijken wat ze nog onthouden
hadden. Daarbij gaven we ze allemaal een exemplaar van de voorpagina om te lezen. Alleen
in groep vier hebben we het voorgelezen, de rest van de proefpersonen hebben het voor
zichzelf gelezen. In groep vier kunnen de leerlingen namelijk net lezen, maar door de
moeilijke woorden zou het te lastig voor ze zijn. En omdat het vooral nodig was dat ze
zouden lezen dat er een aardbeving in Huizen had plaatsgevonden, vonden we het de beste
Bron voorpagina:
http://www.hollandmediacombinatie.nl/titelstarieven/epaper/laarder.courant.de.bel/55/
45
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
optie om het voor te lezen. Nadat iedereen de krant doorgelezen had, namen we de
artikelen weer in; het was niet de bedoeling dat ze er vaker naar zouden kijken.
Tweede onderzoekmoment
Dit moment vond voor alle proefpersonen plaats op de dag precies een week na het eerste
onderzoekmoment. We legden uit dat we de leerlingen allemaal even individueel wilden
spreken. We gingen met de leerling aan een tafel buiten de klas zitten. Bij de informatie
over de onderzoekgroepen is te zien waar we bij welke groep zaten. Bij de groepen die we
samen onderzochten stelde Elise de vragen en had de mobiele telefoon voor zich. Birte
schreef notities op tijdens het gesprek. Bij iedere leerling legden we uit dat het de bedoeling
was dat ze de vragen nog even voor zich hielden als ze weer in de klas kwamen (zodat de
leerlingen die nog niet geweest waren de vragen nog niet hoorden). Als eerst noteerden we
de geboortedatum en het geslacht van de proefpersoon. Daarna begonnen we met het
stellen van de vragen. Als we er daarbij achter kwamen dat de persoon zich niets meer
herinnerde van de aardbeving, probeerden we ze toch een valse herinnering te laten
creëren door suggestieve vragen te stellen. Bijvoorbeeld: ‘Bij veel mensen is tijdens de
aardbeving de stroom uitgevallen, ook bij jou?’, en ‘Heb je ook geen lichte trilling gevoeld?’.
Als hier geen herinnering van kwam, sloegen we de beoordelingsvraag over omdat dit dan
‘1’ is (helemaal geen herinnering aan de aardbeving).
Na de twee onderzoekmomenten
Nadat iedere leerling van de klas aan de beurt was geweest, kwamen we nog even in de
klas. Daar vertelden we het echte doel van het onderzoek. We lieten ze dus weten dat het
ons niet ging om het geheugen op zich (zoals we ze eerst hadden wijsgemaakt), maar om
herinneringsvervalsing. Daarna vertelden we (bij de groepen 5 en 7 die we op maandag
onderzochten) dat we nog een andere groep op hun school gingen onderzoeken en dat ze
het er dus nog niet over mochten hebben.
Verwerking
Als de proefpersonen lieten weten zich niets meer te herinneren van de aardbeving, hadden
ze geen valse herinneringen. Hier hebben we niets meer mee gedaan. We hebben alle
gesprekjes waar herinneringsvervalsing voorkwam uitgetypt. Wanneer iemand aangaf dat
hij of zij de gebeurtenis nog kon herinneren, vroegen we ook een cijfer voor de
gedetailleerdheid van de herinnering. Als ze zich de aardbeving nog goed konden
herinneren, konden ze maximaal een 5 geven. Als er helemaal geen herinnering aan de
aardbeving was, of bij veel twijfel, was het minimale cijfer een 1.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
46
3.7 Resultaten
De resultaten van dit onderzoek hebben we in een tabel gezet. Bij de verwerking van de
resultaten kijken we alleen naar de percentages van de leerlingen met een valse herinnering
en niet naar de cijfers voor de gedetailleerdheid. We hebben een cijfer gevraagd om voor
onszelf een idee te krijgen hoe goed ze het konden herinneren. We denken echter dat we
hier geen conclusies aan kunnen verbinden. Deze zullen we verder buiten beschouwing
laten.
Onderzoeksgroep en Percentage van de
aantal personen
leerlingen/meisjes/jongens
met een valse herinnering
Groep 4 (25)
12 % (3 leerlingen)
- Jongens (14) 7,1 % (1 jongen)
- Meisjes (11) 18 % (2 meisjes)
Groep 5 (21)
9,5 % (2 leerlingen)
- Jongens (12) 0 %
- Meisjes (9)
22 % (2 meisjes)
Groep 7 (22)
23 % (5 leerlingen)
- Jongens (14) 21 % (3 jongens)
- Meisjes (8)
25 % (2 meisjes)
Klas 3 totaal (45)
2,2 % (1 leerling)
- Jongens (20) 0 %
- Meisjes (25) 4,0 % (1 meisje)
De derde klassen los van elkaar
Klas 3HB (23)
4,3 % (1 leerling)
- Jongens (9)
0%
- Meisjes (14) 7,1 % (1 meisje)
Klas 3VP (22)
0%
- Jongens (11) 0 %
- Meisjes (11) 0 %
Gemiddeld cijfer voor de gedetailleerdheid
van de valse herinnering
3
2
3
3
3
3,3
2,8
4
3,5
3,5
3,5
3,5
-
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
47
Van de gegevens hebben we voor de duidelijkheid ook een grafiek gemaakt.
Interpretatie
Hier zijn drie lijnen te zien die corresponderen met het totaal, de meisjes en de jongens. We
hebben eerst uitgerekend wat de gemiddelde leeftijden van de groepen waren. In groep 4
was dit 7,1 jaar, in groep 5 was het 8,2 jaar, de kinderen van groep 7 waren gemiddeld 10,1
en de twee klassen 3 waren gemiddeld 14,0. De afgebeelde percentages zijn de berekende
percentages van het aantal leerlingen in de leeftijdsgroepen bij wie herinneringsvervalsing
optrad. Te zien is dat in ons onderzoek bij de meisjes bij elke leeftijd vaker
herinneringsvervalsing voorkwam dan bij de jongens. Ook is te zien dat het bij kinderen van
tien jaar relatief gezien het meest voorkwam. De percentages zijn niet heel erg hoog, en na
de piek bij de tienjarigen daalt de lijn tot nagenoeg nul. Na de leeftijd van zeven jaar daalt
de gemiddelde waarde en die van de jongens, terwijl het percentage bij de meisjes juist
stijgt.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
48
3.7.1 Reacties
Bij het uitdelen van de krantenartikelen klonken er veel verschillende reacties. Zelfs voor
het uitdelen hoorden we in groep 5 al enthousiaste reacties over het onderzoek. Een paar
kinderen hoopten dat er iets in zou staan over voetbal. Eerst waren de reacties in deze klas
vooral over het bericht van Ajax. Er zaten wat fanatieke voetballers in de klas die allemaal
een mening hadden over de beste club. Wat gehoorde uitroepen waren: ‘Waarom niet over
Feyenoord?!’ en ‘Dat ga ik niet lezen hoor!’. Later kwamen er ook wat reacties over de
aardbeving. ‘Huh, een aardbeving in Huizen?’. ‘Volgens mij weet ik dat nog wel…’. In de
hogere klassen waren de kinderen stil tijdens het lezen. In groep 4 is het voorgelezen, dus
kwamen er ook niet veel reacties omdat ze goed moesten luisteren.
Lang niet iedereen had pseudo-herinneringen aangemaakt. De meeste leerlingen
antwoordden iets in de trant van ‘Dat heb ik nooit meegemaakt’ of ‘Nou, dat kan ík me niet
meer herinneren hoor’. Ook waren er een aantal waar de stroom wel eens was uitgevallen,
maar die konden zich niets meer van de aardbeving herinneren. In totaal hebben we bij
twaalf van de 113 kinderen herinneringsvervalsing geconstateerd. Al deze leerlingen
hadden zelf extra gebeurtenissen gecreëerd. Een paar voorbeelden zijn:
Groep 4 (meisje)
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Weet je nog waar de aardbeving was, in welke plaats?
Nee.
Het was hier in Huizen.
Hé, daar woon ik.
Ja, heel goed. En wat herinner je zelf nog van de aardbeving. Heb je
nog een trilling gevoeld? Bij heel veel mensen zijn de dakpannen van
het dak gevallen, bij jou in de buurt ook?
Ja, bij mij in de buurt wel.
Maar niet bij jou?
Nee.
Heb je de grond nog voelen trillen?
Nee.
Wat was er gebeurd bij jou in de buurt?
Dat was bij mijn overbuurvrouw en zij is er niet echt zo vaak.
Heb je nog wat gezien of er schade was bij de overbuurvrouw? Of een
dakpan van het huis was gevallen?
Ja, een dakpan.
Weet je nog waar je was tijdens de aardbeving?
Ja, thuis.
En vond je het eng?
Nee, maar mijn zusje wel, ik knuffelde haar helemaal.
Ah, voelde zij wel de trilling?
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
49
Kind
Nee, ook niet. Maar ik denk mijn broer wel, want hij zegt echt altijd
heel veel dingen. Hij zit altijd op de iPad te gamen.
En viel die niet uit?
Nee. En die van mij al helemaal niet, want die zat toen aan de oplader.
Oké, en hoe goed kan je de aardbeving herinneren op een schaal van
één tot vijf? Eén is dat je hem helemaal niet meer kan herinneren en
vijf is dat je hem heel goed kan herinneren.
Een twee.
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
~~~
Groep 5 (meisje)
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Nou, ik heb één keer een soort van schok gevoeld, want mijn bed ging
opeens omhoog, dus ik weet ook niet hoe dat komt.
Misschien zou het de aardbeving wel kunnen zijn. Maar hadden jullie
geen schade aan jullie huis?
We hadden alleen één dakpan eraf.
Een dakpan eraf door de aardbeving?
Ja.
Hoe goed kan je hem ongeveer herinneren? Eén is dat je hem
helemaal niet kan herinneren en vijf is dat je hem heel goed kan
herinneren.
Ik kan het me best wel goed herinneren en een heel heel heel klein
beetje slecht.
Dus een vier misschien?
Ja.
~~~
Groep 7 (jongen)
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Weet je er zelf nog iets van?
Ik was ergens anders. Volgens mij was ik toen met mijn oom en tante,
oma en opa in Limburg. In een huisje een paar dagen.
Oké, en heb je wel verhalen van andere mensen gehoord toen je
terug kwam?
Ja, wel een beetje. Ik heb het een beetje gehoord.
Ja? Van wie?
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
50
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Van bekenden. Ik hoorde ze een beetje praten en dan reageer ik
daarop.
Oké, en hadden ze ook schade aan het huis?
Ja, dakpannen waren eraf. Er zaten scheuren in de bakstenen. De
stroom was uitgevallen op een paar plekken.
Heb je zelf nog gezien dat de dakpannen eraf waren gevallen toen je
terug kwam?
Nee.
Of een scheur gezien?
Ja, wel een klein scheurtje op de weg.
En hoe goed kan je het nog herinneren, die tijd, op een schaal van
één op vijf. Eén is dat je hem helemaal niet kan herinneren en vijf is
dat je hem heel goed kan herinneren.
Een drietje.
Nadat alle gesprekjes in een klas klaar waren, hebben we dus de echte reden van het
onderzoek verteld. Hier kwamen ook veel reacties op. Veel kinderen zeiden iets als ‘Ik dacht
het al, ik had nooit gehoord van een aardbeving!’. Veel waren ook nieuwsgierig wie er dan
ingetrapt zouden zijn. Bij sommige kinderen waren de valse herinneringen zo sterk dat ze
er echt van overtuigd waren dat er een aardbeving geweest was. ‘Maar ik weet het zeker,
weet je nog van (naam klasgenoot)?’ en ‘Maar ik kan het me écht herinneren hoor, van die
aardbeving!’. Uiteindelijk hebben we het wel duidelijk kunnen maken dat de aardbeving
niet echt gebeurd was.
3.8 Conclusie
Kijkend naar onze resultaten, kunnen we concluderen dat het gebruiken van deze methode
niet extreem veel herinneringsvervalsingen oplevert. Er lijken wel verschillen te zitten
tussen de onderzochte leeftijdsgroepen. In groep 7 (gemiddelde leeftijd van tien jaar) zaten
in verhouding de meeste leerlingen die valse herinneringen creëerden. Hierdoor ontstaat
het vermoeden dat kinderen bij een leeftijd van tien jaar het gevoeligste zijn voor het
aanmaken van valse herinneringen (ten opzichte van kinderen van zeven, acht of veertien
jaar). Dit is gedeeltelijk in tegenspraak met onze hypothese. We hadden verwacht dat er
meer herinneringsvervalsing zou ontstaan bij jongere kinderen, dus bij de kinderen van
zeven jaar.
Ook lijkt er een leeftijdsgrens te zijn waarna kinderen bij deze methode (bijna) geen valse
herinneringen meer maken. Bij het onderzoek in de derde klassen (met kinderen van
gemiddeld veertien jaar) hebben we namelijk 45 leerlingen onderzocht en maar bij één
daarvan ontstonden valse herinneringen.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
51
We kunnen geen harde conclusies trekken uit dit onderzoek (zie ook de discussie), maar we
kunnen wel het vermoeden uitspreken dat mensen het gevoeligst zijn voor het aanmaken
van valse herinneringen rond de leeftijd van tien jaar en dat er een leeftijdsgrens bestaat
waarna personen geen valse herinneringen meer aanmaken. Deze vermoedens zijn eigenlijk
alleen toe te passen bij onze onderzoeksmethode en niet in het algemeen bij
herinneringsvervalsing. Er zijn namelijk veel verschillende manieren waarop mensen valse
herinneringen kunnen aanmaken en dit is er een van. We hebben met ons onderzoek wel
aangetoond dat het mogelijk is om op deze manier herinneringsvervalsing op te laten
treden.
3.9 Discussie
Bij ons onderzoek zijn er meerdere variabelen aanwezig die invloed kunnen hebben op de
resultaten. We zullen hier een aantal variabelen benoemen en later een nieuw
onderzoeksopzet maken om betere conclusies te kunnen trekken. We willen duidelijker en
betrouwbaarder de verschillen tussen de leeftijdsgroepen kunnen aantonen. Met een
tweede onderzoek willen we kijken in hoeverre die resultaten overeenkomen met de
resultaten van ons eerste onderzoek.
Groepsgroottes
We hebben uit elke leeftijdsgroep ongeveer twintig mensen onderzocht. Als bij drie
personen herinneringsvervalsing optreedt, is dat percentage niet heel betrouwbaar. Dit
percentage zou veel kunnen afwijken van het echte percentage. Zeker bij de groepen waar
maar heel weinig herinneringsvervalsing voorkwam, zou dit het geval kunnen zijn. De
resultaten verschillen niet heel duidelijk van elkaar. De significantie is dus niet zo groot. We
kunnen dus geen harde conclusies trekken over de leeftijd en de mate van
herinneringsvervalsing.
Specifiek onderzoek
Ons onderzoek is heel specifiek gericht op een aardbeving in Huizen. Het is goed mogelijk
dat sommige mensen erg gevoelig zijn voor herinneringsvervalsing, maar door onze
onderzoeksmethode toch geen valse herinnering aanmaken. Wanneer iemand een krant
van een aantal jaar geleden leest, over een aardbeving in zijn of haar woonplaats, hoeft
diegene niet gelijk te denken dat hij of zij dat zelf meegemaakt heeft. We denken dat veel
kinderen het lazen en even terugdachten of ze dit meegemaakt hadden. Als ze daarbij
bedachten: ‘Daar was ik vast niet bij’, hoefden ze niet verder na te denken over hoe het
voelde of wat er gebeurde. Ook bij een echte aardbeving in je woonplaats hoef je er niet
per se zelf bij te zijn. Het kan zijn dat je ergens anders in het land bent en er verder niets
van merkt. Daarom is een gebeurtenis waarbij het niet duidelijk is of iemand het
meegemaakt heeft misschien niet de beste gebeurtenis om herinneringsvervalsing op te
wekken.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
52
Leeftijd
Het verschil in leeftijd tussen de onderzoeksgroepen is niet constant. Groep 4 en 5 schelen
ongeveer één jaar. Tussen groep 5 en 7 zit ongeveer twee jaar verschil en tussen groep 7
en klas 3 zit ongeveer vier jaar verschil. Misschien ligt het punt waarop
herinneringsvervalsing het meest voorkomt juist in een groep die we niet hebben
onderzocht. We hebben namelijk niet elke leeftijdsgroep onderzocht.
In de groepen op de basisschool zitten de kinderen met verschillende niveaus in één klas.
Dit is niet meer het geval op de middelbare school. In ons onderzoek hebben we daarom
twee derde klassen gebruikt, een HAVO-klas en een VWO-klas. We hebben geprobeerd om
de variabele van het niveau zo gelijk mogelijk te houden, maar we hebben geen MAVO-klas
(of andere niveaus die wel op de basisschool zitten en niet op de middelbare school)
onderzocht. We hebben er wel zoveel mogelijk rekening mee gehouden, maar het is niet
helemaal gelukt om bij elke leeftijdsgroep het niveau gelijk te houden. Ook in de klassen op
de basisschool weten we niet wat de niveaus van de kinderen zijn, dus we weten niet in
welke verhouding we de kinderen van verschillende niveaus op de middelbare school
moesten onderzoeken. Tussen de groepen op de basisschool zal het gemiddelde niveau ook
niet gelijk zijn. Het kan bijvoorbeeld zijn dat in groep 4 de kinderen gemiddeld een hoger
niveau hebben dan de kinderen in groep 5. We weten niet of dit invloed heeft gehad op
onze resultaten, omdat we niet weten of iemands intelligentie een rol speelt in de
gevoeligheid voor herinneringsvervalsing.
Materialen
Er waren verschillende punten waardoor de proefpersonen aan de echtheid van de krant
konden gaan twijfelen. We hadden gekozen voor de Laarder Courant de BEL, omdat deze
elke week gratis wordt verspreid in de omgeving. Van deze krant konden we de opmaak
snel vinden op het internet en deze bewerken, zodat we ons eigen artikel geloofwaardig
konden invoegen. De krant wordt echter niet in Huizen bezorgd (dat bedachten we ons pas
later), dus dat maakt het iets minder geloofwaardig. Daarentegen, als een aardbeving echt
zou plaatsvinden in Huizen, dan zou dit wel in de Laarder Courant de BEL moeten staan,
omdat dit zo’n grote gebeurtenis is in de omgeving. De proefpersonen kunnen ook niet
beweren dat ze (vanwege het feit dat ze niet in de BEL-gemeenten wonen en de krant dus
niet krijgen) nooit over de aardbeving hebben kunnen lezen. Zo’n grote gebeurtenis zou
namelijk ook in de krant van de plaats zelf staan. Tijdens het eerste onderzoeksmoment in
klas 3VP merkte een meisje op dat er iets aan de data niet klopte, maar ze ging er verder
niet over door. De datum van de krant hebben we veranderd naar een andere datum,
namelijk van 2013 naar 2011. Het jaartal 2013 was voor ons onderzoek te recent, omdat
we verwachtten dat er zo eerder twijfels zouden ontstaan over het plaatsvinden van de
aardbeving. We hebben voor het jaartal 2011 gekozen, omdat alle leerlingen uit de
verschillende leeftijdsgroepen dan herinneringen aan de aardbeving zouden kunnen
hebben. Op de pagina stonden ook verschillende advertenties. Eén daarvan ging over een
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
53
winkel die over vier weken open zou gaan. Daar stond een datum bij vermeld: 10 mei 2013.
Dit klopt natuurlijk niet. Afgezien van dat ene meisje dat het opmerkte (en haar
tafelgroepje), hebben we niemand dit horen zeggen. Het lijkt er dus op dat bijna niemand
het is opgevallen. Daarbij leek het ook dat niemand twijfelde aan de echtheid van het artikel.
Hoewel het lettertype niet helemaal gelijk was aan de rest van de krant, denken we dat
niemand dit door heeft gehad.
Onderzoeksomstandigheden
De onderzoeksomstandigheden waren niet in elke groep gelijk. Dat kan natuurlijk niet bij
verschillende groepen met verschillende locaties en onderzoeksmomenten. We hebben
wel geprobeerd de omstandigheden voor iedere proefpersoon zo gelijk mogelijk te houden.
Nu zullen we de punten langslopen die bij de groepen verschilden.
In groep 4 hebben we de krant voorgelezen. Hier hebben we voor gekozen omdat het toch
wel lastige teksten zijn en hoewel de kinderen kunnen lezen, is zo’n tekst erg moeilijk om
zelf te lezen en te begrijpen. Omdat het er voor het onderzoek om ging dat de leerlingen
het artikel van de aardbeving te zien kregen (en het dus niet ging om hoeveel details uit het
artikel onthouden werden), vonden we dit een aanvaardbaar verschil tussen de groepen. In
groep 5 merkten we dat ook deze kinderen het lezen lastig vonden. Misschien hadden we
het hier dus ook moeten voorlezen. Er waren redelijk wat kinderen die maar één of twee
artikelen gelezen hadden. Wel wisten ze allemaal nog van het artikel over de aardbeving en
daar ging het uiteindelijk om.
Ook gingen de leerlingen op verschillende manieren om met de opdracht. De opdracht was
eigenlijk alleen het lezen van de berichten. Later zouden we testen wat de leerlingen nog
onthouden hadden. De leerlingen van 3VP gingen hier heel fanatiek mee om. Ze dachten
natuurlijk dat het ging om hoeveel ze onthouden hadden, dus gingen ze alle feitjes in hun
hoofd stampen. Bij die groep waren er bijvoorbeeld uitzonderlijk veel leerlingen die nog
wisten hoe zwaar de aardbeving op de Schaal van Richter was. Leerlingen van de andere
klassen waren minder fanatiek. We weten niet of het proberen te onthouden van de details
zorgt voor het minder snel aanmaken van valse herinneringen, maar dat is wel mogelijk.
Bij de verschillende proefpersonen hebben we de vragen niet telkens op dezelfde manier
gesteld. Ten eerste hebben we in het begin de vragen precies volgens de vragenlijst gesteld,
maar na een tijdje hebben we sommige vragen iets makkelijker gemaakt. Dit hebben we
gedaan om de kinderen meer zekerheid te geven, want sommige vragen waren te moeilijk.
Dit was bijvoorbeeld het geval bij de vraag: ‘Eén van de artikelen ging over een fietspad over
de natuurbrug in Laren, wat weet je nog over de openingstijden van dit fietspad?’. Niemand
wist meer de exacte openingstijden, dus hebben we later gevraagd of ze nog wisten waar
het fietspad of de natuurbrug aangelegd werd. Daarnaast hebben we de vraagstelling
aangepast aan de antwoorden die de kinderen op de eerste vraag gaven. We hebben er bij
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
54
de daarop volgende vragen op gelet dat we geen nieuwe informatie gaven, maar
doorgingen op de informatie die de kinderen zelf al vertelden. Bijvoorbeeld als ze bij de
eerste vraag vertelden dat er een artikel over Ajax ging, dan veranderden wij vraag vier in:
‘Eén artikel ging over Ajax. Wat weet je daar nog meer van?’ Ten slotte zijn er ook variaties
geweest in de vraagstellingen, want bij het ene kind hebben we meer open vragen gesteld
die bij andere kinderen gesloten waren. Als de kinderen aangaven dat ze zich de aardbeving
niet meer konden herinneren, dan probeerden we altijd nog door te vragen. Bij die kinderen
vertelden we dat bij veel mensen de stroom was uitgevallen. Daarna vroegen we aan
sommige leerlingen: ‘Was dit ook bij jullie?’ en aan andere vroegen we: ‘Wat heb jij daar
nog van gemerkt?’. Het zou kunnen zijn dat de leerlingen bij de gesloten vraag eerder
ontkennen, omdat ze er bij de tweede vraag al van uitgaan dat het ook bij hen gebeurd
moet zijn.
Tijdens ons onderzoek in groep 7 kregen de kinderen een kleine pauze waarin ze buiten
mochten spelen. We kregen het idee dat de kinderen snel weer naar buiten wilden en
daarom kortere antwoorden gaven. Ze leken minder na te denken over de vragen en waren
in gedachten alweer buiten aan het spelen. Dit heeft misschien invloed gehad op onze
resultaten, omdat dit bij andere kinderen niet het geval was. Deze kinderen zaten namelijk
zelfstandig te werken in een rustige klas en leken het niet erg te vinden om even buiten de
klas te zijn. Daardoor zouden ze misschien meer tijd hebben genomen om na te denken
over de vragen en hierdoor hebben ze misschien meer valse herinneringen aan te kunnen
maken.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
55
4. Tweede experimentele onderzoek
Naar aanleiding van de resultaten van het eerste onderzoek wilden we een tweede
onderzoek uitvoeren. We hadden namelijk een ander resultaat verwacht. We hebben het
vermoeden dat dit afwijkende resultaat vooral komt door de keuze van de gebeurtenis; een
aardbeving. Omdat de proefpersonen snel kunnen bedenken dat ze dit niet meegemaakt
hebben zullen ze waarschijnlijk minder valse herinneringen creëren dan wanneer ze zeker
weten dat ze er bij waren. Daarom hebben we een nieuw onderzoek opgezet, dit keer op
de OBS de Ploeg in Laren. We konden niet weer de leerlingen uit het eerste experiment (op
de RKBS de Springplank) onderzoeken omdat zij nu voorkennis hadden. Vanwege het
mogelijke doorvertellen aan andere leerlingen van de school konden we ook geen andere
groepen van de Springplank onderzoeken.
4.1 Doel
Ten eerste is het doel van dit tweede onderzoek om de methode voor het opwekken van
herinneringsvervalsing te verbeteren. Hierbij gebruiken we onze eerste methode en de
discussie van het eerste experimentele onderzoek. Door een betere methode te maken,
kunnen we hopelijk ook duidelijkere verschillen zien tussen verschillende leeftijdsgroepen.
Daarnaast zou deze verbeterde methode ook gebruikt kunnen worden om andere aspecten
(dan leeftijd) te onderzoeken, die misschien zorgen voor een kleinere of grotere
gevoeligheid voor het aanmaken van herinneringsvervalsing.
Ons tweede doel is dat we duidelijker willen zien wat de invloed is van leeftijd op het
aanmaken van valse herinneringen, zodat we met meer zekerheid conclusies kunnen
trekken.
4.2 Onderzoeksvraag
Op welke manier kan de methode die we in ons eerste onderzoek hebben gebruikt
verbeterd worden, zodat de resultaten duidelijker zijn?
Tweede onderzoeksvraag:
Bij welke leeftijd zijn kinderen het meest gevoelig voor het aanmaken van valse
herinneringen wanneer ze een gebeurtenis echt hebben meegemaakt, suggestieve vragen
worden gesteld en gebruik wordt gemaakt van een onwaar artikel als bewijs?
4.3 Hypothese
We verwachten nog steeds dat jongere kinderen gevoeliger zijn voor het aanmaken van
valse herinneringen (opgewekt door onze nieuwe methode), omdat we denken dat jongere
kinderen eerder aannemen dat iets waar is wanneer dit in een nieuwsbericht staat. We
verwachten dat naarmate mensen ouder worden, ze steeds minder vaak informatie op
internet of in de krant geloven. Ze hebben waarschijnlijk wel eens meegemaakt dat niet
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
56
altijd de precieze waarheid verteld wordt in de media. Daardoor zijn ze misschien minder
naïef en nemen ze het ‘bewijs’ dat de gebeurtenis heeft plaatsgevonden niet zomaar aan.
We denken dat jongere kinderen deze informatie wel meteen als ‘waar’ beschouwen,
zonder er zelf goed over na te denken. Daarom denken we intuïtief dat hoe ouder mensen
worden, hoe minder snel ze valse herinneringen aan zullen maken naar aanleiding van een
nieuwsbericht. Dit denken we ook nog steeds door het onderzoek van Henry Otgaar, waarbij
jongere kinderen vaker valse herinneringen aanmaakten.
We verwachten ook dat er een manier bestaat om een beter onderzoek uit te voeren.
Hiervoor gaan we de discussie van het vorige experiment gebruiken. We denken dat het
punt dat we vooral aan zullen moeten passen, de gebeurtenis zelf is. We denken nu dat het
een gebeurtenis moet zijn waarvan de proefpersonen zeker weten dat ze het hebben
meegemaakt. Bij een aardbeving hoeven ze er niet per se bij geweest te zijn. We denken
dat het gebruik maken van een gebeurtenis die de kinderen sowieso meegemaakt hebben,
erg veel invloed heeft.
4.4 Onderzoeksgroepen
Dit keer hebben we drie opeenvolgende basisschoolklassen onderzocht, de groepen 6, 7 en
8 van OBS de Ploeg in Laren. Dit was praktisch voor de planning van de
onderzoeksmomenten, maar het is ook handig omdat de leeftijden dicht bij groep 7 liggen.
Dit was namelijk in ons vorige onderzoek de leeftijdsgroep waarbij de meeste
herinneringsvervalsing optrad.
Groep 6
Uit deze klas hebben we zestien leerlingen onderzocht. Twee onderzochte leerlingen waren
8 jaar, tien leerlingen 9 jaar en vier leerlingen 10 jaar. In deze groep zaten tien jongens en
zes meisjes. We onderzochten deze groep op vrijdag 7 november om 13.45 uur. Het
onderzoek duurde ongeveer een uur. De leerlingen zaten tijdens het onderzoek in de klas
te werken. Wij zaten los van elkaar aan tafels in de gang en een lege kamer, waardoor we
twee leerlingen tegelijkertijd konden onderzoeken en het dus sneller ging.
Groep 7
Uit deze klas hebben we 22 leerlingen onderzocht. Twee onderzochte leerlingen waren 9
jaar, negentien leerlingen 10 jaar en één leerling 11 jaar. In deze groep zaten twaalf jongens
en tien meisjes. In deze groep kwamen we op vrijdag 14 november om 12.45 uur. Het
onderzoek duurde ongeveer een uur. We hadden ons weer opgesplitst (op dezelfde plekken
als 7 november).
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
57
Groep 8
Uit deze klas hebben we negentien leerlingen onderzocht. Eén onderzochte leerling was 10
jaar, zestien leerlingen 11 jaar en twee leerlingen 12 jaar. In deze groep zaten twaalf jongens
en zeven meisjes. In deze groep kwamen we op vrijdag 7 november om 12.45 uur. Het
onderzoek duurde ongeveer een uur. De leerlingen zaten tijdens het onderzoek in de klas
te werken. De eerste drie gesprekjes hebben we gezamenlijk gedaan, om te kijken hoe het
liep. Daarna zijn we opgesplitst waardoor we twee leerlingen tegelijk konden onderzoeken.
4.5 Materialen
Voor dit onderzoek hebben we weer verschillende materialen gebruikt. Als bewijs dat de
gebeurtenis echt plaatsgevonden heeft, hebben we een artikel gemaakt. Op internet
vonden we een artikel over de voorstelling in het Singer van een aantal jaar geleden (de
kinderen voeren elk jaar met de hele school per klas een musical op). Dit hebben we een
beetje aangepast, zodat er in kwam te staan dat de stroom een tijdje was uitgevallen.
Verder hebben we het jaar veranderd naar 2011. Toen zaten de leerlingen in de groepen 2,
3 en 4. We verwachtten namelijk dat ze dit nog wel herinnerden, maar niet meer zo goed
dat ze zeker zouden weten dat de stroomuitval nep was. We hebben het artikel ook
aangepast naar het thema en de optredens van dat jaar.
Ook voor dit onderzoek hebben we een vragenlijst opgesteld om herinneringsvervalsing op
te wekken en te meten. Eerst hebben we wat algemene vragen bedacht over het jaarlijkse
optreden in het Singer, en daarna vragen die gaan over de stroomuitval. De laatste vraag is
weer hoe goed de persoon zich de gebeurtenis (van de stroomuitval) kan herinneren op
een schaal van 1 tot 5.
4.6 Methode
Vóór het onderzoek
Voordat we met het echte onderzoek begonnen, hebben we de ouders van de leerlingen
op de hoogte gesteld van ons onderzoek. Dit hebben we gedaan door middel van een
mailtje waarin we vertelden dat we het geheugen van de kinderen gingen onderzoeken. Als
de ouders dit niet zagen zitten konden ze dit doorgeven aan de leerkracht en zouden we
die kinderen niet onderzoeken.
Het onderzoek
In tegenstelling tot het eerste onderzoek, hebben we bij dit onderzoek maar één
onderzoeksmoment gehad. We kregen namelijk de indruk dat een week tussen het lezen
en het ondervragen niet zorgde voor meer herinneringsvervalsing. Veel mensen waren zelfs
vergeten wat ze hadden gelezen. Daarom hebben we besloten om dit keer maar één
moment te gebruiken, waarin de proefpersonen dus het artikel lezen en gelijk daarna de
vragen beantwoorden.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
58
Voordat we de leerlingen individueel uit de klas haalden, vertelden we eerst klassikaal wie
we waren en wat de bedoeling was. We vertelden alleen dat we hen wat vragen gingen
stellen om hun geheugen te onderzoeken. Het was de bedoeling dat ze om en om bij ons
kwamen om onderzocht te worden. Als ze klaar waren en weer terugkwamen in de klas,
mochten ze er nog niet met anderen over praten. Dit zou namelijk onze resultaten kunnen
beïnvloeden. We weten bijna zeker dat niemand dit toch heeft gedaan. In ieder geval
hebben we dit niet gemerkt in de gesprekjes.
We hebben dit onderzoek anders aangepakt dan het vorige onderzoek. Nu hebben we een
gebeurtenis genomen waar de kinderen zeker bij waren, namelijk de jaarlijkse
schoolvoorstelling in het Singer. Elk jaar wordt er door elke klas een kleine musical
opgevoerd voor de familieleden van de leerlingen. Elke klas is ongeveer een kwartiertje op
het podium en de rest van de voorstelling kunnen de leerlingen bekijken in de zaal.
We wilden weer dezelfde tijd gebruiken tussen de gebeurtenis en het onderzoek als in het
vorige onderzoek, daarom hebben we de Singermusical in 2011 gebruikt. Dit was ongeveer
drie jaar geleden. In 2011 zaten de onderzochte kinderen in groep 2, 3 en 4. We vonden
groep 1 net te jong en groep 5 te recent, dus hebben we dit jaar genomen. Eerst hebben
we informatie opgezocht over de musical van toen. We hebben geen foto kunnen vinden,
maar wel het programmaboekje. Hiermee hebben we het krantenbericht en de
interviewvragen samengesteld.
Voor de individuele gesprekjes hebben we op de gang plaatsgenomen. We konden een
ruimte gebruiken waar verder geen leerlingen zaten en er waren ook tafels in de open
ruimte tussen de lokalen. De eerste gesprekjes die we gezamenlijk hebben uitgevoerd
vonden plaats in de rustige ruimte. Daarna is Birte op de gang gaan zitten en bleef Elise in
de zogenoemde ‘huiskamer’. Dit hebben we gedaan zodat de leerlingen elkaar niet zouden
horen als ze tegelijk onderzocht werden. Op de gang zaten ook andere leerlingen te werken,
die soms best luidruchtig waren. Ondanks het geluid konden we het onderzoek goed
uitvoeren.
Tijdens de gesprekken vroegen we altijd eerst naar de geboortedatum, om zo later de
leeftijd uit te kunnen rekenen. Daarna schreven we ook op of het om een jongen of een
meisje ging. Dan vertelden we dat we wat vragen gingen stellen over de Singermusicals, en
in het bijzonder over die van 2011. Ze kregen te horen in welke groep ze toen waarschijnlijk
zaten, en daarna stelden we de eerste algemene vraag: ‘Hoe vind je het om elk jaar een
kleine musical in het Singer uit te voeren?’. Vervolgens vroegen we ze het nieuwsbericht te
lezen. Als we er in het begin achter kwamen dat een leerling drie jaar geleden nog niet op
deze school zat, rondden we het gesprekje af. Deze kinderen hebben we niet meegenomen
in onze resultaten. Na het lezen van het krantenbericht stelden we de rest van de vragen.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
59
Per leerling verschilden het gesprekje en ook de vragen een beetje. Als iemand niet meer
wist welke musical ze speelden, vertelden we ze welke wij dachten dat ze gespeeld hadden.
Hiermee wilden we bereiken dat ze zich de musical weer herinnerden. Daarna stelden we
de vragen die gingen over de stroomuitval. Hierbij probeerden we ze een beetje te sturen,
zodat ze er goed over na zouden denken. De vragen hebben we zo gemaakt dat ze klinken
alsof het vaststaat dat ze het hebben meegemaakt. We hebben dus niet gevraagd óf ze zich
nog iets konden herinneren van de stroomuitval, maar wát ze zich nog konden herinneren.
Ook vroegen we onder andere waar ze zich op dat moment bevonden en hoe ze zich
voelden. Hiermee wilden we bereiken dat ze zich zouden inbeelden hoe het geweest was,
en dat ze daardoor nieuwe, valse herinneringen creëerden. Ook vroegen we weer een cijfer
voor hoe goed ze zich de stroomuitval konden herinneren. Daarna rondden we het
gesprekje af en kwam de volgende leerling. Alle gesprekjes hebben we opgenomen om het
later terug te kunnen luisteren. We hebben ook aantekeningen gemaakt tijdens de
gesprekjes.
Na het onderzoek
Na de gesprekjes kwamen we weer in de klas om de leerlingen te bedanken voor hun
medewerking en om te vertellen dat de stroomuitval niet echt had plaatsgevonden. We
vertelden dat we dit hadden bedacht om mensen valse herinneringen aan te laten maken.
Daarna vertrokken we weer naar huis om de resultaten te verwerken.
Verwerking
Voor de verwerking hebben we de gesprekjes met valse herinneringen (anoniem)
uitgeschreven. Daarna hebben we weer de leeftijden berekend en percentages van de
leerlingen met herinneringsvervalsing uitgerekend voor de verschillende
onderzoeksgroepen.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
60
4.7 Resultaten
Eerst hebben we dus alle gesprekjes uitgetypt, de leeftijden uitgerekend en de aantallen
leerlingen geteld bij wie herinneringsvervalsing optrad. Net als bij het eerste experimentele
onderzoek hebben we de cijfers voor de gedetailleerdheid verder buiten beschouwing
gelaten. Nu volgen de tabel en de grafiek met onze resultaten.
Onderzoeksgroep en Percentage van de
aantal personen
leerlingen/meisjes/jongens
met een valse herinnering
Groep 6 (16)
56,3 % (9 leerlingen)
- Jongens (10) 60,0 % (6 jongens)
- Meisjes (6)
50,0 % (3 meisjes)
Groep 7 (22)
59,1 % (13 leerlingen)
- Jongens (12) 66,7 % (8 jongens)
- Meisjes (10) 50,0 % (5 meisjes)
Groep 8 (19)
47,4 % (9 leerlingen)
- Jongens (12) 42,7 % (5 jongens)
- Meisjes (7)
57,1 % (4 meisjes)
Gemiddeld cijfer voor de gedetailleerdheid
van de valse herinnering
3,1
3,3
2,7
2,5
2,4
2,7
2,6
2,7
2,5
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
61
Interpretatie van de grafiek
Bij deze interpretatie gaan we ervan uit dat we een goede steekproef hebben genomen,
dus dat de resultaten overeenstemmen met de werkelijkheid. In de discussie zullen we hier
uitgebreider op terugkomen. Het eerste dat opvalt, is dat het gemiddelde percentage
herinneringsvervalsing in het begint toeneemt tot een piek en daarna afneemt bij nog
hogere leeftijden. Als je echter onderscheid maakt tussen de resultaten van de jongens en
de meisjes, dan heeft de grafiek een andere vorm. Bij de jongens neemt de grafiek eerst toe
tot er een piek is bereikt en neemt daarna weer af, dus dezelfde vorm als de grafiek van de
gemiddelde percentages. Echter, de resultaten van de meisjes in groep 6 en groep 7 zijn
gelijk en de grafiek neemt daarna toe.
4.7.1 Reacties
Hier volgen een paar uitgeschreven gesprekjes van kinderen bij wie valse herinneringen
ontstonden.
Groep 6 (meisje)
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Waar was jij toen de stroom uitviel? Zat je toen in de zaal, of was je
toen op het podium, of ergens anders?
Dat weet ik niet meer, ik dacht tussen die grote gordijnen, (coulissen).
Oke, en wat merkte je er dan van?
Dat het ineens best wel donker was.
En wat vond je ervan, was je bang, of…?
Nee, ik was niet bang, ik vond het raar.
Waren er mensen die wel bang waren?
Volgens mij was iedereen rustig.
En wat weet je er verder nog van?
Dat het ineens zomaar donker was en dat allemaal kinderen tegen mij
gingen zeggen: ‘Weet jij misschien wat er is?’.
En op een schaal van 1 tot 5, als 1 is dat je het helemaal niet herinnert
en 5 is dat je het heel goed herinnert, hoe goed herinner je dan de
stroomuitval?
Een beetje tussenin.
Een 3 dan?
Ja. Ik weet wel nog dat ik er een beetje van schrok.
~~~
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
62
Groep 7 (meisje)
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Waar was je toen de stroom uitviel?
Toen waren wij of we waren net begonnen. Nee. Ik denk dat we toen
ongeveer nog op het podium stonden. Het was voordat het afgelopen
was, was het iets daarvoor denk ik.
Dus je stond toen wel op het podium?
Ja.
Wat weet je nog van de stroomuitval? Wat was er gebeurd?
Nou, de lichten, nou ja, een paar lichten, één licht of twee, waren nog
aan, maar de meeste waren uit. En toen zei de juf steeds ‘Geen paniek.
De stroom is gewoon uitgevallen’. En toen gingen ze weer aan en toen
moesten we gewoon verder weer met waar we mee bezig waren.
En viel er nog wat meer uit? De microfoon?
Nee.
Of de muziek?
Jawel. De muziek viel ook uit.
En hoe voelde je je toen?
Nou ik vond het niet echt heel eng, maar ik zat met een groepje
mensen en ik hoorde opeens de stem van de juf, want ik zag haar wel,
maar ik hoorde het opeens en toen zag ik opeens mijn vader en
moeder niet meer en dat vond ik een beetje raar.
En was er nog paniek in de zaal?
Eh nee. Niet heel veel.
Hoe goed kan je de stroomuitval nog herinneren op een schaal van
één tot vijf. Dus één is dat je hem niet kan herinneren en vijf heel
goed.
Ik denk een twee.
~~~
Groep 8 (meisje)
Interviewer
Kind
Interviewer
Kind
Interviewer
Weet je nog waar je was toen de stroom uitviel? Was je in de zaal of
was je aan het optreden?
Ik zat in de zaal.
En wat kan je nog meer herinneren van de stroomuitval? Waren de
lichten uitgevallen of de microfoons?
Volgens mij een aantal van de lichten en er waren gewoon wat mensen
in paniek hoe we het moesten regelen enzo.
Weet je nog hoe lang de stroomuitval duurde?
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
63
Kind
Interviewer
Kind
Niet zo lang, vijf minuten ofzo.
Hoe goed kan je de stroomuitval nog herinneren op een schaal van
één tot vijf. Eén is dat je het helemaal niet meer kan herinneren en
vijf heel goed.
Een drie.
Tussen twee gesprekjes door hoorden we twee kinderen van groep 7 met elkaar praten
over het onderzoek. Eigenlijk mocht dat natuurlijk niet, maar ze vonden dat het nu wel
mocht ‘omdat ze allebei al waren geweest en de vragen niet zouden doorvertellen’. Dat
gesprekje ging ongeveer zo:
Leerling 1
Leerling 2
Leerling 1
Leerling 2
Leerling 1
Wat voor cijfer heb jij gegeven bij het onderzoek?
Een één.
Een één? Kon je het echt niet meer herinneren?
Nee, jij wel dan?
Ja! Ik gaf een drie. Ik heb dus lekker een veel beter geheugen dan jij!
4.8 Conclusie
Onze eerste onderzoeksvraag was:
‘Op welke manier kan de methode die we in ons eerste onderzoek hebben gebruikt
verbeterd worden zodat de resultaten duidelijker zijn?’
We zullen hier een antwoord op geven in de vergelijking tussen onze twee onderzoeken, na
de discussie van het tweede experimentele onderzoek.
Onze tweede onderzoeksvraag was:
‘Bij welke leeftijd zijn kinderen het meest gevoelig voor het aanmaken van valse
herinneringen wanneer ze een gebeurtenis echt hebben meegemaakt, suggestieve vragen
worden gesteld en gebruik wordt gemaakt van een onwaar artikel als bewijs?’
We verwachtten dat jongere mensen gevoeliger zijn voor het aanmaken van valse
herinneringen dan oudere mensen. Dit lijkt in de grafieken ook het geval te zijn. Omdat we
maar een klein leeftijdsbereik hebben onderzocht, kunnen we niet veel zeggen over de
leeftijd waarop kinderen het meest gevoelig zijn. We zien wel een piek in het percentage
herinneringsvervalsing rond de leeftijd van 10 jaar. Dit kan dus bij deze onderzoeksopzet de
leeftijd zijn waarop de meeste herinneringsvervalsing optreedt. Eigenlijk kunnen we ook
hier geen uitspraak over doen, omdat de percentages niet significant verschillen.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
64
4.9 Discussie
Bij dit experimentele onderzoek zijn weer een paar punten die invloed gehad zouden
kunnen hebben op de resultaten. Door deze variabelen kunnen we niet met zekerheid
zeggen dat de resultaten van deze steekproef overeenkomen met de werkelijkheid. We
zullen de verschillende variabelen hier toelichten.
Onderzoeksgroepen
Ten eerste waren de groepen die we onderzocht hebben redelijk klein, zeker als je hiermee
een uitspraak wilt doen over de realiteit. Er zitten al weinig kinderen in de groepen, namelijk
rond de 25 leerlingen. Daarvan waren er een aantal ziek. Ook waren er kinderen die nog
niet op deze school zaten in 2011 (het jaar dat we gebruikt hebben in ons onderzoek). Deze
leerlingen hebben we dus niet kunnen onderzoeken en zo bleven er kleinere groepen over.
Het aantal leerlingen van de verschillende onderzoeksgroepen was niet gelijk. Deze
aantallen waren namelijk 16, 22 en 19. Gezien de kleine groepen, zijn deze verschillen
behoorlijk groot. Ook was de verhouding jongen-meisje bij elke groep anders. Vooral in de
groepen 6 en 8 waren er heel weinig meisjes ten opzichte van het aantal jongens. Door de
kleine groepen hebben we maar een paar meisjes onderzocht en daardoor zijn deze
resultaten minder betrouwbaar dan de resultaten van de jongens.
De leeftijden van de kinderen in de drie onderzochte groepen liggen dicht bij elkaar. Dit
hebben we met opzet gedaan, omdat de leeftijdsgroepen in ons eerste experimentele
onderzoek verder van elkaar lagen en het verschil niet constant was. Bij dit onderzoek
hebben we het verschil tussen de groepen constant gehouden waardoor de resultaten
betrouwbaarder zijn. Doordat de groepen maar één jaar verschillen, overlappen de
leeftijden van sommige leerlingen in de verschillende groepen. We hebben hier rekening
mee gehouden in ons onderzoek door de gemiddelde leeftijd te berekenen per
onderzoeksgroep. Een ander nadeel van het feit dat de drie onderzoeksgroepen maar één
jaar verschillen is, dat we maar een klein deel van alle leeftijden hebben onderzocht. We
kunnen hierdoor geen uitspraken doen over veel andere leeftijden (omdat die buiten ons
onderzoeksbereik liggen). Om meer duidelijkheid te krijgen over de mate van
herinneringsvervalsing op verschillende leeftijden (en om dus een antwoord te kunnen
geven op onze tweede onderzoeksvraag) zal er dus verder onderzoek nodig zijn.
Validiteit (hebben we wel gemeten wat we wilden meten?)
We kunnen niet met zekerheid zeggen dat we echt valse, gecreëerde herinneringen
hebben gemeten. Of de leerlingen zich de gebeurtenis na onze vragen écht konden
herinneren, weten we dus niet. Het kan zijn dat ze niet durfden toe te geven dat ze er
niets meer van herinnerden en daarom dus maar mee praatten met onze vragen. Dat er
twee leerlingen van de middelbare school een onderzoek komen uitvoeren, is natuurlijk
best spannend. Het kan natuurlijk dat sommige leerlingen extra goed wilden overkomen
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
65
en dat ze daarom antwoordden dat ze zich de gebeurtenis konden herinneren. Waardoor
dat ook kan komen, is het nieuwsbericht dat we gebruikt hebben. Omdat dit door de
leerlingen als ‘waar’ aan wordt gezien, kunnen ze ook het gevoel hebben dat ze (ook al
weten ze er niets meer van) maar mee moeten praten. Want het staat immers in de krant,
dus zal het wel gebeurd zijn. Dan is het raar als ze het niet meer weten. Dus hoewel ons
nieuwsbericht de bedoeling had om valse herinneringen op te wekken, zou het ook
gezorgd kunnen hebben dat de leerlingen niet aan durfden te geven er niets meer van te
weten.
In dit experimenteel onderzoek hebben we gebruik gemaakt van de lost-in-the-mall
techniek. Bij deze techniek speelt vertrouwen een grote rol. Als kinderen namelijk veel
vertrouwen hebben in iemand die een verhaal vertelt en daarover vragen stelt, dan nemen
ze de valse gebeurtenis sneller voor ‘waar’ aan. Dit kan ook invloed hebben gehad op het
onderzoek. Elise kent namelijk veel kinderen van de bovenbouwgroepen van OBS De Ploeg,
omdat haar moeder daar werkt. Het zou kunnen dat de kinderen vertrouwen hadden in
Elise, omdat ze haar kennen of omdat ze de dochter van de juf is. Het viel op dat Elise bij
groep 7 meer kinderen had met herinneringsvervalsing dan de kinderen die bij Birte waren
geweest. De oorzaak zou dus kunnen zijn dat Elise de kinderen in groep 7 best goed kent
(en die kinderen de onderzoeker dus meer vertrouwen) en Birte helemaal niet. Dit is echter
niet met zekerheid te zeggen, want het kan ook toeval zijn geweest.
Onderzoeksomstandigheden
Ook de omgeving kan een rol gespeeld hebben. Zo hebben we tijdens dit onderzoek allebei
in andere ruimtes gezeten, zodat we twee kinderen tegelijkertijd konden ondervragen.
Hierdoor konden de leerlingen elkaar ook niet horen en beïnvloeden. Dit opsplitsen heeft
er wel voor gezorgd dat de helft van de leerlingen ondervraagd werd in een luidruchtige
gang. De andere locatie was veel stiller en daardoor waren die leerlingen minder snel
afgeleid. Dit heeft misschien invloed gehad op de resultaten, al verwachten we niet dat het
een hele grote rol heeft gespeeld.
Groep 7 hebben we, zoals eerder verteld, een week later onderzocht. We hebben wel aan
de leerlingen van de groepen 6 en 8 gevraagd om niets van het onderzoek door te vertellen,
maar dit is natuurlijk niet met honderd procent zekerheid te garanderen. Wel denken we
dat deze groepen niets hebben doorverteld. Dit konden we merken aan de reacties toen
we vertelden dat ze het geheim moesten houden. Ze leken het heel stoer en bijzonder te
vinden. Ook hebben we een week later in groep 7 niets gemerkt van leerlingen die al van
het onderzoek gehoord hadden.
Wat ook gebeurd zou kunnen zijn is dat de leerlingen toch met elkaar over het onderzoek
gesproken hebben in de klas, waardoor leerlingen die nog niet aan de beurt waren geweest
meer voorkennis hadden. We verwachten eigenlijk niet dat dit is gebeurd, omdat ze van
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
66
tevoren heel duidelijk wisten dat ze het er nog met niemand over mochten hebben. We
hebben het idee dat dit wel over is gekomen.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
67
5. Vergelijking van de resultaten
We zullen nu de resultaten van beide onderzoeken naast elkaar leggen, en kijken of we daar
ook nog uitspraken over kunnen doen. Onze eerste onderzoeksvraag was namelijk:
‘Op wat voor manier kan de methode die we in ons eerste onderzoek hebben gebruikt
verbeterd worden zodat we duidelijkere waarden krijgen (waar we meer over kunnen
zeggen)?’
We hebben een grafiek gemaakt met alle resultaten bij elkaar:
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
68
We wilden dus een betere onderzoeksopzet creëren, die ook gebruikt zou kunnen worden
in vervolgonderzoek naar herinneringsvervalsing (naar bijvoorbeeld het verband tussen
andere aspecten of karaktertrekken en het aanmaken van pseudo-herinneringen
onderzocht gaat worden). Zelf hebben we dezelfde hoofdvraag aangehouden, over de
leeftijd.
In onze grafiek is duidelijk te zien dat de percentages bij experimenteel onderzoek twee
veel hoger liggen dan die van het eerste onderzoek. Ook zijn de percentages van de meisjes
hoger dan die van de jongens bij het eerste onderzoek, maar bij het tweede onderzoek is
dit bij de lagere leeftijden juist omgekeerd. Bij de hoogste leeftijd zijn het wel weer de
meisjes die de meeste herinneringsvervalsingen aanmaakten. Omdat de groepsgroottes
binnen én tussen de onderzoeken niet gelijk waren, en ook de verhoudingen jongen-meisje
varieerden, kunnen deze resultaten niet zomaar vergeleken worden. Bij sommige groepen
hebben we namelijk maar heel weinig meisjes onderzocht. Misschien is het daarom maar
beter om te kijken naar de gemiddeldes van alle kinderen en geen onderscheid te maken
tussen jongens en meisjes (omdat we daar simpelweg te kleine onderzoeksgroepen voor
hebben gebruikt). Ook kan het zijn dat geslacht geen of weinig invloed heeft op de mate
van herinneringsvervalsing en dat de verschillen hier tussen dus puur op toeval berusten.
Wel is het iets dat opvalt als we deze grafieken bekijken.
Wat ook opvalt, is dat de vorm van de grafieken, dus de piek bij de leeftijd van 10 jaar,
overeenkomt (als we uitgaan van de gemiddelde waarden). Hoewel het misschien niet
significant is, lijkt het erop dat de piek in de mate van herinneringsvervalsing bij deze leeftijd
zit.
We verwachtten dat het gebruik maken van een andere gebeurtenis veel invloed zou
hebben op de mate van herinneringsvervalsing. We hebben naast de gebeurtenis ook
sommige andere variabelen veranderd in dit onderzoek ten opzichte van het eerste (zoals
van twee onderzoeksmomenten naar één moment), dus we kunnen niet met zekerheid
zeggen dat de hogere waarden in dit onderzoek veroorzaakt zijn door de andere
gebeurtenis die we gebruikt hebben. Toch denken we (intuïtief) wel dat het een hele sterke
invloed gehad heeft. Dit denken we vooral omdat veel kinderen in het eerste onderzoek de
krant niet eens meer goed herinnerden, of juist allemaal feitjes hadden onthouden. De
beoogde uitkomst van de twee onderzoeksmomenten (mensen laten nadenken over de
gebeurtenis, bijvoorbeeld waar zij toen waren) gebeurde dus niet. Daarom denken we dat
deze verandering niet veel heeft uitgemaakt.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
69
Conclusie van de vergelijking
We kunnen concluderen dat het gebruiken van de tweede onderzoeksopzet in plaats van
de eerste ervoor heeft gezorgd dat er veel meer herinneringsvervalsing ontstond. We
vermoeden dat dit vooral komt door de aard van de gebeurtenis. Nu denken we dat de
gebeurtenis iets moet zijn waarvan de proefpersoon niet kan twijfelen dat hij of zij erbij
aanwezig is geweest. Het lijkt er dus op dat het makkelijker is om een herinnering (hier: aan
de musical in het Singer) een beetje aan te passen (hier: dat de stroom een tijdje uitviel)
dan een compleet nieuwe gebeurtenis aan te maken (in het eerste onderzoek dus het
meemaken van een aardbeving). Dit lijkt een logische verklaring te zijn.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
70
Conclusie
Nu ons onderzoek afgerond is, kunnen we de conclusies geven op de deelvragen en op de
hoofdvraag. We zullen eerst per deelvraag eerst kort het antwoord formuleren.
Hoe werkt het geheugen?
Het geheugen is een complex onderdeel van de hersenen. Er bestaan verschillende soorten
geheugens. Zo bestaat er het declaratief (bewust, langetermijn) en het non-declaratief
(onbewust) geheugen. Binnen het declaratief geheugen bestaan weer het episodisch
(autobiografisch) en semantisch (feitelijkheden) geheugen. Verondersteld wordt dat
waarnemingen via het zintuiglijk geheugen en kortetermijngeheugen in het
langetermijngeheugen komen. Hersendelen die daar waarschijnlijk een rol bij spelen, zijn
de amygdala, hippocampus en pariëtale kwabben. Herinneringen worden waarschijnlijk
opgeslagen in de hersendelen van de schors waar de waarnemingen verwerkt worden. De
processen waarmee herinneringen gevormd worden, zijn coderen, consolideren en
herinneren. Later kunnen herinneringen nog veranderen (reconsolideren), of helemaal
verdwijnen.
Wat zijn valse herinneringen?
Dit zijn herinneringen aan gebeurtenissen die nooit hebben plaatsgevonden. Ze worden
echter wel als ‘echte herinneringen’ beleefd. Als een persoon valse herinneringen
aanmaakt, wordt dit het false memory syndrome genoemd. Dit is soms heel extreem.
Welke onderzoeken zijn er gedaan naar valse herinneringen?
Er zijn diverse onderzoeken gedaan naar herinneringsvervalsing. Deze onderzoeken zijn vrij
recent. Er is onder andere onderzoek gedaan naar de factoren die meespelen bij
herinneringsvervalsing, hoe valse herinneringen op te wekken zijn en of het inbeelden van
handelingen invloed heeft op het aanmaken van valse herinneringen.
Op welke manieren zijn valse herinneringen in een onderzoek op te wekken?
Er zijn tot nu toe drie technieken bekend waarmee valse herinneringen kunnen worden
opgewekt. Deze zijn: het Deese-Roediger-McDermott paradigma, het misinformation effect
en de lost-in-the-mall techniek.
Wat zijn fysieke verschillen tussen echte en valse herinneringen?
Valse herinneringen lijken heel erg op echte herinneringen. Er zijn nog geen goede
manieren om ze te onderscheiden. Wel lijkt het erop dat er een verschil meetbaar is tussen
de mate van geleiding van de huid van echte en valse herinneringen.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
71
In welke opzichten en situaties zijn valse herinneringen onwenselijk?
Bij verschillende psychotherapieën is er een kans op het optreden van valse herinneringen
en dit is natuurlijk onwenselijk. Voorbeelden van deze therapieën zijn droominterpretatie,
hypnose, regressietherapie en groepstherapie. Daarnaast is herinneringsvervalsing ook
onwenselijk bij het politieverhoor. Er zijn verschillende verhoortechnieken waarbij
herinneringsvervalsing kan ontstaan.
Wat is het verband tussen leeftijd en de mate van herinneringsvervalsing?
Met ons praktische onderzoek kunnen we hier wel een antwoord op geven, maar dit
antwoord is niet heel betrouwbaar. Na het bekijken van de percentages per leeftijdsgroep
kunnen we concluderen dat het percentage kinderen met herinneringsvervalsing eerst
toeneemt tot een piek bereikt wordt. Deze piek ligt rond de leeftijd van tien jaar. Daarna
lijkt dit percentage weer af te nemen tot nagenoeg nul, rond de leeftijd van veertien jaar.
De piek rond de leeftijd van tien jaar lijkt voor te komen bij de resultaten van beide
onderzoeken. Door onze kleine onderzoeksgroepen kunnen we deze conclusie eigenlijk niet
trekken. Daarvoor zijn de verschillen niet groot genoeg. Om een antwoord te geven met
een grotere zekerheid is verder onderzoek nodig.
Uit sommige andere onderzoeken lijkt ment wel te kunnen concluderen dat jongere
kinderen gevoeliger zijn voor herinneringsvervalsing. Wel lijkt de mate van
herinneringsvervalsing erg afhankelijk van de manier van opwekken. Zoals ook uit de
vergelijking van onze twee experimentele onderzoeken komt, zijn de aantallen mensen met
herinneringsvervalsing bij verschillende methodes niet gelijk. Misschien dat leeftijd
helemaal niet veel uitmaakt voor het wel of niet optreden van herinneringsvervalsing. Om
hier met meer zekerheid een uitspraak over te doen, zullen meer leeftijdsgroepen en
mensen onderzocht moeten worden, gebruikmakend van de verschillende methodes voor
het opwekken van valse herinneringen. Dit zou onder andere gedaan kunnen worden met
de methode die we in ons tweede praktische onderzoek hebben gebruikt, dit lijkt namelijk
een goede methode te zijn. Er kan ook nog gekeken worden naar de discussie van dat
experimentele onderzoek, om het vervolgonderzoek nog betrouwbaarder te maken.
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
72
Bijlagen
Bijlage 1: Voorpagina van de krant
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
73
Bijlage 2: Krantenbericht uitgeschreven
HUIZEN – In de buurt van Huizen heeft zich op dinsdagavond een lichte aardbeving
voorgedaan. De beving werd 15 km onder het aardoppervlak geregistreerd en deed zich
voor om 21.34 uur. De aardbeving had volgens het KNMI een kracht van 3,3 op de schaal
van Richter. Het epicentrum van de beving lag ongeveer een kilometer ten zuiden van het
centrum van Huizen. Er zijn volgens de openbare omroep NOS een paar meldingen over
schade binnengekomen. Zo zat het westelijk deel van Huizen een korte tijd zonder stroom
door kortsluiting in een transformatorhuisje en waren er wat meldingen van scheuren in
muren en losgeraakte dakpannen. De meeste schade is inmiddels door de brandweer
hersteld. Veel mensen uit de omgeving Naarden, Bussum, Blaricum en Eemnes hebben de
trilling gevoeld alsof ‘er een zware vrachtwagen voorbij reed.’ Hoe veel schade er totaal is
veroorzaakt, is nog niet bekend. Seismologen gaan de komende tijd onderzoeken wat de
oorzaak geweest zou kunnen zijn van deze aardbeving en of dit soort aardbevingen vaker
voor kunnen komen in de toekomst.
Bijlage 3: Vragenlijst eerste experimentele onderzoek
1. Wat weet je nog over de datum van de krant?
2. Op de pagina stonden drie grote artikelen, weet je nog waar die over gingen?
3. Eén van de artikelen ging over een fietspad over de natuurbrug in Laren, wat weet je
nog over de openingstijden van dit fietspad?
4. Een ander artikel ging over een jongetje, Oliver Koster. Wat werd er over hem verteld?
5. Het derde artikel ging over een aardbeving in Huizen. Weet je nog op welke dag van de
week deze plaats heeft gevonden?
6. Weet je nog of, en zo ja wat je er toen zelf van gemerkt hebt?
7. Was bij jullie de stroom ook uitgevallen?
8. Weet je nog hoe je je voelde toen de aardbeving er was?
9. Hoe goed kan je je de beving nog herinneren, op een schaal van 1 (niet) tot 5 (tot in
detail)?
10. Heb je in de tijd tussen het lezen van het krantenbericht en dit gesprek nog iets
opgezocht of met mensen gesproken over de inhoud van de pagina?
11. Heb je zelf nog iets te zeggen? (over het onderzoek of over de artikelen)
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
74
Bijlage 4: Krantenartikel tweede experimentele onderzoek
Singer Theater bomvol talenten OBS de Ploeg
REGIO | 14 juli 2011 | reageer | Door sandrabos, Dichtbijmeeschrijver
(Foto: sandrabos)
LAREN - Traditionele Singer Feest van OBS de Ploeg
Afgelopen donderdag middag en avond stond het Singer Theater in het teken van
‘Een reis door de tijd’. Het thema van de musicals van OBS De Ploeg. De kinderen
van de groepen 1 t/m 7 gaven een daverende voorstelling met veel zang en dans
en prachtige decors. Er was in het begin een technisch probleempje, namelijk dat
de stroom een korte tijd was uitgevallen tijdens een optreden. Dit had als gevolg
dat onder andere de lampen het even niet deden. Dit werd gelukkig snel weer
opgelost en de spetterende show kon weer doorgaan. Opa's en oma's, familie en
vrienden en natuurlijk de kinderen zelf hebben genoten van deze geweldige
jaarlijkse afsluiting van het schooljaar.
Bijlage 5: Vragenlijst tweede experimentele onderzoek
1. Hoe vind je het om elk jaar een kleine musical in het Singer uit te voeren?
Krantenartikel lezen
2. Weet je nog welke musical je deed?
Programma laten zien
3. Wat kan je nog herinneren van die musical (welke rol)?
4. Waar was jij toen de stroom uitviel (in de zaal of op het podium)?
5. Wat weet je zelf nog van het moment dat de stroom uitviel?
6. Wat kon je nog meer merken van de stroomuitval (microfoons, geluid)?
7. Hoe voelde je je toen?
8. Hoe goed kan je de gebeurtenis herinneren op een schaal van 1 tot 5?
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
75
Bronvermelding
1. Biological Psychology, second edition. An Introduction to Behavioral, Cognitive, and
Clinical Neuroscience - Mark R. Rosenzweig, Arnold L. Leiman, S. Marc Breedlove (1999).
2. Geheugen, Van moleculen tot geest - Larry R. Squire en Eric R. Kandel (2000).
3. Remembering and Knowing the past – Endel Tulving (1989).
http://alicekim.ca/AmSci89.pdf
4. 10 voor Biologie – Hoofdstuk 9 Gedragsbiologie (2014).
5. De man zonder geheugen – NPO wetenschap (16 april 2013).
http://www.npowetenschap.nl/nieuws/artikelen/2013/april/De-man-zondergeheugen.html
6. Pariëtale kwab - Brainmatters Maastricht University (2014).
http://www.brainmatters.nl/terms/parietale-kwab/
7. Human Amnesia and the Medial Temporal Region: Enduring Memory Impairment
Following a Bilateral Lesion Limited to Field CA1 of the Hippocampus - Stuart Zola-Morgan,
Larry R. Squire, and David G. Amaralt (1986).
http://whoville.ucsd.edu/PDFs/117_Zola-Morgan_etal_JNeurosci_1986.pdf
8. Retrieval and Reconsolidation: Toward a Neurobiology of Remembering – Susan J. Sara
(2000).
http://learnmem.cshlp.org/content/7/2/73.full
9. Making Memories: Brain Activity that Predicts How Well Visual Experience Will Be
Remembered - James B. Brewer, Zuo Zhao, John E. Desmond, Gary H. Glover, John D. E.
Gabrieli (1998).
http://www.christofflab.ca/pdfs/2009/01/brewer-et-al-1998.pdf
10. The Primate Hippocampal Formation: Evidence for a Time-Related Role in Memory
Storage – Stuart M. Zola-Morgan; Larry R. Squire (1990).
http://is.muni.cz/el/1423/podzim2011/PSY221_P11/um/27802384/ZolaMorgan___Squire__1990_.pdf
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
76
11. How Much of Your Memory Is True? – Discovermagazine (2009).
http://discovermagazine.com/2009/jul-aug/03-how-much-of-your-memory-is-true
12. Herinneringen zijn te veranderen en te wissen – de Volkskrant (6 januari 2014).
http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2672/WetenschapGezondheid/article/detail/3572551/2014/01/06/Herinneringen-zijn-te-veranderen-en-tewissen.dhtml
13. Challenging Emotional Memory – prof. dr. M. Kindt (2014).
http://www.uva.nl/nieuws-agenda/agenda/alleevenementen/content/promoties/2014/06/de-veranderlijkheid-van-emotioneleherinneringen.html
14. A single standard for memory: the case for reconsolidation - Karim Nader & Oliver
Hardt (2009).
http://www.nature.com/nrn/journal/v10/n3/full/nrn2590.html
15. PTSS.ikhebhet.nl – Youri Winkelman (2009).
http://www.ptss.info/index.php?wat_is_ptss
16. Genezen door EDMR - Psychologie magazine september (2008).
http://www.emdr.nl/acrobat/Artikel%20EMDR%20Psychologie%20Magazine%20%282008
%29.pdf
17. Effect of post-retrieval propranolol on psychophysiologic responding during
subsequent script-driven traumatic imagery in post-traumatic stress disorder - Alain
Brunet, Scott P. Orr, Jacques Tremblay, Kate Robertson, Karim Nader, and Roger K. Pitman
(2007).
http://www.nuffieldfoundation.org/sites/default/files/propanolol-psychiatric-research499.pdf
18. Apotheek.nl Informatie over de werking van bètablokkers (2011).
http://www.apotheek.nl/Medische_informatie/Medicijnen/Producten/Propranolol.aspx?
mId=10704&rId=94
19. Voorspellers van Pseudo-Herinneringen door Imaginatie bij Jong Volwassenen – Anita
Eerland (2007).
http://thesis.eur.nl/pub/4058/
20. Informatie over False Memory Syndrome Foundation (2014).
http://www.fmsfonline.org/
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
77
21. Early History of the False Memory Syndrome Foundation (2014).
http://www.fmsfonline.org/?about=EarlyHistory
22. Informatie over Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM) –
American Psychiatric Association (2014).
http://www.psychiatry.org/practice/dsm
23. Memory, Abuse, and Science: Questioning Claims about the False Memory Syndrome
Epidemic – Kenneth S. Pope (1996).
http://www.kspope.com/memory/memory.php
24. Norms for word lists that create false memories – Michael A. Stadler, Henry L.
Roediger III, Kathleen B. McDermott (1999).
http://memory.wustl.edu/mcdermott-lab-publications/1999_stadler.pdf
25. Hervonden herinneringen, Tien jaar verder – Ineke Wessel, Harald Merckelbach
(2004).
http://www.haraldmerckelbach.nl/artikelen_nederlands/2004/Hervonden%20Herinnering
en%20Tien%20Jaar%20Verder.pdf
26. Psychophysiology of False Memories in a Deese-Roediger McDermott Paradigm with
Visual Scenes – Ali Baioui, Wolfgang Ambach, Bertram Walter, Dieter Vaitl (2012).
http://www.plosone.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pone.0030416
27. Misinformation effects and the suggestibility of eyewitness memory – Maria S.
Zaragoza, Robert F. Belli, Kristie E. Payment (2006).
http://www.personal.kent.edu/~mzaragoz/publications/Zaragoza%20chapter%204%20Ga
rry%20Hayne.pdf
28. Implicit Memory and Metacognition – Lynne M. Reder (1996).
http://books.google.nl/books?id=r8iYAgAAQBAJ&pg=PA123&lpg=PA123&dq=Implicit+Me
mory+and+Metacognition&source=bl&ots=40kLZ6WYct&sig=rsOa3-tvk3fjccR6sZ87miBe3A&hl=nl&sa=X&ei=nmslVJTeG4nyOJiOgEg&ved=0CD8Q6AEwAw#v=onepage&q=lost
%20in&f=false
29. Abducted by a UFO: Prevalence Information Affects Young Children’s False Memories
for an Implausible Event – Henry Otgaar (2009).
http://www.haraldmerckelbach.nl/artikelen_engels/2009/Abducted%20By%20A%20UFO,
%20Prevalence%20Information%20Affects%20Young%20Children's%20False%20Memorie
s%20For%20An%20Implausible%20Event.pdf
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
78
30. Psychologie – Marc Brysbaert (2006).
http://books.google.nl/books?id=AmlVECig0ssC&pg=PA293&lpg=PA293&dq=DeeseRoedigerMcDermott+paradigma&source=bl&ots=1X5H6K9xbM&sig=J86sDpovTo_6sRlcmgqwykeEmU&hl=nl&sa=X&ei=dQCDVMv3FcjCOdqQgagG&ved=0CCcQ6AEwAA#v=onepage&q&f
=false
31. Psychologie, een inleiding – Philip George Zimbardo, Robert Lee Johnson, Vivian
McCann, Sylvia G. Birnie (2009).
http://books.google.nl/books?id=jGgcl6WyRLgC&pg=PA3&hl=nl&source=gbs_toc_r&cad=
3#v=onepage&q&f=false
32. Reizen met mijn rechter: Psychologie van het Recht – P.J. van Koppen (2010).
http://books.google.nl/books?id=FhXoM9aCcm4C&pg=PA548&hl=nl&source=gbs_toc_r&
cad=3#v=onepage&q&f=false
33. Informatie over riskante therapiemethoden – Traumaversterking – Kitty Hendriks
(2004).
http://members.home.nl/cjh.hendriks/fic3.html
34. Informatie over droominterpretatie (2007).
http://droominterpretatie.com/
35. Dromen als bron van pseudoherinneringen – Eric Rassin, Harald Merckelbach, Victor
Spaan (1999).
http://arno.unimaas.nl/show.cgi?fid=2765
36. Informatie over regressietherapie – Guus Boden (2013).
http://www.regressietherapeut.nl/
37. Verhaal van Kitty – Traumaversterking (2007).
http://www.traumaversterking.nl/media62.html
38. Crisis or Creation? A Systematic Examination of “False Memory Syndrome” –
Stephanie J. Dallam (2002).
http://www.leadershipcouncil.org/1/res/dallam/6.html
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
79
Figuren:
1, 2, 3 http://nbmpub.com/blog/2013/08/07/bits-of-brain/
4 zelf samengesteld met de informatie uit bron 1 en 2
5 uit Biological Psychology (1999), zie bron 1
6 http://www.bluesci.org/?p=4747
7 http://brainconnection.brainhq.com/2011/04/26/the-day-his-world-stood-still/
8 http://biomedicales.blogs.sciencesetavenir.fr/tag/amn%C3%A9sie+ant%C3%A9rograde
9 plaatje hersenen http://brucedowmd.com/blog/ptsd-and-emotion
10 uit Biological Psychology (1999), zie bron 1
11 zie bron 8
12 zie bron 9
13 http://mikeclaffey.com/psyc2/notes-cog-memory.html zie bron 11
14 https://www.hersenenencognitie.nl/contents/1964
15 http://scienceblogs.com/moleculeoftheday/2009/02/16/propranolol-adrenalin-armor/
16 http://www.skepsis.nl/emdr.html
17 http://www.chs54.org/June/
18 http://blogs.longwood.edu/incite/2012/01/30/phonological-similarity-versus-semanticsimilarity-on-false-memory-induction/
19 zie bron 26
20 http://research.universityofcalifornia.edu/profiles/2011/07/elizabeth-loftus.html
21 zie bron 29
22 zie bron 26
23 https://arjanvlasman.praktijkinfo.nl/pagina/100/creative-connectingcentrum-voorrelatietherapie-gezinstherapie-en-individuele-psychotherapie-in-maria-hoop-middenlimburg/
24 http://www.experto.de/b2c/gesundheit/hypnose-kann-dieses-therapeutischewerkzeug-ihnen-helfen.html
25 http://nl.seiza.ro/ecards/show/id/1407
26 http://www.fmsfonline.org/
27 http://plazilla.com/page/4295043584/rechtsbijstand-tijdens-het-verhoor-is-dit-welwenselijk
PWS herinneringsvervalsing – Elise Wessels & Birte Zuidinga 2014
80