de doorbraak van zorg op afstand?

62
Slow Management
Nr 28 Voorjaar 2014
Een verpleegkundige geeft een
patiënt medische achtergrondinformatie over zijn aandoening
met behulp van een anatomische
afbeelding die als app op zijn iPad
wordt geleverd.
Over webcams, zorg-apps en koelkasten met sensoren
DE DOORBRAAK
VAN ZORG
OP AFSTAND?
Zorg in beweging ■ Analyse
Slow Management
Nr 28 Voorjaar 2014
Analyse ■ Zorg in beweging
Domotica, e-health, zorg op afstand. Het zijn al
jaren buzzwords in de zorgsector, maar het lijkt
nu echt te gaan gebeuren. Onder druk van alle
bezuinigingen wordt nieuwe technologie opeens
gezien als reddende engel. Aan de bedrijven
zal het niet liggen, die storten zich gretig op
deze nieuwe groeimarkt. Maar er zijn ook
belemmeringen. Het gebruiksgemak mag nog wel
een slag beter. Medewerkers in de zorg hebben
vaak een broertje dood aan techniek (‘persoonlijk
contact is beter’) en vertrouwen die apparaten en
systemen niet altijd. Of de processen worden niet
echt afgestemd op de nieuwe mogelijkheden. En
wie gaat al die technologische snufjes eigenlijk
betalen? Een rondgang langs instellingen,
producenten en adviseurs.
DOOR PAUL GROOTHENGEL
FOTOGRAFIE SMART HOMES, PHILIPS, FOCUS CURA,
THEBE, ZORGBALANS, HH
De wijkverpleegkundige die via de webcam begeleiding
geeft bij het zelf inspuiten van insuline, bij de controle
van bloedsuiker of het innemen van medicijnen. Of de
dokter die via het scherm meekijkt bij de verzorging
van een wond of een inschatting maakt hoe het ervoor
staat met de longaandoening of de hartproblemen.
Beeldschermen, sensoren, speciale apps voor mensen met Parkinson of de chronische longaandoening
copd, technologie kan mensen helpen om langer en veiliger zelfstandig te wonen. Dat is
veel goedkoper dan opname in een zorginstelling en het is wat de mensen in
de meeste gevallen zelf ook willen.
Soortgelijke technologische hulpmiddelen maken het daarnaast
mogelijk om na een operatie in het
ziekenhuis thuis te kunnen herstellen. Minder opnamedagen dus.
En bovendien verloopt de genezing
in de eigen huiselijke omgeving vaak
nog sneller ook.
ACCEPTATIEGRAAD LAAG
Domotica, zorg op afstand en e-health staan
meer dan ooit in de belangstelling. Met name slimme
technologie in huis - domotica is een samenvoeging
van het Latijnse domus (= huis) en het laatste deel van
begrippen als informatica, telematica en robotica - kennen we echter al veel langer. Denk aan de alarmknop
voor acute hulp en het automatisch in- en uitschakelen
van verwarming, verlichting of elektrische apparaten. Al
meer dan twintig jaar geleden, in 1991, ging Ad van Berlo
in Eindhoven van start met de organisatie Smart Homes
voor ondersteunende technologie in de zorgsector. Hij
maakte daarmee de ommezwaai van de wereld van de
biomedische technologie (cure) naar de zorgtechnologie
(care). In die tijd was het begrip gerontechnologie sterk
in opkomst - technologie gericht op het gemakkelijker
en comfortabeler maken van het leven van ouderen. Een
onderzoeksgroep van de tu Eindhoven richtte zich op
dit terrein, met bouwen en wonen als een van de aandachtsgebieden. Smart Homes heeft sinds 1998 de status van Nationaal Kenniscentrum voor Domotica en
Slim Wonen.
Hoe ver is de zorgsector met het benutten van de mogelijkheden? Van Berlo: ‘Duidelijk is dat er al heel lang heel
veel technologie voorhanden is. En dat die in een groot
aantal behoeften kan voorzien. Dat zorgorganisaties
daar nog maar mondjesmaat gebruik van maken, komt
vooral doordat de acceptatiegraad nog zo laag is.
Men vertrouwt het domweg niet. En dan doel
ik vooral op de medewerkers van zorgorganisaties. Doet die sensor het wel?
Moet ik niet even zelf kijken naar de
cliënt?’
BUSINESSCASE
Tel daarbij de investeringskosten op, en dan heb je direct twee
belangrijke hobbels voor invoering van domotica te pakken, zegt
Van Berlo. ‘Neem het verpleeghuis
met twee nachtwakers die ’s nachts
vijftig dementerende patiënten in de
gaten hielden. Ik heb het management
voorgerekend dat de installatie van een
beproefd observatiesysteem hun een nachtwaker
zou schelen; de investering zou dus snel terugverdiend
63
64
Slow Management
Nr 28 Voorjaar 2014
zijn. De businesscase was kristalhelder
maar toch kwam dat systeem er niet. Koudwatervrees, vermoed ik.’ Ook de zorgverzekeraars kijken de kat uit de boom, stelt
Van Berlo. ‘Die willen logischerwijs alleen
hun geld steken in bewezen technologie.’
Voor een aantal zaken zoals toepassingen
met beeldschermen maken zorgorganisaties nu nog aanspraak op vergoeding vanuit
de awbz. Maar voor hoelang nog, met alle
bezuinigingen?
Nienke Nijhof van de afdeling Care Management bij Philips Innovation Services adviseert over de inzet van domotica in de zorg.
Zij vindt dat men zich in die sector soms
blindstaart op subsidiegelden. ‘We weten
allemaal dat die geldstromen minder worden. Zorgorganisaties moeten leren dat
ze een businesscase maken, en dat ze een
investering in domotica vaak wel degelijk
financieel aankunnen, als ze hun processen maar anders inrichten. Met meer efficiency kunnen ze nog veel geld besparen.’
Aan de ouderen, de grootste doelgroep, zal
het niet liggen, is haar ervaring. ‘De meeste
ouderen zijn best bereid om nieuwe dingen
Zorg in beweging ■ Analyse
te proberen. Als ze wat vaker via een beeldscherm met een hulpverlener kunnen praten, vinden ze dat prettig. Drie keer per dag
iemand van de thuiszorg over de vloer, ervaren veel ouderen toch als een inbreuk op hun
privacy.’
NIJHOF: ‘DE MEESTE
OUDEREN ZIJN BEST
BEREID OM NIEUWE
DINGEN TE
PROBEREN.’
KOELKAST MET SENSOR
Daan Dohmen van zorginnovatiebedrijf
Focus Cura heeft wat die bereidheid van
ouderen betreft dezelfde ervaringen als Nijhof. In een krant van Zorgbalans (thuiszorg
in de regio Kennemerland) stelt hij dat er
inmiddels zo’n vijftig thuiszorgorganisaties
actief zijn met vormen van zorg op afstand.
‘In de Achterhoek bijvoorbeeld gebruiken
1.300 ouderen en chronisch zieken een iPad
of een andere tablet. Ze beeldbellen met
hun wijkverpleegkundige of roepen zo de
hulp in van een huisarts of specialist als dat
Een cliënt van de thuiszorgorganisatie
heeft contact met een hulpverlener via
het PAL 4-systeem (Personal Assistant
4 Life). Via een aanraakscherm en internetverbinding legt hij contact met de
zorgcentrale.
Slow Management
Nr 28 Voorjaar 2014
Analyse ■ Zorg in beweging
even nodig is. Diezelfde iPad
wordt ook gebruikt voor
beeldcontact met familie,
als die verder weg woont.’
Technologie kan daarnaast
bijdragen aan de veiligheid
en daarmee de gezondheid van ouderen. Dohmen:
‘Denk aan het bewaken van
hun leefpatroon. Met een
sensor kun je checken of
iemand de koelkast opent.
Als dat een dag lang niet is
gebeurd, is er wellicht iets
aan de hand. Zo’n sensor
kan dan een signaal geven
aan de alarmcentrale. Of
neem mensen die een verhoogd risico lopen om te
vallen, door ouderdom of
epilepsie. Zij kunnen een
valdetector om hun middel
dragen, een apparaat met een sensor die automatisch
alarm slaat als de drager valt.’
Ook dit soort technologie bestaat overigens al veel langer. Van Berlo deed met Smart Homes eind jaren negentig al een project in Best met een aantal woningen voor
senioren met lichamelijke problemen of handicaps.
‘Met zowel actieve alarmering via halssnoer of polsarmband als passieve alarmering via bewegingsmelders.
Daarnaast plaatsten we inbraak- en brandalarmering,
automatische verlichting in entree, hal, badkamer en
toilet, een beeldverbinding zodat je ziet wie er aanbelt,
elektrische bediening van gordijnen en zonwering, en
veiligheidsvoorzieningen in de keuken om ongelukken
met het gasfornuis te voorkomen.’
Vlak bij het Evoluon in Eindhoven staat
de Slimste Woning van Nederland van de
stichting Smart Homes, Nationaal Centrum Domotica & Slim Wonen.
uitstellen.’ Dat concludeert Laura Kallenberg, bij Thebe in dienst als programmamanager Zorginnovatie en
Technologie.
En wat vonden de bewoners er zelf van? ‘Zij stonden
open voor nieuwe toepassingen. Sowieso valt mij op dat
ouderen in het algemeen positiever zijn over de inzet van
domotica dan de zorgprofessionals. Ze zien heel goed
dat slimme technologie hun helpt bij het behoud van
zelfstandigheid en eigen regie. En domotica zien ze niet
als een inbreuk op hun privacy’, aldus Kallenberg.
BEWEGINGSVRIJHEID
Het ministerie van vws stimuleert de ontwikkelingen,
onder andere samen met Syntens Innovatiecentrum via
het project Kleinschalig Wonen met Domotica. Zo keek
Thebe, een grote zorgorganisatie uit Midden- en WestBrabant, naar de mogelijke inzet van domotica in De
Geerhof in Chaam, een woonzorgcentrum met veel licht
dementerende bewoners. Zij kregen een polsbandje met
een sensor die communiceert met de deuren. Op maat,
per persoon, kon worden ingesteld of bijvoorbeeld de
buitendeur wel of niet open ging. Ook kregen de bewoners een spreek-luisterverbinding met het verzorgend
personeel en nog enkele andere snufjes. ‘De uitkomst
van dit onderzoek? Domoticatoepassingen vergroten
de zelfstandigheid van mensen, geven bewegingsvrijheid, zorgen voor veiligheid in huis en leiden ertoe dat
mensen een gedwongen verhuizing langer kunnen
MAATWERK
Ook de eerder genoemde zorgorganisatie Zorgbalans
(regio Kennemerland) onderzoekt de mogelijkheden.
Medewerker Saskia Keijzer: ‘We moeten de komende
jaren meer doen met minder mensen en middelen. Technologie kan ons daarbij helpen, met name in de thuissituatie. Met zorg op afstand halen we de cliënt uit een
mogelijk isolement en besparen we op de reistijd van
medewerkers. Via beeldtelefoons bijvoorbeeld helpen
we mensen herinneren de medicatie op tijd in te nemen,
of bieden we extra ondersteuning in het weekend.’
Ook installeert Zorgbalans bij de mensen thuis een
apparaat dat een alarmsignaal van een hals- of polsband doorgeeft aan een meldkamer of aan contactpersonen. Het systeem biedt ook allerlei extra’s zoals een
sms’je naar de familie als iemand ’s nachts onverhoopt
65
66
Slow Management
Nr 28 Voorjaar 2014
Zorg in beweging ■ Analyse
Vier soorten domotica en zorg op afstand
Nictiz, het landelijke expertisecentrum voor ict-innovaties in de zorg, deelt zorg op afstand en
domotica in vier categorieën in:
1.
2.
3.
4.
Gemaksdiensten op het gebied van praktische en/of huishoudelijke zaken. Niet per se gericht op
mensen met een verminderde mobiliteit of zelfredzaamheid maar op iedereen die hiervan voordeel heeft. Denk aan de centrale bediening van lichtschakelaars.
Welzijnsdiensten dragen bij aan het welzijn van mensen in zowel lichamelijk als geestelijk opzicht.
Denk aan coaching op het gebied van beweging en voeding. Of het verbeteren van de sociale
contacten, bijvoorbeeld door videocommunicatie.
Veiligheid en bewaking heeft betrekking op diensten die bijdragen aan het veiligheidsgevoel van
mensen. Zo kunnen mensen in geval van nood iemand makkelijk waarschuwen door middel van
een alarmknop.
Behandeling en verzorging heeft betrekking op diensten die te maken hebben met medische begeleiding en/of bevordering van zelfredzaamheid door patiënten zoals het doen van
thuismetingen.
aan de wandel gaat. En een gps-zender biedt
uitkomst als iemand de weg naar huis niet
meer weet te vinden. Voor dat soort situaties heeft Zorgbalans trouwens dag en nacht
een team klaar staan. Het is wel verstandig
om uit te gaan van maatwerk, stelt Keijzer.
‘Iedere cliënt heeft specifieke wensen en
behoeften. Er is steeds meer domotica op de
markt, maar je moet altijd de vraag stellen
of een cliënt er daadwerkelijk baat bij heeft.
Wij informeren cliënten eerst over de mogelijkheden en bieden hun de gelegenheid om
producten te huren en uit te proberen voordat ze overgaan tot aanschaf.’
KWALITEIT VAN LEVEN
Het pallet aan hulpmiddelen wordt steeds
breder, met name door toepassingen voor
mensen met een specifieke aandoening,
ziekte of beperking. Zo is er technologie die
gericht is op geheugenondersteuning van
mensen met milde dementie: via een eenvoudig aanraakscherm kunnen ze herinnerd
worden aan afspraken, medicijninname of
dagelijkse activiteiten. Voor mensen met een
zwaardere vorm van dementie zijn er steeds
meer systemen die behandelaars en mantelzorgers in staat stellen hun dagelijkse leefpatroon te volgen.
KEIJZER: ‘ER IS
STEEDS MEER
DOMOTICA OP DE
MARKT, MAAR JE
MOET ALTIJD DE
VRAAG STELLEN OF
EEN CLIËNT ER
DAADWERKELIJK
BAAT BIJ HEEFT.’
De eerder aangehaalde zorgconsultant Nienke Nijhof (Philips) promoveerde vorig jaar op
dit onderwerp aan de Universiteit Twente. In
haar proefschrift over e-health voor mensen
met dementie zet ze de positieve effecten op
een rij. Het bevordert zelfredzaamheid, leidt
tot vermindering van valincidenten en geeft
meer bewegingsvrijheid in verpleeghuizen.
Kortom: een hogere kwaliteit van leven. Voor
de mantelzorger geeft het minder belasting
en in de zorg leidt het tot grotere efficiency.
De techniek blijft natuurlijk altijd ondersteunend en mag nooit de persoonlijke aandacht
en zorg vervangen, benadrukt ze. Maar toch:
‘Bij mensen met dementie kan technologie
een maandelijkse besparing opleveren die
kan oplopen tot 2.800 euro. Opname in een
verzorgings- of verpleeghuis is altijd duurder
dan technologie en de inzet van thuiszorg.’
Ook ziet ze nog verdere mogelijkheden om
kosten te besparen via huren en leasen van
domotica-toepassingen. ‘Leveranciers zouden meer in dit soort modellen moeten gaan
denken.’
PUSH IN PLAATS VAN PULL
Nijhof (Philips) en Van Berlo (Smart Homes)
constateren eensluidend dat er van een
grootschalige uitrol van technologie in de
Slow Management
Nr 28 Voorjaar 2014
Analyse ■ Zorg in beweging
zorg nog geen sprake is. Van Berlo: ‘Veel
ict-bedrijven zien gouden bergen en willen aan domotica snel geld verdienen. Ze
onderschatten vaak de moeite die ouderen
hebben om met hun producten om te gaan.’
Nijhof is het met hem eens. ‘Vaak ontwerpen
of gebruiken ict-producenten al bestaande
technologie die niet aansluit bij de behoeften van bijvoorbeeld mensen met dementie
of hun zorgverleners. Het is in deze branche
nog teveel push in plaats van pull. Daarnaast
ontbreekt het aan een gedegen toepassing
van de mogelijkheden binnen de zorgorganisaties. Technologie wordt vaak ingezet met
als doel om kosten te besparen door de zorg
efficiënter te maken. Zo heet het op papier.
Maar in de praktijk blijkt die technologie
vaak niet meer dan een extraatje. De zorgprocessen worden niet aangepast. Dan introduceert men een tablet voor videocontact
tussen cliënt en zorgverlener. Mooi. Maar
vervolgens neemt het aantal huisbezoeken
bij de cliënt niet af; dat contact via beeldscherm komt er alleen maar bij.’
Ook Keijzer (Zorgbalans, Kennemerland)
wijst op de belangrijke rol van medewerkers.
‘Ook zorgverleners moeten de behoefte
aan technologie in beeld hebben. Vormen
van domotica moet je niet zomaar op het
Philips heeft onlangs de Medido
medicijndispenser op de markt
gebracht. De thuiszorgorganisatie
krijgt automatisch een seintje als
de pillen niet of niet op tijd worden
ingenomen.
VAN BERLO: ‘VEEL
ICT-BEDRIJVEN
WILLEN AAN
DOMOTICA SNEL
GELD VERDIENEN.’
bestaande zorgproces plakken, want dan
heb je de kans dat die nieuwe mogelijkheden
onvoldoende of niet worden gebruikt en kost
het je alleen maar geld.’
PERSOONLIJK CONTACT
Dat zorgmedewerkers bepaald niet dol zijn
op al die nieuwe vormen van zorg op afstand,
blijkt ook uit een recente online poll van het
Tijdschrift voor Verzorgenden. Drie op de vier
respondenten vindt het gebruik van beeldschermen bepaald niet ideaal. ‘Stom, weer
een manier van zorgmanagers om kosten te
besparen, wat ten koste gaat van persoonlijke zorg.’ En: ‘Het geeft meer werkplezier om
persoonlijk contact te hebben met de cliënt.’
Van de eventuele voordelen is maar een klein
deel overtuigd. Maar één op de vijf stemmers
67
68
Slow Management
Nr 28 Voorjaar 2014
kruist aan dat communicatie via beeldschermen ‘cliënten een fijner gevoel geeft doordat de zorg dag en nacht
bereikbaar is’. En slechts een schamele vijf procent vindt
zorg op afstand ‘goed, want het scheelt tijd nu ik niet
iedereen persoonlijk hoef op te zoeken.’
Een mogelijke oorzaak voor deze weerstand vinden we
in een blog van Johan van der Leeuw, kwaliteitsmedewerker van Vilans, kenniscentrum voor langdurende
zorg. ‘Men is in de zorg gaan werken om met mensen
te werken en juist niet met technologie’, schrijft hij.
‘Terwijl het persoonlijk contact met de cliënt centraal
stond, wordt men nu min of meer gedwongen om toch
met technologie te werken. Technologie die bovendien
letterlijk een afstand creëert tussen zorgmedewerker en
cliënt, wat je terugziet in die term zorg op afstand.’
REGIE HOUDEN
Zien sommige medewerkers domotica als een aanslag op hun werk en een botte bezuiniging, e-healthproducent Dohmen (Focus Cura) denkt er heel anders
over. ‘Het gaat erom dat ouderen en chronisch zieken
zelf de regie houden over hun leven en hun zorg. Daarnaast kan het kostenbesparend werken, want zorg op
afstand scheelt veel reistijd. Tijd die ingezet kan worden
bij mensen waar het nodig is. ‘En er zitten simpelweg
veel praktische voordelen aan de inzet van technologie,
vervolgt hij. ‘Een deel van de thuiszorgcliënten vindt
het prettig om wat minder vaak bezoek te krijgen van
de wijkverpleegkundige. Dat geeft ze meer vrijheid en
de gelegenheid zichzelf te redden, zolang mogelijk.
Bovendien is het voor veel ouderen fijn als ze voor een
stomacontrole of een check van hun hart niet met de bus
naar het ziekenhuis hoeven, maar dat gewoon vanuit
Zorg in beweging ■ Analyse
huis kunnen doen. Dankzij beeldzorg kunnen cliënten
combinaties maken: het ene moment krijgen ze persoonlijk bezoek van de thuiszorg, prettig en vertrouwd;
het andere moment hebben ze zorg op afstand om toch
even te controleren of alles goed gaat.’
Punt is en blijft dat lang niet alle ouderen, enthousiast
of niet, makkelijk aan de slag gaan met bijvoorbeeld
een iPad of andere tablets. Focus Cura ontwikkelde
zorg-apps zoals de sos-Alarm om je mantelzorgers of
de zorgmeldkamer te waarschuwen, een app met bewegingsoefeningen en apps voor mensen met parkinson
en de chronische longaandoening copd. Hoe gaat deze
producent om met het feit dat veel ouderen twee linker
digihanden hebben? Dohmen: ‘Wij werken met aangepaste, voorgeprogrammeerde tablets. Onze apps hebben grote letters en een gemakkelijke bediening. Daar
kan vrijwel iedereen na een korte uitleg snel en goed
mee overweg. En als gebruikers merken dat ze er met
zo’n tablet een venster op de wereld bij hebben, gaan
ze het steeds leuker vinden. Ze kunnen opeens contact
leggen met hun kleinkinderen, of halen speciale apps
op’, zegt Dohmen.
DOHMEN: ‘HET IS VOOR VEEL OUDEREN FIJN
ALS ZE VOOR EEN STOMACONTROLE OF EEN
CHECK VAN HUN HART NIET MET DE BUS
NAAR HET ZIEKENHUIS HOEVEN.’
Bewoners van De Geerhof in Chaam,
een woonzorgcentrum met veel licht
dementerenden, kregen een polsbandje
met een sensor die communiceert met
de deuren.
Analyse ■ Zorg in beweging
Slow Management
Nr 28 Voorjaar 2014
de zorgsector verwacht dat allerlei vormen van zorg op afstand in de komende
jaren verder zullen doorbreken. Laura
Kallenberg (Thebe, Midden- en WestBrabant) voorziet zelfs verdergaande
innovaties zoals robots en telemonitoring. ‘Dat spreekt natuurlijk erg tot
de verbeelding. Ziekenhuizen kunnen
daarmee flink besparen en zullen zich
gaan richten op complexe behandelingen, terwijl patiënten met minder complexe aandoeningen veel meer thuis
behandeld zullen worden. Dit speelt
de zorgverzekeraar uiteraard ook in de
kaart.’ Van Berlo (Smart Homes) ziet
vooral mogelijkheden voor preventie.
‘Een bewegingsmelder kan bijvoorbeeld signaleren dat iemand opeens
veel vaker naar het toilet gaat; dat kan
duiden op een ziekte. Ik denk ook dat
we in de toekomst vaker ziektebeelden
kunnen voorspellen dankzij de inzet
van domotica. En we hebben onlangs
gezien dat giganten als Apple en Google
kansen in deze markt zien. Dan kan het
heel hard gaan.’ ■
RISICO’S
Allemaal mooi en aardig natuurlijk, maar is er dan geen
keerzijde? Onlangs onderzochten het rivm en de Universiteit Twente de mogelijke nadelen van al die technologie op het gebied van e-health, in opdracht van de
Inspectie voor de Gezondheidszorg. Hans Ossebaard
van het rivm. ‘Iedereen in de zorg is er enthousiast
over: politici, beleidsmakers, patiënten, verzekeraars
en artsen. Maar nu e-health grootschalig gaat worden
toegepast, willen en moeten we ook meer weten over
de negatieve kanten.’ Ossebaard en zijn collega's vonden geen systematisch onderzoek naar de risico's, maar
kwamen wel een aantal voorvallen op het spoor. ‘Problemen die ontstonden door falende techniek of doordat
mensen niet goed konden omgaan met de technologie.
Bijvoorbeeld doordat de toepassing niet gebruiksvriendelijk was. En een aantal incidenten doordat de techniek
niet goed was ingebed in de organisatie.’
Al met al voorziet ook Ossebaard een mooie toekomst
voor domotica en e-health, zoals bijna iedereen binnen
69