1. Wat is macht?

Reader MAW
Macht, media en manipulatie
1
Inhoud
Inhoud
Reader MAW ....................................................................................................................................... 1
Macht, media en manipulatie ....................................................................................................... 1
Inhoud ................................................................................................................................................... 2
Introductie ........................................................................................................................................... 4
Praktische opdracht: ................................................................................................................... 4
Toetsing en Evaluatie: ................................................................................................................ 4
Hoofdstukindeling: ....................................................................................................................... 4
1. Wat is macht? ............................................................................................................................... 4
1.1 Machtsbronnen ...................................................................................................................... 5
1.2 Macht en de leider................................................................................................................ 6
1.3 Machtsverslaving .................................................................................................................. 6
1.4 Het gevlij rond de dictator ................................................................................................ 7
1.5 De machtssprong van dictators ...................................................................................... 7
1.6 Macht en effectiviteit ........................................................................................................... 8
1.7 Macht corrumpeert .............................................................................................................. 8
1.8 Succes als vervanger van macht .................................................................................... 8
Bronnen .............................................................................................................................................. 10
Mahatma Ghandi......................................................................................................................... 10
Martin Luther King Jr. ............................................................................................................... 14
Nelson Mandela ........................................................................................................................... 20
Barack Obama ............................................................................................................................. 23
2.1 Beïnvloeding door communicatie ................................................................................. 26
2.2 Wederzijdse beïnvloeding................................................................................................ 26
2.3 Macht ....................................................................................................................................... 26
2.3.1 Machtsbronnen ............................................................................................................ 26
2.4 Macht door de persoonlijkheid ...................................................................................... 27
2.5 Houding .................................................................................................................................. 27
2.7 Aanraking .............................................................................................................................. 28
2.8 Handdruk ............................................................................................................................... 29
2.9 Gebaren .................................................................................................................................. 29
2.10 Gezichtsuitdrukking ........................................................................................................ 30
2.11 Oogcontact ......................................................................................................................... 30
2.12 Afstand ................................................................................................................................. 30
Plaats .......................................................................................................................................... 31
Doen ............................................................................................................................................ 31
2.13 "Vanzelfsprekende" opdrachten in lichaamstaal .................................................. 31
2.14 Sancties of straf ............................................................................................................... 32
3. Wat is communicatie en hoe werken de media? ........................................................... 33
2
3.1 Communicatie is een informatie-uitwisselingsproces. ......................................... 33
3.2 Communicatie gaat altijd gepaard met interpretatie. .......................................... 34
3.3 Massamedia .......................................................................................................................... 36
3.4 De functies van de massamedia. ................................................................................. 38
3.5 Vijf politieke functies van de massamedia ............................................................... 40
3.6 Hoe komt het nieuws tot stand ? ................................................................................. 41
3.7 Nieuwsbronnen .................................................................................................................... 42
3.8 ‘Oude’ media ........................................................................................................................ 43
3.9 Social media ......................................................................................................................... 44
4. Manipulatie................................................................................................................................... 46
4.1 Pubermanipulatie ................................................................................................................ 46
4.3 Media Manipulatie - Invloed op consument en politiek ....................................... 50
4.4 Loose Change....................................................................................................................... 53
Begrippenlijst……………………………………………………………………………….55
3
Introductie
Alle opdrachten worden schriftelijk in deze reader verwerkt. Daarvoor zijn
achterin de reader lege gelinieerde pagina’s toegevoegd.
Praktische opdracht:
My Tube, leerlingen maken een document (worddoc, ppt) met een verzameling
van 10 clips over de belangrijke thema’s Macht, Media en Manipulatie.
Iedere clip krijgt een schriftelijke toelichting waarin niet alleen de inhoud wordt
samengevat, maar ook wordt aangegeven op welke wijze de begrippen macht,
media en manipulatie in de clips zijn verwerkt.
Verdeling: 3 over macht, 3 over media, 3 over manipulatie en 1 clip waarin
alledrie de thema’s aan bod komen.
Gebruik voor deze opdrachten de maw-begrippen die aan deze reader zijn
toegevoegd. Laat ze duidelijk vetgedrukt zien in jouw tekst.
Toetsing en Evaluatie:
1. Iedere leerling schrijft een evaluatieverslag van minimaal 500 woorden
over dit blok waarin uitvoerig wordt gereflecteerd op de verkregen kennis,
inzichten en vaardigheden van deze periode. Ga stapsgewijs in op de
inhoud van de hoofdstukken bij je evaluatie. De evaluatie moet worden
ingeleverd na afloop van de PTA toets (thuis maken voorafgaande aan de
toets). Gebruik voor deze opdracht de maw-begrippen die aan deze reader
zijn toegevoegd. Laat ze duidelijk vetgedrukt zien in jouw verslag.
2. PTA toets aan de hand van casussen over macht, media en manipulatie en
de opdrachten uit de reader.
Hoofdstukindeling:
1. Wat is macht?
2. Macht zonder woorden
3. Wat is communicatie en hoe werken de media
4. Wat is manipulatie?
5. Begrippenlijst MAW
1. Wat is macht?
4
Macht is iets dat je kunt bezitten. Om hem niet te verliezen zijn soms drastische
maatregelen nodig. (Machiavelli 1513)
Deze periode gaan we tijdens de lessen maatschappijwetenschappen uitvoerig in
op de samenhangende thema’s macht, media en manipulatie. We zullen maar
een gedeelte kunnen behandelen van hetgeen er te vertellen is over deze
onderwerpen, maar je moet zelf verder lezen in de diverse bijlagen die je bij het
verplichte gedeelte van de reader krijgt aangeleverd. Voordat we daadwerkelijk
overgaan op het thema zullen we eerst eens gaan kijken naar het begrip macht.
Begin opdracht: maak een brainstorm met als centraal begrip macht.
Schrijf hieromheen de begrippen, ideeën en emoties die het eerst bij jou
naar boven komen bij dit begrip. Vervolgens vergelijk je jouw
brainstorm met je buurman/vrouw, daarna met de leerlingen in je
directe omgeving. Klassikaal worden op bord de meest voorkomende
begrippen genoteerd. Neem de klassikale brainstorm over in je reader.
Gebruik hiervoor de lege bladzijden achterin je reader.
Macht is =
1.1 Machtsbronnen
Als iemand macht bezit dan is dat niet zomaar; er is altijd een reden voor dat
mensen bepaalde macht hebben en/of krijgen. Dit noemen we machtsbronnen.
Opdracht 1: bedenk bij de onderstaande machtsbronnen concrete
voorbeelden
1. Economische bronnen: het beschikken over en kunnen toewijzen of onthouden
van beloningen, goederen of diensten (beloningsmacht);
2. Fysieke bronnen: het kunnen toepassen van of het dreigen met fysieke
sancties (fysieke macht);
3. Rechtsbronnen: het bezitten van exclusieve rechten en bevoegdheden om
partijen of personen gedragingen te laten uitvoeren (formele macht);
4. Deskundigheidsbronnen: het beschikken over deskundigheid, kennis of
vaardigheden die voor de organisatie van essentieel belang zijn (expertmacht);
5. Informatiebronnen: het toegang hebben tot en het beschikken over informatie
die anderen niet hebben (informatiemacht);
6. Relationele bronnen: het hebben van relaties en goede contacten met andere
partijen die over één of meer machtsbronnen beschikken (relatiemacht);
7. Persoonlijke bronnen: het bezitten van eigenschappen die navolgenswaardig
zijn voor anderen, bijvoorbeeld charisma (referentiemacht);
8. Ideologische bronnen: het bezitten van eigenschappen die worden
geïdentificeerd met belangrijke gebeurtenissen en waarden en normen
(traditiemacht).
Het bezit van machtsbronnen geeft personen en groepen/instituties de
mogelijkheid om invloed uit te oefenen. Het gaat om potentiële macht. Dat wil
zeggen dat de machtsbronnen niet daadwerkelijk ingezet hoeven te worden,
5
maar dat de mogelijkheid om de bronnen in te zetten er al voor zorgt dat iemand
macht heeft.
Opdracht 2
Bekijk de videoclip Milgram experiment, welke machtsbron(nen) wordt/worden
hier ingezet?
1.2 Macht en de leider
Inleiding
Dit artikel verkent de verbanden tussen leiderschap en macht. Over dit
onderwerp kunnen boeken worden volgeschreven. Hier blijft het bij een
verkenning. We gaan in op machtsverslaving en de uitwerking daarvan op
dictators. We trekken conclusies over macht en effectiviteit. We onderzoeken het
effect van macht op leiderschap. We gaan in op het voorkomen van negatieve
uitwassen van macht en geven tot slot concluderend aan hoe de leider zijn
ambities dient te richten.
Opdracht 3
Noteer twee namen van leiders uit je eigen omgeving en twee namen van leiders
die je kent via de media. Omschrijf per leider waarom ze als ‘ leider’ door jou
worden gezien?
1.3 Machtsverslaving
Manfred Kets de Vries en Elisabeth Florent-Treacy schrijven “Jammer genoeg valt
het sommige leiders, door hun eigen karaktertrekjes, moeilijk om hun
medewerkers verregaande verantwoordelijkheden te geven. Leiders die verslaafd
zijn aan persoonlijke macht, zijn niet in staat om anderen werkelijk macht te
geven uit angst dat daardoor hun eigen macht vermindert.”i[i]. Zelf maakte ik
eerder het onderscheid tussen het leiden vanuit macht en kracht.ii[ii] De mate
van leiding geven vanuit macht mag recht evenredig worden veronderstelt aan
de verslaving aan persoonlijke macht. Immers hoe minder iemand lijdt aan die
verslaving, hoe minder moeite hij ermee zal hebben om macht te delen. En, hoe
meer iemand zijn macht deelt, hoe meer hij moet leiden vanuit zijn persoonlijke
kracht.
Wellicht dat sommige (beginnende) leidinggevenden nog in de dwaling verkeren
dat macht de basis is voor hun leidinggeven. Er zullen dus leiders zijn die meer
vanuit macht leiden dan verwacht zou mogen worden op basis van hun
verslaving aan macht. Sommigen hebben wellicht nauwelijks last van deze
verslaving, maar leiden toch op basis van macht omdat ze (nog) niet beter
weten, ze denken dat het zo hoort.
Opdracht 4 De dictator (bekijk clip)
Hèt beeld van leiders die leiden op basis van macht is de dictator. Als ze aan de
macht zijn is het beeld vrij eenduidig. Er is sprake van niets ontziend handelen.
Alles gebeurt op basis van macht. Wie die macht aanvecht, wordt uitgeschakeld,
vaak zelfs letterlijk, de stekker wordt uit een leven getrokken.
Over die eenduidigheid zijn er twee kanttekeningen te plaatsen.
6
1.4 Het gevlij rond de dictator
De eerste kanttekening: zelfs dictators hebben een kring van getrouwen om zich
heen, die niet alleen op basis van angst voor de leider voor hem door het vuur
gaan. Er is kennelijk zelfs bij dictators in enige mate sprake van leiderschap op
basis van kracht. Geert Mak schrijft over de coterie rond Hitler als over een
hofhouding. Een groep mensen die in het gevlij probeerde te komen bij de
grillige leider. Hitler werd (in ieder geval door hen) erkend als leider. Zijn
getrouwen gingen voor hem door het stof. Het navolgende citaat geeft hier
uitdrukking aan.
Bij het beeld van Hitler als kwaadaardig genie past het idee dat hij ook de hele
oorlog volgens een duivels schema bedacht had en dat plan vervolgens keurig
uitvoerde. De uiterlijke orde, discipline en regeldrift van het Derde Rijk waren
echter volstrekt misleidend. In werkelijkheid was Hitlers besluitvorming, daar zijn
de meeste historici het wel over eens, tamelijk chaotisch en impulsief. Hitler
maakte zich als het ware los van het alledaagse bestuur om zo de rol van ieders
vaderlijke Führer te kunnen spelen. Binnen de nazi-top heerste dan ook geen
ambtelijke of managementcultuur, maar eerder de sfeer van een hofhouding. Dat
betekende dat in de wat lagere regionen opvallend veel werd gerommeld en
geïmproviseerd.
Iedere ploert, idioot, anti-semiet of bureaucraat die de zegen van de Führer had,
kon in vergaande mate zijn eigen gang gaan - daarbij geholpen door leger,
ambtenarij en andere organisaties die wél modern en bureaucratisch waren
georganiseerd. En iedere top-nazi probeerde die zegen te verwerven, in felle
concurrentie met andere machthebbers en andere machtsapparaten. Zo ontstond
de innerlijke tegenstelling die het nazi-systeem uiteindelijk naar de afgrond zou
leiden: het bestuur leek de ordelijkheid zelve, maar in wezen verstoorde het alle
evenwichten binnen een normaal staatsapparaat.
Opdracht 5 Wannsee Conferentie
Bekijk de clip en probeer een verband te leggen met de bovenstaande schuin
geschreven tekst
1.5 De machtssprong van dictators
Een tweede kanttekening is dat dictators meestal niet aan de macht komen
vanuit macht. Ze hadden die immers nog niet voor ze de macht in handen
kregen. Een vorm waarin ze aan de macht komen is via het machtsspel. Ze
7
intrigeren, sluiten coalities en monsterverbonden om die vervolgens weer te
breken. Dit is niet de soort opmars die hier interessant is. Veel interessanter is
dat nogal wat dictators aan de macht zijn gekomen via democratische processen
(zoals bijvoorbeeld Hitler en Milosevic). Ze zijn klaarblijkelijk in staat geweest
grote massa´s enthousiast te krijgen voor hun leiderschap! Wederom een teken
dat dictators beschikken over de leiderschapseigenschappen waaraan wij leiders
erkennen.
1.6 Macht en effectiviteit
Als iemand over hoogontwikkelde leiderschapeigenschappen beschikt zal hij als
vanzelf steeds machtiger worden. Zolang hij deze macht niet beschaamd of
misbruikt is daar niets mis mee. Het is een gegeven, meer niet.
Als macht tot dictatoriaal gedrag leidt is het
disfunctioneel (niet meer ‘nuttig’). Immers de
huidige samenleving vraagt om een ander soort
leider. Mensen willen een leider die ze blijvend
willen erkennen. Een leider die hen in hun
waarde laat en die verschillen respecteert. Een
leider die vindt dat hij moet overtuigen in plaats
van bevelen te geven. En, ze willen een leider
die dat kan. Leiding geven louter vanuit macht is disfunctioneel. De leider die op
basis van macht leidt zal erkenning kwijtraken en mislopen. Hij loopt het risico
dat ondergeschikten met de mond steun belijden aan zijn visie, maar daar
absoluut niet naar handelen. De kans op subversieve (gezagsondermijnende)
actie neemt toe, de invloed van de leider blijkt uiteindelijk disfunctioneel. Hij is
uiteindelijk minder effectief dan hij zou kunnen zijn.
1.7 Macht corrumpeert
Soms wordt gezegd dat macht corrumpeert (=maakt mensen corrupt). Iets wat
voor de verslaafden aan persoonlijke macht zeker geldt. Ze gebruiken hun
vaardigheden om zich in steeds hogere posities te nestelen. Als ze een positie
hebben ingenomen dan zijn degenen die hen daar konden brengen niet langer
relevant, onbelangrijk zelfs. De leiders doen wat ze willen en gaan drijven op hun
macht. Een optimale effectiviteit van leiders vereist dat zij niet verstrikt raken in
die machtsfuik.
1.8 Succes als vervanger van macht
Ambitie mag, zonder ambitie wordt niemand een leider. Wanneer die ambitie
louter is gericht op macht dan is deze contraproductief. De ambitie van leiders
behoort niet gericht te zijn op macht. Hieronder staan foto’s van charismatische
leiders uit de 20ste en 21e eeuw.
8
Obama
Ghandi
Martin Luther King
Nelson Mandela
Opdracht 6





De klas wordt ingedeeld in vier groepen die ieder een van deze sprekers
krijgt toebedeeld.
Zoek, indien aanwezig op YouTube, een toespraak van de leider die jullie is
toebedeeld en verwerk die in jullie presentatie.
Groepsgewijs gaan jullie een toespraak analyseren en presenteren
(voordragen in het Nederlands).
Bij de analyse richten jullie je per groep op de belangrijkste
boodschap(pen) uit de speech en de woorden die hiervoor zijn gekozen.
De taakverdeling in de groep is als volgt: spreker(s/sters),
onderzoeker(s/sters), samenvatting maker(s/sters) in worddoc of ppt.
Let op: de inhoud van Opdracht 6 wordt gebruikt in de PTA toets.
9
Bronnen
Mahatma Ghandi
10
11
12
13
Martin Luther King Jr.
14
15
16
17
18
19
Nelson Mandela
20
21
22
Barack Obama, 20 januari 2009
Inauguratiespeech
Mocht iemand zich nog afvragen of in Amerika alles mogelijk is en of de droom
van onze grondleggers nog wel voortleeft in onze tijd, of twijfelen aan de kracht
van onze democratie, dan heeft hij vanavond het antwoord gekregen.
Het antwoord is gegeven door jong en oud, rijk en arm, Democraat en
Republikein, zwart, blank, latino, Aziaat, indiaan, homo, hetero, gezond en
gehandicapt. Het antwoord heeft mensen die zo lang en van zo velen te horen
kregen dat ze cynisch en bang en onzeker moesten zijn over dat wat we kunnen
bereiken, bewogen hun handen op de boog van de geschiedenis te leggen en
deze weer om te buigen naar de hoop op betere tijden.
Het heeft lang geduurd, maar vanavond, op deze dag van deze verkiezing, op dit
beslissende moment, hebben wij iets gedaan wat Amerika heeft veranderd. Ik zal
nooit vergeten van wie deze overwinning werkelijk is. Die is van u. Ik ben nooit
de meest waarschijnlijke kandidaat voor deze post geweest. Onze campagne
werd niet in Washington uitgebroed. Hij won aan kracht dankzij de jonge mensen
die afstand namen van de mythe dat hun generatie apathisch zou zijn, die huis
en haard verlieten voor een baantje dat weinig loon en nog minder slaap bood.
Hij putte kracht uit de niet-zo-jonge mensen die de barre kou en verzengende
hitte trotseerden om aan te kloppen bij volslagen onbekenden, en uit de
miljoenen Amerikanen die zich als vrijwilligers meldden en die organiseerden en
bewezen dat meer dan twee eeuwen later een regering van het volk, door het
volk en voor het volk niet van de aardbodem verdwenen is.
De weg zal nog lang zijn. We zullen het misschien niet halen in een jaar of zelfs
in één termijn. Er zullen nog tegenslagen en valse starts volgen. Velen zullen het
niet altijd eens zijn met de besluiten of maatregelen die ik als president zal
nemen. En we weten ook dat de overheid niet elk probleem kan oplossen.
Maar ik zal altijd eerlijk tegen u zijn over de uitdagingen waarvoor wij staan. Het
gaat niet zonder u, zonder een nieuwe geest van dienstbaarheid, een nieuwe
geest van opoffering.
Als deze financiële crisis ons iets heeft geleerd, dan is het wel dat Wall Street
niet kan bloeien, terwijl Main Street ontberingen doorstaat. In dit land vallen we
en staan we op als één natie, als één volk. Laten we de verleiding weerstaan om
terug te vallen op dezelfde partijdigheid, kleinzieligheid en onrijpheid die onze
politiek zo lang hebben vergiftigd. Het was een man van deze deelstaat die voor
het eerst de banier van de Republikeinse partij naar het Witte Huis heeft
gedragen, een partij die is opgericht met de beginselen van onafhankelijkheid,
individuele vrijheid en nationale eenheid.
Dat zijn de waarden die wij allen delen. En terwijl de Democratische partij een
grote overwinning heeft behaald vannacht, doen we dat met enige nederigheid
en vastbeslotenheid om de verdeeldheid te helen.
23
Lincoln heeft gezegd tot een natie die veel verdeelder was dan de onze, dat we
geen vijanden zijn maar vrienden. Hoewel de hartstocht hoog is opgelaaid, mag
die onze banden van affectie niet verbreken. En tot die Amerikanen wier steun ik
nog moet verdienen: ik mag dan niet uw stem hebben gekregen, maar ik hoor u
wel. Ik heb uw hulp nodig. En ik zal ook uw president zijn.
En aan allen die vanavond toekijken van buiten onze grenzen, uit parlementen
en paleizen, aan allen die elkaar om de radio verdringen in de vergeten hoeken
van de wereld: onze verhalen zijn uniek, maar ons lot hebben we gemeen, en
een nieuwe dageraad van Amerikaans leiderschap is nabij.
Aan hen die de wereld willen verwoesten: wij zullen u verslaan. Aan hen die naar
vrede en veiligheid streven: wij steunen u. En aan allen die zich hebben
afgevraagd of het baken van Amerika nog wel even helder brandt: vanavond
hebben wij eens te meer bewezen dat de ware kracht van ons volk niet schuilt in
de macht van onze wapens of de omvang van onze rijkdom, maar in de blijvende
kracht van onze idealen: democratie, vrijheid, ontplooiingskansen en
onverzettelijke hoop.
Veel is bij deze verkiezing voor het eerst gebeurd en veel verhalen zullen nog
generaties lang worden verteld. Maar vanavond gaan mijn gedachten uit naar die
ene vrouw die haar stem uitbracht in Atlanta. Ann Nixon Cooper is 106 jaar. Ze
werd geboren toen de slavernij nog maar een generatie geleden was. En
vanavond denk ik aan alles wat zij in haar eeuw in Amerika heeft meegemaakt.
In een tijd dat de stem van vrouwen werd gesmoord en hun de hoop werd
ontnomen, zag zij hen opstaan en hun stem verheffen en het kiesrecht opeisen.
Yes we can. Toen ons land wanhoopte en in crisis was, zag zij een volk zijn angst
bedwingen met een New Deal, nieuwe banen, een nieuw besef van een
gezamenlijk doel. Yes we can.
Toen de bommen op onze haven vielen en de wereld door tirannie werd
bedreigd, was zij getuige van een generatie die tot grote hoogte steeg en een
democratie die werd gered. Yes we can.
Ze zag de bussen in Montgomery, de brandslangen in Birmingham, een brug in
Selma en een dominee uit Atlanta die een volk voorhield dat ‘We Shall
Overcome’. Yes we can.
En dit jaar, bij deze verkiezing, bracht ze haar stem uit, omdat ze na 106 jaar in
Amerika, na de mooiste tijden en de donkerste uren, weet dat Amerika kan
veranderen. Yes we can.
Laten we ons vanavond dan ook afvragen: als onze kinderen de volgende eeuw
nog mogen meemaken; als mijn dochters het geluk mogen hebben zo lang te
leven als Ann Nixon Cooper, welke verandering zullen zij dan zien? Welke
vooruitgang zullen wij hebben geboekt?
Dit is ons moment om ons volk weer aan het werk te helpen en kansen voor
onze kinderen te scheppen; om de welvaart te herstellen en de zaak van de
vrede te dienen; om de Amerikaanse droom te herwinnen en eens te meer de
fundamentele waarheid te bevestigen dat wij met velen één zijn; dat wij ademen
en daarmee hopen. En als we op cynisme en twijfel stuiten en te horen krijgen
dat het niet kan, dan zullen we antwoorden met dat tijdloze credo waarin de
geest van een volk is samengevat: ‘Yes we can.’
24
H2. Macht zonder woorden
Opdracht 7: maak een mindmap van H2
Ga als volgt te werk:





Gebruik de vetgedrukte kopteksten van de paragrafen als hoofdarmen in
je mindmap.
Selecteer vervolgens 1 of 2 sleutelbegrippen uit ieder tekstblokje als
verdere uitsplitsing.
Gebruik kleuren, symbolen en kleine tekeningen
Werk met een A-3 vel landscape
Werk met de klok mee en verdeel de armen over het gehele blad
25
2.1 Beïnvloeding door communicatie
In aanwezigheid van andere mensen communiceren
wij voortdurend. Bewust, maar ook onbewust
presenteren we non-stop onze gedachten en
gevoelens aan anderen. Op hun beurt reageren zij
daar weer op. We delen inhoudelijke informatie en op
hetzelfde moment geven we ook boodschappen
waarmee we onze relatie met de ander definiëren.
Steeds communiceren we tegelijkertijd op twee
niveaus. Bij de communicatie op inhoudsniveau gaat
het om het overdragen van concrete inhoudelijke
informatie. Op betrekkingsniveau gaat het er om hoe
een boodschap moet worden opgevat, en hoe de
verhoudingen zijn tussen de betrokkenen in een
relatie. De invloed die mensen op elkaar uitoefenen
speelt zich vooral af op het betrekkingsniveau van de
communicatie.
2.2 Wederzijdse beïnvloeding
Communicatie verloopt in twee richtingen en steeds is daarbij sprake van
wederzijdse beïnvloeding. Door iets te zeggen, maar ook alleen al door
aanwezigheid en gedrag veroorzaken mensen reacties en veranderingen bij
elkaar. Deze reacties en veranderingen worden niet altijd en door iedereen met
voorbedachte rade nagestreefd. Onbewust ja-knikken als iemand iets vertelt
heeft bijvoorbeeld een stimulerend effect en nodigt de ander uit om verder te
spreken.
2.3 Macht
Als mensen doelbewust het vermogen aanwenden om anderen te beïnvloeden
vanwege hun eigen voordeel wordt hiervoor de term macht gebruikt. Als deze
anderen zich niet bewust zijn van de macht die mensen op hen uitoefenen,
spreken we van manipulatie (zie begrippenlijst). Als er gesproken wordt over
macht wordt meestal de controle over anderen bedoeld. Een persoon met macht
heeft iets te zeggen over andere mensen. Het woord macht kan nog in
verschillende andere betekenissen gebruikt worden, maar in dit hoofdstuk over
non-verbale communicatie willen we het accent leggen op macht in de relationele
sfeer. Vaak wordt daarbij de klassieke definitie van Max Weber geciteerd:
Het vermogen van mensen om anderen tot bepaalde vormen van gedrag te
brengen overeenkomstig de eigen doeleinden. Ook als die anderen het er niet
mee eens zijn of niet willen.
2.3.1 Machtsbronnen
Met macht oefen je dus doelbewust invloed op een ander uit zodat hij of zij iets
doet dat jou voordeel brengt. Deze macht is gebaseerd op een zekere vorm van
overwicht. Mensen kunnen dit overwicht ontlenen aan verschillende
machtsbronnen zoals geld, kennis, ervaring, postuur en fysieke kracht. Hierdoor
lijken ze meer, groter, sterker. In het vorige hoofdstuk machtsbronnen zijn
uitvoerig beschreven en twee daarvan, relationele bronnen en persoonlijke
bronnen, spelen hier belangrijke rol.
26
2.4 Macht door de persoonlijkheid
Er zijn ook mensen die alleen al door hun persoonlijkheid macht kunnen
uitoefenen. Daarbij spelen hun verbale vermogens uiteraard een rol, maar zeker
ook de manier waarop ze zich door middel van hun lichaamstaal presenteren.
Non-verbaal gedrag heeft in veel gevallen zelfs een grotere impact op anderen
dan woorden. Hieronder geef ik een opsomming van aspecten van lichaamstaal
waarmee iemand macht kan uitdrukken. Daarbij is het belangrijk te beseffen dat
een enkel signaal soms nog niet zoveel zegt, maar dat de combinatie van
verschillende uitingen in lichaamstaal vaak wel veelzeggend is.
2.5 Houding
"Ik heb soldaten in het douchehok ontzag zien tonen voor sergeants zonder te
weten wat hun rang was. De sergeants slaagden erin door met hun houding een
boodschap in lichaamstaal over te brengen waaruit duidelijk bleek wat ze waren"
Julius Fast, de taal van het lichaam
Bij iemand die een dominante of superieure houding aanneemt, denken we
misschien aan een persoon die statig rechtop staat met zijn schouders naar
achteren. Hij heeft zijn hoofd opgeheven en steekt zijn kin vooruit zodat hij als
het ware neerkijkt op de persoon die voor hem staat.
Hij houdt zijn armen over elkaar waardoor zijn schouders omhoog komen, grijpt
met opgerichte duimen zijn revers vast of plaatst zijn handen op zijn heupen om
zijn prestigieuze voorkomen te benadrukken. Als hij zit strekt hij zich naar
achteren en plaatst hij soms zijn beide handen achter zijn nek met de ellebogen
naar buiten gericht. Deze houdingen maken zeker indruk op anderen. Toch kan
iemand zijn superioriteit ook laten blijken door het aannemen van een
nonchalante asymmetrische houding. In bijzijn van een mindere kan een
vooraanstaande leidinggevende bijvoorbeeld een beetje onderuit hangen in zijn
stoel, met zijn benen over elkaar geslagen. Hij kan als hij dat wil zelfs zijn benen
op tafel leggen. Door deze houding geeft hij te kennen dat hij van de ander niets
te vrezen heeft en dat hij geen verantwoording aan de
ander hoeft af te leggen. De mindere zal op hetzelfde
moment juist een symmetrische houding aannemen
als teken van respect.
27
2.6 Stem en ademhaling
De stem heeft een belangrijke rol binnen machtsverhoudingen. Je kunt macht
onder andere laten blijken door het vergroten van stemvolume. Een duidelijk
voorbeeld hiervan vinden we opnieuw bij de onderofficier uit het leger die tijdens
de exercitie zijn gezag over zijn soldaten middels stemvolume laat blijken: Geef
acht! Ook een echtpaar dat ruzie heeft zal elkaar soms van hun gelijk willen
overtuigen door steeds luider en ook steeds sneller te gaan spreken. In veel
gevallen gaat zo'n discussie over in schreeuwen tegen elkaar. In het algemeen
komt zo'n scheldpartij toch niet erg ten goede aan de communicatie. Iemand die
schreeuwt is zeker niet beter te verstaan als de ander toch niet wil luisteren.
Een gezagsdrager kan soms juist macht laten blijken door in bepaalde situaties,
zoals tijdens een vergadering, rustig en met gedempte stem te spreken. Hierdoor
dwingt hij anderen om goed naar hem te luisteren en ook de tijd te nemen voor
wat hij wil vertellen. Om dezelfde reden maakt hij gebruik van spreekpauzes die
soms lang kunnen duren. Ook door zijn kalme ademhaling kan de machtshebber
overwicht laten blijken: "alles onder controle!" Een zucht of een kuchje die een
stilte doorbreken kunnen zeer bepalend zijn voor het verdere verloop van een
contact.
2.7 Aanraking
Iemand met macht mag een ander meer aanraken. Aanraking kan zeer bepalend
zijn. Het beetpakken van de arm van een ander bijvoorbeeld, legt hem het
zwijgen op en dwingt hem te luisteren. Ook beroepsmatige aanraking heeft
bepaalde machtsaspecten waar niet iedereen altijd bij stilstaat: Een
verpleegkundige kan als troost een arm om een patiënt heenslaan. Andersom
zou het niet gebruikelijk zijn als de patiënt de verpleegkundige op dezelfde
manier zou troosten. Een docente mag een leerling best een aai over zijn bol
geven als beloning voor zijn goede prestatie terwijl de leerling de lerares niet
zomaar door de haren mag wrijven als blijk van waardering. Deze voorbeelden
tonen aan dat dit soort aanrakingen plaatsvinden vanuit een bepaalde
machtsverhouding: de een mag de ander aanraken, maar de ander mag dat in
dezelfde situatie niet! Of mensen elkaar mogen aanraken, wanneer en welke
lichaamsdelen daarbij mogen worden aangeraakt is afhankelijk van
verschillende factoren zoals: cultuur, situatie, onderlinge relatie en
positie, leeftijdverschil en geslacht van beiden. Ongewenste intimiteit
vindt plaats wanneer misbruik wordt gemaakt van een machtspositie.
28
De persoon die wordt betast of anderszins wordt lastiggevallen, zal zich
misschien nauwelijks verdedigen en ook geen melding maken van het voorval als
hij/zij afhankelijk is van de machtspersoon. Via aanraking vinden ook allerlei
andere vormen van fysiek geweld plaats
om indruk op anderen te maken en als
uiting van macht.
2.8 Handdruk
Een bijzondere vorm van aanraken is de
handdruk, en het zal je niet verbazen, ook
door de manier waarop je een hand geeft
kun je macht laten blijken. Veel mensen
die een dominante of juist onderdanige
hand geven zijn zich daar overigens maar nauwelijks van bewust. De dominante
handdruk is steviger dan gemiddeld. Vaak is de arm gestrekt en is de hand zo
gedraaid dat die iets bovenop die van de ander ligt. Sommige mensen pakken de
hand van de ander met beide handen vast, evenals politici dat soms doen. Door
deze manier van hand geven, hopen ze een goede indruk bij de ander te maken
en daarmee hun machtspositie te vergroten. Zo'n handdruk kan misschien
gevoelig overkomen tijdens een contact tussen goede bekenden, maar als deze
manier van groeten bij vreemden wordt toegepast, wekt deze vaak wat
achterdocht over de bedoelingen van de handgever.
2.9 Gebaren
Met zwierige gebaren toont een dirigent zijn gezag over een orkest. Andere
mensen verstaan de kunst om met gebaren hun relaties te dirigeren. Door
middel van gebaren kan een verschil in
dominantie worden aangeven.
Machtig gebaarvertoon zoals het met de vuist op
tafel slaan, mag alleen worden toegepast door
personen die hiertoe, vanwege de bestaande
macht binnen de relatie, gerechtvaardigd zijn.
Een kind zal dit binnen een gezin minder
makkelijk kunnen doen dan een van de ouders.
Andere gebaren kunnen op subtiele wijze de machtsverhouding binnen een
relatie benadrukken. Als iemand met een priemende vinger ritmisch zijn woorden
ondersteunt, benadrukt hij niet alleen de belangrijkheid van deze woorden, maar
uit hij zich tevens in wel te verstane appellerende lichaamstaal: "nu moet je eens
goed naar mij luisteren!".
De woorden "ga zitten!" hebben een totaal verschillende betekenis, afhankelijk of
ze worden ondersteund door een handgebaar met de handpalm omhoog of juist
met de handpalm omlaag. In de eerste situatie wordt de ander uitgenodigd om
plaats te nemen in het tweede geval betreft het eerder een opdracht. Een naar
de stoel uitgestoken wijsvinger kan dezelfde zin tot een bevel maken. Macht
wordt ook uitgedrukt door de hoeveelheid gebaren die iemand maakt en de
beweeglijkheid daarvan. Een machtspersoon toont zich sterker als hij toont dat
hij zijn zenuwen onder controle heeft. Hij presenteert zich dan krachtig naar
anderen door zijn rust. Een machtspersoon maakt daarom weinig onnodige
bewegingen en beperkt zijn gebaren tot het minimum.
29
2.10 Gezichtsuitdrukking
Verschillende gezichtsuitdrukkingen kunnen een zeer
bepalend karakter hebben. Tijdens een vergadering
kan de voorzitter een spreker de mond snoeren,
alleen al door hem strak met een frons aan te kijken.
Kinderen kunnen zo'n zelfde bestraffende blik van een
ouder ook onmiskenbaar verstaan. Er kan ook andere
mimiek worden gebruikt om macht te tonen. Met een
korte glimlach, waarbij slechts je mond beweegt kun
je een ander het signaal geven dat je zijn humor niet
op prijs stelt. Door een vermoeide blik en opgeblazen wangen en een zucht laat
je de ander je verveling blijken. Peuters uitten hun macht met een pruillip: "pas
op, of ik ga huilen!".
2.11 Oogcontact
Al van onze ouders leerden we dat aankijken tijdens een gesprek met een ander
getuigt van beleefdheid en respect. In de praktijk blijkt het echter niet altijd even
makkelijk om een ander aan te kijken. De blik van de ander kan erg op onze
zenuwen werken. Voor een groot deel heeft dat te maken met de
machtsaspecten die vergezeld gaan met oogcontact. In enkele spreekwoorden
wordt al verduidelijkt hoe de manier waarop iemand naar ons kijkt en de manier
waarop wij deze blik beantwoorden bepalend kan zijn voor de onderling
machtsverhouding
"hij keek op mij neer"
"ik keek naar hem op"
De blik van hoog naar laag is dus kleinerend terwijl de blik van laag naar hoog de
ander op een voetstuk plaatst. De stand van je hoofd speelt daarbij ook een
voorname rol. Door aankijken en wegkijken
wordt normaliter het verloop van een
contact gereguleerd. Aankijken bepaalt of
een gesprek zal plaatsvinden en hoe de
gespreksduur is verdeeld. Iemand langer en
strakker aankijken dan in een bepaalde
situatie gebruikelijk is (staren) kan ook als
machtsbron worden gebruikt. Ook door het
juist negeren van oogcontact kan iemand
zijn machtsstatus benadrukken.
Bijvoorbeeld terwijl je binnenkomt in de kamer van je directeur blijft hij nog even
verdiept in zijn leeswerk alvorens hij je aankijkt.
2.12 Afstand
Hoe vol het gebied waarin we leven ook is, we handhaven een zone of territoir
om ons heen - een onschendbaar gebied dat we voor onszelf proberen te
houden. Hoe we dit gebied verdedigen en hoe we reageren als iemand erin
doordringt, en hoe we ons in andere zones begeven, kan worden opgetekend en
in veel gevallen constructief worden benut.
Machtshebbers hebben een grotere persoonlijke ruimte om zich heen. De
machtshebber bepaalt hoe anderen daarin mogen toetreden. Andersom is het
een machtshebber, bijvoorbeeld de chef, toegestaan om naar gelieve altijd tot de
persoonlijke en zelfs de intieme zone van een werknemer toe te treden.
30
Plaats
Net als dieren hebben mensen territoriumgedrag. Ze hechten zich aan vaste
plaatsen die ze tegen indringers beschermen. De plaats die een werknemer
inneemt geeft aan welke positie hij heeft binnen het bedrijf. Over het algemeen
geldt hiervoor:
- een eigen ruimte is beter dan gedeelde ruimte
- veel ruimte (grote kamer) is beter dan weinig ruimte
- een hoger gelegen plaats is beter dan een lager gelegen plaats
- een plaats op een hoek is beter dan op het midden van een gang
- gesloten is beter dan open (ramen)
- dichter bij een belangrijk persoon is beter dan verder af
Ook de plaats binnen de ruimte, de grootte van het meubilair en de positie ten
opzichte van de ingang zijn bepalend. Je kunt beter een positie met het gezicht
naar de deur innemen dan een positie met je rug naar de deur.
Doen
Binnen een relatie kan gedrag een betekenis hebben die de onderlinge
machtsverhouding benadrukt. Klassiek is het voorbeeld van een man die na zijn
werk op de bank ploft en zich zwijgzaam achter de krant verhult. In
communicatieve zin geeft hij daarmee te kennen: "ik heb hard gewerkt en nu
behoefte aan rust; ik heb het recht om dit te doen." De vrouw antwoordt door
vanuit de keuken een geluid van kletterend serviesgoed te laten horen: "ik heb
ook de hele dag gewerkt en ben nu nog steeds bezig; jij mag ook wel eens wat
doen!" Aan de manier waarop twee mensen zich gezamenlijk presenteren, kun je
soms zien wie van beiden in deze situatie de macht heeft. Degene die de
verhoudingen bepaalt loopt vaak voorop, voert het woord en neemt meer
initiatieven. Dit hoeft overigens niet steeds dezelfde persoon te zijn. De macht
binnen een relatie kan wisselen per gelegenheid.
2.13 "Vanzelfsprekende" opdrachten in lichaamstaal
Vaak hoeft er door een machtsdrager
maar weinig gedaan te worden om op
non-verbale wijze zijn wensen te
presenteren en uitgevoerd te krijgen. Hij
gaat daarbij uit van een zekere
vanzelfsprekendheid, dat op zijn teken iets
door de ander gedaan wordt. Een chirurg
kan van de operatieassistente verwachten
dat zij op een bepaalde manier een scalpel
aanreikt als hij zijn hand opheft.
Een accountant kan er van uitgaan dat zijn secretaresse de artikelen die hij
zwijgzaam op haar bureau deponeert voor hem uittypt. Binnen een werksituatie
kunnen dergelijke vanzelfsprekendheden een zinvolle functie hebben. Soms
bestaan er binnen persoonlijke relaties ook van dergelijke vanzelfsprekendheden.
In sommige gezinnen is bijvoorbeeld wijzen over de eettafel of knippen met de
vingers voldoende om de boter in jouw richting te doen komen. Een arm om je
schouder kan een niet mis te verstaan teken zijn dat je partner seks met je wil.
Ook hier is sprake van een machtsverhouding. Probeer binnen jouw eigen
relaties steeds alert te zijn op dit soort signalen en onderzoek wat ze voor jou
betekenen.
31
2.14 Sancties of straf
Dreigen met sancties of straf kan een machtspositie
ondersteunen. Het aparte is dat zo'n sanctie in
werkelijkheid vaak niet eens uitgevoerd hoeft te worden,
om effect te hebben. De dreiging ermee, bijvoorbeeld
door middel van een verwijtende blik of een opgestoken
vinger, is vaak al voldoende. Soms bedenkt de ander
daar zelfs straf bij die hem mogelijkerwijs boven het
hoofd hangt. Voor de sancties zelf wordt vaak ook
lichaamstaal gebruikt. Dit zijn niet altijd lijfelijke straffen
zoals een 'draai om de oren' of een aframmeling, maar
ook het vermijden van oogcontact (negeren) of langdurig
zwijgen kunnen als straf ervaren worden.
32
3. Wat is communicatie en hoe werken de media?
3.1 Communicatie is een informatie-uitwisselingsproces.
Het is een proces om kennis uit te wisselen. Communicatie bestaat uit de
volgende processtappen.
Communiceren = Info → coderen → zenden → ontvangen → decoderen → info
Coderen van informatie. Informatie dient voordat het verzonden kan worden
bewerkt te worden. Dit bewerken (coderen) van informatie kan op velerlei
manieren gebeuren. Taal is een voorbeeld van een communicatie code.
Belangrijk voor het gebruik van een code is dat de ontvanger de code moet
kunnen begrijpen.
Verzenden van de gecodeerde informatie. Het verzenden van de gecodeerde
informatie kan op velerlei manieren plaatsvinden. Door middel van trillingen
(geluid, spraak), met lichtsignalen (laser, lichaamstaal) of met
elektromagnetische straling (radio).
Ontvangen van de gecodeerde informatie. Om de gecodeerde informatie op
te kunnen vangen is een apparaat of orgaan noodzakelijk dat gevoelig is voor
trillingen (oor), lichtsignalen (oog) en/of elektromagnetische straling (radio).
Decoderen van de ontvangen informatie. De ontvangen gecodeerde
informatie dient, om verder bewerkt te kunnen worden, gedecodeerd te worden.
Terugkoppelen feedback van de ontvanger naar de zender. In eerste instantie
dat het bericht is ontvangen, in tweede instantie dat de boodschap is begrepen
en in derde instantie dat het gevraagde wordt uitgevoerd. Iemand kan
bijvoorbeeld per e-mail een boek bestellen. Gebruikelijk is dat de zender dan een
ontvangstbevestiging terug krijgt, met bijvoorbeeld een bestelnummer en de
datum waarop de bestelling thuis wordt afgeleverd.
Als in de communicatieprocesketen één stap ontbreekt, dan vindt er geen
communicatie (informatieoverdracht) plaats. Er is sprake van ruis als er bij het
verzenden, ontvangen of decoderen iets mis gaat. De telefoonlijn ruist (letterlijke
ruis!), de ontvanger kan gedeeltelijk boos zijn, of de zender gebruikt (onbewust)
woorden die in een verkeerde context.
33
Opdracht 8
Beschrijf wat er precies fout gaat in het communicatie-proces in deze cartoon
3.2 Communicatie gaat altijd gepaard met interpretatie.
Geen communicatie zonder interpretatie. Iedereen interpreteert alles anders. Een
heel klein beetje anders, of totaal anders. Alle gradaties zijn mogelijk, maar
niemand interpreteert dezelfde boodschap precies hetzelfde. Dat kan ook niet,
want ieder mens is uniek, beschikt over een andere historie en over andere
kennis. Mannen denken anders dan vrouwen. Jongeren denken anders dan
ouderen. Het gaat bovendien niet alleen over anders denken, maar ook over
andere belangen en daaraan gekoppeld andere interesses. We kunnen ook niet
zo goed kijken en luisteren, daarom interpreteren we. Je mindset is de
informatiefilter en de richtlijn voor jouw persoonlijk handelen.
34
Opdracht 9
Breng je eigen mindset in kaart door een korte beschrijving te geven van de
richtlijnen van jouw waarden en normensysteem. Betrek hierin je leeftijd,
geslacht, interesses, drijfveren, je afkomst (woonplaats, gezinssituatie) en
relevante levenservaring. Plaats je naam op midden van pagina en plaats
daarom heen ballonnen met je persoonlijke informatie. Geef d.m.v. dunne of
dikke pijlen naar het midden toe aan welke factor meer of minder bepalend is
voor jouw mindset.
geslacht
ervaringen
woonplaats
Jouw
naam
drijfveren
gezinssituatie
interesses
35
Hierboven zie je een voorbeeld van gezichtsbedrog. We laten ons bijvoorbeeld
volledig afleiden, in de war brengen door onze omgeving. Hetzelfde geel in een
blauwe omgeving, oogt anders als het in een rode omgeving staat.
Communicatie gaat over het uitwisselen en interpreteren van signalen. Als de
communicatie niet succesvol is, kan dat worden veroorzaakt door zowel de
zender als door de ontvanger, door de beperkingen van de toegepaste techniek
of door omgevingsfactoren.
Succesvolle communicatie ontstaat als het verschil tussen wat door de
zender wordt bedoeld en wat de ontvanger interpreteert zo klein
mogelijk is.
3.3 Massamedia
De media hebben in onze maatschappij een grote invloed. We lezen, horen en
zien doorlopend informatie. Deze stroom van informatie heeft natuurlijk invloed
op ons denken. Op welke wijze en in hoeverre daar verschillen de meningen
over.
Hieronder een viertal theorieën die de invloed van massamedia aangeven.
1. Injectienaaldtheorie:
Het publiek neemt de boodschap van de media
klakkeloos over. Hierbij wordt gebruik gemaakt
van indoctrinatie en manipulatie.
Manipulatie: het publiek krijgt vervormde
informatie over een bepaalde kwestie,
omdat met opzet feiten worden weggelaten of
verdraaid zonder dat de ‘ontvanger’ dit merkt.
Indoctrinatie: het systematisch en voortdurend opdringen van bepaalde
opvattingen en meningen aan het publiek, waardoor het denkpatroon sterk
beïnvloed wordt.
36
2. ‘Multiple-step-flow’-theorie:
Eerst had je de ‘two-step-flow’-theorie. In de eerste stap ontwikkelt de
opinieleider een mening over een actuele kwestie. In de tweede stap sluiten
andere mensen die minder op de hoogte zijn zich aan bij deze mening. In de
‘multiple-step-flow’-theorie worden 4 groepen aangeduid: de vernieuwers, de
vroege meerderheid, de late meerderheid en de achterblijvers.
3. Selectieve Perceptie:
Mensen selecteren zelf informatie, waarbij zaken als leeftijd, opleidingsniveau en
politieke voorkeur een rol spelen. Elke vorm van informatie wordt altijd zodanig
geselecteerd dat deze zoveel mogelijk past binnen ons referentiekader.
Referentiekader: het geheel van persoonlijke waarden, normen, kennis en
ervaring.
Het referentiekader wordt in de kindertijd gevormd en werkt als een soort filter.
Volgens deze theorie is het moeilijk om iemand van mening te doen veranderen,
maar de media kunnen vooral opvattingen bevestigen. We zien dus vooral wat
we willen zien, we gebruiken de media om onze eigen mening te bevestigen.
(Welk basisbegrip hoort hier bij?)
37
4. De agendatheorie:
Volgens deze theorie bepalen de media niet hoe de mensen denken, maar
hooguit waarover. Doordat de media veel aandacht aan iets besteden,
beïnvloeden zij de ‘gespreksagenda’ van burgers, maar ook de politieke agenda.
Onderwerpen waar door de media veel aandacht aan wordt besteed, zie je vaak
terug in politieke discussies.
Opdracht 10
Wie zijn deze personen, bij welke theorie hoort deze collage en waarom?
3.4 De functies van de massamedia.
De media hebben verschillende functies voor ons. De belangrijkste functies waar
de bekendste media zich mee bezig houden zijn:
1. Amusement. Ruim 50% van de programma’s bestaan uit amusement. Op
commerciële omroepen is dat zelfs meer dan 80%.
2. Nieuws en informatie. Vooral kranten bevatten veel nieuws. Daarnaast zijn
er bekende nieuwsblokken en actualiteitenprogramma’s op radio en tv.
3. Meningsvorming. In talkshows worden kwesties die vaak in het nieuws zijn
besproken met de mensen die er bij betrokken zijn. Die programma’s
stimuleren je, je eigen mening te vormen.
4. Cultuuroverdracht. Toneelstukken, popconcerten, klassieke concerten
hebben een culturele functie.
5. Educatie en onderwijs. Schooltelevisie en NTR verzorgen allerijl educatieve
programma’s.
Deze functies lopen natuurlijk ook in programma’s door elkaar.
38
Opdracht 11
Kijk zeer nauwkeurig naar het programmaoverzicht en koppel aan iedere functie
van de media een tv-programma.
39
3.5 Vijf politieke functies van de massamedia
De politieke functies van de media zijn belangrijk omdat ze voortdurend
bevestigen dat we in een democratie leven.
Politieke functies van massamedia:
1. De informatieve functie = Informatie over wat er in de politiek gebeurt
overbrengen aan de massa
2. De woordvoerders- of spreekbuisfunctie = de mening van de burger
verwoorden, openlijk maken. Vooral naar de politieke machthebbers.
3. De commentaarfunctie = via de massamedia wordt commentaar gegeven
op politieke besluiten en alles wat daar mee samenhangt. Het ligt vaak aan de
omroep welke onderwerpen aan bod komen en van welke aard het kritische
commentaar is.
4. De onderzoeksfunctie = Journalisten onderzoeken bepaalde zaken, waar de
politiek mogelijk tegen op moet treden.
5. De controlerende functie = Het controleren of de politici zich wel goed
“gedragen”.
Ook deze functies worden vaak vermengd.
40
Opdracht 12
Welke politieke functie(s) van de massamedia is/zijn duidelijk zichtbaar in dit
krantenartikel?
3.6 Hoe komt het nieuws tot stand ?
Selectiecriteria om een bericht wel of niet op te nemen zijn o.a.:
•
•
•
•
•
•
•
Is het nieuwsfeit actueel?
Hoe uitzonderlijk is het bericht?
Is het nieuwsfeit interessant voor grote groepen mensen?
Hoe ingrijpend zijn de gevolgen van de gebeurtenis?
Gaat het nieuwsfeit om belangrijke of beroemde personen?
Voegt het nieuwsfeit iets toe aan het totaalinzicht in een bepaalde kwestie?
Is er beeldmateriaal bij?
Opdracht 13
Ga na per selectiecriterium na of het krantenartikel over de vermeende
terroristische aanslag in Amsterdam hieraan voldoet? Onderbouw je antwoorden
met voorbeelden (uit de bron). Welke basis begrippen kun je in je antwoord
verwerken?
41
3.7 Nieuwsbronnen
Om aan dit nieuws te komen maken de nieuwsmedia gebruik van
nieuwsbronnen. We kennen de volgende nieuwsbronnen:
- personen en instellingen die uit eigen initiatief informatie aan journalisten
verstrekken (nieuwe, sociale media)
- nieuwsgaring. Eigen journalisten die zelf opzoek gaan naar het nieuws
- persbureaus die nieuwsberichten via modem en fax sturen
persbureaus hebben een groot aantal correspondenten in dienst die nieuws
verzamelen. De redactie van het persbureau selecteert uiteindelijk welke
berichten worden doorgestuurd naar de geabonneerden van het persbureau.
De belangrijkste persbureaus voor Nederlandse kranten zijn:
- Het ANP (Algemeen Nederlands Persbureau)
- Het AP (Associated Press uit V.S)
- REUTER (uit Engeland)
- AFP (Agence France Press)
- DPA (Deutsche Presse Agentur)
42
3.8 ‘Oude’ media
Gedrukte media zijn er in vele soorten. We maken onderscheid tussen
tijdschriften, kranten en huis-aan-huisbladen.
Tijdschriften: ze verschijnen periodiek. Het verschilt tot eens per week tot
eens per kwartaal. Ze brengen verschillende soorten informatie die meestal
gericht zijn op 1 bepaalde doelgroep.
Kranten: ze verschijnen bijna elke dag. Ze brengen het nieuws met
achtergrondinformatie. Ook brengen ze andere praktische gegevens zoals radioen tv-programma’s, theatervoorstellingen, films en beurskoersen.
De opmaak verschilt per krant. Het hangt er vanaf welk beeld de krant op de
lezer wil overbrengen. Populaire kranten leggen de nadruk op sensationeel
nieuws. Kwaliteitskranten richten zich vooral op politieke ontwikkelingen en de
achtergronden van het nieuws. In kwaliteitskranten zijn de koppen minder vet,
de foto’s kleiner en het woordgebruik is ingewikkelder dan in populaire kranten.
43
3.9 Social media
44
Opdracht 14






Wat zijn de kenmerken van de nieuwe media?
Welke nieuwe vraagstukken spelen er door de komst van de nieuwe
media?
Wat verandert er aan het concept massacommunicatie door de nieuwe,
sociale media?
Welke functies van de media worden belangrijk door de nieuwe media?
Welke gevolgen hebben de nieuwe media voor de nieuwsproductie?
Welke nieuwe ethische kwesties (waarden en normen) ontstaan er door de
nieuwe media?
Opdracht 15: The future of massmedia (clip analyse)




Welke belangrijke veranderingen komen in deze clip naar voren?
Welke gevolgen heeft dit voor de oude media?
Welke gevolgen heeft dit voor de 21e nieuwsconsument?
Waar ligt de toekomstige markt voor massacommunicatie?
45
4. Manipulatie
Manipulatie is al wel naar voren gekomen eerder in de reader, maar hier
misschien toch nog een stukje ‘theorie’? Wat is manipulatie? En hoe hangt dit
samen met macht en massamedia? Later, in 4.3, komt de theorie
4.1 Pubermanipulatie
Voordat we gaan kijken naar de manipulatie van het nieuws even een voorbeeld
van pubermanipulatie. Kijk maar eens naar deze site
(http://demo.fb.se/e/girlpower/retouch/retouch/index.html) en kijk onder de
knop Unveil the fraud om te zien hoe deze beeldmanipulatie wordt toegepast.
Meer lezen en zien over hoe de mode industrie d.m.v. beeldmanipulatie een
groot aantal vrouwen weet te manipuleren?
Kijk naar de documentaire: Beperkt houdbaar van Sunny Bergman
Beperkt Houdbaar is een documentaire over het schoonheidsideaal waaraan
veel vrouwen wensen te voldoen. Veel vrouwen worden geconfronteerd met een
jong, slank en strak schoonheidsideaal en maken zich er zorgen over dat ze niet
aan dat ideaal kunnen voldoen. Bergman vraagt zich af in wiens belang deze
zorgen van haar en andere vrouwen zijn en wat er op het spel staat. In deze film
zoekt Bergman naar de oorzaak, de effecten en tenslotte mogelijke oplossingen
voor deze problematiek.
'Photoshopvrij'
In haar documentaire heeft Bergman kritiek op de Nederlandse tijdschriften die
allemaal het programma Photoshop gebruiken. Met Photoshop is het mogelijk
foto's dermate aan te passen dat het er zeer overtuigend en mooi uitziet terwijl
het niet overeenkomt met de werkelijkheid. Door alle rimpels, lijnen en andere
oneffenheden te verbloemen, kleuren toe te voegen, tailles te 'verslanken' en
borsten en heupen digitaal te verbreden, wordt er aan het ontstaan van een nietrealistisch schoonheidsideaal bijgedragen.
46
4.2 Joris Luyendijk’s boek: Het zijn net mensen
47
Opdracht 16
De klas wordt verdeeld is drie groepen die ieder 1 fragment analyseren.
Centrale vraag: op welke wijze is er per fragment sprake is van
manipulatie. Klassikale terugkoppeling per groep.
Fragment uit deel 1:
Zo hadden correspondenten bij meer uitleg en openheid over de dictatuur de
prachtige quotes die na 11 september uit de Arabische wereld kwamen, kunnen
'decoderen'. En hetzelfde met de beelden, bijvoorbeeld van boze mannen die een
vlag verbranden en roepen: 'America Satan!' Zeker na 11 september waren dat
voor westerlingen angstaanjagende shots, helemaal als ze er nooit de uitleg bij
kregen: mensen, bij een demonstratie denken jullie waarschijnlijk aan burgers
die hun vrijheid gebruiken om te laten zien dat ze ergens voor of tegen zijn.
Maar in een dictatuur zijn zulke 'woede‐ uitbarstingen' vaak in scène gezet of op
zijn minst zwaar geregisseerd door het regime. Veel van die demonstranten
werken voor de geheime dienst of worden daar in ieder geval scherp door in de
gaten gehouden. Houd ook in het achterhoofd dat Arabische regimes met zulke
mediagenieke 'woede‐ uitbarstingen' twee vliegen in één klap slaan. Tegenover
hun onderdanen wekken ze de indruk dat ze een eigen koers varen en tegen het
machtige Amerika durven ingaan. Tegelijk seinen ze naar westerse regeringen:
dit opgewonden tuig kan hier ook de baas worden. Doen jullie liever met hen
zaken?
Fragment uit deel 2:
Tv was alles in de mediaoorlog in het Heilige Land, maar tv bleek ook zijn
kwetsbare kanten te hebben. Voor ik zelf tv‐makers aan het werk zag, had ik
altijd met een vrij goedgelovige blik naar het Journaal gekeken. Wist ik veel wat
er buiten beeld bleef als een Palestijnse vrouw op de puinhopen van haar
stukgeschoten huis de handen ten hemel hief en riep: 'Mijn kinderen!' Die emotie
kon heel goed authentiek zijn, maar toen ik in Gaza zo'n shot gemaakt zag
worden, realiseerde ik me dat kijkers toch iets anders zagen dan een privé‐
huilbui. Die vrouw riep 'mijn kinderen' terwijl op een halve meter van haar
gezicht een gespierde kerel zijn camera zo probeerde te richten dat die ten
hemel geheven handen niet zijn close‐up van haar gezicht verstoorden. De
48
huilende vrouw had een hengelmicrofoon van een halve meter boven haar hoofd
hangen, en om haar heen stonden een interviewer, zijn tolk en vaak een
oploopje — camera's werken op mensen als brood op eenden. Hoe had de ploeg
die vrouw gevonden? Het kon natuurlijk dat de cameraman haar zag zitten en
zonder toestemming zijn shot maakte. Maar waarschijnlijker was dat een
interviewer uit een groepje één vrouw had uitgekozen, dat er wat was gepraat
terwijl het licht werd gemeten, dat ze zo was neergezet dat de zon geen
tegenlicht gaf en de puinhopen zichtbaar maar niet overheersend waren, dat
buurtschoffies waren overgehaald geen lawaai te maken en dat na een gebaar
van de geluidsman de interviewer via de tolk had gevraagd: 'Wat is er gebeurd
met uw kinderen?
Fragment uit deel 3:
Als de westerse massamedia tijdens de oorlog hun werk hadden gedaan, zouden
ook hun kijkers kotsend en huilend voor hun schermen hebben gelegen.
Gebeurde dit niet omdat op redacties zelden mensen werken met
oorlogservaring? Kwam het doordat sommige redacteuren dat militair speelgoed
met stoere namen als Apache, Tomahawk en Daisy Cutter wel spannend vonden?
Dat valt volgens mij allemaal erg mee. Het was vrees ik veel erger. Nog tijdens
de oorlog onthulde de International Herald Tribune welke adviezen de grote
Amerikaanse stations hadden gekregen van hun communicatie consultants. Deze
marketingexperts helpen de stations achterhalen wat hun publiek het liefst ziet.
Amerikaanse kanalen zijn immers commercieel. De adviezen waren eenduidig:
hoe nationalistischer de berichtgeving, des te hoger de kijkcijfers. Geen
anti‐oorlogs‐demonstraties, geen zielige verhalen over slachtoffers, en veel
volkslied, vaderland en wapperende stars and stripes. In de studio, in het logo,
in de tussenfilmpjes… Een consultant vatte het in zes woorden samen: 'There is
money in the flag. Veertig van de vijftig best bekeken programma's in Amerika
tijdens de oorlog kwamen van Fox News, dat Saddam Hussein omschreef als 'the
big bad boy from Baghdad, dat onverkort de terminologie, invalshoeken en
onderwerpen van Centcom in Qatar overnam, en dat de protesten in Europa
tegen de oorlog beschreef als 'door communisten georganiseerd'.
49
4.3 Media Manipulatie - Invloed op consument en politiek
Inleiding
Wanneer een televisiemaatschappij besluit een item uit te zenden beïnvloedt het
de televisie kijkende consument. Wanneer een televisiemaatschappij een item
uitzendt die een politieke thema heeft beïnvloedt deze naast de consument
tevens de politiek. Dit is in een democratie een gezonde stand van zaken, en
zelfs een noodzakelijke. De consument moet zicht hebben op de verscheidene
dingen die gebeuren in de maatschappij en de politiek. Het gaat echter fout
wanneer de media worden gebruikt om systematisch bepaalde denkbeelden naar
voren te brengen terwijl andere denkbeelden geen kans krijgen.
In de perfecte wereld laten de media alle aspecten van een zaak zien, leveren
deze commentaar en uitleg, zodat de consument zich een eerlijke en doordachte
mening kan vormen. Helaas is dit beeld al bijna een utopie geworden, we staan
er nu verder vanaf dan ooit tevoren. Dit is een van de negatieve kanten van het
kapitalisme. Organisaties, bedrijven en personen willen allemaal dat hun
denkbeelden meer aandacht krijgen en zijn bereidt hier grote vergoedingen voor
te geven zodat ze een streepje voor hebben op hun concurrent. Media magnaten
en in de media opererende bedrijven haken hier graag op in om de centen op te
eisen. Immers: It’s all about the money.
Nu volgt een uiteenzetting van de manieren waarop de media manipuleren met
enkele sprekende voorbeelden, waaronder die van de kabel tv zender FOX news
in de Verenigde Staten.
Manipulatie Technieken
Media manipulatie gebeurt overal op de wereld, in meer of mindere mate. De
mate waar in dit gebeurt, is afhankelijk van het land en het heersende politieke
klimaat. Maar dat dit gebeurt, is een feit.
Je zou verwachten dat het in westerse landen minder vaak voorkomt dan in
andere landen, maar niets is minder waar. In het westerse land bij uitstek, de
Verenigde Staten, is zelfs een van de meest sprekende voorbeelden van
manipulatie door de media te vinden: De nieuwszender van mediamagnaat
Ruport Murdoch, FOX news.
Het FOX news network past een breed scala aan manipulatietechnieken toe. De
consument wordt doelbewust de kant van de republikeinen opgeduwd door
selectief informatie voor te schotelen en andere informatie achter te houden.
Politiek analist Michael Parenti (2001) heeft een aantal technieken in zijn artikel
samengevoegd zoals deze door de media worden toegepast, waaronder ook door
FOX. Hier een overzicht van de meest voorkomende:
50
1. Suppression by Omission
Deze techniek behelst het weglaten van pijnlijke details tot aan het totaal buiten
de beschouwing laten van een gebeurtenis. Een van de beroemdste voorbeelden
hiervan is het omverwerpen van Indonesische president Soekarno in 1965, dit
gebeurde door het leger van Indonesië met hulp van de CIA. Hierbij vielen een
half miljoen slachtoffers. Dit was de grootste slachting sinds de holocaust, toch
kwam dit alles pas maanden na de omverwerping van Soekarno een keer
terloops in Time Magazine, en weer maanden later in de krant. En ook toen was
de strekking van het verhaal dat het Indonesische leger goed heeft gehandeld.
Over de betrokkenheid van de CIA werd niet gesproken. Pas jaren later kwam dit
naar buiten.
2. Attack and Destroy the Target
Wanneer het buiten het nieuws houden van een item niet afdoende is, kan de
pers zeer snel in actie komen en frontaal in de aanval gaan om het verhaal in
diskrediet te brengen. Deze techniek is door FOX veelvuldig toegepast om
democraten zwart te maken. Een goed voorbeeld vormt de manier waarop FOX
tijdens de laatste weken van de Amerikaanse verkiezingen omging met deze
strijd. FOX zond de campagne tour van Bush keer op keer live uit alsof het
nieuws was, en Kerry werd afgeschilderd ‘le penseur’ van Rodin. Kerry was de
man die altijd maar nadacht en niets ondernam, en bovendien keer op keer van
mening veranderde. Toen Kerry na een zware campagne op vakantie ging werd
dit wel breed op FOX uitgemeten: Hij was geen ‘all american guy’, want die
werkt hard, en Kerry viert vakantie.
3. Labeling
Dit is het beïnvloeden van onze perceptie door het meegeven van een positieve
of negatieve lading aan een woord of zin. Voorbeelden hiervan zijn veelvoud en
labeling is een van de meest gebruikte technieken: Positief: Het sterke
leiderschap van onze president, de gezonde economie, de stabiliteit van.... , de
vrije markt, etc. Negatief: Linkse guerrilla’s, islamitische terroristen,
samenzweringstheorieën. Of een label terecht wordt toegekend is zeer
contextafhankelijk, maar ze worden bijna nooit in die context geplaatst. Labelling
is dan ook puur bedoeld om onze beeldvorming te beïnvloeden.
51
4. Framing
Het verbuigen, maar niet breken van de waarheid zodat het beter past bij wat
men wil uitdragen. Dit gebeurt op vele manier: keuze van headlines, foto’s,
plaats in het nieuws, zendtijd etc... Framing is bij FOX een van de belangrijkste
technieken om te manipuleren. Er gaat elke dag een memo door het bedrijf
waarin staat waar wel en niet over gepraat mag worden tijdens de nieuwsitems.
De macht ligt toch bij de media. Door stelselmatige agendering vindt wel degelijk
publiekbeïnvloeding plaats (priming kenniseenheden v.b. geweld-terrorismeoorlog). Vanuit bestaande referentiekaders (frames) wordt nieuws gemaakt en
gepresenteerd.
5. False balancing
Dit is in een notendop het oneerlijk vertegenwoordigen van de aanwezige
partijen. Dit kan op een aantal manieren. Een van de makkelijkste manieren om
aan false balancing te doen is in een praatprogramma de ene partij met meer
man aanwezig te laten zijn dan de andere partij. Daarnaast kan men een partij
meer spreektijd geven door bijvoorbeeld meer vragen direct te stellen aan een
partij in plaats van een discussie op gang te brengen tussen alle aanwezige
partijen. Verder is het ook mogelijk de gasten te selecteren op basis van
uiterlijke kenmerken en presentatie vaardigheden. Het komt zeker voor dat
programmamakers expres een minder taalvaardig persoon tegenover een zeer
vaardig en energiek persoon zetten. Alweer is het mogelijk de werking van false
balancing te illustreren aan de hand van FOX news. Deze nieuwszender is de
grootste van de VS en windt er geen doekjes om dat het een rechtse
(republikeinse) insteek heeft. FOX claimt echter ook democraten in dienst te
hebben, en democratische gasten uit te nodigen, dit is feitelijk waar, al wordt er
duidelijk gebruik gemaakt van de techniek false balancing. Democratische gasten
zijn altijd in de minderheid, er is altijd minimaal één republikein meer aanwezig
aan tafel.
Opdracht 17
Fox news analyse: kijk naar de volgende fox nieuws clips en benoem per
clip een van de vijf genoemde manipulatietechnieken uit het
voorafgaande artikel
1. Fox News Trashes the Netherlands
2. Netherlands Terror Arrests
3. Iraq War 2003 Fox News
52
4.4 Loose Change
Loose Change is een documentaire, geschreven en geregisseerd door Dylan
Avery en geproduceerd door Korey Rowe en Jason Bermas. De documentaire
geeft een ander beeld van de terroristische aanslagen op het World Trade Center
op 11 september 2001. In de documentaire wordt beweerd dat niet Al-Qaida
maar de Amerikaanse regering achter de aanslagen zat.
In deze nieuwe tweede editie van Loose Change, zijn een aantal nieuwe
theorieën toegevoegd, en enkele andere gewijzigd. De documentaire is in
verkorte vorm al in veel landen op de televisie uitgezonden.
Of je het nou gelooft of niet,
Opdracht 18 Video analyse Loose Change
Welke journalistieke basisprincipes worden hier toegepast:




1.
2.
3.
4.
5.
Scheiding maken tussen feiten en meningen
Het principe van hoor en wederhoor toepassen. (dus de zaak van
meer dan één kant belichten, verschillende betrokkenen aan het
woord laten)
Gebruikmaken van verschillende nieuwsbronnen
Over kennis van zaken beschikken
Vragen:
Welke beïnvloedingstheorie (zie par. 3.3) wordt gebruikt bij deze
documentaire?
Welke politieke functie(s) (zie par. 3.5) van de media komt/komen in deze
documentaire sterk naar voren? Geef voorbeeld(en) bij je antwoord.
In hoeverre heeft deze film je eigen kijk (mindset) over de aanslagen in
9/11 gewijzigd?
Welke begrippen maw zijn van toepassing op deze video
Welke begrippen uit hoofdstuk 1 en 2 komen er terug in deze video
53
Begrippenlijst
Acculturatie enkelingen of groepen gaan culturele eigenschappen overnemen van andere
culturen als ze er mee in aanraking komen. Bijvoorbeeld een Afghaanse man trouwt een
Nederlandse vrouw en neemt steeds meer Nederlandse gebruiken en culturele aspecten
over.
Beeldvorming Beeldvorming van andere personen vindt vaak plaats op grond van het
lidmaatschap van de groep (categorie) waar iemand bij hoort, mannen of vrouwen, ouderen
of jongeren, autochtone of allochtone groepen. We delen mensen in groepen in om anderen
gemakkelijker te kunnen 'plaatsen' en het gedrag van anderen te kunnen beoordelen
(sociale categorisatie).
Zo'n beeldvorming van leden van andere groepen (‘out’-groepen) is, in tegenstelling tot die
van de leden van de eigen (‘in’-)groep, meestal negatiever en vindt al plaats als er relatief
weinig kennis of ervaringen met die anderen zijn: dit is stereotypering.
Beeldvorming is sterk generaliserend, vereenvoudigend en vertekenend. Bovendien is die
beeldvorming moeilijk veranderbaar, zelfs als er nieuwe informatie komt die tegenstrijdig is
aan het stereotiepe beeld.
Cultureel kapitaal Het cultureel kapitaal van gezinnen bevat: o.a. het intellectueel klimaat,
de ondersteuning door ouders, het bevorderen van zelfdiscipline, leermotivatie en carrièregerichtheid, het taalgebruik, voorkeuren op het gebied van levensstijl, eetpatroon en
vakanties. Kinderen van de midden- en hoge sociale klassen krijgen meer maatschappelijk
gewaardeerde ‘culturele bagage’ mee van hun ouders dan kinderen uit de lagere sociale
klasse. De ouders van de midden- en hoge sociale klassen hebben zelf een hoge opleiding
genoten (of beschikken over voldoende geld) en dit dragen ze over op hun kinderen.
*Cultureel relativisme Cultureel relativisme: andere culturen bekijken zonder die te
beoordelen naar de normen van de eigen cultuur, maar als een uniek fenomeen. Volgens
deze visie moeten we het gedrag proberen te begrijpen binnen (de ontwikkeling van) hun
eigen cultuur en zeker niet veroordelen: waarden en normen van de eigen cultuur zijn
'relatief' en mogen geen standaard zijn voor een waardering van andere (sub)culturen. Als
kritiek op deze tolerante visie wordt o.a. de onverschillig lijkende vrijblijvendheid t.a.v.
misstanden genoemd, zoals het uithuwelijken van kinderen.
*Cultureel universalisme gaat er vanuit dat er bepaalde algemene waarden zijn die voor
iedereen
gelden, zoals de vrijheid van godsdienst en de gelijkwaardigheid van man en vrouw.
Voorstanders van deze visie stellen dat er opgetreden moet worden tegen misstanden of dat
minimaal de discussie aangegaan moet worden met mensen die universele waarden met
voeten willen treden.
R Kritiek op deze visie bestaat uit het verwijt van etnocentrisme: er wordt teveel uitgegaan
van eigen (i.c. westerse) opvattingen en waarden.
54
Cultuur Met het begrip cultuur wordt de totale leefwijze van een groep bedoeld zoals die op
verschillende wijze tot uiting komt: in waarden, normen, gewoontes, regels, tradities,
rituelen, symbolen en kunst. Zo spreken we van een westerse cultuur, jeugdcultuur,
arbeiderscultuur, etc.
Democratisering Betekent dat het volk meer macht (inspraak) krijgt. Democratisering van
de samenleving houdt in dat de sociale hiërarchie vermindert.
Deviant gedrag afwijkend gedrag. Gedrag dat afwijkt van de belangrijkste waarden en
normen van de dominante (overheersende) cultuur.
Discriminatie Discriminatie komt in verschillende vormen voor
1 iemand ten onrechte ongelijk behandelen
2 iemand ten onrechte gelijk behandelen.
Ad 1 Discriminatie is het ongelijk behandelen van / onderscheid maken tussen personen of
groepen, namelijk op basis van groepskenmerken die in de betreffende situatie niet relevant
zijn (zoals sociaal
milieu, huidskleur, afkomst). Door deze discriminatie worden rechten of mogelijkheden die
iedereen zou horen te hebben aan de gediscrimineerde(n) ontnomen.
• Bijvoorbeeld: iemand (ten onrechte) achterstellen bij toewijzen van werk of huis; iemand
de toegang weigeren tot openbare gelegenheden.
Vooral deze vorm van discriminatie is formeel bij wet verboden.
Ad 2 Er is ook sprake van discriminatie als mensen géén verschil maken in de behandeling
van anderen, terwijl er sprake is van kenmerken of situaties die juist een verschillende
aanpak vereisen,
• bijvoorbeeld in het onderwijs geen rekening houden met taalachterstand of dyslexie.
3 Een derde vorm van discriminatie is de institutionele discriminatie:
Discriminatie door regelingen en procedures die (soms onbewust en onbedoeld) tot gevolg
hebben dat etnische groepen systematisch minder kansen hebben.
• Een voorbeeld daarvan is het gebruik van psychologische tests of van sollicitatiegesprekken die voor autochtonen meer bekend zijn dan voor allochtonen.
Het begrip “pesten” lijkt in zijn uitwerking veel op discriminatie; het verschil is dat bij
discriminatie het groepsaspect van het slachtoffer voorop staat; bij pesten gaat het om het
gedrag van een individu of een groep t.o.v. een individu.
Dominante cultuur de cultuur, de cultuur van de groep in de samenleving met een
invloedrijke
politieke of economische positie; het kan, bij uitzondering, ook wel de cultuur zijn van een
minderheid mits die een sterke politieke en economische positie in de samenleving heeft.
Emancipatie Streven naar gelijkgerechtigdheid/gelijkwaardigheid, zelfstandigheid, eerlijker
maatschappelijke verhoudingen Vrouwenemancipatie (feminisme) houdt in dat vrouwen in
de samenleving dezelfde rechten en mogelijkheden krijgen als mannen.
55
Etnocentrisme het beoordelen van andere mensen naar de waarden en normen van je eigen
samenleving. Mensen uit andere culturen vinden we daarom vaak minderwaardig aan
mensen uit onze eigen cultuur.
Globalisering/
internationalisering
hieronder verstaan we de toenemende banden tussen de samenlevingen en de steeds
groter wordende wederzijdse afhankelijkheid tussen de landen over de hele wereld. De
wereld wordt steeds meer een ‘global village’ (groot dorp).
Identiteit Het eigene, unieke van een persoon of groep of een zaak. Aan de i. kun je iets of
iemand herkennen. Moslims zijn herkenbaar aan hun geloof, tradities, gebruiken,kunst enz.
De i. van een krant bevat o.a. de uitgangspunten (politieke kleur of religieuze geaardheid)
van die krant, maar ook de wijze van opmaak, de indeling of soms zelfs de papiergrootte. In
het redactiestatuut wordt meestal ook geprobeerd de inhoudelijke indentiteit van het
medium te omschrijven.
Individualisering het steeds meer nadruk leggen op de individu. In onze Nederlandse
samenleving
denken mensen veelal eerst aan zichzelf. Zo handelen ze ook. Het belang van de eenling gaat
voor het belang van de groep.
Informatiemaatschappij Met het begrip informatiemaatschappij wordt een technologisch
hoogontwikkelde samenleving aangeduid die met behulp van moderne informatie- en
communicatietechnieken een grote toename laat zien van de informatie-productie en van
de (arbeids)productiviteit.
Voorbeelden van gevolgen (m.b.t. massamedia) zijn herkenbaar op de volgende terreinen:
sociaal-economisch: het aanbod en de consumptie van de massamedia is sterk vergroot; dit
geldt ook voor de dienstverlening door middel van de massamedia.
sociaal-cultureel: het aanbod van informatie en van de informatiemedia is veel groter en
gedifferentieerder;
politiek: burgers hebben in principe meer mogelijkheden om informatie in te winnen over
politieke items en om in contact te komen met politici;
de politieke cultuur is veranderd door de vergrote aandacht van en voor de media.
Internalisatie Het automatisch naleven van regels, waarden en normen. Ze worden je niet
meer van buitenaf opgelegd maar de cultuur is je zo eigen geworden dat je de regels naleeft
zonder er bij na te denken.
Manipulatie het op een ‘handige’ manier de mening van andere mensen beïnvloeden
zonder dat ze er erg in hebben. Het publiek krijgt bij manipulatie op een slinkse wijze
vervormde informatie over een bepaalde zaak aangereikt, waarbij opzettelijk feiten zijn
verdraaid. Het publiek merkt het niet. Nog verder gaat indoctrinatie waarbij voortdurend en
systematisch een bepaalde leer (doctrine) wordt ingeprent.
56
Massamedia communicatiemiddelen waarmee een groot aantal mensen kan worden bereikt
zoals radio, televisie, kranten, boeken, films, folders, affiches, maar ook nieuwe
informatiebronnen zoals CD-roms en internet. De massamedia hebben de intentie
informatie over te brengen aan een groot en anoniem publiek. De informatie is voor
iedereen toegankelijk.
Mensenrechten/
grondrechten
onvervreemdbare rechten, dus rechten die niemand van hen mag afnemen. Uitgangspunt
voor de grondrechten van landen is de in 1791 door Frankrijk opgestelde ‘Verklaring van de
Rechten van de Mens en de Burger’. In de Nederlandse grondwet staan de zogenaamde
klassieke grondrechten
(erg belangrijke en fundamentele rechten) zoals o.a. recht op persoonlijke vrijheid, vrijheid
van vereniging en vergadering, bescherming van het particulier eigendom, vrijheid van
meningsuiting en vrijheid van godsdienst. Daarnaast bestaan er ook de zogenaamde sociale
grondrechten
(rechten die betrekking hebben over de zorggebieden van de overheid) zoals o.a. het recht
op arbeid, recht op gunstige arbeidsomstandigheden en het recht deel te nemen aan het
culturele leven.
Minderheidsvorming individuen en groepen in die zich benadeeld of zelfs gediscrimineerd
voelen, vormen een hechte minderheid ten opzichte van de meerderheid. Buitenlanders die
gediscrimineerd worden, hebben er behoefte aan hun eigen culturele identiteit te
versterken. Men vormt een soort ingroup (de eigen groep die alles goed doet en goed ziet).
De meerderheid vormt voor hen de outgroup (groep die alles verkeerd doet en ziet).
Multiculturele samenleving
Het begrip 'multiculturele samenleving' heeft een dubbele betekenis. Enerzijds duidt het
begrip de feitelijke situatie van een samenleving waarin duidelijk merkbaar meerdere
etnische groepen leven. In deze betekenis wordt ook wel het begrip multi-etnische
samenleving gebruikt. Anderzijds geeft het de normatieve opvatting weer over een
samenleving waarin verschillende etnische groeperingen gelijke kansen hebben op sociale,
economische en politieke posities terwijl zij hun culturele identiteit
niet opgeven, ook al zal die (sub)cultuur veranderen als gevolg van de veranderde
maatschappelijke omstandigheden.
Nature-nurture-debat dit is een debat tussen wetenschappers waarin de vraag centraal
staat of
menselijk gedrag meer is aangeboren of meer is aangeleerd. Nature-aanhangers stellen
biologische of genetische factoren centraal. Veel dingen zijn vanaf de geboorte bepaald.
Emoties of driften zijn biologisch bepaald.
Nurture-aanhangers stellen dat het de omgeving, het milieu en de cultuur zijn die bepalen
hoe mensen handelen. Maatschappelijke factoren (gezin, school, groepsgedrag, milieu)
bepalen het gedrag van de mens.
Norm Een regel die aangeeft hoe iemand zich hoort te gedragen. In een samenleving
57
weten we ongeveer wat we van elkaar mogen verwachten. Mensen houden zich aan de
algemeen geldende gebruiken en normen. Meestal komen normen voort uit waarden.
Objectiviteit Houding waarbij men probeert zich veel mogelijk te beperken tot de feiten
en niet laat beïnvloeden door eigen gevoelens of vooroordelen. Onpartijdigheid. Het
tegenovergestelde is subjectiviteit.
Ontkerkelijking het zich vervreemden van de kerk als instelling. Mensen voelen zich minder
gebonden aan de kerk. Het kerkbezoek daalt en daarmee ook de invloed van de
geestelijkheid. Dit proces begon in Nederland in de jaren ’60 van de vorige eeuw en zette
zich in de jaren ’70 en daarna met kracht door.
Ontzuiling: het loslaten van de band tussen de mens en een levensbeschouwelijke of
politieke zuil. Ontzuiling is het tegenovergestelde van verzuiling (opdelen van de
samenleving in levensbeschouwelijke of politieke zuilen: katholieke, protestants-christelijke,
socialistische of liberale zuil). Ontzuiling begon in de jaren ’60 tegelijkertijd met het
verschijnsel van ontkerkelijking. Ontzuiling
zette zich in de jaren ’70 en daarna met kracht door.
Pluriformiteit Veelvormigheid. Komt vooral voor bij de massamedia en met name bij de
meningsvormingsfunctie van de massamedia. De Nederlandse kranten zijn pluriform omdat
er veel kranten zijn die onderling zeer verschillende uitgangspunten en zienswijzen hebben.
Voorstanders van p. zijn van mening dat het voor de vrije meningsvorming van belang is dat
de mensen kennis kunnen nemen van een groot verscheidenheid van meningen. Daarvoor is
een pluriforme pers nodig.
Referentiekader Voor de vorming van het referentiekader is van belang:
– de eigen levensloop (waaronder opleiding en werkervaringen)
– de cultuur van de groep waartoe men behoorde en behoort
Het referentiekader is van invloed op het denken, waarnemen en handelen van een individu
(subjectiviteit). Een leraar heeft een ander referentiekader dan een leerling. Zo zullen
beiden de gang van zaken tijdens een lesuur anders weergeven.
Het referentiekader is het geheel van ervaringen, kennis, houdingen en verwachtingen dat
van invloed is op de subjectieve waarneming van gebeurtenissen en verschijnselen.
Rolpatronen De rol die we spelen is het gedrag dat we vertonen onder invloed van plaats,
tijd en groepsinvloeden. In een andere groep, op een ander moment of in een andere
situatie hebben
we misschien wel een andere rol. Iedereen heeft meerdere rollen. Het rolpatroon is het
geheel van rollen (en dus van gedragingen) die horen bij een bepaalde persoon op die plaats
op dat moment en in die samenleving. Zo speelt een leraar bijvoorbeeld op school rol van de
strenge persoon die
leerlingen kennis wil bijbrengen en daarnaast ook nog wil opvoeden. Thuis speelt hij de rol
van de liefhebbende echtgenoot van zijn vrouw en zorgzame vader voor zijn kinderen. Het
geheel van deze rollen is zijn rolpatroon. Iedereen heeft een ander rolpatroon.
58
Secularisering (hier) het proces dat met zich meebrengt dat de mensen steeds minder hun
leven laten beïnvloeden door kerk en geloof.
*Selffulfilling prophecy De toekomstvoorspelling/verwachting/definitie of inschatting van
een
situatie heeft een eigen invloed op het toekomstige gedrag van de mensen en op het
resultaat van dat toekomstige gedrag. Dit geldt voor de sociale wetenschappen. Bij de
natuurwetenschappen geldt dit niet: het weer van morgen wordt niet beïnvloed door de
weersverwachting van vandaag.
Voorbeeld van self-fulfilling prophecy een leerling die erg tegen een bepaald proefwerk
opziet en de verwachting heeft dat hij dit slecht zal gaan maken, kan door die angst geheel
verlamd worden waardoor hij niet in staat is het proefwerk goed te leren. Als die leerling
(bijv. via een faalangsttraining) leert hoe hij moet omgaan met zijn angst voor toekomstig
onheil is hij veel beter in staat het proefwerk te leren. Zijn nieuwe verwachting zou kunnen
zijn: ik zal laten zien wat ik kan en ze krijgen mij niet klein. Deze nieuwe verwachting heeft
ongetwijfeld ook weer invloed op het cijfer dat hij op het proefwerk haalt.
Sociale controle Het middel dat ingezet wordt om ervoor te zorgen dat individuen of
groepen zich
aan de algemeen geldende normen houden. In een klein dorp waar iedereen elkaar kent is
de sociale controle groter dan in een stad waar de mensen elkaar minder kennen. In zo’n
klein dorp moet je bij je doen en laten meer rekening houden met wat anderen ‘normaal’
vinden.
Socialisatie Het proces waarbij het individu geleerd wordt zich aan te passen aan de cultuur
(de
waarden, normen, regels, gewoonten, tradities en andere cultuurwaarden) van een
samenleving
Socialisatie is vaak enigszins behoudend van aard, want kinderen moeten de waarden en
normen van hun ouders overnemen. Dit leidt tot de instandhouding en continuering van de
cultuur.
Socialisatoren Instituties waarmee de socialisatie (cultuuroverdracht) in een samenleving
plaatsvindt. Je moet hierbij denken aan het gezin, de school, media, overheid, werkplek,
kerkgenootschappen, vakbonden, maatschappelijke groeperingen en sportverenigingen.
Stereotype(ring) Een vooroordeel over een groep mensen. Een vooroordeel is een
emotioneel
geladen oordeel over een persoon of groep. Er wordt niet nagegaan of dit oordeel in
overeenstemming is met de werkelijkheid. Stereotyperingen over anderen (de outgroep)
zijn meestal negatiever van aard dan het beeld dat je hebt over je eigen
groep (de in -groep). Als je op een brommer door een Belgische automobilist wordt
aangereden en je roept dan ‘Belgen kunnen niet rijden’, maak je gebruik van
stereotypering.
59
Subcultuur Onderdeel van de grotere, dominante (overheersende) cultuur. Naast
overeenkomsten
met de dominante cultuur zijn er ook waarden, normen en andere cultuurkenmerken
die afwijken van de dominante cultuur. Bijvoorbeeld bepaalde jongeren vormen een
subcultuur omdat ze zich met een bepaald soort kleding en muziek van anderen
onderscheiden binnen de dominante
cultuur.
Subjectiviteit Analyse of waarneming die sterk gekleurd is door de eigen opvatting.
Bijvoorbeeld als een scheidsrechter een sympathisant van Ajax is en hij moet AjaxFeijenoord fluiten en hij fluit dan in het voordeel van Ajax.
Vooroordeel Emotioneel geladen oordeel over een persoon of een groep zonder dat wordt
nagegaan of het in overeenstemming is met de werkelijkheid is.
Waarde Waarden zijn oriëntatiepunten voor het gedrag van mensen; ze geven aan wat
mensen nastrevenswaard en waardevol vinden. Waarden liggen ten grondslag aan normen.
Bijvoorbeeld: eerlijkheid, trouw, dienstbaarheid of eerbied voor het leven enz.
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79