di 16 mei 2017 Extra Concert: hersenkamermuziek 20.15 uur Erik

di 16 mei 2017
Extra Concert: hersenkamermuziek 20.15 uur
Erik Scherder spreker
Camerata RCO
Thomas Beijer piano
Jonge Strijkers Amsterdam
WOLFGANG AMADEUS MOZART
1756-1791
Molto allegro
Snelle dans: Allegro vivace
uit ‘Roemeense volksdansen’
(1917; arr. A. Willner, 1937)
uit ‘Symfonie nr. 40 in g kl.t.’,
KV 550 (1788)
MANUEL DE FALLA 1876-1946
Danza lejana
FRANZ SCHUBERT 1797-1828
Adagio
uit ‘Noches en los jardines de España’
(1911-15; arr. T. Beijer)
uit ‘Octet in F gr.t.’, D 803, op. 166 (1824)
GENEVIEVE MURPHY 1988
GUSTAV MAHLER 1860-1911
Kräftig bewegt, doch nicht zu schnell –
Trio: Recht gemächlich
uit ‘Eerste symfonie in D gr.t.’
Tonal (2016)
Atonal (2016)
gecomponeerd in opdracht van Het
Koninklijk Concertgebouw en Camerata RCO
(1884-88/1906; arr. K. Simon 2008)
WOLFGANG AMADEUS MOZART
pauze
Allegro assai
uit ‘Symfonie nr. 40 in g kl.t.’, KV 550
BÉLA BARTÓK 1881-1945
Stokkendans: Allegro moderato
Snelle dans: L’istesso tempo
begin van de pauze ca. 21.15 uur
einde van het concert ca. 22.40 uur
1
TOELICHTING
HET BREIN EN DE MUZIEK
In de Toscaanse wijngaard ‘Il Paradiso di Frassina’ nabij Montalcino klinkt dag
en nacht klassieke muziek. Giancarlo Cignozzi heeft ontdekt dat geluidsgolven
zijn druivenstruiken goed doen. Zijn wijngaard is opgedeeld in ‘componisten­
panelen’. Tussen de wijnranken staan tientallen boxen waaruit de noten van Vivaldi, Bach, Mozart en andere componisten weerklinken. Wat blijkt? De druiven
in het paneel van Mozart gedijen het beste. Ze zijn het eerste rijp, worden het
lekkerst en grootst, en hebben de minste ziektes.
Muziek is heilzaam, niet alleen voor planten en dieren, maar ook voor mensen.
Uit onderzoek is gebleken dat ziekenhuispatiënten beter genezen als er muziek
van Bach op staat, depressies kunnen verjaagd worden met muziek van Mozart.
Muziek, misschien wel de oudste vorm van menselijke communicatie, kan mensen helen. Oliver Sacks geeft in zijn Musicophilia: Tales of Music and the Brain
(2007) talloze voorbeelden van de wonderlijke manier waarop muziek neurologische en psychiatrische patiënten deels uit hun lijden en eenzaamheid kan verlossen.
Paradoxaal genoeg kan muziek echter ook ziek maken. Dat treft juist mensen
die zich met ziel en zaligheid inzetten om partituren in het hier en nu te herscheppen: de musici. Jascha Heifetz (1899-1981), de keizer onder de violisten,
zei het al: ‘Om het zenuwslopende bestaan van een vioolvirtuoos te kunnen leiden, dient men te beschikken over de zenuwen van een stierenvechter, de spijsvertering van een boer, de vitaliteit van een bordeelhoudster, de tact van een
diplomaat en de concentratie van een Tibetaanse monnik.’ En dat, terwijl er in
de gloriedagen van Heifetz nog helemaal geen sprake was van een vercommer­
cialiseerd muziekbedrijf, waarin topmusici in razende vaart de hele wereld over
vliegen om met ware doodsverachting topconcerten te geven in megagrote
concertzalen waar het publiek, gewend aan de steriele perfectie van de cd-industrie, verwacht dat ze geen enkele fout zullen maken en daarbij óók nog in staat
zullen blijken hun toehoorders en de immer kritische recensenten werkelijk te
ontroeren. Alsof er voor musici geen jetlags, stress, eenzaamheid, podiumangst,
spierverkrampingen, gehoorbeschadigingen en andere ‘beroepskwalen’ zouden
bestaan.
Afgezien van die ‘beroepsgeheimen’ heeft klassieke muziek echter op vrijwel
2
ieder mens een positieve uitwerking. In Nederland verspreidt professor Erik
Scherder, bekend van zijn optredens in De Wereld Draait Door, onvermoeibaar
de boodschap dat muziek een heilzame invloed heeft op de ontwikkeling van
het brein. Muziek stimuleert de empathische vermogens, kinderen gaan er beter
door presteren, muziek reguleert gemoedstoestanden door verbindingen te
­leggen tussen beide hersenhelften en demente bejaarden leven er van op.
Scherder: ‘Als je luistert naar muziek waarvan je houdt, en dat kan Beethoven
of Schönberg of heavy metal zijn, dan zie je in het netwerk van de hersenen allerlei samenwerkingen ontstaan, waarbij niet alleen de pariëtale kwab, maar
ook de dorsolaterale prefrontale cortex een rol speelt. En dat is eigenlijk wat je
wilt. Ik laat geen gelegenheid onbenut om de levensbevorderende kwaliteiten
van muziek te benadrukken, met name ook voor kinderen. Muziek moet terug in
het onderwijs. In een aantal projecten in Amsterdam worden kansarme kinderen
met muziek in aanraking gebracht, wat op den duur allerlei economisch meetbare voordelen voor de maatschappij oplevert, om nog maar te zwijgen over de
persoonlijke ontwikkeling van de kinderen zelf. Ik vraag me dikwijls af waarom
Den Haag daar dan niet veel meer geld voor beschikbaar stelt. De heilzame
­werking van muziek onder de aandacht brengen is mijn missie.’
MOZART, SCHUBERT, MAHLER, BARTÓK EN FALLA
Van Wolfgang Amadeus Mozart, wiens muziek volgens sommige onderzoeken
een stimulerend effect heeft op de intelligentie van kinderen, staan twee delen
uit de Symfonie nr. 40 in g klein, KV 550 op het programma: het donkere openingsdeel Molto allegro, waarin de lage strijkers en dubbele altviool­partij de
toon zetten, en het opzwepende slotdeel Allegro assai. Ondanks de tragische
ondertoon omschreef Robert Schumann deze Mozart-symfonie als ‘Griekse
lichtheid en genade.’
Het weemoedige Adagio uit het Octet in F groot, D 803 verklankt wat er in Franz
­Schubert omging toen hij dit werk in 1824 schreef en wist dat hij ongeneeslijk
ziek was: ‘Stel je voor, een mens wiens gezondheid nooit meer zal herstellen (...)
Iedere avond hoop ik nooit meer wakker te worden, maar iedere morgen brengt
mij het verdriet terug van de vorige dag...’
In de tweede versie van Gustav Mahlers Eerste symfonie in D groot, die net als de
latere symfonieën al een gedurfde orkestratie kent en een intieme, zo niet spirituele sfeer ademt, is het tweede deel gebaseerd op een Ländler: een Oosten3
Erik Scherder, foto: Ronald Knapp
4
rijkse boerendans in driekwartsmaat.
Ook Béla Bartók liet zich inspireren door de muziek van zijn geboortegrond.
Het dorp waar hij geboren werd, ligt vandaag de dag in Roemenië. In 1915 componeerde hij een set volksdansen die hij baseerde op traditionele Roemeense
melodieën die hij in de voorgaande jaren in veldwerk – als een heuse etno­
musicoloog – had verzameld. De Stokken­dans komt uit Mezöszabad, de twee
Snelle dansen uit Belényes en Nyágra.
Manuel de Falla componeerde zijn Nachten in de tuinen van Spanje, op de
Spaanse folklore gebaseerde symfonische impressies voor piano en orkest,
in Parijs en liet zich ervoor inspireren door de werken van Claude Debussy en
­Maurice Ravel. Alleen al de titels van deze driedelige klankschildering spreken tot de verbeelding: Het oude paleis, Dans in de verte (vandaag op het programma) en De tuinen van Córdoba.
Wenneke Savenije
BIOGRAFIE
ERIK SCHERDER, SPREKER
Nadat hij een opleiding fysiotherapie had afgerond, studeerde Erik Scherder aan
de Vrije Universiteit in Amsterdam psychologie en specialiseerde hij zich in de
neuropsychologie. Hij promoveerde in 1995. In 2002 werd hij benoemd tot bijzonder hoogleraar en momenteel geeft hij aan de Vrije Universiteit leiding aan
de afdeling Klinische Neuropsychologie. Daarnaast is hij hoogleraar Bewegingswetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen. In 2013 vroeg Alexander
Klöpping hem mee te werken aan de Universiteit van Nederland, een initiatief
om wetenschappelijke kennis toegankelijk te maken voor een breed publiek. In
dat streven past ook Erik Scherders boek Laat je hersenen niet zitten (2014). Hij
vertelde al eerder over de waarde van muziek voor het brein in de campagne Tijd
voor Muziek, door Het Concertgebouw gelanceerd om aandacht te vragen voor
het belang van muziekeducatie. Ook stond Erik Scherder eerder in Het Concertgebouw op het podium: in januari 2016 verzorgde hij met violist Pekka Kuusisto
twee Scherpdenkers-avonden in de Kleine Zaal, en tijdens de Robeco SummerNights en in oktober 2016 bracht hij hetzelfde programma als vanavond. Sinds
enige tijd bekwaamt Erik Scherder zich op de viool, en half april verscheen zijn
5
nieuwste boek Singing in the Brain, over hoe muziek de hersenen kan activeren.
CAMERATA RCO
Camerata RCO bestaat uit leden van het Koninklijk Concertgebouworkest die
naast hun orkestbaan graag ook in kleiner verband met elkaar musiceren. Ze
zien het als verfrissend om ook ander repertoire te spelen en hun collega’s ook
op die manier beter te leren kennen. Het ensemble geeft geregeld concerten
in binnen- en buitenland en is ‘in residence’ in Spaarndam, Dordrecht en op het
Festival Amfiteatrof in Levanto. Camerata RCO trad verder op in bijvoorbeeld
Tokio, New York, Seoul, Minsk, Madrid, Rome en Wenen. De musici maakten
opnames voor radio en tv en brachten cd’s uit met muziek van Corelli, Mozart,
Mendelssohn en Ravel. Het meest recente album bevat een kamerorkestbewerking van Mahlers Negende symfonie onder leiding van Gustavo Gimeno.
THOMAS BEIJER, PIANO
Pianist en componist Thomas Beijer studeerde in 2011 af bij Jan Wijn aan het
Conservatorium van Amsterdam en volgde masterclasses bij onder anderen
Jorge Luis Prats, Emanuel Ax, Menahem Pressler en Murray Perahia. Bij het winnen van het YPF Nationaal Pianoconcours 2007 omschreef de internationale jury
hem als ‘een zeer interessante muzikale persoonlijkheid met onderscheidende
ideeën over muziek’. Thomas Beijer geeft sinds zijn tiende jaar recitals in Europa
en Azië; als solist speelde hij onder meer pianoconcerten van Mozart, Beethoven, Brahms, Grieg, Franck, Ravel, Gershwin en Adams met bijvoorbeeld het Residentie Orkest, Het Brabants Orkest, Amsterdam Sinfonietta en het Nederlands
Studenten Orkest. Hij werkte met dirigenten als Neeme Järvi, Nicholas Milton,
Ed Spanjaard en Bas Wiegers. Zijn speciale affiniteit met Spaanse muziek blijkt
onder meer uit Canción y Danza, zijn derde solo-album uit 2013.
6
PRELUDIUM
Dit concertprogramma is een uitgave van Preludium, het programmablad van
Het Concertgebouw en het Koninklijk Concertgebouworkest. In ­Preludium vindt
u toelichtingen op concerten die deze maand plaatsvinden, aangevuld met
­biografieën, achtergrondartikelen, interviews en het laatste nieuws rondom
­Gebouw en Orkest. Het blad verschijnt tien keer per jaar en is verkrijgbaar aan
de kassa van Het Concertgebouw en in Het Concertgebouw Café. Op de middag
of avond van een concert vindt u Preludium ook in de entreehal, bij de garderobe
en bij de koffie­balies.
Bezoekt u regelmatig Het Concertgebouw? Misschien is een jaarabonnement
op Preludium dan iets voor u. U vindt de diverse abonnementsvormen op www.
preludium.nl/abonneren. Bij Preludium Compleet en Preludium Standaard krijgt
u de eerste twee nummers gratis.
Liever online? Als u zich abonneert op onze digitale concertprogramma's kunt u
deze online bekijken, printen en meenemen naar uw concert.
www.preludium.nl
7
8