Bio-antropologie voor criminologen

mens.in.perspectief.book Page i Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
D E MENS
IN
PERSPECTIEF
Bio-antropologie voor criminologen
mens.in.perspectief.book Page iii Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
D E M ENS
IN
P ERSPECTIEF
Bio-antropologie voor criminologen
Kris Thienpont
mens.in.perspectief.book Page iv Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
© Academia Press
P. Van Duyseplein 8
9000 Gent
Tel. 09/233 80 88
[email protected]
www.academiapress.be
Uitgeverij Academia Press maakt deel uit van Lannoo Uitgeverij, de boeken- en multimediadivisie
van Uitgeverij Lannoo nv.
Kris Thienpont
De Mens in Perspectief – Bio-antropologie voor criminologen
Gent, Academia Press, 2016, vii + 499 pp.
Lay-out: punctilio.be
Cover: Studio Lannoo
ISBN 978 90 382 2578 4
D/2016/4804/002
NUR 740
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of vermenigvuldigd door middel van druk,
fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de uitgever.
mens.in.perspectief.book Page i Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
I N HO U D
DEEL I
KIJKEN NAAR DE MENS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
Welkom in het Antropoceen! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
Het perspectief van de biologische antropologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Overlapping en grenzen met andere wetenschappen. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ontwikkeling van de antropologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Betekenis van de antropologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2
14
Verschillen tussen mensen: een kwestie van nature & nurture . . . . . . . . . . .
16
Nature en nurture in de wetenschappen?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
Over naar de criminologie: de erfenis van Cesare Lombroso . . . . . . . . . . . .
24
Er zit muziek in een biosociale criminologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
29
DEEL II
37
EVOLUTIE, ADAPTATIE EN SELECTIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Adaptatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fysische en biotische omgevingselementen als context voor genetische en
niet-genetische adaptatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Temperatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Straling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ioniserende straling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hoogte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ziekten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Voeding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Soortgenoten – de onmiddellijke omgeving van het individu . . . . . . . . . . .
Soortgenoten – bevolkingsaantal en densiteit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
9
37
40
40
42
45
45
47
50
53
54
Malthus at work . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
54
De groei van de menselijke soort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
56
De evolutietheorie van Darwin en Wallace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ontwikkeling van de evolutietheorie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Implicaties van het Darwinisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De synthese evolutietheorie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Regressieve culturele evolutie: het ’wetenschappelijk’ creationisme . . . . . . . .
62
65
68
70
74
i
mens.in.perspectief.book Page ii Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
DE MENS IN PERSPECTIEF – BIO-ANTROPOLOGIE VOOR CRIMINOLOGEN
DEEL III
DE GRONDSTOF VAN EVOLUTIE: GENEN EN VARIATIE . . . . . . . . .
79
De moleculaire genetica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De moleculaire structuur van het genetisch materiaal . . . . . . . . . . . . . . . .
De genetische code. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
79
Van DNA naar proteïne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
83
Proteïnesynthese: transcriptie en translatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
85
Gen, mutatie en variatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gesplitste genen en junk DNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Regulatorgenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Oncogenen en anti-oncogenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Recombinant-DNA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DNA-identificatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De moleculaire klok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jurassic park: DNA van onze voorouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Het menselijk genoomproject . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De lokalisatie van de genen in de cel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De overerving van chromosomen: bron van variatie . . . . . . . . . . . . . . . . .
De betekenis van meiosis en bevruchting. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Monniken, erwten en erfelijkheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Geslachtsgebonden overerving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De Mendelse stamboompatronen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
88
79
83
90
91
92
93
94
97
97
98
104
106
108
109
112
113
Gedragsgenetica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Polygenen of QTL’s. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De overerving van polygenische eigenschappen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Soorten kwantitatieve kenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Het ijsbergeffect . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Het aandeel van erfelijke en milieufactoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Een cijfer plakken op nature en nurture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Vermenigvuldigen in plaats van optellen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Misverstanden over heritabiliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Selectie en heritabiliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gedragsgenetica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tweelingen- en adoptiestudies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
114
Meting en methode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
132
Vooronderstellingen in tweelingenstudies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
136
ii
114
116
120
121
123
124
127
129
130
130
132
mens.in.perspectief.book Page iii Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
INHOUD
Moderne ontwikkelingen in tweelingenstudies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
138
Kritieken op tweelingenstudies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
139
Genen als maatstaf van evolutie – Bevolkingsgenetica. . . . . . . . . . . . . . . . .
De genetische relatie tussen individu en populatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kernbegrippen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
142
De genetische voortplantingsgemeenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
144
Genetische polymorfismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
144
Fenotypen, genotypen- en allelenfrequenties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
145
De maatstaf in de bevolkingsgenetica: het Hardy-Weinberg evenwicht. . . .
145
Meten met de maatstaf: veranderingen in de genetische samenstelling en
structuur van populaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wijziging van de bevolkingssamenstelling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
151
Mutatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
151
Genetic drift. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
152
Genetische migratie – gene flow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
154
Selectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
156
De demografische instrumenten van de selectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
158
Vormen van selectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
159
Wijziging van de bevolkingsstructuur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
162
Mate Selection . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
162
Inteelt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
162
Exogamie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
163
Voorkeurpaarvorming . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
163
DEEL IV
GENEN EN VARIATIE: DE TOEPASSING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Toepassingen uit de moleculaire genetica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
XYY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Genen in het neurotransmittter systeem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Van direct effect naar interactie-effect . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Van kwetsbaar gen naar orchidee. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
142
144
151
165
167
169
170
176
182
De onrechtstreekse invloed van genen: andere intermediërende biologische
variabelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Psychofysiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
183
EEG-underarousal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
185
Hartslag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
185
Prospectieve studies van underarousal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
186
183
iii
mens.in.perspectief.book Page iv Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
DE MENS IN PERSPECTIEF – BIO-ANTROPOLOGIE VOOR CRIMINOLOGEN
Psychofysiologische beschermende factoren tegen de ontwikkeling van
afwijkend gedrag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Werking en rol van de hersenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Structuur en rol van de hersenen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prefrontale dysfuncties bij moordenaars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Corpus callosum, linker angulaire gyrus en de subcortex. . . . . . . . . . . . . . .
De dynamiek van hersenontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Het effect van de thuisomgeving op de relatie hersenen-geweld . . . . . . . . .
Verminderde prefrontale grijze stof bij de antisociale
persoonlijkheidsstoornis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hersendefecten bij daders van gewelddelicten met een voorgeschiedenis van
kindermishandeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hersenlateralisatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Neurochemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
188
188
188
193
194
194
198
199
199
200
Hormonale invloeden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
201
201
Besluit voor de moleculaire genetica en de psychofysiologie . . . . . . . . . . . . .
203
Gedragsgenetica van intelligentie en antisociaal gedrag . . . . . . . . . . . . . . . .
Intelligentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
203
Overerving van intelligentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
208
De rol van omgevingsfactoren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
211
De relatie tussen sociale structuur, intelligentie en polygenische overerving .
213
Sociale mobiliteit en individuele eigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
213
203
Sociale klasse, sociale mobiliteit en intelligentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
216
Andere persoonlijkheidskenmerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Antisociaal gedrag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
218
Tweelingenstudies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
218
Adoptiestudies van afwijkend gedrag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
226
Besluit van tweelingen- en adoptiestudies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
228
Populaties en Groepsgedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Geografische variatie van biologische kenmerken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bestaan er rassen bij de mens? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hoe meten we verschillen tussen populaties? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Classificaties van genetisch verschillende populaties . . . . . . . . . . . . . . . . . .
231
Raciale splitsingen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
236
Genetische variatie tussen populaties. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
238
Het Human Genome Diversity Project. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
243
Van groepsverschillen naar groepsgedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
245
iv
218
231
232
234
236
mens.in.perspectief.book Page v Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
INHOUD
DEEL V
DYNAMIEKEN IN DE EVOLUTIE VAN DE MENS . . . . . . . . . . . . . .
251
Van proximaal naar ultiem denken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Verwerping van het sociaal-wetenschappelijk antropocentrisme . . . . . . . . .
Tijdschaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Evolutie, selectie, adaptatie: een mechanistische en functionalistische
interpretatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Evolutionair stabiele strategie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
251
Verbanden tussen biologische kenmerken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
255
De conditionele en causale factoren van de menselijke evolutie . . . . . . . . .
Klimaatswijzigingen en kenmerken van primaten. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ecologische veranderingen die aan de basis liggen van de evolutie van onze
voorouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De evolutie van de mens en de rol van het klimaat . . . . . . . . . . . . . . . . . .
256
De typische trends in de evolutie van de mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Manipulatieve handen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Oogzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Bipedaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Traag groeien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Een groot lichaam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Seksuele evolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Brains 3.0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
263
DEEL VI
281
EVOLUTIE VAN ONZE VOOROUDERS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
253
253
254
255
256
258
260
263
263
263
267
270
271
271
Onze evolutionaire stamboom tekenen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
281
Onze primatenvoorouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
284
Onze menselijke voorouders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De rijke geschiedenis van de paleo-antropologie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Who’s who? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
289
De Ardipithecus groep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
295
De Paranthropus groep. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
299
De Australopithecus groep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
300
De Homo groep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
304
Fylogenie van de hominiden. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Op zoek naar de ‘missing link’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Het graduele karakter van de evolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
313
289
294
314
315
v
mens.in.perspectief.book Page vi Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
DE MENS IN PERSPECTIEF – BIO-ANTROPOLOGIE VOOR CRIMINOLOGEN
De kwestie van de transities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Multiregionale continuïteit of migratie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De bevindingen van moleculair-genetisch onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . .
DEEL VII
EVOLUTIE VAN SOCIAAL LEVEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
315
319
325
329
De biologische studie van het sociale leven . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
329
Sociobiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De drie basiswetenschappen van de sociobiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Altruïsme als kernthema in de sociobiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Verwantenselectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De sociobiologische controverse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wederkerig altruïsme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Het dilemma van de gevangene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hoe ontstaat wederkerig altruïsme? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sociale dwang. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
330
De vervollediging van het sociobiologisch paradigma . . . . . . . . . . . . . . . . .
De gedragsecologie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De evolutionaire psychologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
359
Synthese: het evolutie-biologisch programma voor de analyse van sociaal
gedrag en sociale systemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
335
339
343
347
349
352
355
358
359
360
364
Evolutie van het sociale leven bij hominiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De adaptieve waarde van sociaal gedrag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
366
Het ontstaan van sociale organisatie en cultuur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De prosociale en proculturele mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De sociaal-culturele mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De agrarische mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
371
Taal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
383
Moraal, magie, religie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
387
Bio-culturele co-evolutie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Biologische en culturele evolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De verspreiding en overdracht van biologische en culturele kenmerken . . . .
389
DEEL VIII
397
SEKSUELE SELECTIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Fylogenie van de menselijke seksualiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Seksuele selectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
vi
367
374
379
381
389
391
397
398
mens.in.perspectief.book Page vii Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
INHOUD
Seksuele selectie en seksueel dimorfisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kenmerken van de menselijke seksuele evolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Evolutie van de paarvorming en de partnerrelatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De evolutie van partnerkeuze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Verklaring van de evolutie van de seksualiteit bij de hominiden. . . . . . . . .
401
Ontogenie van de menselijke seksualiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
415
Over geslachtsverschillen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gezondheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Intelligentie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Emotie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
422
DEEL IX
427
EVOLUTIE EN ANTISOCIAAL GEDRAG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
402
407
410
414
422
423
424
Bestaat het crimineel instinct?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Paleontologische en archeologische gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Etnografische gegevens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Deductie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Primatenstudies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Een synthese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
427
Evolutiebiologische modellen van afwijkend gedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Variabiliteit in de omgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De verklaring van de leeftijdsgebonden curve van criminaliteit . . . . . . . . .
Vrouwelijke criminaliteit gedragsecologisch verklaard . . . . . . . . . . . . . . . .
Familiaal geweld en moord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
De CAT en de ECT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Variabiliteit in de genen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
447
Besluit voor de evolutiebiologische benaderingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
462
DEEL X
465
QUO VADIS? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
429
433
435
436
436
447
448
452
457
460
461
Biologie in samenleving en wetenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
468
Bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
473
vii
mens.in.perspectief.book Page 1 Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
DEEL I
K IJK EN
NAAR D E MENS
“Nature holds the key to our aesthetic, intellectual, cognitive
and even spiritual satisfaction”
(E.O. Wilson)
Welkom in het Antropoceen!
Het Antropo … wat?
Het Antropoceen is de naam die velen voorstellen voor het huidige tijdperk
waarin de wereld zich bevindt. Het tijdperk waarin het klimaat en de atmosfeer de
invloed van de mens danig ondervinden en de mens het hele ecosysteem waarin
hij zich bevindt verandert. We doen dat door onze schaalgrootte, we zijn nu eenmaal op amper 10.000 jaar uitgegroeid tot een soort van bijna 8 miljard individuen – and counting, maar ook de intensiteit van wat we doen. Onze technologische en culturele innovatiedrang en -capaciteit is onevenaarbaar in de geschiedenis
van de aarde. De effecten ervan zijn voelbaar in heel het ecosysteem waar wij in
leven.
Het Antropoceen is (nog) geen officieel erkend en gebruikt begrip in de geologische tijdschaal, zoals het Eoceen, het Pleistoceen en het Plioceen, maar als concept
wijst het wel op de unieke relatie die er momenteel is tussen de mens en het ecosysteem waar hij deel van uitmaakt1. Meer dan ooit is één specimen op aarde zo
sturend in klimatologische en atmosferische processen, en bereikt de kennis van
dat specimen stilaan dermate grote proporties dat het ook zijn eigen evolutie zal
kunnen sturen.
Het Antropoceen perspectief plaatst de mens centraal in het bekijken van het ecosysteem. Zeker, onze groei als soort en de impact van ons almaar sneller groeiende
technologische en culturele innovaties is groot, maar we hebben ook een intellect
en een vermogen tot (zelf )reflectie om de consequenties hiervan in te zien en ook
daar naar te handelen. Dit is, althans volgens E.O. Wilson, onvermijdelijk. We
zullen altijd vroeg of laat de natuur weer beschermen aangezien we als mensen zo
lang deel uitmaakten van de natuur rond ons dat we een “love of life and living
systems” meedragen. In Wilson’s wereld heet dat “biophilia” (Wilson, 1984).
1
Op 8 januari 2016 verschijnt in Science het artikel “The Anthropocene is functionally and stratigraphically
distinct from the Holocene” (Waters et al.) waarin wetenschappers de claim hard maken dat het Antropoceen
effectief een nieuw geologisch tijdperk is.
1
mens.in.perspectief.book Page 2 Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
DE MENS IN PERSPECTIEF – BIO-ANTROPOLOGIE VOOR CRIMINOLOGEN
De mens als deel van de natuur, er is geen betere invalshoek om een boek over
biologische antropologie mee te beginnen. De bio-antropologie staat voor een
natuurwetenschappelijke kijk op de mens: de mens bekijken we in de bio-antropologie als ‘deel’ van de natuurlijke wereld. Het is een natuurwetenschappelijke
totaalvisie op wie de mens is, waar hij vandaan komt, welke natuurwetenschappelijke bagage en erfenis hij met zich meedraagt en waar de mens in de wereld naartoe evolueert. De bio-antropologie bundelt een reeks deelgebieden die ons in al
deze aspecten een inzicht geven: waar de diversiteit vandaan komt, waarom de
mens zich gedraagt zoals hij zich gedraagt, enz. Het algemene uitgangspunt is precies dat Antropoceen-idee: de mens als deel van de natuurlijke wereld.
De grote kracht van een dergelijk perspectief op de mens is dubbel. Enerzijds geeft
het een heel ruim en divers beeld op de mens. De bio-antropologie verenigt een
reeks natuurwetenschappelijke deelgebieden en plukt daaruit wat het nodig heeft
om de mens te begrijpen. Anderzijds geeft het ook een heel fundamenteel beeld.
In de bio-antropologie zijn we niet tevreden met een verklaring van wat wij doen
en hoe we zijn, in het hier en nu. We gaan op zoek naar de wortels van dat alles, in
ons evolutionair verleden maar ook hoe dat verleden ons gemaakt heeft tot wat we
nu zijn.
De natuurwetenschappelijke invalshoeken op de mens zijn dus divers. In de biologische antropologie worden die samengebracht. Het is het vakgebied bij uitstek
om de biosociale wisselwerking mee aan te vatten. Hieruit vertrekt dit boek: willen we een totaalbeeld krijgen op de verklaring van menselijke diversiteit en
gedrag dan moeten we de meest fundamentele biologische verklaringen en inzichten mee in rekening brengen.
Dit boek gaat over de biologische antropologie en spitst ze toe op afwijkend
gedrag. We bekijken welke deelgebieden binnen de bio-antropologie van relevantie kunnen zijn voor de criminologie en hoe de biosociale criminologie gebruik
heeft gemaakt van inzichten uit de biologische wetenschappen. Het domein van
de biologische antropologie is de aangewezen vertrekbasis daarvoor, omdat deze
wetenschap – zoals verder omschreven zal worden – in essentie de studie van menselijke diversiteit bekijkt. Hoe en waarom een mens dan tot afwijkend gedrag
komt is een veel meer afgelijnd maar bijzonder boeiend vraagstuk in die context.
Het perspectief van de biologische antropologie
Er veel begripsverwarring over het begrip antropologie en zo mogelijk nog meer
over de betekenis van de deelgebieden in de antropologie (de filosofische antropologie, culturele antropologie, psychologische antropologie, theologische antropologie, enz.). Etymologisch is de term “antropologie” samengesteld uit de Griekse
begrippen anthropos (mens) en logos (wetenschap). “Natuurwetenschappelijke
antropologie” is een vroegere benaming voor biologische antropologie.
2
mens.in.perspectief.book Page 3 Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
KIJKEN NAAR DE MENS
Er zijn veel historische definities van natuurwetenschappelijke antropologie maar
de treffendste is die van J.F. Blumenbach (1752-1840), de vader van de antropologie: “Anthropologie ist die Naturgeschichte des Menschen”. We lezen dit ook bij P.
Broca (1877, 171), de stichter van de Société d’Anthropologie de Paris: “L’Anthropologie est l’histoire naturelle du genre humain” en bij J. Hunt (1863), stichter en eerste voorzitter van de Anthropological Society of London: “Anthropology is the science
of the whole nature of man.” Het gaat dus over de natuurhistorische studie van de
mens en zijn voorouders.
De antropologie zoals hier gedefinieerd, verschilt van de Angelsaksische anthropology die evolueerde tot de “science of man and his works and behaviour” (Kroeber,
1948, 1). De Angelsaksische antropologie is in een aantal gebieden uiteengevallen
die in Europa voorkomen als afzonderlijke wetenschappen: etnologie (cultural
anthropology), archeologie, vergelijkende taalkunde en, tot slot, natuurwetenschappelijke antropologie (physical anthropology). In de Angelsaksische landen
heeft de term antropologie als discipline geen onderscheidend karakter meer of
wordt hij vooral gebruikt voor een van de subdisciplines, namelijk culturele antropologie. De Amerikaanse antropologie heeft zich vooral ontwikkeld als culturele
antropologie. De term physical anthropology wordt vooral in de Angelsaksische landen gebruikt als antipode voor de cultural anthropology.
De term physical anthropology wordt door veel niet-Angelsaksische, natuurwetenschappelijke antropologen maar matig gewaardeerd. Zelfs veel Angelsaksische
antropologen vinden hem niet gelukkig, met uitzondering misschien van de morfologen en vergelijkende anatomen. Het woord fysisch is afkomstig van het
Griekse physis dat verschillende betekenissen kan hebben. Het kan o.m. ‘natuur’
betekenen, maar ook ‘uiterlijk’, ‘gestalte’, ‘lichaamsbouw’. In het Engels kan de
term physical ook in twee betekenissen worden gebruikt: natuurlijk en lichamelijk.
In het Nederlands zou deze verwarring normaal niet mogen bestaan omdat er voor
het begrip physical twee woorden bestaan, namelijk fysisch in de betekenis van
natuur en fysiek in de zin van lichamelijk. In de zin van ‘natuurwetenschappelijk’
is de term physical nog te aanvaarden maar dat is niet meer het geval in de betekenis van het lichamelijke of het uiterlijke. De natuurhistorische studie van de mens,
zoals boven omschreven, kan niet bedreven worden indien we ons zouden beperken tot de lichaamsbouw of het uiterlijk. Historisch is het juist dat antropologen
zich oorspronkelijk vooral hebben toegelegd op de studie van lichaamskenmerken.
Maar de antropologie is niet blijven hangen bij schedeltjes meten.
Een essentieel kenmerk van de biologische antropologie is dat ze de mens niet
alleen beschouwt als individu maar ook als groep, als populatie, in zijn ruimtelijke
diversiteit en als veranderende entiteit in de tijd, binnen generaties (ontogenese)
en tussen de generaties (fylogenese):
“… the point of departure of anthropobiological thinking has not
changed: its purpose still is the study in time and space of differences
3
mens.in.perspectief.book Page 4 Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
DE MENS IN PERSPECTIEF – BIO-ANTROPOLOGIE VOOR CRIMINOLOGEN
between men on all the different levels of biological organization.”
(Huizinga, 1978, 469)
Het aspect diversiteit en variabiliteit vinden we in de internationale bio-antropologische literatuur overal terug: the study of human diversity, the study of humanity,
the study of humans, the study of human cultural variation of the study of origins of
human beings and their cultures. Dit zijn zeer brede typeringen en regionaal kan
men wel eens andere accenten leggen. Dat is niet verwonderlijk omdat biologische
antropologie per definitie een interdisciplinair, holistisch en eclectische wetenschap is: ze brengt inzichten uit verschillende biologische en antropologische vakdomeinen samen om beschrijvende en verklarende verbanden te leggen over het
ontstaan, het heden en de toekomst van de menselijke diversiteit in al zijn dimensies.
“Anthropology is the study of the human species. Anthropologists study
the human species as any zoologist would study an animal species. We
look into every aspect of the biology of our subject – genetics, anatomy,
physiology, behavior, environment, adaptations, and evolutionary
history – stressing the interrelationships among these aspects.” (Park,
2008)
Menselijke diversiteit, variatie en gelijkenis in lichaam, geest en gedrag, samenleving en cultuur is het Leitmotiv in de biologische antropologie. Dat begint bij de
ontogenetische variabiliteit, dat is de ontwikkeling van conceptie tot dood: de preen postnatale periode, de groei naar volwassenheid en veroudering. Het gaat daarnaast ook over diversiteit tussen mannen en vrouwen en dus de studie van de seksuele evolutie, verschillen en gelijkenissen binnen en tussen groepen van mensen
(intrapopulatievariabiliteit), en biologische verschillen tussen sociale categorieën
(statusgroepen, mobiliteitsgroepen, beroepsgroepen enz.) binnen een populatie.
Tot slot is er de ultieme en belangrijkste bron van variatie: de intergenerationele
variabiliteit of de fylogenetische diversiteit, de diversiteit die ontstaat als gevolg
van selectie en adaptatie. In dit domein ligt de eigenlijke finaliteit van de biologische antropologie.
Aangezien de aanwezigheid van cultuur één van de belangrijkste kenmerken van
de menselijke soort is bestudeert en verklaart biologische antropologie de capaciteit van de mens om cultuur te hebben, en de wisselwerking tussen onze cultuur
en de biologische evolutie van onze soort.
Maar biologische antropologie bestudeert niet alleen de diversiteit bij de mens in
tijd en ruimte, ze verklaart die diversiteit ook, en wel vanuit één fundamenteel
paradigma: de evolutietheorie van natuurlijke selectie en adaptatie, toegepast op
onze soort. Evolutie is in essentie de studie van de genetische veranderingen die
menselijke populaties intergenerationeel ondergaan. Diversiteit binnen en tussen
4
mens.in.perspectief.book Page 5 Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
KIJKEN NAAR DE MENS
generaties is dus essentieel aangezien generatiewisseling een noodzakelijke voorwaarde is voor evolutie. De antropologie bestudeert de menselijke evolutie in de
eerste plaats als proces ter beschrijving van de variatie tussen generaties; in de
tweede plaats ter verklaring van het evolutieproces en de menselijke diversiteit die
er uit volgt; in de derde plaats met het oog op toekomstige evolutionaire scenario’s.
De studie van het ontstaan en de evolutie van de mens is niet alleen belangrijk om
onze nieuwsgierigheid te bevredigen voor onze herkomst maar is ook belangrijk
voor het begrijpen van de eigenheid van de mens. Wij dragen het verleden immers
in ons. Onze biologische kenmerken en eigenschappen zijn het resultaat van onze
evolutie en zijn, zeer geleidelijk, tot stand gekomen in het verleden. Eigenlijk kunnen we de huidige mens alleen maar juist beschrijven en definiëren wanneer we
hem vergelijken met andere levensvormen en meer bepaald met die waaruit hij is
gegroeid en kan men hem maar volkomen begrijpen wanneer men zijn evolutie
doorgrondt. Het comparatieve perspectief, dat de menselijke diversiteit verklaart
vanuit de studie van andere soorten en de evolutionaire processen die hebben
geleid tot de verschillen tussen de soorten staat dan ook centraal in de biologische
antropologie.
De aandacht voor de toekomstige evolutie van de mens vanuit de studie van zijn
evolutie is des te belangrijker als het over de mens gaat. De mens kan nu door
eigen handelen in versneld tempo zijn eigen evolutie beïnvloeden. De kans is
bovendien zeer groot dat we in de toekomst hoe langer hoe bewuster onze eigen
evolutie zullen sturen.
Antropologie is eigenlijk bij uitstek een fundamentele wetenschap en dat is meteen ook haar grootste aantrekkingskracht. Door het samenbrengen van vondsten,
gegevens en analyses uit meerdere vakdomeinen en interdisciplinaire inzichten op
elkaar te betrekken komt de bio-antropologie tegemoet aan de menselijke drang
naar kennis over het eigen bestaan, de eigen oorsprong en de eigen toekomst. Een
van implicaties hiervan is dat de biologische antropologie een belangrijke functie
vervult als achtergrond- of hulpwetenschap bij veel andere menswetenschappen
die meer op toepassing zijn gericht of van meer onmiddellijk nut zijn.
Overlapping en grenzen met andere wetenschappen
Uit de omschrijving van de doelstellingen van de antropologie kunnen we afleiden
dat die wetenschap een beroep moet doen op andere mens- en natuurwetenschappen; nu eens wat hun verworven inzichten betreft, dan weer wat hun onderzoekmethoden en -technieken aangaat. Aan de antropoloog dus de opdracht om zich
in een of ander gebied van zijn discipline te specialiseren maar evenzeer een brede
kennis over het gehele werkgebied te verwerven, wil hij tot een fundamenteel
inzicht komen in het complexe verschijnsel dat de menselijke evolutie nu eenmaal
5
mens.in.perspectief.book Page 6 Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
DE MENS IN PERSPECTIEF – BIO-ANTROPOLOGIE VOOR CRIMINOLOGEN
is. De grote sterkte van de natuurwetenschappelijke antropologie is haar interdisciplinariteit.
Wat de relaties met andere wetenschappen betreft steunt de antropologie in zeer
grote mate op de bevindingen van de algemene biologie, vooral dan de genetica in
al haar deeldomeinen. Zoals we verder zullen zien heeft evolutie uiteindelijk te
maken met intergenerationele verschuivingen in de genetische samenstelling van
populaties. Genetica en vooral populatiegenetica behoren tot de meest fundamentele disciplines waarop de antropologie is gebouwd omdat het de bouwstenen en
de processen van evolutie fundamenteel en kwantitatief uitwerkt. Van speciale
relevantie is de moleculaire genetica en alle daar recent uit voortvloeiende genetische deelgebieden zoals de epigenetica, de bevolkingsgenetica, de overerving en
verspreiding in populaties van normale polymorfismen, de overerving van maatschappelijk belangrijke, continu variabele kenmerken (polygenen), de overerving
van gedragskenmerken (gedragsgenetica). In deze vakdomeinen wordt de grondstof voor de evolutie bestudeerd.
De biochemie heeft men nodig om de werking van anorganische en organische
chemische stoffen in het menselijk lichaam te bestuderen met het oog op de variabiliteit in lichaamsbouw, -functie, -groei en -aanpassing aan veranderende levensomstandigheden. De moleculaire biologie laat zich in met de studie van de moleculen waaruit de genen zijn samengesteld, de polynucleotiden, en hun onmiddellijke cellulaire producten, de proteïnen. Die kennis is nodig om de evolutie van
mens te verklaren door middel van vergelijkend onderzoek van de moleculaire
structuur van proteïnen en polynucleotiden van de mens en andere primaten.
Een bijzondere vermelding verdient de zoölogie, ook al lijkt dit misschien eigenaardig. Het belang van de zoölogie ligt vooral in het feit dat men er een veel rijkere
diversiteit aan levensvormen bestudeert waarvan veel deel uitmaken van de evolutionaire reeks waaruit de mens is gegroeid. In de zoölogie beschikt men bovendien
over grote onderzoekmogelijkheden, vooral door het experimenteel onderzoek.
Tot slot biedt het vergelijkend biologisch/antropologisch onderzoek mogelijkheden voor het identificeren van biologische processen bij de mens, die op basis van
onderzoek bij de menselijke soort alleen, wegens de bioculturele eigenheid van de
mens, moeilijker herkend zouden kunnen worden.
Dit geldt des te meer voor de primatologie: de hominiden behoren niet alleen tot
de orde der primaten, ze hebben de meeste van hun kenmerken gemeen met de
andere primaten. De menselijke evolutie werd niet alleen van grotendeels uitgewerkt op basis van de vergelijkende studie van levende primaten, ook werden er,
bv. op het gebied van de moleculaire antropologie en op het stuk van de biologische basis van het sociale gedrag, belangrijke ontdekkingen gedaan en vorderingen gemaakt dank zij vergelijkend primatologisch onderzoek. Het is grotendeels door middel van de studie van de gelijkenissen en verschillen met de andere
primaten dat antropologen erin geslaagd zijn de menselijke evolutie te reconstrue6
mens.in.perspectief.book Page 7 Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
KIJKEN NAAR DE MENS
ren en te begrijpen. Naast de studie van fossiele vormen en de studie van levende
soorten is de studie van het (sociale) gedrag van niet-menselijke primaten onmisbaar in de antropologie.
De paleoantropologie bestudeert de menselijke fossielen en andere overblijfselen
zoals artefacten (bewerkte voorwerpen uit voorhistorische tijden), dierlijke en
plantaardige fossielen, en algemeen de verblijfplaats(en) van de voor-historische
mensenvormen. De paleoantropologie reconstrueert niet alleen de biologische
verschijningsvorm van voorhistorische mensen maar ook hun manier van leven en
verspreiding. Op die manier wordt de menselijke fylogenie of stamboon uitgewerkt.
Een ander klassiek gebied in de antropologie is de studie van de ontogenetische
ontwikkeling en meer bepaald de postnatale variabiliteit in de groei. Een holistische antropologie bekijkt hierbij somatische en psychische groei en de mate
waarin en de wijze waarop individuen en bevolkingen hierin van elkaar verschillen
(Ulijaszek et al., 1998).
Het sociale leven en de cultuur zijn niet alleen producten van de bio-antropologische evolutie maar hebben die evolutie zelf ook gestuurd. Dit is het onderwerp
van de sociale biologie en de sociobiologie van de mens. De sociale biologie – in
de vroegere Duitse literatuur bekend als Sozialanthropologie – bestudeert de wisselwerking tussen sociaal-culturele en biologische diversiteit bij de mens. Het is een
ruim terrein met toepassingsgebieden voor de studie van het ontstaan en evolutie
van de mens en voor disciplines die zich bezighouden met de toekomstige evolutie
van de mens. Sociobiologie is de studie van de evolutie van het sociaal gedrag
(Wilson, 1975). Het is een discipline die nauw aansluit bij de zoölogische sociobiologie, de primatologie, de bevolkingsgenetica en de evolutieleer in het algemeen. Later is zich in dit verband uit de sociobiologie de evolutionaire psychologie gaan ontwikkelen. Algemeen mogen we stellen dat de bio-antropologie een
speciale interesse heeft voor gedragsverschillen tussen groepen die biologische verschillen vertonen en met de relatie tussen gedrag en biologische karakteristieken.
Voor het feitenmateriaal en de onderzoektechnieken die betrekking hebben op de
mens zelf, moet de antropologie in sterke mate een beroep doen op de belangrijkste menselijk-biologische basiswetenschappen zoals de menselijke erfelijkheidsleer, de embryologie, de anatomie, de fysiologie en de biochemie. Van bijzonder
belang hierbij zijn: de neurologie, de endocrinologie, de seksuologie, de stomatologie, de voedingsleer.
Voor de geneeskunde is de antropologie veel belangrijker dan tot nog toe uit de
praktijk is gebleken. Gezondheid en ziekte zijn geen absolute verschijnselen, maar
varianten van een biologisch continuüm die tegenover elkaar en in tijd en ruimte
gerelativeerd moeten worden vanuit een populatie-biologische en evolutionaire
benadering. Nagenoeg elk van de in de antropologie bestudeerde vormen van
7
mens.in.perspectief.book Page 8 Tuesday, February 23, 2016 1:20 PM
DE MENS IN PERSPECTIEF – BIO-ANTROPOLOGIE VOOR CRIMINOLOGEN
variabiliteit – bioritmen, groei, geslacht, constitutie, – is belangrijk voor het
beoordelen en afbakenen van talrijke individuele of groepspathologieën. Nu de
moderne geneeskunde er meer en meer in slaagt in te grijpen in het menselijk
organisch bestaan worden meer en meer doelstellingen en methoden van ingrijpen
bedacht en herdacht vanuit een medische antropologie.
De natuurwetenschappelijke antropologie heeft bijna evenveel te ontlenen aan
wetenschappen zoals psychologie, psychiatrie en pedagogiek als aan de biologische
basiswetenschappen zelf. Antropologie bestudeert immers de organische basis van
de vorm, functie- en gedragsdiversiteit bij de mens. Antropologie bestudeert niet
zomaar het gedrag van de mens maar omdat het een effect heeft op de organische
ontwikkeling en evolutie van de mens. Al in 1942 hadden Chapple & Coon het
over behavioural anthropology. Gedrag is immers de wijze waarop een organisme
zich ontogenetisch aanpast aan zijn milieu. Wanneer het gedrag de selectie beïnvloedt, veroorzaakt het genetische verandering en het gevolg is evolutie. Gedrag is
bovendien ook het resultaat van evolutie.
Het belang van de antropologie voor de gedragswetenschappen ligt in het feit dat
het individuele menselijke gedrag er wordt benaderd vanuit hogere organisatieniveaus – het populatieniveau en het intergenerationele niveau. Antropologie kan
op die manier de ultieme functies, de herkomst, en bijgevolg de uiteindelijke betekenis van gedragingen, ook voor de toekomst, ontrafelen.
Het wederzijdse belang van de bioantropologische en de cultuurantropologische
wetenschappen spreekt voor zichzelf. Archeologie – de studie van voorhistorische
culturen – en etnologie – de vergelijkende studie van culturen – vormen in feite de
tegenhanger van de natuurwetenschappelijke antropologie. De kennis van de
mensenvormen, hun diversiteit en ontwikkeling in de tijd is niet alleen doorslaggevend voor het begrijpen van volkeren en culturen en voor de algemene culturele
theorievorming, ze heeft bovendien vaak ook een zeer praktisch belang ten aanzien van de technische problemen van identificatie van de cultuurdragers, bv. via
fossiele resten of genetische markers.
Op hun beurt zijn de cultuurantropologische wetenschappen van het grootste
belang voor de biologische geschiedenis van de mens. Het is nu een verworvenheid in de antropologie dat de mens als biologisch wezen ook het product is van
zijn eigen cultuurontwikkeling. De studie van taal en ideeën, van zeden en
gewoonten, van technologische ontwikkeling en sociale organisatie is onmisbaar
voor het begrijpen van de processen die de ontogenetische ontwikkeling en fylogenetische evolutie van de mens hebben beïnvloed.
Even belangrijk zijn de relaties tussen antropologie en sociologie want ook het
sociale leven is een evolutionaire aanpassingsstrategie. Het begrijpen van de oorsprong en de ontwikkeling van samenlevingen en van de relaties tussen (groepen)
mensen vergt dan ook een fundamenteel inzicht in de antropologie. Omgekeerd
8