Relatie tussen alcohol en depressie

BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
Psychische problemen en
stoornissen op oudere leeftijd
Dr. An Haekens
P.K. Broeders Alexianen, Tienen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Meeste ouderen beoordelen hun
kwaliteit van leven als positief
• Toch komen er op oudere leeftijd veel
psychische problemen voor
Inleiding: psychische moeilijkheden bij
ouderen
BROEDERS ALEXIANEN
•
•
•
•
•
•
•
aanpassingsstoornis
rouw – bemoeilijkte rouw
stemmingsstoornis: depressie -manie
geheugenstoornissen
psychotische stoornissen
delier
afhankelijkheidsproblemen (alcohol,
medicatie)
• angststoornissen
• .....
Psychiatrische kliniek Tienen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
I. Rouw bij ouderen
Op oudere leeftijd: veel verlies…
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
•
•
•
•
•
•
•
Verlies van geliefden
Verlies van lichamelijke mogelijkheden
Verlies van sociale status
Verlies van financiële status
Verlies van cognitieve functies
Verlies van relationeel netwerk
…..
Normale rouw
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Geheel van reacties dat optreedt na verlies van
een persoon met wie een betekenisvolle relatie
bestond.
• Rouw is de prijs die we betalen voor een band
die we zijn aangegaan
• Vroeger: de fase – modellen; nu spreekt met
eerder over ‘taken’
• Grenzen aan wat normale rouw is, zijn verbreed
• Soms spectaculaire reacties: zijn te begrijpen
wanneer men weet dat vele oudere paren met
elkaar bespreken in welke volgorde ze het best
kunnen overlijden
Rouw bij ouderen: moeilijkheden
BROEDERS ALEXIANEN
• De omgeving is te weinig geïnteresseerd in
het verdriet van de oudere of gaat er soms
van uit dat de oudere gewend is aan
‘verlies’.
• Er heerst met andere woorden een zekere
banaliserende attitude vanuit de omgeving
ten opzichte van rouw bij ouderen,
• Negatieve gevoelens ten aanzien van de
overledene kunnen soms moeilijk aan bod
komen.
Psychiatrische kliniek Tienen
Rouw bij ouderen: moeilijkheden
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• De omgeving is er zich vaak niet bewust van
dat een ernstig verlies een grote impact kan
hebben op de psychische en fysieke
gezondheid van de ouderen
• Toename in medicatiegebruik
• Soms mijdt de omgeving ook de rouwende
• Relationele competentie!
• Door gevoelens van depressiviteit,
schaamte, en jaloezie wordt de sociale
isolatie en ook de eenzaamheid groter
Anticiperend rouwen
BROEDERS ALEXIANEN
• Min of meer dezelfde componenten
• Toch enkele essentiële verschillen
– Betekenisvolle persoon is er nog; het
samenleven wordt stressvol
– Ambivalentie
– Persoon wordt door de omgeving niet
ervaren als een rouwende
– Geen maatschappelijke gewoontes of
rituelen
– Kan soms jaren duren
– Kan soms moeilijker zijn dan na het
overlijden
Psychiatrische kliniek Tienen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
Rouwen van dierbaren van dementerenden: te
vergelijken met nabestaanden van langdurige
vermissing (B. Miesen)
• Bij een vermissing is de geliefde niet meer lijfelijk
aanwezig maar het is onzeker of hij er niet meer is. Bij
dementie blijft de dierbare lijfelijk aanwezig maar het is
duidelijk dat hij langzaam weggaat; het is onzeker of hij
er nog is. Er is dus sprake van een omgekeerde
vermissing. Dat wil zeggen dat het rouwproces van de
familie in principe lang stagneert. En dat is uiterst
moeilijk te dragen….
Rouwen: besluit
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Even ernstig te nemen als op jongere
leeftijd
• Erover spreken. Opletten met elkaar te
sparen
• Niet beschaamd zijn voor emoties zoals
schuld, jaloezie, agressie, opluchting…
• Opletten voor sociale isolatie
• Contacten onderhouden
• Opletten met medicatiegebruik
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
II. Dementie
Dementie: inleiding
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Goedaardige
ouderdomsvergeetachtigheid
• Minimale cognitieve stoornissen (MCI)
– in schemerzone tussen normale veroudering
en dementie
– geheugenklachten geuit door de patiënt,
familie of arts
– normale dagelijkse activiteiten, maar
problemen met complexere dagelijkse
activiteiten
– beperkte evolutie naar dementie?
Dementie: criteria
BROEDERS ALEXIANEN
– geheugenstoornissen: verminderd vermogen
nieuwe informatie te leren of zich eerder
geleerde informatie te herinneren
– een (of meer) van de volgende cognitieve
stoornissen
• afasie: taalstoornis
• agnosie: onvermogen om dingen te
herkennen of thuis te brengen
• apraxie: verminderd vermogen motorische
handelingen uit te voeren
• stoornis in de uitvoerende functies: plannen
maken, organiseren, opeenvolgend
handelen
Psychiatrische kliniek Tienen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• beperking in het sociaal of beroepsmatig
functioneren en
• achteruitgang ten opzichte van het
vroegere niveau van functioneren
• geleidelijk begin en een progressieve
cognitieve achteruitgang
Een verhaal…
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• zelfstandige, 58 jaar
• consulteert omwille van
concentratiestoornissen
• neurologisch OZ: weinig bijzonderheden,
verwezen naar psychiater owv depressie
• moeite om terug te betalen in winkel
• onzeker
• toenemende problemen op ‘ t werk
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• aanvankelijk besef van falen
• stilaan verminderd ziektebesef
• toenemende
woordvindingsmoeilijkheden
• uiteindelijk werk stop
• vroeger bijzonder technisch aangelegd
(hifi, tv) ; verdwijnt stilaan
• speelde piano: wordt onmogelijk
• enkel naar muziek luisteren
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
•
•
•
•
•
stilaan hulp nodig bij aankleden
spreken erg verarmd
toenemende gangmoeilijkheden
fietsen lukt niet meer
Meer en meer zorgbehoevend
Alzheimer dementie
BROEDERS ALEXIANEN
• aanvankelijk: nieuwe info wordt
moeizamer opgeslagen in het geheugen.
– moeilijkheden met onthouden van
namen,
– problemen met terugvinden van sleutels,
portefeuille, bril
• lange termijn geheugen blijft
aanvankelijk relatief gespaard
• persoonlijkheidsveranderingen
– nerveus, paniekerig, opvliegend
Psychiatrische kliniek Tienen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• vervolgens: moeilijkheden met
probleemoplossend vermogen
(financiële toestand) en ADL-functies
verminderen (vooral ingewikkelde
routineactiviteiten)
• taalproblemen (bv
woordvindingsmoeilijkheden)
• desoriëntatie in tijd en ruimte
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• veranderingen in emotioneel
functioneren (angst, depressieve
reacties,achterdocht)
• toenemende stoornissen in het lange
termijn geheugen
• toenemende praxisstoornissen
• geheugenstoornissen nemen toe
• ADL-functies nemen af
• laatste stadium: patiënt is niet meer in
staat te communiceren of een
doelgerichte activiteit uit te voeren
Andere psychische en / of
gedragsstoornissen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
•
veranderingen in stemming en affect
– minstens 50% van dementerenden
maakt een depressie door
– bijna alle dementerenden vertonen op
bepaalde ogenblikken depressieve
symptomen
– Angst en paniek
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• gedragsstoornissen
– agressie, agitatie, rusteloosheid,
ronddolen..
• slaap en eetproblemen
• wanen – misidentificatie
– zichzelf, anderen, op TV, in huis
• hallucinaties
– meestal visuele hallucinaties (zien van
mensen in huis die er niet zijn)
Andere vormen van dementie
BROEDERS ALEXIANEN
•
•
•
•
•
Vasculaire dementie (en mengvormen)
Lewy Body dementie
Frontotemporale dementie
Dementie bij de ziekte van Parkinson
Creutzfeldt –Jacob (prion: infectieus
eiwitachtig deeltje)
• Dementie bij de ziekte van Huntington
Psychiatrische kliniek Tienen
Wat met het ziektebesef?
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• wisselend
‘Fasen’
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Het bedreigde ik
• Het verdwaalde ik
• Het verborgen ik
• Het verzonken ik
Diagnose
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Diagnostiek van de aandoening
• Zorgdiagnostiek
Behandeling
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Medicatie
– Aricept, Exelon, Reminyl
– Ebixa
• Omkadering en benadering
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
III. Depressie bij ouderen
Casus
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• 76-jarige man, voormalig
belastingsinspecteur
• omschreven als zeer perfectionistisch
• moedeloos, sombere stemming
• vermagering, angst voor ernstige ziekte
• gedachten van uitzichtloosheid,
hopeloosheid
• doodsgedachten, passieve doodswens
• toenemende onrust, onhoudbaar thuis
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• opname: patiënt trekt zich terug op de
kamer
• zakdoek voor de mond; vrees om anderen
te ‘besmetten’; is ervan overtuigd aan een
besmettelijke aandoening te lijden
• “heel het ziekenhuis zal door mijn fout ten
onder gaan”
• lijdensdruk +++
• “ze komen mij halen”, wanneer hij een
helicopter hoort overvliegen; “ik moet naar
de gevangenis, mijn verdiende loon...”
Depressie bij ouderen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Voorkomen:
– Alle depressieve syndromen: 15%
– Meer in rusthuizen: 20-30%
• Ernstige aandoening – grote impact op
lichamelijke gezondheid (verhoogde
mortaliteit)
• Depressie bij ouderen wordt vaak miskend
– Vooroordelen: « depressieve gevoelens horen nu
eenmaal bij de oude dag»
– Vooroordeel: « depressie bij ouderen is niet
behandelbaar »
Depressie bij ouderen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
– Ouderen: verbergen gevoelens
• Schaamte – teken van zwakte
• Problemen ‘vertalen’ in lichamelijke klachten
• Proberen probleem zelf op te lossen met alcohol of
medicatie
– Depressie presenteert zich op atypische wijze
– Depressie gaat vaak samen met dementie –
overlap in symptomen
– Depressie is vaak geassocieerd met
lichamelijke aandoeningen
Klassiek depressief syndroom
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
Stemming – affect
Klimaat -weer
- Gevoel van niet meer te kunnen
voortbewegen – geen drive meer
- Anhedonie: gebrek aan lustbeleving
- Anesthesie: gebrek aan voeling
met het leven en de wereld (pijnlijke
anaesthesie)
Klassieke depressie
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
Negatief zelfbeeld
Negatief beeld op de wereld
Negatief beeld op de toekomst
Negatief beeld op het verleden : één en al
gemiste mogelijkheden
Doodsgedachten - doodswens
Klassieke depressie
• Depressie gaat ook vaak gepaard met
lichamelijke problemen
–
–
–
–
–
–
–
Eetlust
Obstipatie
Dagschommeling
Libidovermindering
Slaapstoornissen
Inwendige onrust of remming
Zelfverwijten, gevoelens van minderwaardigheid
– Moeheid of energieverlies
– Concentratie en geheugenstoornissen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
Depressie waarbij vooral lichamelijke
klachten op de voorgrond staan
•
•
•
•
•
•
•
•
moeheid, zwaktegevoel
allerlei pijnen, rugpijn
pijn in de borststreek
kortademigheid
hartkloppingen
buikpijn / constipatieklachten
hoofdpijn, duizeligheid
enz.
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
Depressie waarbij
geheugenklachten op de
voorgrond staan
• Soms moeilijk
onderscheid tussen een
depressie en een
dementie
• Depressie kan gepaard
gaan met
geheugenstoornissen –
indruk van dementieel
syndroom
• Overlap in
symptomatologie
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
Behandeling van depressie bij
ouderen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Behandelbaar !
• Medicatie + Psychotherapie
• Langere ‘latentietijd’ voor
antidepressiva
• Aandacht voor “mineure” depressies !
Risicofactoren
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
•
•
•
•
•
•
•
Rouwproblematiek
Kwaliteit sociaal netwerk
Verlies aan financiële en sociale status
Belastende zorgfuncties
Chronische ziekte
Achteruitgang cognitieve functies
Persoonlijkheid?
– bepaalde ‘karaktertypes’ lopen een hoger risico
Risicogroepen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Oudere, alleenstaande vrouwen met gering
inkomen
• Oudere weduwen en weduwnaars
• Ouderen met ernstige somatische ziekte
gecombineerd met een geringe financiële
draagkracht en beperkt sociaal netwerk
• Ouderen die in een rusthuis worden
opgenomen
• Mantelzorgers (ook nadat familielid in
een rusthuis is opgenomen)
Zelfdoding bij ouderen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Belangrijk maatschappelijk probleem
• Tot voor kort weinig aandacht voor suïcide
bij ouderen –
• Piek in categorie 80-84 jaar
• Zo oudere depressief: 4 maal meer kans op
suicide
• Verhouding tussen TS en gelukte suïcides
is bij ouderen veel lager dan bij jongeren:
4/1 –20/1
Leeftijdsspecifieke sterftecijfers voor suïcide (per 100.000
inw.) mannen en vrouwen, Vlaams Gewest, 2004
bron: Sterftecertificaten alle overlijdens , Vlaams Gewest,
BROEDERS ALEXIANEN
2004
Psychiatrische kliniek Tienen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Zelfdoding is meestal gerelateerd aan
een psychiatrische aandoening
– Depressie
– Alcoholmisbruik
– Schizofrenie en andere psychotische
stoornissen
• Preventie
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
IV. Alcoholafhankelijkheid op
oudere leeftijd
Alcohol op oudere leeftijd
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Alcoholproblemen bij ouderen worden vaak
niet gedetecteerd
• Zeer uiteenlopende bevindingen: 5 tot 16%
(algemene populatie ouderen)
Belgische cijfers
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Nationale gezondheidsenquête
(bevolkingsonderzoek)
– De alcoholconsumptie neemt toe tot de
leeftijd van 45-54 jaar en daalt op latere
leeftijd (in 2004)
– Op oudere leeftijd: 1997 - 2004: toename in
de alcoholconsumptie
– Het dagelijks alcoholgebruik stijgt met de
leeftijd en bereikt een piek op de leeftijd 55
tot 74 jaar.
– 75-plussers: dagelijks alcoholgebruik fel
toegenomen (overige leeftijdsgroepen:
daling)
Epidemiologie
grafiek 4.4
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
100
% alcoholgebruikers tijdens het laatste jaar
90
87.7
87.0
88.5 87.0
90.8
92.4
89.1 87.8
92.2
90.8
86.9
86.9
84.2
81.6
80
81.8
80.3
71.6
70
72.2
67.4
61.1
60
52.9
50
40
30
20
10
0
15-24 jaar
25-34 jaar
35-44 jaar
45-54 jaar
55-64 jaar
leeftijd
1997
2001
2004
65-74 jaar
75+ jaar
Drinkpatroon
BROEDERS ALEXIANEN
grafiek 4.5
Psychiatrische kliniek Tienen
25.9
16.4
25.3
26.6
32.3
34.4
40.2
30.7
34.5
38.9
33.0
29.3
29.7
29.3
38.9
10
21.2
20.5
12.4
12.2
15.5
7.5
9.2
20
17.8
21.5
15.3
16.8
23.6
24.6
25.5
30
27.0
31.6
32.6
31.8
37.5
34.4
38.9
40
40.2
41.4
43.0
50
49.9
47.6
45.8
% alcoholgebruikers volgens het moment waarop
gewoonlijk alcohol wordt gedronken
60
0
15-24
jaar
25-34
jaar
35-44
jaar
45-54
jaar
55-64
jaar
65-74
jaar
75+ jaar
15-24
jaar
enkel in het weekend
25-34
jaar
35-44
jaar
45-54
jaar
55-64
jaar
65-74
jaar
zowel in de week als in het weekend
leeftijd
1997
2001
2004
75+ jaar
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Toekomstige ouderen: meer
alcoholgebruik?
Problematisch alcoholgebruik in de
bevolking (CAGE-vragenlijst)
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
-Hebt U ooit de behoefte gevoeld om het
drinken te verminderen?
-Hebt U zich ooit geërgerd aan de kritiek op
uw drankgebruik?
-Voelt u zich wel eens schuldig mbt uw
drankgebruik?
-Gebruikt u ‘s morgens wel eens een borrel
om op gang te komen?
Als 2 van de 4 vragen positief beantwoord worden is er een
aanwijzing voor riskante gewoonte
Late onset drinkers
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Ingrijpende levensgebeurtenissen (life
events
(verlies van partner, naderende dood,
vereenzaming, relatieproblemen,
ouderdomskwalen, pensionering)
Personen die vroeger alcohol gebruikten als
reactie op stressvolle omstandigheden,
zonder probleemgebruik, hebben op latere
leeftijd hogere kans om verslaafd te geraken.
Zij hebben geleerd dat alcohol tijdelijk onlust
door lust vervangt.
Late onset drinkers
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Sociaal netwerk
• Eenzaamheid
• Wegvallen van werkgerelateerde
structuur en verantwoordelijkheid kan
maken dat men meer gaat drinken
• Gezondheidstoestand: slechter dan
niet-drinkers
• Relatief meer vrouwen
Verhoogt het ouder worden de gevoeligheid
voor alcohol?
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Ouderen bereiken een hogere concentratie
alcohol in het bloed dan jongeren wanneer
ze dezelfde dosis alcohol innemen
– Dit komt door een leeftijd-gerelateerde
afname in lichaamsvocht. Met het ouder
worden treedt er immers een herverdeling
van de vet - en waterweefsels op.
– De distributie van alcohol vindt enkel plaats
in het waterweefsel en dus daalt het
distributievolume van alcohol. Na inname
van dezelfde hoeveelheid alcohol zullen de
alcoholconcentraties in de organen van
ouderen hoger zijn dan bij jongeren (en bij
vrouwen hoger dan mannen).
BROEDERS ALEXIANEN
• Ouderen zijn dus gevoeliger voor
intoxicatie en andere effecten van alcohol.
• Tolerantie voor alcohol neemt af met ouder
worden. Ouderen kunnen al last krijgen
van bepaalde effecten van alcohol (bv
coördinatiestoornissen) bij een lagere
dosis dan jongeren. Bij jongeren neemt
overigens de tolerantie toe met de
toename van het alcoholgebruik. Men kan
maw stellen dat ouderen op zeker ogenblik
last beginnen krijgen van de schadelijke
effecten van alcohol terwijl hun
drinkpatroon eigenlijk niet veranderd is.
Psychiatrische kliniek Tienen
Gevolgen en verwikkelingen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
1.
2.
3.
4.
Cardiovasculair
Ademhalingsstelsel
Autonoom zenuwstelsel
Verstorend effect op de slaap
5. Andere somatische effecten
Gastritis, ulcus, leversteatose, cirrose,
slokdarmvarices, pancreatitis,
polyneuropathie, myopathie, cerebellaire
degeneratie, epileptische insulten,…..
Gevolgen en verwikkelingen
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
6. Interacties met farmaca
7. Psychiatrische gevolgen
Relatie tussen alcohol en depressie
- Oudere alcoholisten zouden drie maal zo veel
een depressie ontwikkelen dan 65-plussers
zonder alcoholisme
- Oudere depressieve patiënten vertonen 3 tot
4 maal een alcoholafhankelijkheid in
vergelijking met niet-depressieve patiënten
- Alcohol en suïcide
8. Alcohol en de hersenen
Grote variabiliteit in effecten van alcohol op de
hersenen
Ouderen en alcohol: besluit
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Bij het adviezen geven aan ouderen (ivm
hypertensie, ulcera, etc.) zou tevens
moeten gemeld worden dat de symptomen
kunnen verergeren met het drinken, en dat
medicatie gemengd met alcohol gevaarlijk
of zelfs fataal kan zijn.
• Oppassen met het advies dat twee glaasjes
per dag geen kwaad kan en zelfs goed zou
zijn voor de gezondheid!
Ouderen en alcohol: besluit
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• Hulp zoeken of proberen te verwijzen
zo er een alcoholprobleem.
• Ook op oudere leeftijd is een
behandeling voor een
alcoholprobleem zinvol.
Tien tips om lichamelijk en geestelijk
oud te worden
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• tip 1. Doelen stellen
• tip 2. Bewaar uw gevoel voor humor
en wees niet lang boos
• tip 3. Zorg voor voldoende beweging
• tip 4. Zorg voor voldoende slaap
• tip 5. Probeer te leren van verliezen,
teleurstellingen en tegenslagen
Tien tips om lichamelijk en geestelijk
oud te worden
BROEDERS ALEXIANEN
Psychiatrische kliniek Tienen
• tip 6. Koester vriendschappen en
onderhoud uw contacten
• tip 7. Denk regelmatig aan alles waar u
dankbaar voor of trots op bent
• tip 8. Streef ernaar om te zorgen voor
mensen of dieren
• tip 9. Wees matig met eten en eet
minstens tweemaal per week vis
• tip 10. Geniet van de kleine dingen van
het leven