VCCN Magazine, december 2003, nummer 4

Geen vuiltje
aan de lucht.
Als specialist in schone lucht hebben we jarenlang ervaring
met het ontwikkelen en bouwen van Cleanrooms en operatie-
vccn
nieuwsbrief
MAGAZINE
Een uitgave van de VERENIGING CONTAMINATION CONTROL NEDERLAND
kamers. Daarbij beschikken we over een revolutionair systeem,
dat grote flexibiliteit biedt, vele gebruiksmogelijkheden kent,
bijzondere snelle bouw en lage exploitatiekosten garandeert.
Bovendien kunnen we de complete inrichting van uw
laboratoria verzorgen, bieden wij u een complete range van
geavanceerde laminar flow apparatuur en beschikken we
over een eigen Validatie- en meetdienst voor luchttechnische
metingen. Kortom: met Interflow is er geen vuiltje aan de
lucht. Neem contact op met onze adviseurs of kijk op
www.interflow.nl voor uitgebreide informatie.
DETERMINEREN VAN BACTERIËN
IN EEN NOTEDOP
VCCN CLEANROOM SYMPOSIUM
Specialist in schone lucht
VCCN TECHNISCHE PUBLICATIES
Interflow De Stek 15 · 1771 SP Wieringerwerf
Tel. (0227) 60 28 44 · Fax (0227) 60 31 65
[email protected] · www.interflow.nl
Interflow is een onderdeel van BAM Techniek bv
jaargang 16 NUMMER 4 - DECEMBER 2003
Colofon
Een uitgave van de
Vereniging Contamination
Control Nederland
Redactie
Ing. R.A.H.M. Geilleit
M.A. Reinhold
P.A. van Rij
Groot. In de kleinste dimensies.
Redactie-adres
Verenigingsbureau VCCN
De Mulderij 12
Postbus 311, 3830 AJ Leusden
Telefoon 033 434 57 65
Fax
033 432 15 81
E-mail [email protected]
Concept & realisatie
Coljé Reclame, Hoevelaken
www.colje.nl
Verschijningsdatum nieuwsbrieven 2003
juni, september, november, december
Cleanrooms zijn zo sterk als hun zwakste
schakel. basan levert daarom uitsluitend
producten die voldoen aan de hoogste
kwaliteitseisen. Zo ondersteunt basan al
meer dan twintig jaar high tech ondernemingen in hun cleanroom productieprocessen.
Profiteer van meer dan 20 jaar ervaring,
op maat gesneden, individuele service
concepten en de beste producten van
de meest gerenommeerde fabrikanten.
basan is marktleider in Europa op het
gebied van cleanroomproducten en
-accessoires. Dit dankzij de klantgerichte,
kwaliteitsbewuste bedrijfsfilosofie.
www.basan.com
basan b.v.
Hoek 76
B-2850 Boom
Phone +32 3 8 44 44 00
Fax
+32 3 8 44 66 00
E-Mail [email protected]
basan b.v.
Minervum 7020
NL- 4817 ZL Breda
Phone +31 76 57 22 660
Fax
+31 76 57 22 681
E-Mail [email protected]
basan GmbH
Bachstraße 22
D-65830 Kriftel
Phone +49 61 92 99 86-0
Fax
+49 61 92 99 86-50
E-Mail [email protected]
basan UK Ltd.
Worting Business Park
UK-Basingstoke RG23 8PX
Phone +44 12 56 345 610
Fax
+44 12 56 811 876
E-Mail [email protected]
Nieuwe producten en diensten
De inzendingen van informatie en gegevens
voor deze rubriek wordt 4 weken vóór het
verschijnen van de betreffende nieuwsbrief
verwacht bij het Verenigingsbureau te
Leusden. Inzenden van deze berichten kan
uitsluitend door de aangesloten bedrijfsleden.
Adverteren in de nieuwsbrief
Het is mogelijk voor bedrijven (dus niet voor
persoonlijke leden) advertenties te plaatsen
in de VCCN-nieuwsbrief.
Editorial
Bacteriën in een notedop.
Dit laatste nummer van VCCN Magazine in 2003 is voor een groot deel
gewijd aan bacteriën.
Harry Thuis behandelt in zijn artikel de ontdekking van bacteriën (1676) door
Antonie van Leeuwenhoek, de verschillende classificatiesystemen - een proces
dat tot in de jaren 80 van de vorige eeuw doorging - en de nomenclatuur of
naamgeving (begonnen door Linaeus in 1753).
Identificatie van bacteriën is uiteraard van groot belang voor het nemen van
effectieve corrigerende maatregelen. Wat hier zoal mis kan gaan wordt
overzichtelijk behandeld.
Tot slot een belangrijk thema:
regelgeving en richtlijnen zoals GMP, EP, USP en ISO.
Cleanroom Symposium 2004 & 7e Vakbeurs Contamination Control
De commissie Lezingen & Conferenties is in volle voorbereiding om tot een
interessant lezingenaanbod te komen voor het Cleanroom Symposium 2004.
Het Symposium zal weer uit vier sessies bestaan, met een divers aantal onderwerpen:
• Operatiekamers
• Risico Based Analyse
• Bio Safety
• Visionair: waar staan we over 20 jaar?
VCCN is weer terug waar het Cleanroom Symposium 6 jaar geleden begon:
het Evoluon te Eindhoven. Donderdag 13 mei 2004 vindt dit symposium plaats.
Op pagina 14 leest u het volledige programma.
VCCN publicaties
Pagina 13 geeft een volledig overzicht van de publicaties die VCCN de laatste
15 jaar heeft doen verschijnen. Alle publicaties zijn nog leverbaar.
Mede namens bestuur en verenigingsbureau wenst de redactie alle lezers een
voorspoedig 2004 !
Paul van Rij
Redactie VCCN Magazine
Tarieven die hiervoor (zwart/wit)
gelden zijn:
1x
3x
1/1 pagina
€ 475,- € 1275,1/2 pagina
€ 275,- € 745,1/4 pagina
€ 175,- € 425,Bovengenoemde prijzen gelden voor
bedrijfsleden van de VCCN. Bedrijven die
geen lid zijn betalen bovengenoemde
bedragen + 25%. Extra kosten per steunkleur
€ 165,- per plaatsing. Extra kosten full-color
€ 400,- per plaatsing. De extra kosten voor
het plaatsen van een advertentie op de
achterpagina bedragen + 10%. Het is ook
mogelijk om op onze website te adverteren.
Inhoud
Editorial
3
Determineren van bacteriën
in een notedop
4
Geen Pas, Geen Toegang
12
VCCN Technische Publicaties
13
Jaarlijkse VCCN Cleanroom Symposium 14
CGC Register
15
Nieuwe Persoonlijke leden
15
Agenda
15
vccn nieuwsbrief
3
DETERMINEREN
van bacteriën in een notedop
Inleiding
Antonie van Leeuwenhoek, de Delftse lakenkeurder, die met de voor
zijn vak nodige lenzen experimenteerde, beschreef in 1676 als eerste
bacteriën. Met behulp van een eenvoudige microscoop met één
bolvormige lens van zeer goede kwaliteit observeerde hij levende
vormen in water. Op 9 oktober 1676 schreef hij een brief gericht aan
Henry Oldenburg redacteur van the Royal
Society in London, een Engels gezelschap van
geleerden. Hierin beschreef hij zijn ontdekking
en noemde de levende vormen ‘animalicula’.
De ontdekking van Leeuwenhoek werd niet
meteen door de wetenschap geaccepteerd.
Robert Hooke herhaalde later het experiment
en bevestigde de ontdekking. In 1680 werd
Antonie van Leeuwenhoek gekozen als lid van
the Royal Society of Londen.(1)
Vanwaar teruggrijpen naar een ontdekking van ca. 325 jaar geleden?
Antonie van Leeuwenhoek wist met een eenvoudige microscoop en
een uitstekend waarnemend vermogen de basis te leggen voor
de classificatie van bacteriën. De microscopie is ook heden ten dage
een belangrijke methode en hulpmiddel bij het classificeren en
identificeren van bacteriën. D.m.v. lichtmicroscopie (vergroting
maximaal 2000 keer) en electronen-microscopie (vergroting enkele
miljoenen) kunnen bacteriën op basis van hun vorm en celwandsamenstelling worden ingedeeld in groepen. Zo zijn er staaf-, bol- en
spiraalvormen te onderscheiden. (figuur 1)
bolvorm
Foto 1. Microscoop Antonie van Leeuwenhoek
H.C.W. Thuis, J. Koopman
staafvorm
spiraalvorm
Figuur 1. Drie vormen van bacteriën
»»
Maximale vergroting 500 keer, voor die tijd opmerkelijk.
> CLEANROOM VERPAKKINGEN
> CLEANROOM IONISATIE
Het vormen van groepen wat eigenlijk niets anders is dan het organiseren van informatie,
is een algemene definitie voor classificatie. Deze menselijke eigenschap wordt dagelijks
toegepast waarbij op elkaar lijkende voorwerpen of organismen gegroepeerd worden. Voor de
classificatie van organismen wordt een vaststaand schema gevolgd. De wetenschap die zich
hiermee bezighoudt heet taxonomie. De naamgeving (nomenclatuur) en het bepalen van de
soort (identificatie) vallen ook onder deze wetenschap.(2)
Hieronder zal ik deze drie onderdelen classificatie, nomenclatuur en identificatie verder
bespreken, beginnende met de classificatie. Bovendien zal ik kort ingaan op problemen, regelgeving en richtlijnen betreffende identificaties van bacteriën binnen de farmaceutische industrie.
Classificatie
Haeckel bedacht in 1866 drie rijken voor de levende wereld: 1. Plantae (planten) 2. Animalia
(dieren) en 3. Protista (eencelligen).
In de jaren 50 van de vorige eeuw ontstond door de komst van de electronenmicroscoop een
tweedeling in de Protista; cellen met een kernmembraan en cellen zonder kernmembraan.
De laatste groep werd het vierde rijk en kreeg de naam Monera (prokaryotische eencelligen
ook wel Procaryotae genoemd: bacteriën).(3)
Protista bleef als rijk van de eencellige eukaryotische micro-organismen over (algen, gisten en
protozoën). In 1969 stelde Robert Whittaker het vijf-rijken-systeem op met de Fungi als een
apart vijfde rijk.(4)
Een revolutie ontstond in de jaren 80 van de vorige eeuw toen Carl Woese het leven op deze
planeet indeelde op basis van het onderling vergelijken van hun moleculaire samenstelling.
Dit evolutiemodel is gebaseerd op het vergelijken van verschillen in de volgorden (sequenties)
van nucleotiden in ribosomaal RNA, de vetzuursamenstelling van de celmembraan en de
gevoeligheid voor antibiotica.(5) Voor bacteriën is gebleken dat de base volgorde van het 16S
ribosomaal RNA gen een belangrijk instrument is voor de taxonomie. Grote delen van het
rRNA zijn sterk geconserveerd en veranderingen in deze gebieden komen zelden voor.
Daardoor kan de basenvolgorde in het rRNA (op enkele uitzonderingen na), gebruikt worden
als een ‘moleculaire klok’, en kan inzicht worden verkregen in de fylogenetische relaties van
organismen over zeer lange tijd.(6, 7)
Nomenclatuur
Linnaeus was ook de grondlegger van de
wetenschappelijke naamgeving; de binomiale
nomenclatuur. Hij voerde dit systeem in 1753
in. Dit systeem houdt in dat elke soort een
tweeledige naam ontvangt: het eerste deel is
de naam van het genus waartoe de soort
behoort, het tweede deel geeft de soort aan.
De naam van het genus wordt met een
hoofdletter geschreven en de naam van het
species met een kleine letter.
De classificatie van bacteriën op basis van
uiterlijke kenmerken is moeilijk; bacteriën
zijn klein en hebben eenvoudige vormen. In
het begin werden voornamelijk groepen
gemaakt op basis van een enkel kenmerk.
Veelal werden hiervoor stofwisselings- of
morfologische (vorm) kenmerken gebruikt.
Deze werden ook voor de naamgeving
van de desbetreffende bacterie toegepast.
Bijvoorbeeld Stapylococcus aureus. Onder de
lichtmicroscoop zien we na een kleuring
volgens Gram, paarse ronde bacteriën (coc)
in druiventrosvormige hoopjes (stafylo).
Op een schapenbloedagar (voedingsbodem)
groeit deze bacterie met goudgele (aureus)
kolonies.
Het Drie Domeinen Systeem van Woese bestaat uit:
I Bacteria (alle ‘gewone’ bacteriën, mycoplasma, cyanobacteriën, Gram-positieve
en Gram-negatieve bacteriën)
II Archaea (‘primitieve’ bacteriën, leven onder extreme omstandigheden)
III Eukarya (dieren, ciliaten, groen planten, schimmels, flagellaten en microsporidia)
Foto 2. Stapylococcus aureus kolonies op schapen-
> STATIC CONTROL
Wat u niet weet, weten wij.
De verdere indeling van een domein verloopt hiërarchisch met een geordende indeling in
systematische eenheden. Dit biologische classificatie systeem werd door Linnaeus
gedefinieerd en wordt zowel voor planten, dieren, schimmels en micro-organismen toegepast.
(figuur 2)
DOMEIN
PHYLUM
Bel gerust!
KLASSE
SUB-KLASSE
ORDE
SUBORDE
FAMILIE
GENUS
SPECIES
Figuur 2. Hiërarchische indeling van taxa (systematische eenheden)
Er zijn nog verdere onderverdelingen voor bacteriën mogelijk zoals bijvoorbeeld: subspecies,
serotype, biotype en faagtype.
WIJ BEGELEIDEN ONZE PRODUCTEN MET DESKUNDIG ADVIES EN
bloedagar.
Als startpunt voor de valide naamgeving van
bacteriën wordt de lijst met officieel erkende
bacterienamen de Approved Lists of Bacterial
Names (International Journal of Systematic
bacteriology 30:225-420, 1980) gezien.(8)
Een nieuwe naam is valide indien deze
gepubliceerd is in het tijdschrift International
Journal of Systematic and Evolutionary
Microbiology, voorheen the International
Journal of Systematic Bacteriology.
Vervolgens beslist een internationale
commissie of de bacteriesoort als nieuw
soort mag worden erkend. Het verslag van
deze commissie wordt wederom in het
bovengenoemde tijdschrift gepubliceerd.
»»
ZIJN EEN PARTNER IN HET KWALITEITSBELEID VAN ONZE KLANTEN
4
vccn nieuwsbrief
vccn nieuwsbrief
5
In 1990 werd er door Lapage, S. P. et al American Society for
Microbiology, Washington, D.C. 1992 een boek gepubliceerd: the
International Code of Nomenclature of Bacteria. Hierin worden de
eisen beschreven waaraan moet worden voldaan voordat een
bacteriesoort internationaal erkend wordt als nieuw soort.
Zo mag een bacterie niet dezelfde naam krijgen indien deze reeds
bezet is door een plant of dier. Bovendien mag er door de naamgeving geen gevaarlijke situatie ontstaan voor de gezondheid en de
economie. Het kan voorkomen dat ziekmakende bacteriesoorten met
een herkenbare naam op basis van verder taxonomisch onderzoek
eigenlijk anders zouden moeten heten. Vanwege het bovengenoemde
gevaar blijft de ‘oude’ naam gehandhaafd. Zo werd het voorstel tot
naamwijziging van de verwekker van de pest Yersinia pestis in Yersinia
pseudotuberculosis subsp. pestis verworpen.(9)
Namen van bacteriesoorten en hun plaats in de hiërarchische indeling
van taxa veranderen met name sinds de introductie van moleculaire
technieken zoals 16S rRNA gen sequentiebepaling en DNA-DNA
hybridisatie.
Voorbeeld hiervan is de bacteriesoort Corynebacterium aquaticum,
deze heet nu Leifsonia aquatica. Deze bacterie ziet er onder de
microscoop als een corynebacterium uit (knotsvormige staaf) en
komt voor in water. Corynebacterium aquaticum door Leifson in 1962
beschreven, werd niet opgenomen in The Approved Lists of Bacterial
Names in 1980 (daarom staat de naam tussen herhalingstekens). De
soort is op basis van een afwijkende celwand-samenstelling en een
andere 16S rRNA gen sequentie geen lid van het genus
Corynebacterium. Met drie andere species werd in 1999 een nieuw
genus Leifsonia gevormd; Leifsonia aquatica sp. nov., Leifsonia
shinshuensis, Leifsonia naganoensis en Leifsonia cynodontis.(10)
Inmiddels werden aan dit genus weer twee species toegevoegd
Leifsonia rubra sp. nov. and Leifsonia aurea sp. nov.(11)
Uit het bovenstaande blijkt dat taxonomie geen statische aangelegenheid is. Zowel de naamgeving als het herrangschikken van
soorten in bestaande of nieuwe genera is continue in beweging.
Gelukkig zijn er voor wat betreft de naamgeving duidelijke internationale afspraken gemaakt.
erfelijke (genotypische) kenmerken beschreven.
Het merendeel van de farmaceutisch microbiologische laboratoria
gebruiken commerciële biochemische identificatie-sytemen.
Met deze systemen wordt onderzocht of bacteriën stoffen al of niet
kunnen omzetten en of ze al of niet bepaalde stoffen kunnen vormen.
Vaak wordt dit zichtbaar gemaakt met een pH-indicator of door een
reagens aan de cultuur toe te voegen waarbij een gekleurde verbinding ontstaat. Maar ook tijdens de isolatie of telling kan men op
een voedingsbodem al dankzij de biochemische eigenschappen van
een bacterie aan het uiterlijk de gezochte bacterie herkennen.
Het beoordelen van de reacties gebeurt afhankelijk van het identificatiesysteem visueel of geautomatiseerd. Vervolgens worden de
resultaten vergeleken met de in een determinatie-handboek
beschreven of de in een database opgeslagen eigenschappen. We
moeten ons realiseren dat er geen ‘Gouden Standaard’ bestaat voor
het determineren van bacteriën. Het interpreteren van de resultaten
is lastig en vereist ervaring en kennis.
Het komt voor dat determinatie van een isolaat niet mogelijk is. Veelal
zijn de databases van commerciële identificatie-systemen incompleet
of meer op de klinische microbiologie afgestemd. De soorten die in
het milieu, cleanrooms, water of materialen voorkomen zijn veelal
moeilijk of niet met deze systemen te identificeren.
Voor het opsporen van de bron van een contaminatie of voor het vastleggen van de huisflora van een cleanroom is een naam niet per se
noodzakelijk. We kunnen ook uit de voeten met een determinatieprofiel zonder naam. Een profiel bestaat bijvoorbeeld uit een
reeks biochemische eigenschappen.
Een determinatieprofiel alléén is onvoldoende indien moet worden
uitgesloten of een farmaceutisch product ziekmakende (pathogene)
bacteriën bevat.
Het isolatie- en determinatieprotocol van het laboratorium moet zo
fijnmazig zijn zodat isolatie en determinatie van pathogenen zoals
bijvoorbeeld: Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa en
Escherichia coli geen probleem is.
Het toegepaste derminatie-systeem moet robuust, betrouwbaar en
reproduceerbare resultaten genereren. Bovendien moet het systeem
gevalideerd en goedgekeurd zijn door de inspecterende instanties.
Identificatie
Het identificeren of determineren van micro-organismen wordt in de
kliniek uitgevoerd t.b.v. de diagnostiek en epidemiologie. In een
farmaceutisch bedrijf worden micro-organismen gedetermineerd ter
ondersteuning van het steriliteitsonderzoek, ruimtemonitoring,
validaties van afvulprocessen, bioburden en troubleshooting bij
productie calamiteiten.
Identificatie van de contaminant levert een belangrijke bijdrage bij het
vaststellen van de oorzaak van de contaminatie.
Hoe komt een microbiologisch laboratorium erachter met welke
bacterie men te maken heeft?
Hiervoor moeten vastgestelde eigenschappen van de bacterie worden
onderzocht zoals bijvoorbeeld: 1. aard van het materiaal waaruit de
bacterie werd geïsoleerd, 2. groeiwijze, 3. microscopisch uiterlijk,
4. biochemische eigenschappen, 5. vetzuursamenstelling van de
celwand, 6. antigene eigenschappen en 7. DNA kenmerken.
In determinatie-handboeken w.o. Bergey’s manual of Determinative
Bacteriology ninth edition worden deze fenotypische (uiterlijke) en
Waar kan het mis gaan?
Het gevaar van misidentificatie ligt reeds in het begin van de
identificatie. In veel biochemische identificatie-schema’s staat de
Gram- kleuring als besliscriterium bovenaan. Deze bacterie kleuring,
door Hans Christian Gram in 1844 ontwikkeld, is een van de meest
belangrijke kleuringen in de microbiologie. Het al dan niet Grampositief zijn bepaalt de keuze van een specifieke biochemische
reeks.(figuur 3) Uit ervaring weten we dat de Gram-kleuring niet
robuust is. Misidentificaties ontstaan doordat bepaalde bacteriesoorten met een Gram-positieve celwand ontkleuren en hierdoor
Gram-negatief lijken. Er onstaat een mengsel van Gram-positieve en
Gram-negatieve bacteriën (Gram-variabel). (foto 3)
De ontkleuring van het preparaat gaat bij sommige species zover
zodat er alléén Gram-negatief gekleurde bacteriën zichtbaar zijn. Voor
het vervolg van de determinatie betekent dit dat er een onjuiste keuze
wordt gemaakt in een specifieke biochemische reeks.
»»
vccn nieuwsbrief
7
VCCN Bestuur en Verenigingsbureau
wensen u goede feestdagen en
een gelukkig 2004 !
Zo komt misidentificatie voor bij de twee groepen bacteriën: 1. Bacillus (Gram-positieve celwand) en ‘Pseudomonas achtigen’ (Gram-negatieve celwand). Enkele Bacillus species zijn
Gram-variabel of kleuren Gram-negatief.
In figuur 3 wordt weergegeven hoe met enkele eenvoudige biochemische testen en een gevoeligheidsbepaling met het antibioticum Vancomycine een betrouwbare identificatie van staafvormige bacteriën kan worden uitgevoerd.
Naam test
Non-fermentors
Enterobacteriaceae
Bacillus
Coryneforme
Gram
negatief
negatief
positief
positief
of Gram-labiel
of Gram-labiel
kleuring
KOH
+(-)
+(-)
-(+)
-
Sporen
geen
geen
aanwezig3
geen
AMINO-
positief
positief
negatief
negatief
Gevoeligheid
geen
geen
remming
soms
t.o.v. VAN-
remming
remming
20 NE _20E1
20E
PEPTIDASE
remming
COMYCINE
Voorbeeld keuze
50 CH +20E1
CORYNE
API STRIP
bioMerieux®
Figuur 3 Voorbeeld van determinatieschema voor staafvormige bacteriën
1) De 20E strip wordt meegenomen ter controle van suikeromzetting van non-fermentors
2) Circa 10% van de gevallen
3) Een aantal species sporuleerd niet onder labomstandigheden
De identiteit van het micro-organisme is van belang voor het nemen van effectieve
corrigerende maatregelen. Bacillus species vormen sporen, deze overlevingsvorm is zeer
resistent tegen uitdroging, hitte, druk en diverse desinfectiemiddelen.(foto 4) Middelen die
werkzaam zijn t.o.v. ‘Pseudomonas achtigen’ werken niet per definitie tegen Bacillus species.
Foto 3. Gram kleuring van Bacillus subtilis,
Gram positief (paars gekleurd) en enkele
Gram-negatief (rose) ontkleurde staven)
Foto 4. Sporenkleuring van Bacillus sphaericus
sporen (groen gekleurd)
8 vccn nieuwsbrief
Regelgeving en richtlijnen
In regelgeving en richtlijnen voor de
farmaceutische industrie zoals Good
Manufacturing Practice (GMP), European
Pharmacopoeia (EP), The United States
Pharmacopeia (USP) en in International
Standards (ISO, International Organization
for Standardization) wordt het identificeren
van micro-organismen niet in aparte paragrafen beschreven. Er bestaat geen ‘Gouden
Standaard’ voor de identificatie van microorganismen. Wel worden enkele biochemische
testen in de EP en USP beschreven.
Zo wordt in de EP onder paragraaf 2.6.13
(Microbiological examination of non-sterile
products. Test for specified micro-organisms)
beschreven hoe groei van pathogeen verdachte bacteriën op selectieve voedingsbodems d.m.v. biochemische testen kan
worden gedetermineerd. De combinatie:
groei op selectieve voedingsbodems,
specifieke groeiomstandigheden en de
resultaten van biochemische en serologische
testen maken het mogelijk dat verdachte
groei van bijvoorbeeld Staphylococcus aureus
of Salmonella species wordt gedetermineerd.
Verder zijn determinatieresultaten van belang
indien een steriliteitstest positief wordt
bevonden. Deze test wordt in paragraaf 2.6.1
van de EP beschreven. Aangezien de impact
van een positieve steriliteitstest groot is,
wordt een onderzoek gestart naar de
validiteit van de test. Een vergelijkend onderzoek tussen de eigenschappen van de microorganismen uit de steriliteitstest test en de
testomgeving en gebruikte materialen vormen een belangrijk onderdeel van het onderzoek naar de validiteit van de test.
De Europese GMP (Good Manufacturing
Practice) voorziet in aanbevelingen t.b.v. de
productie van steriele medicinale producten.
De risico’s op microbiologische besmetting
van het product worden door het volgen van
de in Annex 1 vermelde aanbevelingen
beperkt. Met de validatie van een aseptisch
afvulproces wordt onder representatieve
productieomstandigheden aangetoond of
een product inderdaad aseptisch wordt
afgevuld. Eventuele contaminaties van de
met voedingsmedium afgevulde eenheden
moeten worden onderzocht. Identificatie van
contaminerende micro-organismen maken
deel uit van dit onderzoek.
Ook in de internationale standaard ISO
13408-1 (Aseptic processing of health care
products Part 1) is identificatie van microorganismen een onderdeel van het onderzoek naar de mogelijke bron van contaminatie
»»
vccn nieuwsbrief
9
tijdens de validatie van een aseptisch afvulproces. Volgens ISO 146981 (Cleanroom and associated controlled environments, Biocontamination
control Part 1) gaat de identificatie van isolaten afkomstig uit de kritische
omgeving van het productieproces voor op de identificatie van isolaten
uit een minder kritische omgeving. Identificatie tot op genus niveau is
gewenst indien het onderzoek hierom vraagt. In andere gevallen is
beperking tot het beschrijven van de basale kenmerken zoals bijvoorbeeld celvorm en kleurings-eigenschappen vaak voldoende.
Tot slot
Het determineren van bacteriën is een veel gevallen een lastige noot
om te kraken. Training van laboratoriumpersoneel in het herkennen
van bacteriën op basis van uiterlijke kenmerken blijft belangrijk t.b.v.
een juiste identificatie.
Sinds de introductie van DNA technieken is de naam en de plaats
van een soort in het bacteriënrijk geen vaststaand gegeven. De
taxonomische indeling van bacteriën op basis van erfelijke eigenschappen is in veel gevallen niet aantoonbaar d.m.v. de uiterlijke
eigenschappen. Hierdoor onstaat er een verschil tussen het aantal
bekende soorten en het aantal te onderscheiden species op basis van
hun uiterlijke kenmerken. Zo zijn er 123 valide Bacillus species bekend
waarvan slechts 30-34 species op basis van fenotypische eigenschappen te onderscheiden zijn.(12)
Deze tekortkoming geeft aan hoe lastig het is om in een routine
laboratorium bacteriën te identificeren. Een identificatiessysteem met
zowel fenotypische als genotypische kenmerken zoals het bepalen van
de 16S rRNA gen sequentie lijkt voorlopig het meest betrouwbaar voor
het identificeren van bacteriën.
AANKONDIGING
Voortaan uitsluitend gekwalificeerde mensen in
uw cleanroom? Met de VCCN CleanroomPas ®
bent u daarvan verzekerd!
CURSUSPRIJZEN
NATIONAAL VCCN CLEANROOM GEDRAGSKEURMERK
Referenties
1 Dr. W.A.N. Moll Universiteit van Amsterdam.
2 Dr. Kenneth Todar University of Wisconsin-Madison Department of Bacteriology.
3 Haeckel, E (1866) Generelle Morphologie der Organismen (Reimer, Berlin).
4 R.M. Whittaker, Sciene 163, 150, 1969.
5 Carl R. Woese, Otto Kandler, Mark L. Wheelis Towards a natural system of organisms; Proposal for the domains Archaea,
Bacteria, and Eucarya. Proc.Natl. Acad. Sci. USA Vol. 87, pp. 4576-4579, June 1990.
6 Olsen G.J. , Lane D.J., Giovannoni S.J., Pace N.R.: Microbial ecology and evolution: a ribosomal RNA approach.
Annual Review of Microbiology, 1986;40:337-365.
7 Woese C.R.: Bacterial evolution. Microbiological Reviews, 1987;51:221-271.
8 Approved Lists of Bacterial Names (International Journal of Systematic bacteriology 30:225-420, 1980).
9 JUDICIAL OPINION 60 “Rejection of the name Yersinia pseudotuberculosis subsp. pestis (van Loghem) Bercovier
et al. 1981 and conservation of the name Yersinia pestis (Lehmann and Neumann) van Loghem 1944 for the plague
bacillus.” Int. J. Syst. Bacteriol. (1985) 35:540.
10 Suzuki KI, Suzuki M, Sasaki J, Park YH, Komagata KK. Leifsonia gen. nov., a genus for 2,4-diaminobutyric acid-containing
actinomycetes to accommodate ‘Corynebacterium aquaticum’ Leifson 1962 and Clavibacter xyli subsp. cynodontis
Davis et al. 1984. J Gen Appl Microbiol. 1999 Oct;45(5):253-262.
11 Leifsonia rubra sp. nov. and Leifsonia aurea sp. nov., psychrophiles from a pond in Antarctica. Reddy GS, Prakash JS,
Srinivas R, Matsumoto GI, Shivaji S. Int J Syst Evol Microbiol. 2003 Jul; 53(Pt 4): 977-84.
12 Modern methods for identification. N.A. Logan. Application and Systematics of Bacillus and Relatives, (2002) 123-140,
ISBN 0-632-05758-0.
Internetadressen
http://www.bacterio.cict.fr
http://www.ncbi.nlm.nih.gov
http://www.hgmp.mrc.ac.uk/GenomeWeb/taxon-gen-db.html
VCCN heeft een landelijk gedragskeurmerk ontwikkeld voor alle personen en
organisaties die met cleanrooms te maken hebben. Dit keurmerk wordt
ondersteund door een geheel nieuwe VCCN Cleanroom GedragsCursus (CGC).
Deelnemers die deze cursus met goed gevolg afsluiten, ontvangen naast een
certificaat ook de VCCN CleanroomPas®. Deze persoonsgebonden pas is
voorzien van het VCCN Cleanroom GedragsKeurmerk. In één oogopslag
kan een ieder zien dat de drager van de VCCN CleanroomPas®
voldoende kennis en vaardigheden bezit en daarom gekwalificeerd is voor de
toegang tot cleanrooms.
voor Leden VCCN
voor Niet leden
€ 350,€ 550,-
CURSUSDATA 2004
•
•
•
•
20
12
5
7
februari
mei
oktober
december
LOCATIE
Zalencentrum ‘De Amershof’
te Amersfoort
PUBLICATIE VAN DEELNEMENDE ORGANISATIES
Bedrijven en instellingen die hun medewerkers deze cursus laten volgen,
ontvangen eveneens een certificaat waaruit blijkt dat zij over mensen
beschikken die gekwalificeerd zijn voor de toegang tot cleanrooms. Bovendien
worden de namen van de organisaties vastgelegd in het CGC-register® en
vervolgens gepubliceerd in diverse media, waaronder de VCCN-nieuwsbrief
en de VCCN-website.
U KUNT ER NIET OMHEEN !
Of u nu zelf over een cleanroom beschikt dan wel vanuit uw professie in
cleanrooms moet verblijven, het is van het grootste belang dat uw mensen
op de hoogte zijn van alle gedragscodes met betrekking tot cleanrooms.
Dat verhoogt de betrouwbaarheid van uw organisatie en voorkomt
tegelijkertijd mogelijke verstoringen binnen de cleanroom. Kortom, met de
VCCN CleanroomPas® kiest u voor optimale zekerheid! Bijgaande cursusinformatie vertelt u er alles over.
Voortaan uitsluitend
gekwalificeerde mensen
in de cleanroom?
Met de VCCN CleanroomPas®
bent u daarvan verzekerd!
Met vriendelijke groet,
Dankwoord
Speciaal bedank ik Dr F.A.G. Reubsaet voor zijn bijdrage aan de paragrafen classificatie en nomenclatuur.
Afdelingshoofd Bijzondere Bacteriële Determinaties, Laboratorium voor Infectieziektendiagnostiek en Screening, RIVM
Auteurs
Ing. H.J.I. Rotteveel
Coördinator Opleidingen VCCN
H.Thuis & J.Koopman
Nederlands Vaccin Instituut
Laboratorium voor Controle Biologische Produkten
De VCCN CleanroomPas®
DE MULDERIJ 12
3831 NV LEUSDEN
POSTBUS 311, 3830 AJ LEUSDEN
10
vccn nieuwsbrief
T. 033 - 434 57 65
F. 033 - 432 15 81
WWW.VCCN.NL - EMAIL: [email protected]
GEEN PAS, GEEN TOEGANG
STRIKTE CONTROLE DOOR DE AANGESLOTEN BEDRIJVEN
Geen toegang zonder VCCN CleanroomPas
In 2002 is een succesvolle start gemaakt met de Cleanroom
GedragsCursus en de bijbehorende CleanroomPas en het CGC Register.
Bedrijven worden in het CGC Register opgenomen zodra een of
GEEN TOEGANG
ZONDER UW
VCCN CLEANROOMPAS
meerdere werknemers de Cleanroom GedragsCursus met goed gevolg
VCCN
TECHNISCHE PUBLICATIES
•
(1991)
•
•
Syllabus VCCN/TNO lezingendag
‘Cleanroomkleding’ (1994)
Syllabus TVVL/VCCN lezingendag
•
•
•
•
•
•
•
Syllabus lezingenmiddag ‘Moleculaire Contamination Control’ (2000)
Syllabus lezingenprogramma VCCN Cleanroom Symposium (2001)
Syllabus lezingenprogramma 1ste VCCN Nationale Cleanroomdag (2001)
Syllabus lezingenprogramma VCCN Cleanroom Symposium (2002)
Syllabus lezingenprogramma 2de VCCN Nationale Cleanroomdag (2002)
Syllabus lezingenprogramma VCCN Cleanroom Symposium (2003)
Syllabus lezingenprogramma 3de Nationale CleanroomDag (2003)
‘Kennisoverdracht binnen Contamination
cleanroomeigenaren in het Register opgenomen (zie voor de volledige
Control’ (1994)
lijst pagina 15 van dit Magazine).
•
Het achterliggende concept van Pas en Register geeft cleanroomeigenaren de mogelijkheid derden (toeleveranciers/reparateurs/
•
onderhoudsdiensten etc.) toegang tot hun cleanroom te weigeren indien
Syllabus VCCN/ISPE lezingendag
Prijzen Technische Publicaties
‘Cleanrooms: schoonmaken en
voor leden
€ 13,-
schoonhouden’ (1994)
voor niet-leden
€ 20,-
Syllabus VCCN/BCW lezingendag
(prijzen zijn exclusief verzendkosten)
‘Beheer en Onderhoud van de Cleanroom’
de betreffende persoon niet in het bezit is van een CleanroomPas.
Daartoe heeft VCCN een bordje ontwikkeld, dat productiebedrijven naast
Syllabus luchtbeheersing in
Operatiekamers
•
hebben afgelegd. Inmiddels zijn bijna 60 bedrijven, waarvan circa 20
Syllabus Contamination Control deel II
(1995)
GEDRAGSKEURMERK
INFO: WWW.VCCN.NL
•
Syllabus VCCN lezingendag
‘Recente en toekomstige normen en
de deur van hun cleanroom kunnen bevestigen. Binnenkort zullen deze
GMP-richtlijnen voor cleanrooms en
bordjes kosteloos naar de betreffende bedrijven worden gezonden.
luchtfilters’ (1997)
GEEN CLEANROOMPAS, EERST MELDEN !
•
Syllabus VCCN lezingendag
‘Contamination Control Foodproduction’
(1997)
•
www.sesds.nl
Bedrijfsprocessen in de
elektronica industrie zijn
uiterst gevoelig. Wij spelen
daarom in op de groeiende
behoefte van het schoon
en ESD veilig produceren,
assembleren, repareren en
installeren van elektronica
door het inrichten van
cleanrooms en het leveren
van cleanroomproducten.
Denkt u hierbij aan kleding,
ionisatie, verpakkingen,
tafels, disposabless, handschoenen, RVS stellingen,
trolleys, kleefmatten, foliematten, reinigingsdoeken,
papier, wattenstaafjes en
mondmaskers.
Wilt u verder praten?
Siemens ESD Services,
Remmerden 5, 3911 TZ
Rhenen, 0317 619116.
Get a bit more.
Siemens.
Syllabus VCCN lezingendag
‘Cleanroom vs Isolatoren’ (1997)
•
Proceedings ICCCS Symposium
Werken in een schone omgeving?
september 1996, Den Haag
•
Syllabus 2e lustrum VCCN
Stabiliserende partner voor cleanroom services nodig?
‘Fundamentele aspecten van de cleanroom’ (1998)
•
Syllabus VHIG/VCCN lezingendag
‘Aanzet tot normstelling luchtkwaliteit
operatiekamers’ (1998)
•
Syllabus BCW/NEVAC/VCCN lezingendag
Surf eens langs op www.sesds.nl
‘Vacuumtechniek in cleanrooms’ (1999)
•
Syllabus lezingenprogramma jaarvergadering 1999 ‘Bijzondere aspecten
van de cleanroomtechnologie’ (1999)
•
Syllabus lezingenavond ‘Update normen
en richtlijnen voor cleanrooms en
luchtfilters’ (1999)
•
Syllabus lezingenprogramma jaarvergadering 2000 ‘Cleanroomfaciliteiten
en beheersaspecten’ (2000)
12
vccn nieuwsbrief
vccn nieuwsbrief
13
JAARLIJKSE VCCN
CLEANROOM SYMPOSIUM
in combinatie met de 7de Vakbeurs Contamination Control
7de Vakbeurs Contamination Control
Een aantal toonaangevende bedrijven zal
op de vakbeurs aanwezig zijn.
Tijdens de diverse pauzes is er voldoende
tijd om de diverse stands uitgebreid te
bezoeken.
DONDERDAG 13 MEI 2004 • EVOLUON TE EINDHOVEN
Voorlopig programma
09.00 - 09.55
Registratie, koffie & thee, bezoek vakbeurs
09.55 - 10.00
Plenaire opening door de voorzitter
Het VCCN Cleanroom Symposium is specifiek voor degene die werkzaam zijn in het
cleanroom vakgebied binnen de volgende
werkvelden:
• Electronica/Semiconductors industrie
• Farmaceutische industrie
• Levensmiddelen industrie
• Gezondheidszorg (OK)
• Leveranciers
• Installateurs
• Schoonmaakbedrijven
10.00 - 11.00
Sessie 1 Operatiekamers
Sessie 2 Risico Based Analyse
13.30 - 14.15
VCCN Huishoudelijke vergadering
Uw voordelen
14.15 - 15.15
Sessie 3 Bio Safety
Sessie 4 Visionair; wat gaat er gebeuren? Waar staan we over 20 jaar?
Voor wie?
11.00 - 11.30
Koffiepauze en bezoek vakbeurs
11.30 - 12.30
Sessie 1 Operatiekamers
Sessie 2 Risico Based Analyse
12.30 - 14.15
Lunch en bezoek vakbeurs
• Ervaren sprekers uit het vakgebied
• Een stimulerende en interactieve
leeromgeving
15.15 - 15.30
Koffiepauze en bezoek vakbeurs
15.30 - 16.30
Sessie 3 Bio Safety
Sessie 4 Visionair; wat gaat er gebeuren? Waar staan we over 20 jaar?
16.30 - 17.00
Afsluitende borrel
• Informele ontmoeting met cleanroom
branche gerelateerde industrie en
dienstverleners
Wat kost deelname aan het symposium?
VCCN Leden
VCCN Bedrijfsleden
Niet leden
e 70,e 70,e 195,-
Wat kost een stand op de vakbeurs?
VCCN Bedrijfsleden
Niet leden
e 475,e 950,-
incl. maximaal twee personen standbezetting
Locatie
Evoluon
Noord Brabantlaan 1a
5652 LA Eindhoven
www.evoluon.com
14
vccn nieuwsbrief
Nadere informatie is
te verkrijgen bij het
VCCN verenigingsbureau
tel. 033 - 434 57 59
fax 033 - 432 15 81
e-mail: [email protected]
website: www.vccn.nl
VERENIGINGSNIEUWS
GEDRAGSKEURMERK
INFO: WWW.VCCN.NL
CGC REGISTER
De volgende bedrijven zijn op dit opgenomen in het CGC-register®
ACADEMISCH MEDISCH CENTRUM
AKZO-NOBEL ENGINEERING BV
APOTH. TWENTEBORG KLINISCHE FARMACIE ZIEKENH. GROEP TWENTE
APOTHEEK WILIHEMINA ZIEKENHUIS
ASML
ASTRON
ATH
BAM TECHNIEK AMSTERDAM
BASAN NEDERLAND BV
BIJL BV
BIOTRADING BENELUX BV
CAM IMPLANTS BV
CANTORCLIN
CATHARINA ZIEKENHUIS
CANTORCLIN LIMBURG B.V.
CLESTRA HAUSERMAN BV
DE COLLEGIALE BEREIDING
CRUCELL HOLLAND BV
DBU CLEANROOMTECHNIEK B.V.
DSM SOLUTECH
EUROCLEAN
FBU- SCHOONMAAK MANAGEMENT
FEENSTRA
FORT DODGE ANIMAL HEALTH HOLLAND
FOM-INSTITUUT VOOR PLASMAFYSICA RIJNHUIZEN
GEMA CLEANING NEDERLAND V.O.F.
IMTECH UTILITEIT NOORD-WEST B.V.
INITIAL HOKATEX
INTERFLOW, BAM TECHNIEK
KIMBERLY - CLARK
KOOPMAN’S BEDRIJFSDIENST
KROPMAN BV
PHILIPS MDS
RIVM
RVS TECHNOLOGIES BV
SANQUIN BLOEDBANK
SANQUIN PLASMA PRODUCTEN
SMB AALBERS
STORK INDUSTRY SERVICES BV NOORDWEST BU PHARMACEUTICAL MAINTENANCE
STORK INDUSTRY SERVICES BV NOORDWEST BU PHARMACEUTICAL MAINTENANCE
STORK WORKSPHERE OOST
STREEKLABORATORIUM GRONINGEN-DRENTHE
STREEKLABORATORIUM VOOR DE VOLKSGEZONDHEID
TNO-TPD
UNIVERSITAIR MEDISCH CENTRUM
VAN VONDEREN CLEANROOMS B.V.
WIPAK BV
WOLTER & DROS GROEP
INGENIEURSBUREAU WOLTER & DROS B.V.
ZIEKENHUISAPOTHEEK SCHELDEZOOM
ZWANENBERG FOOD GROUP
AMSTERDAM Z.O.
ARNHEM
ALMELO
ASSEN
VELDHOVEN
DWINGELO
AMSTERDAM
AMSTERDAM
BREDA
BARNEVELD
MIJDRECHT
LEIDEN
WESTERVOORT
EINDHOVEN
GELEEN
KRIMPEN A/D IJSSEL
LOSSER
LEIDEN
IJSSELSTEIN
HEERLEN
AMSTERDAM
UTRECHT
HEERENVEEN
WEESP
NIEUWEGEIN
HENDRIK IDO AMBACHT
DEN HAAG
VOORBURG
WIERINGERWERF
BREDA
AMEIDE
UTRECHT
HEERLEN
BILTHOVEN
ALMERE
NIJMEGEN
AMSTERDAM
BEMMEL
WEESP
VELSEN NOORD
ENSCHEDE
GRONINGEN
GRONINGEN
DELFT
UTRECHT
BERGEYK
SITTARD
AMERSFOORT
ROTTERDAM
GOES
AALSMEER
AGENDA 2004
20 februari 2004
VCCN Cleanroom GedragsCursus, Amersfoort
12 mei 2004
VCCN Cleanroom GedragsCursus, Amersfoort
13 mei 2004
VCCN Cleanroom Symposium &
7de Vakbeurs Contamination Control, Eindhoven
5 oktober 2004
VCCN Cleanroom GedragsCursus, Amersfoort
27 oktober 2004
4de Nationale CleanroomDag, Bussum
7 december 2004
VCCN Cleanroom GedragsCursus, Amersfoort
NIEUWE
persoonlijke leden
De heer ing. R. van Leeuwen
Progress - pme
De heer F.P.L. Smets BSc.
Bovis Lend Lease
De heer Smets (1953), werkzaam bij Bovis Land Lease Microelectronics, heeft meer dan 21 jaar ervaring in consultancy,
ontwerp en constructie management van cleanroom projecten,
zowel in Azië als Europa. De laatste 7 jaar bij Bovis,
voornamelijk als consultant bij Wafer fabrication plants.
De heer Smets heeft zich tevens gespecialiseerd in veiligheid
en design auditing.
vccn nieuwsbrief
15