Genetisch testen.

genetisch testen
Dirk Jan Boerwinkel
Freudenthal Instituut voor didactiek van wiskunde
en natuurwetenschappen
DNA lab dag 9 maart 2012
Eerste gedachten………
 BRCA-1 test opnemen in de hielprik?
Programma 9 maart
 Wat is eigenlijk een genetische test?
• Genetisch/erfelijk, DNA/andere producten
• Diagnostische test versus genetische screening
• Tijdstip in de levensloop
 Hoe beoordeel je een genetische test?
• Sensitiviteit en specificiteit
• Criteria van Wilson en Jungner
Definitie van genetisch testen
 Alle testen die een genetisch kenmerk
aantonen, ongeacht of de test genotypen,
eiwitten, metabolieten of andere kenmerken
bepaalt.
 Genetic testing is "the analysis of,
chromosomes (DNA), proteins, and certain
metabolites in order to detect heritable diseaserelated genotypes, mutations, phenotypes, or
karyotypes for clinical purposes."
(National Institutes of Health-Department of Energy (NIH-DOE)
Joint Working Group on genetic testing)
A.Zijn dit genetische testen?
1. Testen van tumor-DNA op mutaties
2. De hielprik
3. Pre-implantatie genetische diagnostiek op
cystische fibrose www.pgdnederland.nl
 Wat wordt bekeken in deze testen?
 Gaat het om erfelijke kenmerken?
DNA
Erfelijke
component
Niet erfelijk, wel
verandering in
genoom
RNA/eiwit/
metaboliet
Cellen/ fenotype
B.Vul in in het schema:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Karyotype bij trisomie
Hielprik test op PKU
Diagnose gemuteerd gen voor Cystic Fibrosis
Echografie nekplooi
DNA test op mutaties in tumorweefsel
Onderzoek foetaal DNA in bloed moeder op trisomie 21
Verdikte hartspier bij congenitale Hypertrofe
Cardiomyopathie
8. Forensisch DNA onderzoek
9. Uitstrijkje baarmoederhals
10.Microarray van mRNA in tumorweefsel
Erfelijke
component
DNA
RNA/eiwit/
metaboliet
Cellen/ fenotype
Diagnose
gemuteerd gen
voor CF
Hielprik
Verdikte
hartspier bij
HCM
Microarray
tumor
Uitstrijkje
Forensisch DNA
onderzoek
Niet erfelijk, wel
verandering in
genoom
DNA test in
tumorweefsel
Karyotype bij
trisomie
Foetaal DNA in
bloed moeder
Echografie
nekplooi
De term ‘genetisch testen’ is lastig
te definiëren
 Niet alle genetische testen betreffen DNA
 Niet alle genetische testen betreffen erfelijke

eigenschappen
Niet alle genetische testen betreffen ziekten
Alle testen die een genetisch kenmerk
aantonen, ongeacht of de test genotypen,
eiwitten, metabolieten of andere kenmerken
bepaalt.
Verbonden met veel maatschappelijke
en persoonlijke vragen
 Persoonlijk
• Wel of niet testen
• Wel of geen kinderen
• Wel of niet verwanten informeren
• Wel of geen preventieve amputatie
 Maatschappelijk
• Test wel of niet opnemen in hielprik?
• Embryo’s wel of niet selecteren op BRCA-mutaties?
• Genetische test in sollicitatieprocedures toestaan?
• Aanbod reguleren van personal genome test?
Diagnostische test
Screenende test
Bijv. borstkanker in de familie
Bijv. hielprik
Gericht op individu
Doorgaans gericht op grote
groepen
Uitslag meestal definitief
Uitslag vaak nog voorlopig
Test op verzoek
Doorgaans ongevraagd aanbod
Aangedane of bezorgde personen
(bijv. door familieleden met ziekte)
Personen zonder klachten of
symptomen
Vaak gericht onderzoek in DNA
naar specifieke mutatie (bijv.
bekend uit familie)
Vaak onderzoek naar metabolieten
of naar meerdere mutaties in het
DNA met vergelijkbaar effect.
Vaak kostbaar en langere tijd nodig
Vaak goedkoop en snel
Diagnostisch of screening?
Weet je welke mutatie je zoekt?
 Preconceptuele test op cystic fibrosis in het
VUMC www.vumc.nl/CFtest
 PGD test op cystic fibrosis
 Personal genome test op cystic fibrosis
https://www.23andme.com/you/journal/cf_panel/overview/
Stadia in de levenscyclus





Preconceptioneel
Pre-implantatie
Prenataal
Perinataal
Volwassen
Wanneer
Screening
Diagnostiek
Preconceptie
Niet in Nederland
Dragerschap voor de mutatie
die bij de verwanten is
gevonden voor BRCA
Pre-implantatie
De mutatie die bij de ouders
voorkomt voor BRCA
Prenataal
Neonataal
(hielprik)
Dit was de vraag!
Volwassen
(erfelijk)
Markers voor monogene
ziekten, o.a. BRCA 1 en 2
(personal genome test)
Diagnose of BRCA betrokken
is in borstkankerpatient
Controleren bij verwanten of
de specifieke BRCA mutatie
voorkomt(cascadescreening)
Volwassen
(niet erfelijk)
[Bevolkingsonderzoek op
borstkanker en
baarmoederhalskanker]
Expressieprofiel (RNA)
Chromosoom-mutaties zoals
Philadelphia
Wanneer
Screening
Diagnostiek
Preconceptie
In Nederland sinds 2011 voor
Cystic Fibrose screening op
meest voorkomende mutaties
Dragerschap voor de mutatie
die bij de verwanten is
gevonden voor CF
Pre-implantatie
De mutatie die bij de ouders
voorkomt voor CF
Prenataal
Neonataal
(hielprik)
Volwassen
Volwassen
Sinds 2011 CF in hielprik
Samenvattend:
 Niet alles wat genetisch is, is ook erfelijk
 Een genetische test kan ook andere zaken




onderzoeken dan DNA
Monogenetisch betekent niet dat er maar een
allel is dat tot ziekte kan leiden (bijv.BRCA-1)
Diagnostiek en screening zijn praktijken met
verschillende doelgroepen, doelen en uitslagen.
Keuzevraagstukken zijn verbonden met het
tijdstip in de levensloop waarop wordt getest.
Personal genome tests lijken diagnostisch maar
zijn vaak screeningen voor een beperkt aantal
mutaties.
Terug naar de beginvraag!
 BRCA-1 test opnemen in de hielprik?
Programma 9 maart
 Wat is eigenlijk een genetische test?
• Genetisch/erfelijk, DNA/andere producten
• Diagnostische test versus genetische screening
• Tijdstip in de levensloop
 Hoe beoordeel je een genetische test?
• Sensitiviteit en specificiteit
• Criteria van Wilson en Jungner