Geheugen & geheugentechnieken Er is niks mis met je GEHEUGEN maar misschien wel met de manier waarop je het gebruikt Alphonse Degryse, ADC commv 1508 2 Er is niks mis met je GEHEUGEN ADC commv © VEWA 2015 Het copyright van deze publicatie is geregistreerd bij VEWA, Vereniging voor Wetenschappelijke en Educatieve Auteurs. Gebruik van de inhoud door derden is vrij mits volledige bronvermelding. 1508 2 Train je geheugen ADC commvv (c) VEWA 2015 3 Geheugen & geheugentechnieken Iedereen, ook jij hebt ongetwijfeld al wel 's het gevoel dat je geheugen je in de steek laat. Of beter...: je geheugens. We beschikken namelijk over meer dan één geheugensysteem, met elk een andere rol en specialiteit. Meer inzicht in deze geheugens en hoe ze werken kan je ongetwijfeld helpen om er ook beter gebruik van te maken. We geven je daarom een overzicht van de verschillende geheugens, hun werking en hun onderlinge invloed. En neen, er is zeer waarschijnlijk niks mis met je geheugen. De meeste mensen hebben helemaal geen geheugenprobleem in de zin dat het zich herinneren van informatie er op zou achteruit gaan, maar hebben misschien wel last van een zeer slordige en inadequate manier van gegevensopname en -opslag. We zijn met zo veel tegelijk bezig dat de informatie ons geheugen gewoon nooit fatsoenlijk bereikt. Geen wonder dat we achteraf dan ook moeite hebben ons dingen helder te herinneren. Daarom is dit programma vooral een doéprogramma in geheugenopslag. We maken kennis met geheugentechnieken die concreet en in het dagelijks leven kunnen helpen om informatie op een goede manier naar het geheugen te sturen: getallen, lijstjes, namen of gezichten... Aan jou om zelf uit te maken welke technieken je liggen, en wat je dus in de toekomst verder wil gebruiken en oefenen. Wees niet te snel ontgoocheld: wat je 1508 2 Train je geheugen ADC commvv (c) VEWA 2015 (nog) niet zo goed kent voelt lastig, inefficiënt, frustrerend en tenslotte waardeloos aan. De geheugentechnieken die we uit proberen zijn specifiek gericht op opslag, onthouden, en zich herinneren. Er bestaan ook eindeloos veel andere oefeningen om de verschillende geheugens te trainen. Zo zijn Sudoku's, hersenspinsels, kruiswoordraadsels enz. uitstekende trainingsoefeningen, maar niet als dus bedoeld om de Sudoku ook helemaal uit het geheugen te onthouden. Ze vallen dus buiten dit programma. Je vindt deze hersenoefeningen overal: op internet, in de krant en het TV boekje, op je smart-phone... Eigenlijk is het eenvoudig: alles waarbij je (letterlijk) je hersenen gebruikt is training. Hoe meer verschillende soorten oefeningen je afwisselt, des te meer spreek je jouw volle hersen/geheugencapaciteit aan. En wat je meer gebruikt blijft ook langer soepel werken. Een laatste opmerking nog voor we aan de slag gaan: vermoeidheid, stress, slecht eten, evenals sommige aandoeningen, en ook sommige medicaties (naast drugs of alcohol) verstoren de werking van de hersenen. Dit kan het geheugen aantasten. We komen hiermee op het therapeutisch terrein, wat helemaal geen ambitie is van dit programma. We kunnen overigens niet garanderen dat sommige technieken nog werken in deze omstandigheden. 4 Geheugen & geheugentechnieken INHOUD Deze monografie werd opgemaakt in MindManager 2015 1508 2 Train je geheugen ADC commvv (c) VEWA 2015 5 Geheugen & geheugentechnieken 1 WERKBOEK .................................................................................................................... 7 1.1 TEST JE GEHEUGEN ........................................................................................................................ 7 1.2 OPDRACHTEN GEHEUGENTECHNIEKEN ........................................................................................ 9 2 EEN MENS HEEFT VEEL GEHEUGENS ............................................................................. 13 2.1 SENSORISCH GEHEUGEN ............................................................................................................. 14 2.2 ZINTUIGLIJK of INTUÏTIEF ingesteld? ........................................................................................... 15 2.3 KORTETERMIJNGEHEUGEN ......................................................................................................... 18 2.4 PROCEDUREEL GEHEUGEN .......................................................................................................... 20 2.5 LANGETERMIJNGEHEUGEN ......................................................................................................... 21 2.6 HET GEHEUGEN IN CIJFERS.......................................................................................................... 26 3 GAAT ONS GEHEUGEN EROP ACHTERUIT? .................................................................... 27 3.1 Zeigarnik-effect............................................................................................................................ 28 3.2 Supergeheugens .......................................................................................................................... 28 4 TECHNIEKEN OM JE GEHEUGEN TE ONDERSTEUNEN ..................................................... 29 4.1 Loci. Verbinden aan een plaats ................................................................................................... 31 4.2 Routes en rituelen ....................................................................................................................... 31 4.3 Ezelsbruggetje ............................................................................................................................. 32 4.4 Memorabel maken ...................................................................................................................... 33 4.5 Ver-beelden, verhalen, beeldtaal ................................................................................................ 34 4.6 Letterwoord................................................................................................................................. 35 4.7 Blokrijden .................................................................................................................................... 36 4.8 Ritme en klank ............................................................................................................................. 36 4.9 Structureren ................................................................................................................................ 36 4.10 Uitvergroten .............................................................................................................................. 37 4.11 Vereenvoudigen ........................................................................................................................ 37 4.12 Nota's en spiekbriefjes .............................................................................................................. 38 4.13 Herhalen .................................................................................................................................... 38 5 STUDIEMETHODEN....................................................................................................... 39 6 BRONVERMELDING ...................................................................................................... 41 1508 2 Train je geheugen ADC commvv (c) VEWA 2015 6 Geheugen & geheugentechnieken 2 EEN MENS HEEFT VEEL GEHEUGENS Lees ook: TECHNIEKEN OM JE GEHEUGEN TE ONDERSTEUNEN reageren op een manier die het best is voor ons: wanneer je vorige keer een nare ervaring hebt opgedaan met iets zou het onverstandig zijn er volgende keer weer enthousiast op af te stormen. Dat we hierbij van tijd tijd tijd wel 's een interpretatiefoutje maken is de prijs die we betalen voor die enorme verwerkingscapaciteit. Hoe komt ons geheugen aan informatie? De mnemoniek bestudeert deze en andere aspecten van het geheugen in de brede zin van het woord. Ons geheugen wordt gevoed via 2 informatiekanalen: de sensorische baan en de motorische baan. Sensorische baan We sturen de opgepikte informatie binnen een fractie van een seconde door naar het kortetermijngeheugen zodat onze zintuigen meteen opnieuw beschikbaar zijn voor een volgende prikkel. En zo komen er dagelijks 1000en bekende en onbekende prikkels op ons af. Het kortetermijngeheugen doet er iets langer over om de informatie te verwerken. Het lijkt er ook op dat dit geheugen maar een zevental signalen tegelijk kan behandelen (zie elders ook de getalspannetest). Er ontstaat dus soms een onbewuste filtering en competitie tussen signalen. Aan ons om ervoor te zorgen dat duidelijk zou zijn welke signalen we belangrijker vinden. We doen dit bewust/onbewust door er bv. meer op te focussen, er meer emoties aan te verbinden, meer linken te leggen met oudere informatie. Daarop is de toepassing van veel geheugentechnieken gebaseerd. Er is ook een vermoeden dat informatie overdag in de koelkast wordt gezet, en 's nachts tijdens onze slaap wordt verwerkt en overgedragen aan het langetermijngeheugen. Of liever, geheugens, want een mens beschikt in het langetermijn over verschillende gespecialiseerde geheugens. Omdat er dagelijks zoveel duizenden zintuiglijke signalen via onze 5 zintuigen op ons afkomen, en het niet meteen mogelijk is hun belang te beoordelen, zijn wij door de natuur uitgerust met een sterke automatische piloot, het zogenaamd sensorisch geheugen: wanneer we een bepaald signaal waarnemen (een geur, een tastbaar gevoel, een beeld…) pikken we dit automatisch op en geven er een onbewuste waardering aan mee: bv veilig, prettig, prikkelend of net niet. Dit helpt om bij een nieuwe confrontatie met dezelfde signalen reflexmatig te 1508 2 Train je geheugen ADC commvv (c) VEWA 2015 Mensen hebben niet allen eenzelfde sterk sensorisch geheugen. Hoewel echt wetenschappelijk bewijs ontbreekt wordt algemeen aangenomen dat de meeste mensen vooral een visueel (= iconisch) sensorisch geheugen hebben, en een kleinere maar nog zeer belangrijke groep een echoïsch (klank) geheugen. Dit zou beeld en klank tot de twee belangrijkste signaalgroepen maken voor het sensorisch geheugen. 13 Geheugen & geheugentechnieken 3 GAAT ONS GEHEUGEN EROP ACHTERUIT? van een liedje, of zelfs een telefoonnummer, bieden het internet en gsm’s ons deze informatie op commando aan. De onderzoekers spreken in dat verband van het Google effect. Hoe Google een gat in ons geheugen maakt Een beetje hulp kan nooit kwaad Bron: express.be, 15 juli 2011 Google en het internet veranderen de manier waarop we zaken onthouden. Dat is de conclusie van een rapport dat in Science magazine werd gepubliceerd en dat gebaseerd is op twee studies waarin werd onderzocht hoe mensen zaken onthouden. In een eerste studie werd aan studenten gevraagd om aantekeningen bij een reeks faits divers te maken -bijvoorbeeld, het ei van een struisvogel is groter dan zijn brein , waarna aan een eerste groep deelnemers werd meegedeeld dat die aantekeningen ergens zouden worden bewaard; de tweede groep kreeg te horen dat hun aantekeningen zouden worden gewist. Wat bleek? De studenten die te horen hadden gekregen dat hun informatie zou worden bewaard bleken beter in het onthouden waar die gegevens waren gestockeerd, dan in het zich herinneren van de feiten. De groep die te horen had gekregen dat hun aantekeningen gewist zouden worden daarentegen, bleken beter in het onthouden van de feiten zelf. Onze geheugenprocessen worden zeer zwaar op de proef gesteld. Ze zouden een beetje hulp dus best wel kunnen gebruiken. Factoren die niet beïnvloedbaar zijn, zijn bv. leeftijd of geassocieerde toevalfactoren zoals flitslichtherinneringen* (flash-bulb memories). Maar zelf kan je natuurlijk ook weinig veranderen aan de presentatiestijl of -structuur van informatie: slechts sprekers en schrijvers worden niet zo goed onthouden. In de rechter kolom zie je een aantal geheugenvriendelijke voorwaarden. Het is duidelijk: enkel met een handvol geheugentruukjes zullen we er niet geraken. * <citaat> Flitsherinneringen zijn zeer levendige herinneringen aan de omstandigheden waaronder iemand voor het eerst kennisneemt van een schokkende publieke gebeurtenis. Het zijn de herinneringen die opgeroepen worden met vragen als waar was jij toen je hoorde dat Pim Fortuyn vermoord was, ... je vernam dat de Tweede Wereldoorlog uitgebroken was of ... hoorde dat De onderzoekers concluderen dat het internet de manier waarop we informatie verwerken fundamenteel heeft veranderd, omdat we meer belang hechten aan de manier waarop we toegang tot informatie kunnen krijgen dan aan die informatie zelf. Eerder dan zaken te onthouden als de naam van een oude klasgenoot, de titel 1508 2 Train je geheugen ADC commvv (c) VEWA 2015 27 Geheugen & geheugentechnieken een vliegtuig het World Trade Center binnen was gevlogen. Dit soort herinneringen zijn bovengemiddeld gedetailleerd, helder, levendig en bestendig. <einde citaat> (Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Flitsherinnering) Toepassingen in het onderwijs, in de populaire literatuur en dramaturgie 3.1 Zeigarnik-effect Bij het schrijven van feuilletons en reeksen afleveringen van televisiedrama’s wordt aan de zogenaamde cliffhanger de werking toegeschreven dat een aflevering die eindigt met een onvoltooide en spannende situatie beter onthouden wordt dan die met een voltooide situatie of handeling. Daarom staat in de Engelstalige Wikipedia het Zeigarnik-effekt genoemd in het artikel Suspense. <einde citaat> Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Zeigarnik-effect <citaat> Het Zeigarnik-effect stelt dat onafgemaakte (onderbroken) taken beter onthouden worden dan voltooide taken. Het werd genoemd naar de Russische psychologe Bluma Zeigarnik (1900-1988), die de eerste geheugenexperimenten deed om deze veronderstelling te toetsen. Haar promotor, de bekende Gestaltpsycholoog Kurt Lewin, was op dit idee gekomen toen hij op een terras zittend in Berlijn constateerde dat de obers goed onthielden wat er geconsumeerd was aan tafeltjes die nog niet hadden afgerekend, en vrijwel niets meer wisten van wat er gebruikt was aan tafeltjes waarmee zij al wel hadden afgerekend. Blume Zeigarnik deed in een Russisch laboratorium een groot aantal geheugenexperimenten, onder verschillende condities. Over het algemeen kon zij Lewins veronderstelling bevestigen. Later ging dit de geschiedenis in als het Zeigarnik-effect. Het fenomeen raakte bekend in de populairwetenschappelijke literatuur. Toch hielden volgende geheugenonderzoekers twijfel aan de algemene werking van dit geheugenverschil tussen afgemaakte en onafgemaakte taken. Zij voerden vele replicatie-experimenten uit en behalve in de Sovjet-Unie en de toenmalige DDR kon het genoemde effect niet gerepliceerd worden. Een van hen was de Nederlandse psychologe Annie van Bergen (1924-2003) (Later Annie Huisman-van Bergen). Zij promoveerde in 1968 aan de Universiteit van Amsterdam op een proefschrift waarin zij met een groot aantal laboratoriumexperimenten aantoonde dat het onthouden van onafgemaakte taken even vaak tot betere resultaten leidde als het onthouden van afgemaakte taken. 1508 2 Train je geheugen ADC commvv (c) VEWA 2015 Sommige onderwijskundigen hebben op basis van dit vermeend effect studenten aangeraden leerstof die zij moeten zien te onthouden niet af te ronden met de overtuiging dat zij er mee klaar zijn. 3.2 Supergeheugens The Knowledge Om je een idee te geven van de uitdagingen waarbij geheugentechnieken misschien behulpzaam en zelfs aangewezen zijn: om een taxilicentie All London te halen moet een kandidaat-taxichauffeur The Knowledge instuderen. Dit is een bundel met ongeveer 25000 namen van straten, restaurants, openbare gebouwen enz. binnen een cirkel van 10 km rond Charing Cross, centrum London en de routes die erheen leiden. Dit vergt ongeveer 2 jaar voorbereiding. Na de schriftelijke proef mag je een mondeling eindexamen afleggen. Kandidaten doen hierover gemiddeld nog 's 10 zittijden. Heb je zin gekregen, lees dan zeker http://www.taxitradepromotions.co.uk/greenbadge-knowledge-question-and-answers.html 28 Geheugen & geheugentechnieken (Nvdr we vermelden de korte toelichting bij deze 5 tips in de overeenstemmende hoofdstukken) zaten. Op basis van hun plaats (locus = plaats in het Latijn) kon hij allen identificeren. De Ronald Reagan-methode Sindsdien wordt de loci methode vaak gebruikt voor eenvoudige geheugenopdrachten: denk aan een goed bekende ruimte, bv je living. Associeer wat je moet onthouden aan de voorwerpen of meubelen die er staan. Met elk voorwerp verbindt je in gedachten één nieuwe informatie die je moet onthouden. Wil je die informatie later terug roepen, dan loop je even door de bekende ruimte. Wanneer uw geheugen u volledig in de steek laat, kunt u altijd nog de methode Ronald Reagan toepassen. In zijn biografie 'An American Life' legt Reagan uit hoe hij tijdens zijn presidentschap vaak 1.000 mensen per dag de hand moest schudden en de meesten erop rekenden dat hij hun naam nog zou weten. Reagan paste telkens de volgende truc toe. Hij zei gewoon: Het spijt me maar ik ben even uw naam kwijt. Waarop de gast zou antwoorden: "Ik ben Bob Jacobson, mijnheer de president". Waarop Reagan dan telkens antwoordde: Uiteraard, dat je voornaam Bob is wist ik maar al te goed, maar je achternaam kwam even niet in me op. <einde citaat> 4.1 Loci. Verbinden aan een plaats Dit is een methode die je net als Simonides kan gebruiken om je mensen te herinneren na een vergadering. Ik gebruik ze vaak wanneer ik een groep trainees verschillende weken na elkaar terug zie: aan de hand van de plaats waar ze de eerste keer zaten ken ik vaak nog hun naam. Een ervaring die iedereen al wel 's heeft meegemaakt: je denkt aan..., verlaat de ruimte en weet 20 stappen verder niet meer waaraan je hebt gedacht. Wat doe je? Juist, terugkeren naar de ruimte waar de gedachte in je op kwam. Een typisch voorbeeld van loci-methode. 4.2 Routes en rituelen Associëren met plaatsen wordt vaak beschreven als een van de alleroudste bekende geheugentechnieken. Het verhaal gaat dat Simonides van Keos omstreeks 500 v.C. uitgenodigd werd op een banket om er met een gedicht de lof te zingen van de gastheer. Een aantal verzen handelen over de mythologische broers Castor en Pollux. Dat vond de gastheer niet prettig, en hij weigerde Simonides te betalen. Toen werd de boodschap gebracht dat iemand buiten op Simonides stond te wachten. Terwijl deze naar buiten ging stortte het dak in en alle gasten werden gedood. Simonides was naar buiten geroepen door Castor en Pollux die hem zo redden en wraak namen op de gastheer. Probleem was dat de slachtoffers zo verminkt waren dat ze onherkenbaar bleken. Maar Simonides had goed opgelet waar ze aan tafel 1508 2 Train je geheugen ADC commvv (c) VEWA 2015 Ken je de afritten op de E40 van Brugge tot Brussel op je duimpje? Oostkamp, Beernem, Aalter, Nevele, Drongen, St Denijs, Zwijnaarde, Merelbeke... Of de woonhuizen van je buren in de straat? Chris, Georges, Jacques,... 31 Geheugen & geheugentechnieken sages... afdreunen. Tel de letters in elk woord en je hebt een ezelsbruggetje voor pi. Je vindt nog meer pi-zinnetjes op http://nl.wikipedia.org/wiki/Pi_(wiskunde) Dressuurpiste Tips om namen te onthouden Bron: http://www.briskmagazine.nl/nieuws/484/vijf-tipsom-namen-te-onthouden.html <citaat> Link de naam van de persoon aan een specifiek aspect van hoe hij eruit ziet of wat hij doet. Iemand die fors gebouwd is en Ben heet, wordt zo 'Big Ben'. Iemand in de ICT met de voornaam Chris, wordt 'Computer-Chris'. Gebruik die bijnaam uiteraard nooit in hun aanwezigheid. <einde citaat> In een manège worden de plaatsen in de piste aangeduid met letters, die internationaal gestandaardiseerd zijn. Aan de hand van de letters kunnen instructies worden duidelijk gemaakt over figuren die moeten worden uitgevoerd, zoals grote cirkel aan de letter B, of diagonaal over F/H rijden... Ruiters moeten deze letters dus goed uit het hoofd kennen. Ze behelpen zich dan wel 's met het volgende Alle Franse Boeren Met Centen Hebben Een Koe Door X Gemolken. Toegegeven, ezelsbruggetjes slaan vaak inhoudelijk nergens op, maar ze helpen wel. 1508 2 Train je geheugen ADC commvv (c) VEWA 2015 4.4 Memorabel maken De term zegt genoeg: wanneer je iets memorabel maakt, maak je het waardevol genoeg om te onthouden, waardoor je het later ook beter kan reproduceren. Waarschijnlijk hebben onze geheugens een eigen mechanisme van prioriteiten ontwikkeld, waarmee ze voorrang geven aan informatie die meer gewicht heeft. Wanneer je dus even stil staat bij waarom iets belangrijk voor je is, wat het betekent, wat zijn plaats zal zijn in de geschiedenis (die van jou, je familie, je straat, je gemeente, je bedrijf...), zal je de informatie, en dikwijls ook randinformatie zoals de datum van een gebeurtenis, welk weer het toen was en wat je gegeten hebt, gemakkelijker onthouden. Waarom onthouden sommige mensen verjaardagen en trouwdata, en anderen niet? nine- 33 Geheugen & geheugentechnieken op de gang kwam in het ziekenhuis en ik zag een witte stofjas met een Elviskuif wist ik meteen dat dit Dr. G. was die ik sinds 14 maand niet had ontmoet. Dag Dr G., hoe maakt u het? Wat een geheugen moet hij op zijn beurt gedacht hebben! Wat dacht je van deze. Wanneer voorbeelden worden gegeven van geheugenopdrachten zit daar vaak de vraag tussen om de planeten in de juiste volgorde op te sommen vanaf bv. de zon. We doen beroep op al je fantasie met het volgende verhaal: Mercurius (= de boodschapper) bracht de boodschap naar Venus, de boeredochter die woonde langs de aardeweg. Hij stapte door het slechte weer van de Marse buien. Daarom kreeg hij van haar een Jupiter te drinken, ook al omdat op zaterdag, Saturnusdag normaal geen post werd bedeeld. Uranus met zijn dik achterste en Neptunus met zijn drietand stonden aan het hek, en Pluto, de hond blafte hem na. Ver-beelden Ver-beelden betekent een beeld zoeken bij iets. Dat deden we daarnet al met de planeten. We maakten een beeldverhaal, dat blijkbaar gemakkelijker te onthouden is dan de originele opdracht. 4.6 Letterwoord Een letterwoord, acroniem of initiaalwoord leunt dicht aan bij ezelsbruggetjes. Het gaat om een opeenvolging van letters, dat niet per se een betekenis heeft, maar toch als een woord wordt herkend. Elke letter is echter de eerste letter van een achterliggende betekenis die je wil onthouden. Met een letterwoord maak je het onthouden niet alleen gemakkelijker, vaak zijn de achterliggende woorden gewoon te lastig om te onthouden. Op de duur gaan de letterwoorden een eigen zelfstandig leven leiden, en weten mensen niet meer dat er een betekenis achter schuilt. Voorbeelden zijn UNO, UNESCO, USSR, BTW, BECEL, ALARA, AHARP, HACCP, PIN-code, RAMgeheugen, BSE-ziekte enz. Weet je waarvoor ze staan? BECEL staat voor Bêta Cholestrol Lowering ERASMUS European Community Action Scheme for the Mobility of University Students Zo zou bv. ook OK ontstaan zijn, uit o.k., wat in de jaren 1600 door Nederlandse kolonisten werd gebruikt voor oll korrekt. Het ons bekende o.k. verscheen voor het eerst op 23 maart 1839 in The Boston Morning Post. Een frequente toepassing is ook het onthouden van gezichten: ken je een look-alike van de persoon die je ontmoet of wiens naam en gezicht je wil onthouden, dan helpt dit ongetwijfeld. In mijn eerste job was ik Medisch Public Relations. Ik bezocht artsen en diëtisten, sommigen slechts één keer per jaar. Hoe moest ik dan al die gezichten onthouden? Op het kaartje waarop ik informatie over het gesprek bij hield noteerde ik vaak op wie ze leken: nonkel Georges, of Elvis. Wanneer ik dan 1508 2 Train je geheugen ADC commvv (c) VEWA 2015 Soms ook krijgen letterwoorden contextueel een andere betekenis. Zo kan BTW betekenen Belasting Toegevoegde Waarde, maar in SMS-taal ook By the Way. Bijzondere letterwoorden zijn woorden die kunstmatig gevormd zijn om getallen te onthouden. De cijfers worden dan gebruikt in associatie met de plaats van de letters in het alfabet. Er blijft dan wel een probleempje met de 35 Geheugen & geheugentechnieken resultaten leveren voor het verankeren van informatie in het langetermijngeheugen. Tips om namen te onthouden Bron: http://www.briskmagazine.nl/nieuws/484/vijf-tipsom-namen-te-onthouden.html <citaat> Wanneer u voor het eerst iemand ontmoet en die persoon zich aan u voorstelt, herhaal dan zijn naam. 'Aangenaam je te ontmoeten, Patrick'. Wanneer je een praatje maakt met die persoon doet u dat opnieuw: 'Werk je al lang in de financiële wereld, Patrick?'. Overdrijf niet. Niets is storender dan iemand die in zowat elke zin uw naam herhaalt. 5 STUDIEMETHODEN Lees ook: Herhalen Beleefd nog een keer vragen Wanneer u met een bekende een gesprek start, wees er dan zeker van dat u zijn naam kent. Indien dat niet het geval is, is de kans klein dat die persoon zich nog eens aan u zal voorstellen. Als u zijn naam echt niet meer weet, vraag dan beleefd of hij zich nogmaals willen introduceren en luister deze keer goed. <einde citaat> De 3 technieken SQ3R, SQW3R en SQ4R zijn onderling verwant. Eigenlijk gaat het hier om samengestelde leertechnieken, die bv. ook genoemd worden in programma's 'snellezen'. Het spreekt dat 'studeren' ook aandacht besteedt aan 'geheugenvriendelijke technieken'. Daarom vonden we het gepast in het kader van deze monografie een korte toelichting te geven bij de genoemde studiemethoden. Survey staat voor verkennen, overzien, het gehele plaatje of tekst even bekijken alvorens naar details te gaan Question is zich vragen stellen. Vragen stellen betekent dat je je aandacht scherpt, gefocused bent. Misschien gaan er beelden ontstaan, of associaties met wat je al kent Read is evident, je leest de tekst 1508 2 Train je geheugen ADC commvv (c) VEWA 2015 39