`Zit `t nou in de familie of in de genen?
advertisement
BVN BVN april april 09 09 ‘Zit ’t nou in de familie of in de genen?’ klinisch genetische introductie 3ee congres werkgroep erfelijke borst- en eierstokkanker BVN Nieuwegein,18 april 2009 Dr. Jan C. Oosterwijk klinisch klinisch geneticus, geneticus, UMCGroningen UMCGroningen Klinische Genetica UMCG BVN BVN april april 09 09 Conclusie en samenvatting • Erfelijke aanleg is een oorzaak voor kanker (5-10%) • (familie)verhaal bepaalt de erfelijke inschatting • DNA onderzoek kan heel ingrijpend zijn voor de patiënt en de familie, het kan duidelijkheid (en soms uitsluitsel) geven • Erfelijkheidsonderzoek kan kanker en onnodige controles / ingrepen helpen voorkomen • De erfelijke aanleg van uzelf en van de tumor zal gaan meespelen bij de keuze van behandelmethoden • Onze kennis staat nog in de kinderschoenen Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 indeling 1. Introductie & erfelijkheid 2. Wat is erfelijke (borst - eierstok) kanker? 3. Hoe is het te onderzoeken, vast te stellen? 4. Waarom zou je het willen weten? 5. Welke toekomstige ontwikkelingen? 6. Conclusies & samenvatting Klinische Genetica UMCG BVN BVN april april 09 09 1. Erfelijkheid…. Gregor Mendel 1822-1884 Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 autosomaal dominante overerving: 50% kans • Zowel vrouwen als mannen kunnen de aanleg hebben • Opeenvolgende generaties • Bij elk kind 50% kans om het door te geven (zowel zonen als dochters) • ‘Overgeslagen generatie’ • Variatie in ernst en beginleeftijd Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 autosomaal dominante erfelijke kanker… Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 autosomaal dominante erfelijke kanker… Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 voortschrijdend inzicht Vroeger waren erfelijke aandoeningen zeldzaam en onbekend. nu geldt: elke aandoening heeft een erfelijke kant, groot of klein (alles samenspel van genen en omgevingsinvloeden) ook allerlei vormen van kanker maar soms is kanker ‘echt’ erfelijk, en dan meestal dominant Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG MPA MPA erfelijke erfelijke borstkanker borstkanker Enquetevragen Borstkanker is bijna altijd erfelijk • 37% klopt (vrouwen 42%, mannen 31%) • 45% klopt niet • 18% weet niet Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 2. Wat is erfelijke kanker… Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 kanker is altijd een ziekte van het DNA • de meeste DNA afwijkingen (mutaties) ontstaan door toeval (……………. veroudering) • talrijke omgevingsfactoren kunnen het toeval helpen: roken, asbest, UV-licht, radio-active straling, ……. • een ophoping van DNA mutaties kan leiden tot ontsporing van de cel • een ontspoorde cel kan leiden tot kanker • somatische mutaties (niet erfelijk) Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 .… en soms een erfelijke ziekte van het DNA •• de de meeste meeste DNA DNA mutaties mutaties ontstaan ontstaan door door toeval toeval ++ veroudering veroudering => => ophoping ophoping van van mutaties mutaties •• omgevingsfactoren omgevingsfactoren kunnen kunnen het het toeval toeval een een handje handje helpen helpen • een erfelijke aanleg waardoor – DNA gevoeliger is voor beschadiging – DNA minder goed gerepareerd wordt • men wordt geboren met een mutatie in een gen betrokken bij bescherming of reparatie • dit zijn kiemlijn mutaties (ook in zaad- en eicellen: wel erfelijk) Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 erfelijke aanleg voor kanker • een klein deel (5 à 10%) van de veel voorkomende vormen van kanker (borstkanker) is sterk genetisch bepaald: ‘kanker genen’ • Een groter deel van borstkanker is ‘familiair’ en er kan sprake zijn van een verhoogd risico • bij elke persoon met kanker spelen erfelijke factoren een rol bij het ontstaan van kanker, bij de reactie op therapie (en bij de prognose?) BVN BVN april april 09 09 3. Herkenning van erfelijke kanker…… Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 familie anamnese: gereedschap Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 algemene kenmerken • te jong • te vaak in één persoon – – op meerdere plekken / dubbelzijdig tegelijkertijd / met tijd ertussen • te vaak in de familie • ongebruikelijke plek of ongebruikelijk geslacht • bepaalde combinaties: borst - eierstok darm – baarmoeder borst - schildklier melanoom - alvleesklier Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 algemene kenmerken • te jong • te vaak in één persoon – op meerdere plekken / dubbelzijdig – tegelijkertijd / met tijd ertussen • te vaak in de familie • ongebruikelijke plek of ongebruikelijk geslacht • bepaalde combinaties: borst - eierstok darm – baarmoeder borst - schildklier melanoom - alvleesklier Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 familie anamnese: patroonherkenning BVN BVN april april 09 09 familie anamnese: patroonherkenning Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 familie anamnese • Bepalend voor – verwijzing naar klinische genetica / controles – wel of niet DNA-onderzoek – (met de DNA uitslag) voor adviezen en controles – controle adviezen voor familieleden :dochters, zussen, moeder, tantes, kleindochters, nichten (zoons, broers, vaders, ooms, neven, kleinzoons) Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 familie anamnese Pas op !! Het voorkomen in de familie kan ook toeval zijn kanker komt heel veel voor, dus als de familie maar groot genoeg is ….. Als het niet in de familie voorkomt kan het toch erfelijk zijn kleine familie, jong overleden familieleden, veel mannen en weinig vrouwen in de familie, ‘overgeslagen personen’ Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 Een gen is een recept •Voor een eiwit dat een eigenschap bepaalt zoals bloedgroep, haarkleur, wiskundeknobbel, flaporen, oogkleur, etc •Voor een eiwit dat beschermt tegen ziekte zoals spierdystrofie, cystenieren, bloederziekte, erfelijke kanker, etc Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 welke genen bij erfelijke borstkanker? • tumor suppressor genen: BRCA1, BRCA2, – ook: P53, PTEN, AR, CHEK2,…… – ook: tientallen laag risico genen….. Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 Speld in een hooiberg Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 DNA onderzoek bij mogelijk erfelijke kanker • Hoe belaster de familie geschiedenis, hoe groter de kans dat er iets gevonden wordt • Kans mutatie te vinden 5 - 60% afh. van het (familie) verhaal • In veel families (85%) is de mutatie dus nog niet aantoonbaar • Er worden ook onduidelijke afwijkingen gevonden in het DNA • Wat nu gemist wordt, is volgende maand misschien wel te vinden …. Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 Verband tussen mutatie en ernst van de kanker? BVN BVN april april 09 09 DNA onderzoek: onduidelijke uitslagen • Deze zin klopt als een bus • Deze zin klopt als een bus • Dezz ink lopta lse enb us • Deza zin klopt als een bus • Deze zin klopt als eek bus Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 5. Waarom dit weten…..? Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG MPA MPA erfelijke erfelijke borstkanker borstkanker Enquetevragen Borstkanker is bijna altijd erfelijk • 37% klopt (vrouwen 42%, mannen 31%) • 45% klopt niet • 18% weet niet Je kunt maar beter niet weten of je een erfelijk verhoogd risico op kanker hebt Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG MPA MPA erfelijke erfelijke borstkanker borstkanker Enquetevragen Borstkanker is bijna altijd erfelijk • 37% klopt (vrouwen 42%, mannen 31%) • 45% klopt niet • 18% weet niet Je kunt maar beter niet weten of je een erfelijk verhoogd risico op kanker hebt • 29% eens • 66% oneens (vrouwen en mannen 66%) • 4% weet niet Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG MPA MPA erfelijke erfelijke borstkanker borstkanker Enquetevragen Borstkanker is bijna altijd erfelijk • 37% klopt (vrouwen 42%, mannen 31%) • 45% klopt niet • 18% weet niet Je kunt maar beter niet weten of je een erfelijk verhoogd risico op kanker hebt • 29% eens • 66% oneens (vrouwen en mannen 66%) • 4% weet niet Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 Wat is het risico op kanker? • aantal aangedane familieleden (teller/noemer) • leeftijd ten tijde van de diagnose • dubbelzijdige borstkanker / meerdere tumoren in één borst • combinatie borst/eierstokkanker in één persoon of familie • mate van verwantschap • uitslag DNA diagnostiek ! Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 welk, wiens risico? Voor uzelf als adviesvrager, als patiënt: • kans op borstkanker, op eierstokkanker • kans op nogmaals kanker • kans op dragerschap van een mutatie Voor uw familie: • kans voor de kinderen • Kans voor broers / zusters / ouders / etc (drie) dubbele agenda Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 ‘borst- en eierstokkanker genen’: BRCA1 en BRCA2 • BRCA1 gen mutaties – – – – borstkanker 60-80% (itt ca 11%) tweede borstkanker ca 60% (itt ca 15%) eierstokkanker 25-60% (itt ca 1-2%) borstkanker bij man ca 1%, prostaatkanker licht verhoogd? • BRCA2 gen mutaties – borstkanker 60-80% (itt ca 11%) – tweede borstkanker ca 60% (itt ca 15%) – eierstokkanker 5-25% (itt ca 1-2%) – borstkanker bij man ca 6-8%, prostaatkanker ook verhoogd Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 verhoogd risico borstkanker? • CLTR < 20% • geruststellen, geen reden voor periodiek controles • CLTR 20-30% • Mammografie jaarlijks van 40 tot 50 jaar • CLTR 30-50% • • Jaarlijks borstonderzoek Mammografie jaarlijks vanaf 35 tot 60 jaar • CLTR > 50% (mutatiedraagsters of hun dochters / zussen) • • Jaarlijks borstonderzoek, mammografie en MRI van 25 – 30 jaar tot 60 jaar keuzemogelijkheid: preventieve borstamputatie Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 verhoogd risico borst- en eierstokkanker • (half-)jaarlijks (vanaf 35 of -5 jr) – gynaecologisch onderzoek – bloedonderzoek – echoscopie – preventieve eierstok verwijdering (vanaf ca. 40 of -5jr) Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 belang van een sleutelpersoon Als bij een persoon die de borstkanker (of eierstok-, darm-, baarmoeder-, huid-, schildklierkanker) heeft of heeft gehad wel een mutatie aantoonbaar is: grote familiaire consequenties: familieleden hadden al een verhoogd risico kunnen zich nu laten onderzoeken op dragerschap: • als iemand géén drager is: geen controles, geen operaties, geen consequenties voor kinderen • als iemand wèl drager is: wel controles, evt operaties en 50% kans voor elk kind Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 belang van een sleutelpersoon Als bij een persoon die de borstkanker (of eierstok-, darm-, baarmoeder-, huid-, schildklierkanker) heeft of heeft gehad geen mutatie aantoonbaar is: – geen duidelijkheid over erfelijkheid – geen duidelijkheid t.a.v. therapie, controles en preventie – geen DNA dragerschap uitsluitsel voor familieleden Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 presymptomatisch DNA-diagnostiek ‘Je ken het pas aantonen als je het gevonden heb’ (vrij (vrij naar naar Cruyff) Cruyff) Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 consequenties presymptomatische diagnostiek • medisch technisch – controles? – voorzorg operaties? • psychologisch – schuldgevoel naar kinderen – survivor guilt (ik niet, mijn zus wel) • sociaal-maatschappelijk – levensverzekeringen, aanstellingskeuringen, etc. • medisch-ethisch – recht op niet weten, ‘plicht’ tot informeren familieleden Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 6. Te verwachten ontwikkelingen Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 Te verwachten ontwikkelingen Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 Te verwachten ontwikkelingen Veel nieuwe informatie om met uw dokter(s) af te wegen: risico, kansen, eigen gezondheid, kinderen, zussen, behandeling, preventie, DNA-bloedonderzoek, tumorweefsel onderzoek, …. Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 klinische genetica UMCG BVN BVN april april 09 09 MPA MPA erfelijke erfelijke borstkanker borstkanker Enquetevragen Borstkanker is bijna altijd erfelijk • 37% klopt (vrouwen 42%, mannen 31%) • 45% klopt niet • 18% weet niet Je kunt maar beter niet weten of je een erfelijk verhoogd risico op kanker hebt • 29% eens • 66% oneens (vrouwen en mannen 66%) • 4% weet niet Er moet meer geld in kankeronderzoek gestoken worden • 88% eens (Groningen 85%, Drenthe 92%) • 9% oneens • 2% weet niet Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 7. Conclusie en samenvatting • Erfelijke aanleg is een oorzaak voor kanker (5-10%) • Het (familie)verhaal bepaalt de erfelijke inschatting • DNA onderzoek kan heel ingrijpend zijn voor de patiënt en de familie, het kan duidelijkheid (en soms uitsluitsel) geven • Erfelijkheidsonderzoek kan kanker en onnodige controles helpen voorkomen • Erfelijke aanleg zal ook gaan meespelen bij de keuze van behandelmethoden • Onze kennis staat nog in de kinderschoenen Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG BVN BVN april april 09 09 Nog vragen? Klinische Klinische Genetica Genetica UMCG UMCG
