Sul en Kwikske Kloortje Nikko
advertisement
chemische woordenlijst Leerkrachtenbundel bij Mooi en Cool met Chemie Sulfien Nikko Kloortje Kwikske 1 Inhoudstafel Inhoudstafel I. Chemie?? Chemie!! Informatie voor het uitvoeren van de lesactiviteit ............................................4 CHEMIE IN HET LEVEN VAN ALLEDAG ............................................................................ 7 CHEMIE ALS WETENSCHAP ........................................................................................... 7 HET BEGRIP MATERIE ................................................................................................... 9 GESCHIEDENIS VAN DE CHEMIE .................................................................................. 10 PERIODIEK SYSTEEM VAN DE ELEMENTEN ...................................................................... 11 OPLOSSING VAN ‘EEN CHEMISCH KRUISWOORDENRAADSEL’ ......................................... 12 Aanvullende activiteiten ............................................................................................ 13 KEUKENCHEMIE ........................................................................................................14 SCRABBLE MET CHEMIE .............................................................................................. 21 BIJLAGE BIJ ‘SCRABBLE MET CHEMIE’ .........................................................................24 ALFABETISCHE LIJST VAN DE CHEMISCHE ELEMENTEN .................................................... 25 II. Een chemisch bedrijf Informatie voor het uitvoeren van de lesactiviteit ......................................... 28 OPLOSSING VAN ‘WOORDENSCHAT UIT DE BEDRIJFSWERELD’ ......................................... 31 DE CHEMISCHE INDUSTRIE IN BELGIË ..........................................................................32 EEN CHEMISCH BEDRIJF: EEN STAD OP ZICH ..................................................................32 Aanvullende activiteiten ..................................................................................... 34 OP (VIRTUEEL) BEZOEK IN DE CHEMISCHE INDUSTRIE ....................................................35 BIJLAGE BIJ ‘OP (VIRTUEEL) BEZOEK IN DE CHEMISCHE INDUSTRIE’.................................37 EEN WEEK PRODUCTIEDIRECTEUR................................................................................ 39 BIJLAGE BIJ ‘EEN WEEK PRODUCTIEDIRECTEUR’ ............................................................42 OPLOSSINGEN BIJ BIJLAGE ‘EEN WEEK PRODUCTIEDIRECTEUR’ ....................................... 43 III.Veilig met chemie Informatie voor het uitvoeren van de lesactiviteit ........................................ 44 GEVAARSYMBOLEN .................................................................................................... 45 2 Inhoudstafel IV. Het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal Informatie voor het uitvoeren van de lesactiviteit ...................................... 51 DE VOORBEREIDING ...................................................................................................53 DE VEILIGHEID IN HET KLASBEDRIJF ............................................................................. 58 DE PRODUCTIE ......................................................................................................... 59 DE MARKETING......................................................................................................... 59 Inhoudstafel V. Receptenboek van Nikko en Co Informatie voor het uitvoeren van de lesactiviteit ..................................... 63 BADZOUT ................................................................................................................ 67 HAARGEL EN SUPERSLIJM ........................................................................................... 69 BRUISBALLEN.............................................................................................................73 DOUCHEGEL EN BADSCHUIM ...................................................................................... 77 SUPERBUBBELBELLENBLAAS ........................................................................................ 80 Aanvullende activiteiten .....................................................................................84 ZOUTTUIN ............................................................................................................... 85 EXPERIMENTEREN MET NATRIUMBICARBONAAT ............................................................. 88 ZUUR, ZUURDER, ZUURST: PH-BEPALING .................................................................... 91 SCHRIJFT MIJN ZWARTE VILTSTIFT WERKELIJK ZWART?.................................................... 95 Chemische woordenlijst Begrippen en productinfo ................................................................................... 99 CHEMISCHE BEGRIPPEN ............................................................................................100 PRODUCTINFO ........................................................................................................ 103 Bronnen ............................................................................................................... 107 3 I. Chemie?? Chemie!! Het chemisch bedrijf in het klaslokaal T ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. I. Chemie?? Chemie!! Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. Informatie voor het uitvoeren van de lesactiviteit DOELSTELLINGEN • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media KLASORGANISATIE Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. BENODIGDHEDEN • Geen PRAKTISCHE UITVOERING Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 4 I. Chemie?? Chemie!! Chemie?? Chemie!! D eze eerste lesactiviteit geeft de leerlingen een inleiding tot het project, de chemiebende en het begrip chemie. Doelstellingen • Chemie in het dagelijks leven herkennen • Chemie als natuurwetenschap introduceren • Bepaalde chemische begrippen introduceren Klasorganisatie • Klassikaal leergesprek Benodigdheden (facultatief) • Prenten van voorwerpen uit het huishouden, lege verpakkingen, verzameling voorwerpen (levensmiddelen en gebruiksvoorwerpen) • Prenten van wetenschappers (Einstein, Prof. Barabas, Prof. Gobelijn, Merlijn) Praktische uitvoering Instap Het project ‘Mooi en Cool met Chemie’ wordt bij de leerlingen geïntroduceerd. Ze krijgen te horen dat ze binnenkort een chemisch fabriekje gaan oprichten. De figuurtjes Nikko, Kloortje, Kwikske en Sulfien worden voorgesteld als begeleiders van het project. De leerkracht kan volgende instapmogelijkheden gebruiken. 1. D e leerkracht stelt de leerlingen een aantal vragen in verband met chemie: • Wat denk je dat we gaan doen in ons fabriekje? • Wat is chemie? • Wat is scheikunde? Is dat hetzelfde? • Waar kun je overal chemische producten kopen? • Noem voorbeelden van dingen die met chemie te maken hebben. • Werkt er iemand die je kent in de chemie? • Wat gebeurt er in een chemisch bedrijf of een chemisch laboratorium? • Wat doen chemici? • Heeft er al iemand van jullie chemische proefjes uitgevoerd? • Heeft er al iemand over alchemie gehoord? Wat is dat? • Wat zullen we allemaal moeten weten voor we ons fabriekje kunnen opstarten? I. Chemie?? Chemie!! 2. De leerkracht kan informatie tonen. Een andere instapmogelijkheid is het verzamelen van gegevens (mensen, beelden) uit boeken, tv-programma’s enz.. Voorbeelden zijn wetenschappelijke stripfiguren, een foto van Einstein, beelden uit het tv-programma ‘Hoe? Zo!’, reclame van Technopolis, reclame van een chemisch bedrijf. Al deze illustraties hebben op de één of andere manier met wetenschap (chemie) te maken. Vraag aan de leerlingen wat de illustraties gemeenschappelijk hebben. 3. De leerkracht kan ook een stukje voorlezen uit Harry Potter – De steen der wijzen (p. 163). De aloude studie der alchemie houdt zich voornamelijk bezig met het vervaardigen van de Steen der Wijzen. Een legendarische substantie met verbluffende eigenschappen. De Steen verandert ieder metaal in zuiver goud en produceert het Levenselixer,... ... Nicolaas Flamel, de befaamde alchemist,... Dit is een aanleiding om aan de leerlingen te vragen wat alchemie is en of dat nu ook nog bestaat. Met de antwoorden van de leerlingen wordt een woordenlijst opgebouwd om nadien een beeld (of een definitie) te vormen van het begrip chemie. Drie antwoordgroepen zullen tevoorschijn komen: • Chemie opgebouwd rond het begrip ‘chemische stof’ of chemie in het dagelijks leven - Chemie, daar moet je mee oppassen. Dat zijn gevaarlijke producten. - Mijn mama heeft een aantal chemische spullen als schoonmaakmiddel. - Water noemen ze H2O. • Chemie opgebouwd rond het begrip wetenschap, chemie als schoolvak - Dat is iets met proefjes die ontploffen, of er verandert van alles. - Mijn zus heeft dat vak op de middelbare school. • Chemie opgebouwd rond het begrip chemische industrie - Mijn oom werkt bij BASF. - In een chemische fabriek maken ze plastiek. - Daar is er altijd stinkende rook. Voor we ons fabriekje opstarten moeten we dus iets te weten komen over • chemie in het dagelijks leven • chemie als wetenschap • chemie als industrie (dit wordt behandeld in ‘Een chemische bedrijf’). I. Chemie?? Chemie!! Chemie in het leven van alledag De leerlingen rangschikken een aantal producten als ‘chemisch’ of ‘niet chemisch’. Laat ze hierover in groep discussiëren. Hieruit zal naar voor komen dat het moeilijk is om te bepalen wat chemisch is en wat niet. De leerlingen maken meestal een onderscheid tussen synthetische stoffen en natuurlijke stoffen. Stoffen die men in de natuur vindt, beschouwen de leerlingen zelden als chemisch. Stoffen die een gevaar betekenen en niet door hen mogen gebruikt worden, bv. white spirit, beschouwen ze vaak als chemisch. Een correct eenduidig antwoord op de vraag “wat is een chemische stof” is hier niet mogelijk en hoeft ook niet. Het discussie­proces over wat wel of niet chemisch is, is het belangrijkste. In principe is alles om ons heen een chemische stof. De gebruiksvoorwerpen, de levensmiddelen, de stoffen rondom ons worden met een algemene naam als ‘materie’ aangeduid. Aangezien materie steeds is opgebouwd uit chemische elementen, is alle materie een chemische stof, van schoonmaakmiddel tot yoghurt. De definitie van het begrip chemie zal leerlingafhankelijk zijn. Wordt de definitie opgezocht in boeken, naslagwerken of op het internet, dan vindt men meestal een definitie van chemie als wetenschap. Een goede definitie bevat hier de woorden ‘materie’ en ‘verandering van de materie’. De opgezochte definitie is een goed aanknopingspunt om chemie als wetenschap te introduceren. Chemie als wetenschap Waarvan zijn de dingen werkelijk gemaakt? Waarom zijn stoffen zoals ze zijn? Wat is materie? Hoe kunnen we stoffen veranderen? Deze vragen tracht de chemie op te lossen. Het antwoord op de vraag ‘Wat is materie?’ is moeilijk te begrijpen voor kinderen. Een volledig verstandsbegrip is ook nog niet noodzakelijk. Dit komt later in het schoolvak chemie wel aan bod. Alle materie wordt opgebouwd met een beperkt aantal chemische elementen. Chemische elementen worden ook atoomsoorten genoemd. Voor de leerlingen kan men deze begrippen als volgt verduidelijken: er kan een analogie gemaakt worden met een legodoos of het alfabet. Met een beperkt aantal letters worden zeer veel woorden gevormd. Op dezelfde I. Chemie?? Chemie!! manier worden er met een beperkt aantal elementen zeer veel verbindingen of stoffen gemaakt. Dagelijks worden er nieuwe stoffen gemaakt. Ook een taal groeit en er worden steeds nieuwe woorden gevormd. Chemici bestuderen niet alleen de materie, ze willen ze ook veranderen. Scheikundigen synthetiseren of maken uit de chemische elementen nieuwe verbindingen, en daaruit maken ze weer andere verbindingen. Ze werken ook andersom en analyseren uit welke elementen verbindingen bestaan. De chemische veranderingen die plaatsgrijpen bij deze syntheses en analyses worden chemische reacties genoemd. De verschillende chemische elementen zijn gerangschikt in een tabel. Deze wordt het Periodiek Systeem van de Elementen of Tabel van Mendeljev genoemd. Een tabel van Mendeljev kan gratis aangevraagd worden bij www.fedichem.be. Deze tabel bevat informatie over de toepassingen van de verschillende chemische elementen en is dus zeer interessant om te gebruiken in de klas. Met behulp van de Chemiebende worden een paar chemische elementen nader onderzocht. Nikko, Kloortje, Kwikske en Sulfien zijn immers genoemd naar de elementen nikkel, chloor, kwik en sulphur. Sulphur is de Engelstalige benaming voor zwavel. Hiermee kunnen de leerlingen wat moeilijkheden ondervinden. Ze kunnen ook ontdekken dat Sulfien is afgeleid van sulfiet, een zwavelverbinding. Informatie over deze en andere elementen is te vinden op het internet, in encyclopedieën, in schoolboeken van grote broer of zus. Nederlandstalige informatie over de verschillende elementen is te vinden op www.periodictableonline.org. I. Chemie?? Chemie!! Achtergrondinformatie voor de leerkracht Het begrip materie Begrippen in verband met materie, zoals bv. ‘zuivere stof’, hebben in de chemie vaak een andere betekenis dan in het dagelijks leven. Zo is zuivere lucht chemisch gezien geen zuivere stof, maar een mengsel. Chemici rangschikken materie volgens verschillende categorieën, afhankelijk van hun samenstelling en eigenschappen. Deze categorieën zijn mengsel of zuivere stof, onontleedbare stof of ontleedbare stof. Onderstaand schema geeft de onderlinge verbanden weer. MATERIE MENGSEL materie kan - vast -vloeibaar -gasvormig zijn ZUIVERE STOF ONTLEEDBARE STOF ONONTLEEDBARE STOF MOLECULEN ATOMEN Materie is alles om ons heen, van het kleinste zandkorreltje tot elke stof in het heelal. Materie kent drie aggregatietoestanden: vast, vloeibaar en gasvormig. Een steen is vast, water is vloeibaar en lucht is gasvormig. Materie kan een zuivere stof of een mengsel zijn. Een zuivere stof (soms ook wel chemische stof genoemd) heeft haar eigen kenmerken. Deze blijven steeds dezelfde. Kenmerken kunnen zijn: geur, kleur, smaak, dichtheid, geleidbaarheid,... Voorbeelden van zuivere stoffen zijn goud, zuurstof, keukenzout, krijt. Momenteel zijn er al meer dan 12 miljoen zuivere stoffen gekend. I. Chemie?? Chemie!! Een mengsel bestaat uit twee of meer zuivere stoffen. Voorbeelden van mengsels zijn lucht, melk, cola enz... Een mengsel kan men met behulp van bepaalde technieken scheiden in zijn zuivere stoffen. Als een zuivere stof uit één chemisch element bestaat, noemen we dat een onontleedbare stof. Voorbeelden zijn goud, zuurstof, stikstof. Bestaat een zuivere stof uit twee of meerdere chemische elementen, dan spreken we van een ontleedbare stof of verbinding, bv. keukenzout, suiker. De molecule is de kleinste ‘bouweenheid’ van een ontleedbare stof. Een molecule bestaat uit atomen. Water is bijvoorbeeld opgebouwd uit de atoomsoorten waterstof (H) en zuurstof (O). Een molecule water, chemisch aangeduid met H2O, bestaat steeds uit 2 atomen H en 1 atoom O. Geschiedenis van de chemie: hoe inzicht in chemie en materie groeide In de prehistorie gebruikte men vuur om metalen te bewerken. In de tijd van de oude Grieken was men er stellig van overtuigd dat alle stoffen om ons heen gemaakt waren uit vier elementen: aarde, water, lucht en vuur. Dit was de elemententheorie van Aristoteles. Door deze elementen in verschillende verhoudingen te mengen konden alle stoffen gemaakt worden. De belangrijke chemische begrippen ‘element’ en ‘atoom’ stammen uit deze Griekse tijd. Toen de Griekse en Arabische filosofen de hemel, de maan en de sterren begonnen te bestuderen, werd er nog een basiselement toegevoegd: de ether. Hiermee was de hemel gevuld. Later, vooral in de Middeleeuwen, werd de alchemie druk beoefend. Alchemie is een mix van scheikunde, magie, bijgeloof en hekserij. Alchemie werd gepraktiseerd door alchemisten. Zij probeerden gewone metalen in goud te veranderen (en beweerden in een aantal gevallen ook dat het zou zijn gelukt), tegengiffen te vinden voor ver­gif­­ tigingen, elixers te maken waardoor men onsterfelijk kon worden (de ‘steen der wijzen’). Sommigen denken bij het horen van het woord alchemist niet aan wetenschappers, maar eerder aan tovenaars zoals Merlijn. Maar alchemisten ontdekten wel bepaalde stoffen, zoals mierenzuur, dat ze verkregen door mieren te koken, en ze ontdekten hoe je van kruiden geneesmiddelen maakt. Zij bedachten ook een aantal chemische werktuigen die nu nog worden gebruikt. De visie van de Grieken en de alchemisten bleef bestaan tot rond de 17de eeuw. Toen probeerden wetenschappers met behulp van experimenten hun ideeën en theorieën te toetsen. 10 I. Chemie?? Chemie!! Antoine Lavoisier (1743-1794) wordt beschouwd als de grondlegger van de moderne chemie. (Ondanks zijn wetenschappelijke verdiensten werd Lavoisier tijdens de Franse Revolutie onthoofd.) Lavoisier toonde aan dat lucht, één van de basiselementen van de Grieken, zelf uit meerdere elementen bestaat, onder andere zuurstof. Langzaam groeide de idee dat er chemische elementen bestaan, die je kan samenbrengen en waaruit dan verbindingen worden gevormd. Deze verbindingen en elementen bestaan uit zeer kleine deeltjes: moleculen en atomen. Zo ontstond de molecuul- en atoomtheorie, die nu nog steeds geldig is. In 1803 waren er al 20 chemische elementen gekend, in 1830 kenden de chemici er al 55. Op het einde van de 19de eeuw kende men 80 elementen. Tegenwoordig kent men 110 elementen (90 komen voor in de natuur, de overigen zijn door wetenschappers ‘gemaakt’) en meer dan 12 miljoen verbindingen. De bevindingen en wetten uit Lavoisier’s periode horen nog steeds thuis in de scheikundeles. Belangrijke inzichten in de bouw van atomen en moleculen verkreeg men in de beginjaren van de 20ste eeuw. Toen werden verschillende theorieën en experimenten ontwikkeld en uitgevoerd die de bouw van het atoom beschreven (de kwantumtheorie). Periodiek Systeem van de Elementen Een belangrijk werkinstrument voor een chemicus is het Periodiek Systeem van de Elementen (PSE) of de tabel van Mendeljev, genoemd naar zijn grondlegger. Deze Russische geleerde stelde als eerste een periodieke rangschikking voor van de chemische elementen op basis van hun eigenschappen. Hij liet ook plaatsen open voor nog niet ontdekte elementen en voorspelde enkele van hun eigenschappen. Later werden deze elementen ontdekt en stelde men vast dat ze de eigenschappen hadden die Mendeljev had voorspeld. Chemici kunnen uit het PSE allerlei informatie aflezen: welke chemische elementen zich onderling gemakkelijk verbinden, de atoomstructuur van het element, de hoe­ veelheden die men dient te nemen voor het uitvoeren van een chemische reactie, enz. Het PSE wordt opgedeeld in groepen en perioden. • De groepen worden gevormd door de kolommen. Deze chemische elementen of atoomsoorten hebben gelijkaardige eigenschappen. • De perioden zijn de rijen. Hier zijn de elementen gerangschikt volgens stijgend atoomnummer. 11 I. Chemie?? Chemie!! Oplossingen van ‘een chemisch kruiswoordraadsel’ Oplossingen van het chemisch kruiswoordraadsel uit het leerlingenwerkboek (zie pag. 17-18). 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Chemie is een wetenschap, die materie bestudeert. Materie is opgebouwd uit bouwstenen, chemische elementen genaamd. De verschillende elementen zijn door de Russische geleerde Mendeljev in een tabel geplaatst. Deze tabel wordt het periodiek systeem van de elementen genoemd. Alle stoffen om ons heen zijn opgebouwd met deze elementen. Sommige stoffen zoals plastiek vind je niet in de natuur terug. Zo´n stoffen worden dan gesynthetiseerd door chemisten in een laboratorium. 6 1 9 2 5 8 10 L 3 4 7 A B S Y S T E E W E T E N S C H A P G E S Y N T H E T I M A T E R I E P E R I O D I P L A S T I E K O R A T O R I U M E L E M E N T E N M E N D E L J O F F E N S T M S E E R E V E Aanvullende activiteiten Er zijn twee aanvullende activiteiten voorzien. • In een eerste activiteit wordt de analogie tussen koken en chemie benadrukt. Met keukenelementen wordt een periodiek systeem van de keukenelementen opgesteld. Nadien wordt er in het keukenlabo gewerkt om met behulp van chemische reacties een nieuwe stof te vormen: een pannenkoek, cake,... • In een tweede activiteit spelen de leerlingen scrabble. Met de chemische symbolen vormen ze woorden. Bij het lesmateriaal zit een template voor de chemische symbolen. Deze kan ook gebruikt worden om T-shirts te bedrukken. R D 12 I. Chemie?? Chemie!! Het chemisch bedrijf in het klaslokaal T ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. I. Chemie?? Chemie!! Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. AANVULLENDE ACTIVITEITEN DOELSTELLINGEN • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media KLASORGANISATIE Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. BENODIGDHEDEN • Geen PRAKTISCHE UITVOERING Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 13 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Keukenchemie E envoudige doe-activiteiten uit de keuken worden voorgesteld als startpunt voor het aanbrengen/uitdiepen van chemische begrippen en vaardigheden. Doelstellingen • Vaardigheden en chemische concepten introduceren aan de hand van vaardigheden in de keuken: classificeren, ordenen, meten en wegen • Een ‘periodiek systeem van keukenelementen’ maken • Leren rapporteren: benodigdheden, recept, waarneming, resultaat Klasorganisatie • Groepswerk • Inleidend klasgesprek gevolgd door groepswerk • Deze activiteit kan voor of na de introductie van chemie als wetenschap en het periodiek systeem uitgevoerd worden Benodigdheden • Keukeningrediënten: 10-20 alledaagse ingrediënten, afzonderlijk verpakt en voorzien van naam, bv. boter, melk, bloem, olie, gist, water,... • Keukenmateriaal: lepels, weegschaal, bakvormpjes Praktische uitvoering Hoewel met deze activiteit de analogie tussen keukenexperimenten en chemische experimenten benadrukt wordt, is het belangrijk de leerlingen erop te wijzen dat chemische experimenten geen keukenexperimenten zijn. Het allerbelangrijkste onderscheid is wel dat er bij chemische experimenten NOOIT geproefd wordt! 14 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Eerst wordt er klassikaal een lijst opgesteld met verschillende mogelijke ingrediënten die De keukenelementen men gebruikt bij het koken, bv. melk, water, boter, suiker, bloem, eiwit, eigeel, aroma’s, olie, gist, jam, tomatenpuree enz. ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals Nadien wordt aan elk ingrediënt een verkorte notatie gegeven. badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. kan bestaan uit: • een hoofdletter Dit symbool T • een hoofdletter gevolgd door een kleine letter. Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. De toegekende symbolen zijn uniek; elk ingrediënt heeft zijn eigen symbool. Benadruk de analogie tussen symbolen voor de keukenelementen en de weergave van chemische elementen met behulp van hun symbool. Vermijd dezelfde symbolen doelstellingen voor chemische elementen en keukenelementen. • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren Maak ook het onderscheid tussen grondstof en materiaal duidelijk. De grondstoffen van de badproducten in de keuken zijn de ingrediënten. Het materiaal zijn de lepels, de weegschaal, de • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten oven enz. Dit stemt overeen met de chemische elementen en het chemisch glaswerk: • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling maatcilinder, maatbeker, spatel,... van het product • Leren hoeverschillende koopgedrag ingrediënten beïnvloed kanuitgestald worden door de reclame Nadien worden en voorzien van en hetde media correcte symbool. klasorganisatie De leerlingen geven tabelmatig de verschillende ingrediënten en hun symbool weer. Hieronder een opsomming gegeven vanindividuele een mogelijk symbool voor Klassikaal wordt leergesprek. Mogelijke bijkomende opdrachten voor enkele ingrediënten. de leerlingen worden vermeld. MELK benodigdheden Ml WATER • Geen Wa BOTER Bo praktische uitvoering SUIKER Algemeenheden Su BLOEM Bl Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen EIWIT Ew • de voorbereiding: de klasorganisatie EIGEEL Eg • de productie in het chemisch bedrijf OLIE• de marketing van het Ol gemaakte product. JAM De voorbereiding Jm KAAS Ka de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De voorbereiding behelst De leerlingen Rkwerken in een team van Het ROOMKAAS 15 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Met behulp van de weegschaal bepalen de leerlingen nadien de massa van de De keukenelement-massa verschillende ingrediënten. Hiervoor wordt steeds 1 eetlepel of theelepel afgewogen. Vooraf kan klassikaal nagegaan worden welke mogelijke problemen er kunnen ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals optreden en hoe deze op te lossen, bv. badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje • Steedsop. dezelfde lepel gebruiken T • Hoe werken we met vloeistoffen? Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de • Steeds op dezelfde wijze de lepel afstrijken klas wordt georganiseerd. • ... De leerlingen noteren dit resultaat in hun tabel. Merk op: de leerlingen bepalen hier doelstellingen eigenlijk niet de massa van het ingrediënt, maar de dichtheid. De dichtheid is de massa per organisatiestructuur volume-eenheid, hiercreëren dus de massa pereigenhandig eetlepel. produceren • Een voor het van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten Het periodiek van die de keukenelementen • Factoren systeem leren kennen belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product In groep worden nu de verschillende keukenelementen georganiseerd. De eigen­ • Leren beïnvloed kanbeschreven. worden doorDedeelementen reclame en de gelijk­ media schappen vanhoe de koopgedrag keukenelementen worden met aardige eigenschappen worden gegroepeerd. De volgende eigenschappen kunnen onder de loep genomen worden: kleur, aggregatietoestand (vast/vloeibaar), klasorganisatie melkproduct,... Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor Nadien worden de keukenelementen in een tabel geplaatst, naar analogie met de de leerlingen worden vermeld. tabel van Mendeljev. De ingrediënten worden horizontaal geplaatst volgens stijgende dichtheid, het verticale verband geeft gelijkaardige eigenschappen aan. benodigdheden Hieronder • Geenwordt dit tabelmatig weergegeven. De dichtheid uitgedrukt in gram per 1 theelepel keukenelement bevindt zich tussen haakjes. Opgelet, deze waarden zijn arbitrair. Afhankelijk van de grootte van de lepel en weegmethode gelden hiervoor praktische uitvoering andere waarden. Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen Vloeistoffen witte poeders ei melkproduct • de voorbereiding: de klasorganisatie Ew (1,5) • de productie in het chemisch bedrijf •Olde(2,9) marketing van het gemaakte product. Wa (3,2) De voorbereiding fruitproduct Ct (2,6) Ml (3,4) Bl (3,6) de organisatie Eg (3,9) (4,2) De voorbereiding behelst van de klas Rk (leerlingen) en het lokaal. Su (4,4) Bo (4,5) De leerlingen werken in een team van Het 16 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal De verschillende voorstellen van de verschillende groepen worden klassikaal besproken. Er wordt 1 gezamenlijke tabel gemaakt en opgehangen. T ijdens volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals Recept vs.delaboprocedure badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch In groep wordt er nu gezocht naar een kookrecept waarin de opgesomde ingrediënten bedrijfje op. voorkomen. Dit zijn vooral recepten voor brood, pizzadeeg, pannenkoeken, cake enz. Dezedeze recepten worden worden nu ‘chemisch’ vertaald. De benodigdheden Met lesactiviteit de leerlingen geïnformeerd over hoeworden hun bedrijf in de aangegeven met hun verkorte notatie, de hoeveelheid wordt uitgedrukt in lepels. klas wordt georganiseerd. Hiervoor gebruiken de leerlingen de regel van drie. Het recept wordt genoteerd in verschillende stappen. Het uiteindelijke resultaat doelstellingen wordt weergegeven in formulevorm. Hierin zijn alle keukenelementen en de • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren benodigde hoeveelheid te herkennen. van de badproducten Voorbeeld: Kaaskoekjes • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling Benodigdheden van het product • 2 •theelepels Leren hoeEw koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media • 2 theelepels Eg • 1 theelepel Ml klasorganisatie • 2 theelepels Bl • 3 theelepels Rk Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor 1 theelepelworden Ol (voorvermeld. de pan) de• leerlingen Recept benodigdheden • Mix Ew, Eg en Rk. • Geen • Voeg Ml toe, eventueel wat peper en zout. • Doe Ol in de pan en laat warm worden. • Bak kleine hoeveelheden van het deeg in de pan totdat de koekjes goudbruin zijn. praktische uitvoering Formulevorm: Algemeenheden Vermeld alle ingrediënten enwe geef verhoudingtussen van hoeveelheid ten opzichte Voor deze lesactiviteit maken eendeonderscheid van elkaar weer. Kaaskoekjes: Ew2Eg2MlBl Rk3Ol • de voorbereiding: de 2klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 17 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Indien mogelijk wordt het voorgestelde recept uitgeprobeerd. Tijdens het uitvoeren van Receptverslag vs. laboverslag het recept en het bakken worden de waarnemingen genoteerd. Het deeg wordt dikker, vloeibaar, verandert van kleur enz. ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals Nadien wordt het resultaat besproken: de smaak, kleur, consistentie,... Eventueel kunnen badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch aanbevelingen gesuggereerd worden voor de toekomst (kortere baktijd, meer suiker,...). bedrijfje op. Al deze gegevens kunnen worden genoteerd in het keukenverslag. Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de De algemene verslagstructuur ziet er dus als volgt uit: klas wordt georganiseerd. T • Titel • Doelstelling: ... maken doelstellingen • Benodigdheden: ingrediënten, materiaal • Procedure of recept met resultaat invoor formulevorm • Een organisatiestructuur creëren het eigenhandig produceren • Waarnemingen van de badproducten • Resultaat • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media klasorganisatie Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. benodigdheden • Geen praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 18 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Achtergrondinformatie voor de leerkracht Periodiek systeem van de Elementen T Hetijdens Periodiek Systeem van de Elementen komt aan bod in debadproducten lesactiviteit zoals de volgende lessen zullen de leerlingen in team ‘Chemie?? Chemie!!’ I, p. 11). enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch badzout, haargel,(deel douchegel bedrijfje op.reacties in de keuken Chemische Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe bedrijf in de Veranderingen in de materie kunnen permanent of omkeerbaar zijn.hun Er wordt een klas wordt georganiseerd. onderscheid gemaakt tussen een chemische of een fysische verandering. Bij een chemische verandering wordt een nieuwe stof gevormd. Bij het maken doelstellingen van wijn wordt door een gistproces de suiker uit de druiven omgezet in alcohol. De nieuwe gevormde stof is alcohol. Men zegt dat er een chemische reactie heeft • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren plaatsgevonden. van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten Bij een fysische verandering wordt er geen nieuwe stof gevormd. Als je suiker of zout • Factoren kennen dienieuwe belangrijk prijsbepaling oplost in water, leren verkrijg je geen stof, zijn maarvoor eende mengsel. van het product Een permanente veranderingbeïnvloed is blijvend.kan Je kunt de oorspronkelijke niet • Leren hoe koopgedrag worden door de reclamestoffen en de media recupereren. Chemische veranderingen zijn permanent. Er zijn immers nieuwe stoffen gevormd. klasorganisatie Bij een omkeerbare verandering kun je de oorspronkelijke stoffen terugwinnen. Klassikaalveranderingen leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voorkun je Fysische zijn omkeerbaar. Het opgeloste zout bijvoorbeeld de leerlingen worden vermeld. terugwinnen door het water te verdampen. Als we een deeg maken, maken we een mengsel. Boter, zelfrijzende bloem, eieren, benodigdheden suiker en melk worden gewoon vermengd. We kunnen (als we willen) in het • Geen dit mengsel weer scheiden in zijn verschillende bestanddelen, namelijk laboratorium boter, bloem, eieren, suiker, melk. We hebben te maken met een omkeerbare praktische uitvoeringwant er heeft nog geen chemische reactie plaatsgevonden. fysische verandering, Algemeenheden Als we dit mengsel bakken, worden er nieuwe stoffen gevormd. Er vinden complexe chemische reacties plaats onder van de temperatuur in de oven. Het deeg rijst Voor deze lesactiviteit maken weinvloed een onderscheid tussen door de vorming van een gas, de eieren stollen, de vloeistof verdampt, de cake wordt bruin.• de Wevoorbereiding: hebben te maken met een permanente chemische verandering. de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf Chemische permanente veranderingen vinden meestal plaats wanneer voedsel wordt • de marketing van het gemaakte product. verwarmd of gebakken. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 19 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Onderzoek heeft aangetoond dat jonge kinderen leren door op actieve wijze met Analogie tussen keukenconcepten en chemieconcepten concrete objecten te werken. Concepten en vaardigheden die ze verwerven aan de hand van deze concrete informatie vormen een platform waarop later meer abstracte ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals informatie kan verankerd worden. De voorgestelde keukenactiviteiten laten toe een badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch link te leggen naar de vaak abstracte chemie. bedrijfje op. T Hieronder wordt de analogie de keukenconcepten –vaardigheden en in dede Met deze lesactiviteit wordentussen de leerlingen geïnformeerd en over hoe hun bedrijf chemische concepten en vaardigheden weergegeven. klas wordt georganiseerd. keukenconcepten doelstellingen chemische concepten • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren ingrediënten chemische elementen van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten verkorte symbolische weergave chemische symbolen • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product periodiek systeem van periodiek systeem van de elementen • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media de ingrediënten lepel als hoeveelheid klasorganisatie mol als hoeveelheid (massa-eenheid) in de chemie formulevorm chemische formule voor Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voorverbinding de leerlingen worden vermeld. keukenvaardigheden chemische vaardigheden benodigdheden veilig werken in de keuken • Geen veilig werken in het labo eenhedenconversie (gram-lepel) stoichiometrie praktische uitvoering gebruikmaken van het periodiek systeem van de elementen Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen een kookrecept volgen een laboprocedure volgen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf een laboverslag schrijven een volledig kookverslag schrijven • de marketing van het gemaakte product. Algemeenheden data classificeren De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 20 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Het chemisch Scrabble met chemie bedrijf in het klaslokaal M TD et behulp van de gekende symbolen voor de verschillende chemische elementen worden er woorden gevormd. ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch oelstellingen bedrijfje op. • Woorden vormen aan de hand van chemische symbolenover hoe hun bedrijf in de Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd • Vertrouwd raken met de chemische voorstelling van de elementen klas wordt georganiseerd. • De analogie tussen ‘alfabet – woorden’ en ‘elementen – verbinding’ herkennen doelstellingen Klasorganisatie • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren • Individueel of in kleine groepen van de badproducten • Zelfstandig werk na korte klassikale introductie • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling Benodigdheden van het product • Periodiek systeem van de beïnvloed elementenkan – teworden verkrijgen bijde Fedichem • Leren hoe koopgedrag door reclame en de media (www.fedichem.be) en/of • Alfabetische lijst van de elementen – zie bijlage klasorganisatie • Zelfgemaakte speelkaartjes van de verschillende elementen in veelvoud – voor template zie Mogelijke bijlage. bijkomende individuele opdrachten voor Klassikaal leergesprek. de leerlingen worden vermeld. Praktische uitvoering benodigdheden Aan de hand van de symbolen die bestaan voor de verschillende elementen worden woorden gevormd. • Geen De woordwaarde kan bepaald worden aan de hand van de atoomnummers. bv. MoOI: het woord mooi wordt gevormd door de symbolen Mo (molybdeen) – O (zuurstof) I (jood) praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen atoomnummer • de voorbereiding: de klasorganisatie Mo 42 • de productie in het chemisch bedrijf •Ode marketing van het8gemaakte product. I De voorbereiding 53 103 woordwaarde De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 21 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Om meer woorden te kunnen vormen, kunnen jokers toegevoegd worden aan het spel. Een joker is een onbekend, nog niet gevonden (of ‘gemaakt’) element. Het heeft daarom ook nog geen symbool. De leerling is vrij hiervoor zelf een symbool te kiezen. ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals Hierbadzout, worden natuurlijk de regels gevolgd. Dit wil zeggen:richten het symbool de joker haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor ze eenvan chemisch bestaat bedrijfjeuit op.maximum twee letters, een hoofdletter gevolgd door een kleine letter. Eén hoofdletter is ook mogelijk. Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de Er kan per woord een joker ingezet worden. Deze joker is een symbool van één of 2 klas wordt georganiseerd. letters die niet in de lijst van gekende elementen staan (zie p. 25). Let wel op: indien een joker ingezet wordt levert dit geen punten op voor het nieuwe symbool. T doelstellingen bv. SCHeIKUNd?: het woord scheikunde wordt gevormd door de symbolen organisatiestructuur voor eigenhandig produceren S• Een (zwavel) – C (koolstof) – Hecreëren (Helium) – I het (jood) – K (Kalium) – U (Uraan) – de badproducten Ndvan (Neodymium) - ? (een onbekend element, dat hier het symbool E krijgt) • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product atoomnummer • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media S 16 C klasorganisatie 6 He 2 Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor I 53 de leerlingen worden vermeld. K 19 benodigdheden U 92 Nd • Geen 60 ? 0 praktische uitvoering woordwaarde 248 Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen Het spel kan individueel gespeeld worden. Elke leerling dient dan binnen een bepaald tijdsbestek zoveel mogelijk te vormen. Van al deze woorden wordt de woord­ • de voorbereiding: de woorden klasorganisatie waarde Winnaar degene met de grootste woordwaarde. • debepaald. productie in hetischemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 22 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal In kleine groepjes kan dit spel onder de vorm van scrabble gespeeld worden. De leerlingen nemen eerst een aantal kaartjes en trachten hiermee woorden te vormen. Lukt dit niet, dan nemen ze een extra kaartje. Op het einde van het spel worden de atoomnummers van de overblijvende kaartjes opgeteld. Deze som wordt afgetrokken de volgendevan lessen zullen de woorden. leerlingenWinnaar in teamisbadproducten zoals vanijdens de woordwaarden de gevormde weer degene met de badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch grootste woordwaarde. bedrijfje op. Met behulp van de template voor het maken van de speelkaartjes kun je ook T-shirts Met deze lesactiviteit worden dewoord leerlingen geïnformeerd hoe hunop bedrijf in de ontwerpen. Als je het gevormde met behulp van een over inkjetprinter ‘iron-onklas wordt georganiseerd. t-shirt’-transferpapier drukt, kan dit nadien op een T-shirt gestreken worden. Let wel op: het gevormde woord dien je in spiegelschrift te drukken (document draaien of spiegelen). Deze T-shirts kunnen gedragen worden tijdens de verkoop van doelstellingen de zelfgemaakte producten. T • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren van de badproducten PrOFICIAt, CoCa CoLa, RaF,creëren MoOI, LuC, NiCK, PrInSEs, NiCo, • Een LaCHeN, organisatiestructuur voorSArCaSTiSCH, de verkoop van deLiEs, badproducten RuBeN, PaPa, BaBy, PrOF • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media Woordvoorbeelden Achtergrondinformatie voor de leerkracht Periodiek Systeem van de Elementen klasorganisatie Het Periodiek Systeem van de Elementen komt aan bod in de lesactiviteit Klassikaal leergesprek. Chemie?? Chemie!! (deelMogelijke I, p. 11). bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. Bij het spelen van dit spel kan het raadzaam zijn nogmaals de volgende analogie te benadrukken: met slechts een beperkt aantal elementen worden de benodigdheden honderdduizenden stoffen van onze planeet opgebouwd – met een beperkt aantal • Geen letters kunnen oneindig veel woorden gemaakt worden. praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 23 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Het chemisch Bijlage bij Scrabble bedrijf metinchemie het klaslokaal TEMPLATE voor het maken van speelkaartjes. Het chemisch symbool en het bijbehorende atoomnummer weergeven. Het kan men aflezen ijdens de volgende lessenworden zullen de leerlingen inatoomnummer team badproducten zoals op een PSE. haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch badzout, Opgelet, bedrijfje voor op. het maken van T-shirts dient men in SPIEGELSCHRIFT af te drukken. T Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. 8 53 Mo O I 57 6 2 7 C He N 42 doelstellingen • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media klasorganisatie La Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. benodigdheden • Geen praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 24 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Alfabetische lijst van de chemische elementen met bijhorendbedrijf atoomnummer Het chemisch in het klaslokaal T A ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. Ag - Zilver47 Er - Erbium 68 Al - Aluminium 13 Es - Einsteinium 99 Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de Am- Americium 95 Eu - Europium 63 klas wordt georganiseerd. Ar - Argon 18 As - Arseen 33 doelstellingen At - Astaat 85 F - Fluor 9 Au - Goud 79 • Een organisatiestructuur creëren voor het produceren Feeigenhandig - IJzer 26 van de badproducten Fm- Fermium 100 • Een organisatiestructuur creëren voor deFr verkoop van de badproducten - Francium 87 leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling B• Factoren - Boor 5 het product Ba van - Barium 56 hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media Be• Leren - Beryllium 4 Ga - Gallium 31 Bh - Bohrium 107 Gd - Gadolinium 64 klasorganisatie Bi - Bismut 83 Ge - Germanium 32 Bk - Berkelium 97 Klassikaal Br - Broom 35 leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. E F B G C benodigdheden H H - He - Hf - Hg- Ho- Hs - Waterstof 1 Helium 2 Hafnium 72 Kwik 80 Holmium 67 Hassium 108 C - Koolstof 6 Ca• Geen - Calcium 20 Cd - Cadmium 48 uitvoering praktische Ce - Cerium 58 Cf - Californium 98 Algemeenheden Cl - Chloor 17 deze lesactiviteit maken Voor Cm - Curium 96 we een onderscheid tussen Co - Kobalt 27 voorbereiding: de klasorganisatie I - Jood 53 Cr• de - Chroom 24 • de productie in het Cs - Cesium 55chemisch bedrijf In - Indium 49 • de marketing van het gemaakte product. Ir - Iridium 77 Cu - Koper 29 I De voorbereiding D De voorbereiding behelst de organisatie Kvan de klas (leerlingen) en het lokaal. K - Kalium 19 Db- Dubnium De leerlingen105werken in een team van Het Kr - Krypton 36 Ds - Darmstadtium 110 Dy - Dysprosium 66 25 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Het L chemisch bedrijf in het R klaslokaal La - Lanthaan 57 Ra - Radium 88 Li - Lithium 3 Rb - Rubidium 37 Lr - Lawrencium 103 zullen de leerlingen Re -inRenium 75 ijdens de volgende lessen team badproducten zoals Lu Lutetium 71 Rf - Rutherfordium 1 04 badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch Rg - Roentgenium 111 bedrijfje op. Rh - Rhodium 45 Met deze lesactiviteit worden de leerlingengeïnformeerd over hoe hun bedrijf in de Rn - Radon 86 klas wordt georganiseerd. Md- Mendelevium 101 Ru - Ruthenium 44 Mg- Magnesium 12 Mn- Mangaan 25 doelstellingen Mo- Molybdeen 42 Mt- Meitnerium 109 S eigenhandig - Zwavel 16 • Een organisatiestructuur creëren voor het produceren Sb - Antimonium 51 van de badproducten Sc - Scandium 21 • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten - Seleen 34 • Factoren leren kennen die belangrijk zijnSe voor de prijsbepaling N van - Stikstof 7 Sg - Seaborgium 106 het product Na - Natrium 11 Si - door Silicium 14en de media • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden de reclame Nb- Niobium 41 Sm- Samarium 62 Nd- Neodymium 60 Sn - Tin 50 klasorganisatie Ne - Neon 10 Sr - Strontium 38 Klassikaal Ni - Nikkel 28 leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de No- Nobelium vermeld. 102 leerlingen worden Np- Neptunium 93 Ta - Tantaal 73 benodigdheden Tb - Terbium 65 Tc - Technetium 43 • Geen O - Zuurstof 8 Te - Telluur 52 praktische Os - Osmium 76 Th - Thorium 90 uitvoering Ti - Titaan 22 Algemeenheden Tl - Thallium 81 Tm- Thulium 69 Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen P - Fosfor 15 Pa• de - Protactinium 91de klasorganisatie voorbereiding: Pb• de - Lood 82 productie in het chemisch bedrijf Pd• de - Palladium U - Uraan 92 marketing van46 het gemaakte product. Pm- Promethium 61 Uub -Ununbium 112 Po - Polonium 84 De voorbereiding Pr - Praseodymium 59 De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. Pt - Platina 78 Pu - Plutonium 94 T M S N T O P U De leerlingen werken in een team van Het 26 I. chemie?? chemie!! Aanvullende activiteiten Het V chemisch bedrijf in het klaslokaal V - Vanadium 23 W Tbadzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals bedrijfje W - Wolfraam op. 74 X Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas georganiseerd. Xewordt - Xenon 54 Y doelstellingen Y • Een - Yttrium 39 organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren Yb van - Ytterbium 70 de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product Zn - Zinkhoe 30 • Leren koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media Zr - Zirkonium 40 Z klasorganisatie Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. benodigdheden • Geen praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 27 Het chemisch bedrijf in het klaslokaal II. Een chemisch bedrijf T ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. Informatie voor het uitvoeren van de lesactiviteit Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. DOELSTELLINGEN • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media KLASORGANISATIE Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. BENODIGDHEDEN • Geen PRAKTISCHE UITVOERING Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het II. een chemisch bedrijf Een chemisch bedrijf M et deze activiteit wordt de chemische industrie toegelicht. Er wordt aan­ dacht besteed aan uitbreiding van de woordenschat, het verschil tussen grondstof en eindproduct en de verschillende mensen die in een chemisch bedrijf werken. Doelstellingen • Begrippen uit de ondernemingswereld leren kennen • Het onderscheid tussen grondstof en eindproduct leren kennen • Begrippen leren kennen die verband houden met de chemische industrie en deze in de juiste context kunnen gebruiken Klasorganisatie • Klassikaal leergesprek Benodigdheden • Geen Praktische uitvoering Instap De les kan gestart worden vanuit de aanvullende activiteit ‘Op (virtueel) bezoek in een chemisch bedrijf’, waar de leerlingen de opdracht krijgen informatie te verzamelen over een chemisch bedrijf. Deze informatie wordt nadien klassikaal besproken. Het thema ‘chemisch bedrijf’ kan ook aangehaald worden voor of na een havenbezoek. Anderzijds kan er ook gestart worden met een klasgesprek rond de begrippen fabriek, bedrijf, onderneming. Met de antwoorden wordt een woordenlijst opgebouwd. Voorbeeldvragen: • Wat is een onderneming, een bedrijf? • Waarom bestaan er fabrieken? • Waar vind je fabrieken? • Kun je daar iets kopen? • Wat zijn industriezones? Waar vind je die (in onze gemeente)? • ... 29 II. een chemisch bedrijf Nadien kan de stap gezet worden naar de chemische industrie. Ook hier kunnen een aantal richtvragen gesteld worden. • Wat is een chemisch bedrijf? • Wat gebeurt er in een chemisch bedrijf? • Wie kan producten kopen in een chemisch bedrijf? • Wie werkt er in een chemisch bedrijf? • Welke functies zijn er allemaal in een chemisch bedrijf? • Waar doet een chemisch bedrijf zijn aankopen? • Waar vind je chemische bedrijven? • Welke soort fabrieken behoren tot de chemische industrie? • Ken je iemand die in de chemische industrie werkt? In tegenstelling tot bv. de auto-industrie is het voor de leerlingen vaak moeilijk zich voor te stellen wat er in de chemische industrie precies gebeurt. De chemische industrie De chemische industrie houdt zich bezig met het uitvoeren van chemische reacties. Hierbij worden nieuwe stoffen gevormd. Deze industrie kan opgedeeld worden in drie grote deelgebieden: • de basischemie: chemische grondstoffen • de parachemie: geneesmiddelen, verven, detergenten, bestrijdingsmiddelen,... • de verwerkende nijverheid: rubberartikelen, plastieken voorwerpen,... Meestal wordt enkel de chemische basisnijverheid door leerlingen (en het grote publiek) gecatalogeerd als chemische industrie. In een chemische basisindustrie worden geen echte producten gemaakt die je in de winkel kunt kopen. In zo’n chemische fabriek worden enkel de grondstoffen of basischemicaliën gemaakt. Deze grondstoffen worden nadien verkocht om er eindproducten mee te maken. De eindproducten hebben steeds een bepaalde functie, bv. reinigingsmiddelen, kleurstoffen, autobumpers, pampers, speelgoed, cd’s, gore-tex schoenen enz. Uiteraard heeft de chemische basisindustrie zelf grondstoffen nodig. Deze komen uit de natuur. Aardolie is bijvoorbeeld een belangrijke grondstof voor de chemische industrie. Hierbij is op te merken dat slechts een heel klein deel van een vat ruwe olie bestemd is als startmateriaal voor de chemische industrie. Het overgrote deel wordt gebruikt als brandstof (voor bv. vliegtuigen en auto’s). 30 II. een chemisch bedrijf 31 Het verschil tussen grondstof en eindproduct kan verduidelijkt worden met een keukenanalogie. Uitgaande van ingrediënten wordt een maaltijd gemaakt. De ingrediënten zijn de grondstoffen, de maaltijd het eindproduct. De ingrediënten worden aangekocht in de supermarkt en stemmen overeen met de basischemie. De maaltijd wordt thuis of op restaurant bereid. Dit correspondeert dan met de verwerkende nijverheid. Kortom: zonder grondstoffen geen eindproducten. Oplossingen van ‘woordenschat uit de bedrijfswereld’ Oplossingen van woordenschat uit de bedrijfswereld uit het leerlingenwerkboek (zie pag. 21). WOORD 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 BESCHRIJVING M A D K C H E J L N I F G B II. een chemisch bedrijf Achtergrondinformatie voor de leerkracht De chemische industrie in België De chemische industrie in België draagt zowel bij tot onze welvaart als tot onze nationale economie. De chemische industrie is de tweede grootste sector van de verwerkende nijverheid in België. De sector vertegenwoordigt meer dan 1/5 van de omzet van de Belgische industrie en meer dan 20% van de totale uitvoer van België. Ze stelt bijna 100.000 mensen rechtstreeks tewerk. Dit zijn uiteraard niet allemaal chemici of chemische ingenieurs. Er worden mensen uit verschillende disciplines tewerkgesteld: allerhande technici, boekhouders, expediteuren, operatoren, juristen, secretaressen, verkopers,... De basischemie bevindt zich vooral in de industriezones van Antwerpen en het Albertkanaal. Antwerpen vormt de tweede grootste petrochemische site van de wereld, na Houston (USA). De goede bereikbaarheid van Antwerpen door de haven speelt hierin een belangrijke rol. Andere chemische clusters bevinden zich onder meer rond Brussel en Gent (veel verwerkende nijverheid). Een chemisch bedrijf: een stad op zich Op de site van een chemisch bedrijf bevinden zich vele gebouwen. Er zijn verschillende productie-installaties (in het Engels ‘plant’ genoemd) om de chemische reacties te kunnen uitvoeren. De grootte van de installatie is afhankelijk van de vraag naar het welbepaalde product. Het chemische productieproces voor het uitvoeren van de chemische reacties is als een recept. Het bevat specifieke instructies voor de bediening van de uitrusting (de plant), de hoeveelheden, de kwaliteit van de grondstoffen, de mengvoorwaarden, temperatuur, druk enz. In de productieplant werken vooral mensen die een chemische of technische opleiding genoten hebben. Naast deze productie-installaties zijn er ook een aantal centrale gebouwen. Hierin bevinden zich technische diensten en administratieve diensten zoals de boekhouding, de verkoopdienst,... Verder is er op de site ook vaak een installatie voor afvalverwerking voorzien, vb. waterzuivering. Restaurant en brandweer zijn ook vaak aanwezig, net zoals een medische dienst. Een chemisch bedrijf is eigenlijk een stad op zich (zie ook www.dechemiebende.be). 32 II. een chemisch bedrijf Links Informatie over de Belgische chemische industrie is te vinden op www.fedichem.be. Fedichem staat voor Federatie van de Chemische Industrie België. Verschillende publicaties, waaronder ‘Jij en de Chemie’ en ‘Dagdagelijkse wetenschap’, bevatten themanummers over chemie. Deze kun je downloaden of gratis aanvragen. Ook op de website van Cefic (European Chemical Industry Council), www.cefic.org, kun je educatieve informatie vinden. Kijk hiervoor zeker bij de onderdelen ‘Education’ en ‘Chemistry in your Daily Life’. Op de Engelstalige website www.elements-of-life.org vind je de mijlpalen in de chemische industrie. Op de website www.chemistryandyou.org kun je bv. in de huiskamer de verschillende eindproducten van de chemische nijverheid aanklikken. Aanvullende activiteiten Er zijn twee aanvullende activiteiten voorzien: • In de aanvullende activiteit ‘Op (virtueel) bezoek in de chemische industrie’ zoeken en verwerken de leerlingen informatie over een chemisch bedrijf in hun omgeving. • In de activiteit ‘Een week productiedirecteur’ leren de leerlingen factoren kennen die een mogelijke rol spelen bij winst en verlies. 33 II. Een chemisch bedrijf AANVULLENDE ACTIVITEITEN II. een chemisch bedrijf Aanvullende activiteiten Het(virtueel) Op chemisch bezoek bedrijf in de hetchemische klaslokaalindustrie D T e leerlingen gaan op zoek naar informatie over een chemisch bedrijf en verwerken deze informatie. ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. Doelstellingen Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de • Gegevens verzamelen m.b.t. de chemische industrie klas wordt georganiseerd. • Informatie leren opzoeken en verwerken • Contact hebben met de lokale industrie doelstellingen Klasorganisatie • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren van de badproducten • I ndividueel, kan opgegeven worden als huistaak (er kan eventueel ook • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten in kleine groepjes gewerkt worden). • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media Benodigdheden • Infomatiebrochures van chemische firma’s • Vragenlijst – zie bijlage Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. klasorganisatie Praktische uitvoering benodigdheden In deze activiteit verzamelen de leerlingen eerst concrete informatie over een chemisch bedrijf naar keuze. Nadien verwerken en presenteren ze deze informatie • Geen (mondeling of schriftelijk). praktische uitvoering Voor het verzamelen van informatie bestaan er verschillende mogelijkheden: Algemeenheden • via het internet Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • via de communicatiedienst van het bedrijf • via een interview met een werknemer • de voorbereiding: klasorganisatie • leerlingen uit de buurtdevan de haven hebben vaak familie of kennissen die in • de productie in het chemisch bedrijf ‘de chemie’ werken • de marketing het gemaakte product. • eventueel kan eenvan mama/papa/oma/opa op interview komen (het is wel raadzaam het type vragen aan te passen aan de werkfunctie van de persoon) De• voorbereiding door deel te nemen aan opendeurdagen • ...De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 35 II. een chemisch bedrijf Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Er kan klassikaal een vragenlijst opgesteld worden, zodat de leerlingen gericht naar informatie kunnen zoeken. De leerlingen kunnen verschillende bedrijven onderzoeken of verschillende topics binnen één bedrijf. ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. T Achtergrondinformatie voor de leerkracht Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de Links klas wordt georganiseerd. Informatie over de chemische bedrijven in België kun je vinden bij Fedichem. Zie ook pag. 33. doelstellingen • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media klasorganisatie Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. benodigdheden • Geen praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 36 II. een chemisch bedrijf Aanvullende activiteiten Bijlage Het chemisch bij ‘Op (virtueel) bedrijf in het bezoek klaslokaal in de chemische industrie’ T ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals Vragenlijst badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. • Wat maakt het bedrijf? • Hoelang bestaat hetworden bedrijfde al?leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de Met deze lesactiviteit • Hoelang is het bedrijf hier al gevestigd? Waar bevindt de hoofdzetel zich? klas wordt georganiseerd. • Waarom heeft het bedrijf zich hier gevestigd? • Hoeveel mensen werken er in het bedrijf? doelstellingen • Waarom werken sommige mensen in shift? • Wat doen al deze mensen? • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren • Hoe heet de directeur? van de badproducten • Hoe zorgt het bedrijf ervoor dat de mensen veilig kunnen werken op het bedrijf? • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Wat wordt er voor de omgeving gedaan? • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling • Wat is het bedrijfslogo? van het product • ... • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media Topics klasorganisatie Wat willen we weten over ... Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor productworden dat hetvermeld. bedrijf maakt: dehet leerlingen • Waarvoor wordt het gebruikt? • Vind ik dit product in deze vorm bij mij thuis? benodigdheden • Heb ik thuis dingen die hieruit gemaakt zijn? • Geen • Kan ik dit product zo kopen, en zo ja, waar? • Wat is het bekendste product dat hier gemaakt wordt? praktische • Wat wasuitvoering het eerste product dat gemaakt werd? • ... Algemeenheden hetdeze bedrijf in het algemeen: Voor lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • Wat betekent de naam van het bedrijf? • Vanwaar komt de naam? • de voorbereiding: de klasorganisatie • Hoelang bestaatinhet bedrijf al? bedrijf • de productie het chemisch • Wie heeft het bedrijf opgericht? • de marketing van het gemaakte product. • Waar is de hoofdzetel? Waar zijn er overal bijzetels? De• voorbereiding • Waarom zijn die bijzetels juist daar gevestigd? De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. • Wat is het logo van het bedrijf? • Hoe zagen de vorige logo’s eruit? • Wat is de bedrijfsslogan? • ... De leerlingen werken in een team van Het 37 II. een chemisch bedrijf Aanvullende activiteiten de mensen die er werken: Het chemisch bedrijf in het klaslokaal • Welke mensen werken hier? • Zijn dat allemaal chemici? • Wat voor jobs doen de chemici? de volgende lessen zullen personeelsleden? de leerlingen in team badproducten zoals • ijdens Welke functies hebben de andere haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch • badzout, Hoe ziet de werkplaats van deze mensen eruit (labo, productieplant,...)? bedrijfje op. • Wat zijn shiftarbeiders? • Waarom zijn die nodig? Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de • ... klas wordt georganiseerd. de grondstoffen die het bedrijf gebruikt om zijn producten te maken: • Vanwaar komen deze ingrediënten? doelstellingen • Zijn dit vaste stoffen, vloeistoffen of gassen? • Hoe worden deze stoffen tot creëren hier getransporteerd? • Een organisatiestructuur voor het eigenhandig produceren • ... van de badproducten T • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten de•veiligheid op hetkennen bedrijf:die belangrijk zijn voor de prijsbepaling Factoren leren • Welke dragen de werknemers? van veiligheidskledij het product • Is•die kledij voor iedereen gelijk (financiële groep,door labomensen)? Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden de reclame en de media • Welke veiligheidsvoorzieningen zijn er (brandblussers, oogdouches, brandweer,...)? klasorganisatie • Welke pictogrammen worden er voor de veiligheid gebruikt? • Wat gebeurt er als erMogelijke een ongeluk zou plaatsvinden? Klassikaal leergesprek. bijkomende individuele opdrachten voor • ... de leerlingen worden vermeld. de milieu-inspanningen van het bedrijf: benodigdheden • Wat gebeurt er met het afval? • Is• er veel afval? Geen • Worden er (vervuilende) stoffen de lucht in geblazen? • Waarom komt er altijd zoveel rook uit de schoorstenen? praktische uitvoering • Wat gebeurt er bij de waterzuivering? • ... Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 38 II. een chemisch bedrijf Aanvullende activiteiten Het chemisch Een week productiedirecteur bedrijf in het klaslokaal T D ijdens eze activiteit de volgende is een lessen rollenspel. zullen De de leerlingen zijn in team productiedirecteur badproducten zoals van een badzout, chemisch haargel, bedrijf.douchegel De leerkracht enz.ismaken. de Algemeen Hiervoor Directeur. richten ze een chemisch bedrijfje op. De productiedirecteur dient de winstcijfers van de afgelopen week bekend te maken Met deze lesactiviteit worden leerlingen geïnformeerd over hoe hun aan de Algemeen Directeur. De de productiedirecteur becommentarieert dezebedrijf cijfersinende klas georganiseerd. stelt wordt mogelijk verbeteringen voor het productieproces voor. De leerlingen leren op deze wijze verschillende factoren kennen die mogelijk doelstellingen kunnen zorgen voor winst en/of verlies. • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren Doelstellingen van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Inzicht krijgen in de verschillende factoren dievoor winst omzet bij de • Factoren leren kennen die belangrijk zijn de en prijsbepaling productie beïnvloeden van het product • Winst/verlies uitrekenen aan de handkan vanworden een (zelf opgestelde) formule • Leren hoe koopgedrag beïnvloed door de reclame en de media Klasorganisatie klasorganisatie • Groepswerk Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. Benodigdheden benodigdheden • Leerlingenwerkblad met vragen – zie bijlage • Geen Praktische uitvoering praktische uitvoering Er wordt de leerlingen verteld dat het bedrijf Bubbelblup badschuim maakt. De huidige productiedirecteur is ziek. De winstcijfers van de laatste week zijn daarom Algemeenheden nog niet gekend. Omdat de productiedirecteur nog een tijdje ziek blijft, dienen de Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid leerlingen de taak van de productiedirecteur over tetussen nemen en de winstcijfers van de voorbije week te berekenen aan de hand van het leerlingenwerkblad (zie bijlage). • de voorbereiding: de klasorganisatie de productie in hetgerapporteerd chemisch bedrijf Deze•winstcijfers moeten worden aan de Algemeen Directeur (de • de marketing van het gemaakte product. Hierbij dient ook besproken te leerkracht). De berekeningen worden aangegeven. worden wat de verschillen zijn met een normaal dagverloop en hoe deze verschillen De voorbereiding de winst beïnvloeden. Het weekresultaat wordt vergeleken met een van normaal te verwachten resultaat. De voorbereiding behelst de organisatie de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen dienen ook voorstellen te formuleren om de problemen die zich voorgedaan hebben te verminderen. De leerlingen werken in een team van Het 39 II. een chemisch bedrijf Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Volgende gegevens worden aan de leerlingen meegedeeld. Het productieproces verloopt als volgt: Voor de productie van het badschuim worden grondstoffen aangekocht en naar de productiesite gebracht (zie ookzullen Transportspel). Daarin worden deze grondstoffen door ijdens de volgende lessen de leerlingen team badproducten zoals de werknemers vermengd tot badschuim. In het kwaliteitscontrolelabo het badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een wordt chemisch badschuim bedrijfje op.gecontroleerd op zijn kwaliteit. Het gemaakte badschuim wordt gestockeerd en verkocht in grote containers. Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. De werknemers werken in twee shifts. Iedere shift maakt 25 ton badschuim. Tijdens de weekends wordt er niet gewerkt, behalve in uitzonderlijke omstandigheden. Dan worden de werknemers extra betaald. T doelstellingen De kostprijs voor huur van de site creëren en het salaris van eigenhandig het personeelproduceren bedraagt € 300. • Een organisatiestructuur voor het (huur en salaris personeel = HSP ). De grondstoffen voor 25 ton badschuim worden van de badproducten aangekocht voor € 450 (aankoopprijs = AP). • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten 25 ton gemaakt badschuim wordt aan de klanten verkocht voor € 800 (verkoopprijs = VP). • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media klasorganisatie Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. benodigdheden • Geen praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 40 II. een chemisch bedrijf Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Achtergrondinformatie voor de leerkracht De winst wordt berekend door van de verkoopprijs (omzet) de productiekosten (gemaakte kosten) af te trekken. ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals winst = omzet – gemaakte kostenenz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch badzout, haargel, douchegel winst = VP – HSP – AP (zie vorige pagina) bedrijfje op. T Verschillende factoren bepalen de leerlingen productiekosten. Grote kosten, zoals Met deze lesactiviteit worden de geïnformeerd over hoe hunonderzoek bedrijf in de naar nieuwe producten en productiemogelijkheden (R&D), installatieontwerp en klas wordt georganiseerd. installatiebouw worden al gemaakt voor het product wordt verkocht. De verkoop van het nieuwe product moet dus voldoende opbrengen om ook deze kosten te kunnen doelstellingen dragen. • Een organisatiestructuur voor hetopgedeeld eigenhandig produceren De productiekosten of gemaaktecreëren kosten kunnen worden in vaste kosten van dekosten. badproducten en variabele • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • De vaste kosten huurprijzen, lonen, zijn infrastructuur, telefoonrekeningen enz. • Factoren lerenzijn kennen die belangrijk voor de prijsbepaling • Devan variabele kosten zijn gerelateerd aan de productiehoeveelheden. het product Dit zijn kosten voor de beïnvloed grondstoffen, elektriciteit... • Lerendehoe koopgedrag kanafvalverwijdering, worden door de reclame en de media Als er niet wordt geproduceerd, zijn er geen variabele kosten, maar wel klasorganisatie nog vaste kosten. Klassikaal leergesprek. Mogelijke Op een normale werkdag bedraagtbijkomende de winst individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. 2 x VP – 2 x AP – HSP 2 x 800 – 2 x 450 – 300 = € 400. benodigdheden VP en• AP worden vermenigvuldigd x 2 aangezien er 2 shiften zijn per dag, HSP is een Geen vaste kost voor de 2 shifen. praktische uitvoering Op een normale werkdag bedraagt de kostprijs of de gemaakte kosten Algemeenheden 2 x AP + HSP 2 xdeze 450 +lesactiviteit 300 = € 1200. Voor maken we een onderscheid tussen Dit betekent dat op weekbasis in normale omstandigheden de winst gelijk is aan • de voorbereiding: de klasorganisatie • de 400 x 5productie = € 2000. in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De wekelijkse kostprijs bedraagt De voorbereiding 1200 x 5 = € 6000. De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De kostprijzen en aankoopprijzen zijn fictief en kunnen veranderd worden. Bij verlies verkrijgt men een negatief getal. De som van de productiekost is groter dan de verkoopprijs. De verkoop heeft te weinig opgebracht om de gemaakte kosten te betalen. De leerlingen werken in een team van Het 41 II. een chemisch bedrijf Aanvullende activiteiten Het chemisch Bijlage bij ‘een bedrijf week productiedirecteur’ in het klaslokaal Maandag T ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals Doordat er een griepepidemie is uitgebroken, verschillende ziek. badzout, haargel, douchegel enz. maken.zijn Hiervoor richten werknemers ze een chemisch Hierdoor bedrijfje kan op. men maar 25 ton van het product maken. Ook bij ziekte worden de werknemers uitbetaald. Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. Dinsdag Er is een tekort aan grondstoffen. Wil men vandaag voldoende badschuim doelstellingen produceren, dan moeten er dringend grondstoffen bijgekocht worden. Wegens de hoogdringendheid kosten de grondstoffen € 200 meer. • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren van de badproducten Woensdag • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen diegrootse belangrijk zijn voor de prijsbepaling Een supermarktketen plant een reclamecampagne voor het badschuim. Ze van het product vragen een extra levering. Daarom wordt er vandaag een extra shift gedraaid zodat er • Leren hoekan koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media 75 ton gemaakt worden. De werknemers krijgen extra overuren uitbetaald: € 200. D onderdag klasorganisatie Pechdag! is een pompMogelijke kapot. Debijkomende nieuwe pomp kost € 150. Doordat de pomp KlassikaalErleergesprek. individuele opdrachten voor eerst moet aangekocht worden en dan nog vervangen worden, kan er slechts 25 ton de leerlingen worden vermeld. geproduceerd worden. benodigdheden Vrijdag • Geen Er is een productiefout opgetreden. De kwaliteit van het badschuim is ondermaats. De verkoopprijs van het badschuim wordt gereduceerd met 50%. praktische uitvoering Algemeenheden Zaterdag Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen Omwille van de grote vraag wordt er uitzonderlijk op zaterdag gewerkt. Er worden 2 shifts De werknemers krijgen hiervoor per lot een extra premie van • degedraaid. voorbereiding: de klasorganisatie € 200• uitbetaald. de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 42 II. een chemisch bedrijf Aanvullende activiteiten Oplossingen Het chemischbijbedrijf bijlagein het klaslokaal ‘een week productiedirecteur’ T ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals Maandag badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch 800 – 450 bedrijfje op.– 300 = 50 (winst) Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de Dinsdag klas wordt georganiseerd. 1600 – 900 – 300 – 200 = 200 (winst) doelstellingen W oensdag • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren 2400 – 1350 – 300 – 200 = 550 (winst) van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten Donderdag • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling 800 van – 450 – 300 – 150 = -100 (verlies) het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media Vrijdag klasorganisatie 800 – 900 – 300 = -400 (verlies) Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor Z deaterdag leerlingen worden vermeld. 1600 – 900 – 300 – 200 – 200 = 0 benodigdheden Weektotaal • Geen 50 + 200 + 550 – 100 – 400 + 0 = 300 winst op weekbasis praktische uitvoering Door de vooropgestelde problemen zijn de winstcijfers niet regelmatig. Algemeenheden Om problemen te verhelpen de volgende oplossingen voorgesteld worden: Voorde deze lesactiviteit maken wekunnen een onderscheid tussen • Grotere opslagruimtes om grondstoffen op te slaan • Medewerkers oproepen zieke collega’s te vervangen • de voorbereiding: de om klasorganisatie • Grotere opslagruimtes om het gemaakte • de productie in het chemisch bedrijf badschuim in op te slaan • Ook de productie kwaliteitproduct. controleren, niet enkel nadien • detijdens marketing van het de gemaakte • Vervangingsonderdelen opslaan ... De• voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 43 III. veilig met chemie III. Veilig met chemie Informatie voor het uitvoeren van de lesactiviteit 44 III. veilig met chemie Gevaarsymbolen D eze lesactiviteit licht het gebruik van pictogrammen toe. Bijzondere aandacht wordt besteed aan de gevaarsymbolen. Doelstelling • De betekenis van pictogrammen leren kennen. Klasorganisatie • Klassikaal leergesprek, gevolgd door individueel werk of groepswerk Benodigdheden • Verzameling lege verpakkingen van huishoudmaterialen Praktische uitvoering Opmerking Tijdens deze activiteit bestuderen de leerlingen de mogelijke gevaren van huishoudproducten. Hierbij is het belangrijk de volgende zaken in acht te nemen: • Verpakkingen van huishoudmaterialen zijn leeg en schoongemaakt. • Vertel de leerlingen dat bepaalde huishoudmaterialen zich NIET lenen tot experimenteren (of laten gebruiken door kinderhanden). • Vertel de leerlingen dat zij deze producten thuis slechts mogen bestuderen onder supervisie van een volwassene. Vooraan op een centrale tafel bevindt zich een verzameling verpakkingen van huishoudproducten. Hieronder bevinden zich ook producten zonder gevaarsymbool. De verschillende gevaarsymbolen zijn in eerste instantie afgedekt. Volgende producten kunnen bv. voorgesteld worden: • schoonmaakmiddelen • onkruidverdelger • levensmiddelen 45 III. veilig met chemie • ovenreiniger • white spirit • geneesmiddelen • ... De leerkracht vraagt aan de leerlingen of zij deze producten kennen en wat deze producten gemeenschappelijk hebben. Er wordt bv. ook gevraagd waar mama/papa thuis deze producten bewaren en waarom. Nadien wordt het gebruik van pictogrammen toegelicht om te wijzen op een bepaald verbod, een gebod, een aanwijzing of een waarschuwing. Pictogrammen zijn eenvoudig in het gebruik. Het zijn afbeeldingen die eenvoudig te leren en gemakkelijk te onthouden zijn. Ze bevatten informatie die je ook met taal kunt uitdrukken. Het voordeel van pictogrammen tegenover taal is dat je ze sneller ‘leest’ en dat ze minder plaats innemen. Bepaalde producten thuis en in het laboratorium zijn voorzien van een waarschuwingspictogram, ook wel gevaarsymbool genoemd. Dit pictogram waarschuwt je voor schadelijke eigenschappen van het product. Het pictogram kan je waarschuwen voor de volgende eigenschappen: • toxisch (giftig) • corrosief of bijtend • schadelijk • ontvlambaar • explosief • milieugevaarlijk • oxiderend 46 III. veilig met chemie Voor de verschillende eigenschappen wordt nu gezamenlijk een definitie gezocht. toxisch Wanneer men met zo’n stof in contact komt, bv. door ze te eten, in te ademen of op de huid te morsen, kan men ernstig ziek worden (eventueel kan ze de dood veroorzaken). Deze stof kan huid, kleren of andere oppervlakken kapotmaken wanneer ze ermee in contact komt. corrosief Een stof die heftig met een andere stof reageert, waarbij er warmte vrijkomt. oxiderend Een stof die chronische aandoeningen kan veroorzaken. Minder schadelijk dan toxisch. schadelijk ontvlambaar Een stof die kan ontbranden, vaak zonder onmiddellijke ontstekingsbron (vlam) in de buurt. Deze stof kan exploderen wanneer ze in de buurt komt van een ontstekingsbron (bv. vlam). Ze kan eventueel ook exploderen door wrijvingen of trillingen. explosief Deze stof is gevaarlijk voor het milieu. Milieu­gevaarlijk 47 III. veilig met chemie De leerlingen vernemen nadien dat het pictogram steeds bestaat uit een vierkant met een zwart symbool op een oranje achtergrond. De leerlingen kunnen nu zelf pictogrammen ontwerpen voor de bovenstaande eigenschappen. Nadien worden de correcte pictogrammen voorgesteld. De labels van de uitgestalde huishoudproducten worden bestudeerd. Hierbij kunnen de volgende vragen gesteld worden: • Welke stoffen hebben een gevaarsymbool? Waarom? • Zijn er ook geschreven waarschuwingen? • Beschrijf de stop van sommige producten (veiligheidsstop). • Welke gevaarsymbolen vinden we hier niet? • Welke vinden we veel terug? •... Hierbij kunnen de volgende zaken worden vastgesteld: • Stoffen die geen gevaar betekenen voor de gezondheid of de omgeving dragen geen gevaarsymbool. • Stoffen met een gevaar hebben vaak een veiligheidssluiting voor kinderen. • Geneesmiddelen dragen soms het toxisch symbool. Dit wordt bij wet geregeld. Antibiotica voor inwendig gebruik moeten steeds het toxisch gevaarsymbool dragen. Andere geneesmiddelen dragen bv. het toxisch symbool als de verpakkingshoeveelheid driemaal groter is dan de dagdosis. 48 III. veilig met chemie Achtergrondinformatie voor de leerkracht Een stof is gevaarlijk als deze één of meer van de volgende eigenschappen heeft: explosief, oxiderend, (zeer) licht ontvlambaar, (zeer) toxisch, corrosief, schadelijk of milieugevaarlijk. Een gevaarlijke stof kan een bestanddeel zijn van een product, bijvoorbeeld van een lijm, verf of schoonmaakmiddel. Veelal is het product dan ook geëtiketteerd als gevaarlijk. Gevaarlijke stoffen hoeven geen ‘chemische’ stoffen te zijn. Ook micro-organismen (zoals schimmels en bacteriën) en bijvoorbeeld meelstof kunnen gevaarlijk zijn voor de gezondheid. Tijdens het werk kunnen ook gevaarlijke stoffen ontstaan. Voorbeelden hiervan zijn lasrook en allerlei soorten stof (bijvoorbeeld houtstof en sloopstof). Gevaarlijke stoffen kunnen zowel gassen, vloeistoffen als vaste stoffen zijn. Chemicaliën dienen steeds voorzien te zijn van een etiket. Hierop staat informatie over het product. Gevaarlijke stoffen zijn voorzien van een gevaarsymbool, soms aangevuld met een lettercode. Vaak staan op het product ook nog R- en S-nummers. Deze verwijzen naar R- en S-zinnen. • De R-nummers geven informatie over het risico (Risk). • De S-nummers geven veiligheidstips (Safety). Als er ‘gevaarlijke’ chemische producten worden gekocht voor beroepswerkzaam­ heden in bv. een laboratorium of bedrijf, dan dient de leverancier een veiligheids­ informatieblad over dit product mee te geven. Dit veiligheidsinformatieblad (VIB of in het Engels Material Safety Data Sheet (MSDS)) bevat informatie over het product. Het VIB vermeldt de samenstelling van het product, de risico’s, eerstehulp­ maatregelen, brandbestrijdingsmaatregelen, maatregelen bij accidenteel vrijkomen van het product, hantering in opslag, persoonlijke bescherming, fysische en chemische eigenschappen, stabiliteit en reactiviteit, toxicologische informatie, ecologische informatie, instructies voor verwijdering en informatie met betrekking tot het vervoer en de wettelijk verplichte etikettering, inclusief R- en S-zinnen. Momenteel wordt op Europees niveau gewerkt aan internationale chemische veiligheidskaarten (letterwoord in het Engels: ICSC). Deze kaarten vatten op duidelijke en overzichtelijke wijze de verschillende gevaren van chemische producten voor de gezondheid, de veiligheid en het leefmilieu samen. 49 III. veilig met chemie Op dit ogenblik zijn er meer dan 1300 kaarten via het internet beschikbaar. De oorspronkelijke kaarten zijn in het Engels geschreven en worden vertaald in het Nederlands, het Frans en het Duits ( www.iph.fgov.be). Aanvullende activiteiten • Naast gevaarsymbolen kunnen ook andere pictogrammen, zoals bv. gebodsborden, reddingsborden, aanwijzingsborden en borden i.v.m. brandbestrijding besproken worden. • De leerlingen kunnen zelf pictogrammen ontwerpen, die dan gebruikt worden in de productiefase van het project. • De aanvullende activiteit ‘Op (virtueel) bezoek in de chemische industrie’ bevat ook een aantal vragen rond het thema veiligheid. 50 II. een chemisch bedrijf 51 IV. Het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal Informatie voor het uitvoeren van de lesactiviteit IV. het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal Het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal T ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. Voor deze lesactiviteit zijn verschillende leerlingenopdrachten vermeld. Deze hoeven uiteraard niet allemaal uitgevoerd te worden. Er wordt wel aangeraden het item ‘veiligheid in het klasbedrijf’ te bespreken. Doelstellingen • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media Klasorganisatie • Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. Benodigdheden • Geen Praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf (klasbedrijf) • de marketing van het gemaakte product 52 IV. het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van vier leerlingen. Elk team staat voor een chemisch bedrijf of productie-eenheid. Net zoals in een chemisch bedrijf hebben verschillende mensen een andere verantwoordelijkheid. Zo wordt in elk team een directeur productie, een directeur veiligheid/milieu, een directeur kwaliteit/onderzoek en een directeur marketing aangeduid. Bij de productie van een ander product kunnen de leerlingen eventueel andere verantwoordelijkheden opnemen. De verantwoordelijkheden en de controletaken van de verschillende functies worden hierna opgesomd. Tijdens de voorbereiding wordt ook extra aandacht besteed aan de veiligheid in het klaslokaal. De productiefase bestaat uit de bereiding van het product. Dit gebeurt individueel (handenarbeid) door elke leerling, maar wel in teamverband. Bij ‘grootschalige’ productie (bv. voor verkoop) kan men op bandwerk overgaan (een leerling meet af, een andere leerling roert, een groep leerlingen maakt badzout, een andere groep haargel,...) De marketing omvat alles wat met de verkoop van het product te maken kan hebben. Om het product te laten verkopen moet er een verpakking ontworpen worden. Bovendien moet er een geschikte naam voor het product gekozen worden en een eventuele reclamecampagne ontworpen worden. Voor de verkoop zal ook een winkeltje moeten worden voorzien. Ook moet de prijs van het product bepaald worden. De producten kunnen in de ‘handel’ gebracht worden op moederdag, schoolfeesten enz. De voorbereiding De leerlingen krijgen te horen dat ze een chemisch bedrijf zullen starten. De klas wordt in kleine groepjes opgedeeld; elk groepje staat voor een chemisch bedrijf. Hun bedrijf zal een aantal badproducten maken. In een chemisch bedrijf werken verschillende mensen. Deze hebben uiteraard niet allemaal dezelfde functie. Je kunt deze mensen in verschillende groepjes (afdelingen) verdelen. Elke afdeling is verantwoordelijk voor één bepaald aspect in het chemisch bedrijf. 53 IV. het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal Er worden nu verschillende afdelingen opgesomd: productie • Verantwoordelijk voor het zo goedkoop en gemakkelijk mogelijk produceren van het product. • Kijkt na of het product zo efficiënt en zo goed mogelijk gemaakt wordt. kwaliteit – onderzoek • Gaat na of het product voldoet aan de kwaliteitseisen. • Controleert de kwaliteit tijdens en na de productie. veiligheid – milieu • Verantwoordelijk voor een veilige arbeidsomgeving. • Gaat na of het product milieubewust geproduceerd wordt. • Gaat na of de milieunormen gerespecteerd worden. marketing – verkoop • Verantwoordelijk voor de reclamecampagne en communicatie rond het product. • Zorgt ervoor dat de klanten het product kopen en tevreden zijn. • Zorgt ervoor dat het product voor een zo hoog mogelijke prijs verkocht wordt. Opdracht voor de leerlingen • Welke afdelingen kunnen er nog zijn? Wat zijn hun taken? Er is bijvoorbeeld ook nog een directiecomité, dat verantwoordelijk is voor de algemene gang van zaken binnen het bedrijf, een financiële afdeling, die verantwoordelijk is voor alles wat met financiën te maken heeft, en nog veel meer. De afdelingen productie, kwaliteit, veiligheid en marketing worden opgericht in het klasbedrijf. Er is telkens één leerling verantwoordelijk voor een afdeling; hij/zij is de directeur van deze afdeling. 54 IV. het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal Opdracht voor de leerlingen • Omschrijf de verschillende directeursfuncties. • Wat zijn hun verantwoordelijkheden? • Wat zijn hun belangrijkste taken? • Hoe worden deze taken vertaald naar jouw klasbedrijfje? De verschillende directeursverantwoordelijkheden en taken staan hieronder opgesomd. directeur productie • Controleert of het product zo efficiënt en zo goed mogelijk gemaakt wordt. • Verantwoordelijk voor materiaal en grondstoffen. • Koopt producten aan. controletaken Te controleren voor de start! • Staat al het benodigde materiaal netjes klaar? • Zijn alle grondstoffen in voldoende hoeveelheid aanwezig? • Is het werkblad proper? • Zijn alle werknemers aanwezig? • Kent iedereen het productieproces? (Leest recept voor.) Te controleren tijdens de bereiding of nadien: • Wordt er rustig gewerkt? • Wordt er ordelijk gewerkt? DIRECTEUR VEILIGHEID/MILIEU • Heeft aandacht voor netheid en orde. • Verantwoordelijk voor de veiligheid. • Verantwoordelijk voor het milieu (afval). • Stelt milieu- en veiligheidsplan op. controletaken Te controleren voor de start! • Gaat na of iedereen de geldende veiligheidsregels kent (zie later). (Leest deze voor.) • Staan er geen boekentassen in de weg? • Draagt iedereen een schort of een oud T-shirt? • Zijn lange haren in een staart gebonden? • Zijn de handen gewassen? 55 IV. het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal Te controleren tijdens de bereiding of nadien: • Worden de veiligheidsregels gerespecteerd? • Zijn de handen gewassen? • Is alles netjes opgeruimd? • Is al het materiaal proper afgewassen? • Zijn de resten verzameld en netjes weggegooid? • Zijn alle potjes geëtiketteerd? • Staan de naam en de inhoud erop vermeld? Directeur kwaliteit/onderzoek • Heeft de leiding bij het ontwerpen van het product en houdt de kwaliteit in de gaten. • Is verantwoordelijk voor het ontwerp van het product (prototype). • Zorgt ervoor dat de kwaliteit van het product goed is. • Zorgt voor adequate notering van het experiment, beschrijft nauwkeurig de hoeveelheid toegevoegde stoffen. controletaken Te controleren tijdens de bereiding of nadien: • Hoe is de kwaliteit van het product? • Is de kleur geslaagd? • Ruikt het lekker? • Te dik, te dun? • Treedt er geen probleem op met het product na bereiding (bv. klonteren van de gel)? DIRECTEUR MARKETING/verkoop • Is creatief. • Is verantwoordelijk voor de reclamecampagne. • Bepaalt de naam van het product. • Gaat na hoe het product het beste verkoopt. • Bepaalt de prijs. • Ontwerpt een slagzin. controletaken Te controleren tijdens de bereiding of nadien: • Wat is een geschikt recipiënt? • Staat alle informatie op het etiket? • Is de kleur geschikt? • Is de geur geschikt? • Wat is ‘in’, wat is ‘out’? 56 IV. het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal De leerlingen kunnen naar willekeur een bepaalde functie opgelegd krijgen door de leerkracht. Anderzijds kunnen de verschillende bedrijfjes ook samengesteld worden volgens de voorkeur van de leerlingen. • De leerlingen vormen naar voorkeur een team (bedrijf) en verdelen dan de functies. • De leerlingen geven door middel van een sollicitatie hun voorkeur aan voor een bepaalde functie en op basis hiervan worden de verschillende teams/bedrijven samengesteld. Opdracht voor de leerlingen • Welke directeursfunctie zou jij het liefst vervullen? Waarom? • Schrijf een sollicitatiebrief voor een welbepaalde functie. Laat de leerlingen bij keuze voor een bepaalde functie de volgende richtvragen beantwoorden: • Waarom ben jij de geschikte persoon voor deze functie? • Welke eigenschappen heb jij die belangrijk zijn voor deze functie? • Heb je ervaring in iets waardoor je deze functie extra goed zou kunnen uitoefenen? (bv. tekenles voor ontwerp van mooie verpakking, experimenteernamiddag gevolgd bij Technopolis,...) 57 IV. het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal De veiligheid in het klasbedrijf Voordat er gestart wordt met de doe-activiteiten moeten de kinderen geïnformeerd worden over mogelijke ‘risico’s’, ondanks dat er gewerkt wordt met huis-, tuin- en keukenmateriaal. Maak ook duidelijk dat de kinderen thuis NOOIT mogen experimenteren zonder toestemming. Verwittig de ouders. De gebruikte grondstoffen zijn niet schadelijk voor de gezondheid, maar kunnen een zeldzame keer allergische reacties uitlokken. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn met Parabeen K, een veelgebruikt conserveringsmiddel dat voorkomt in cosmetica (zie ook woordenlijst) en bepaalde etherische oliën. Bespreek duidelijk met de kinderen wat er moet gebeuren bij een ongeval (bv. product gemorst: zelf opruimen, juf/meester laten opruimen). Indien er etherische olie in het oog terecht komt, kan je spoelen met fysiologisch water of gebruik maken van een oogspoelfles. Hieronder zijn de belangrijkste aandachtspunten vermeld, in willekeurige volgorde: • Enkel uitvoeren wat beschreven staat en met de producten die beschreven zijn • Niet beginnen experimenteren zonder toestemming • Boekentassen aan de kant, weg van de lessenaar (struikelgevaar) • Niet eten of drinken tijdens de experimenten • Handen wassen VOOR en NA het experimenteren • Tijdens het experimenteren niet in de ogen wrijven (vooral etherische oliën kunnen prikken) • Gemorst product verwijderen • Niet leunen op de lessenaar • Nooit proeven van de producten • Producten etiketteren • Rustig werken, niet duwen of trekken • Telefoonnummer van het antigifcentrum kennen (070 / 245 245) • Noodnummers kennen (internationaal, ambulance/brandweer, politie) • Schort of oud T-shirt dat mag vuil worden dragen • Geen flapperende mouwen • Lange haren vastbinden • Veiligheidsiconen kennen 58 IV. het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal Opdracht voor de leerlingen • Ontwerp veiligheidsiconen voor jullie bedrijf, die duidelijk maken wat mag en niet mag tijdens het experimenteren. • Ontwerp een veiligheidsposter die wordt opgehangen aan de klasdeur, zodat de andere leerlingen op school weten wat er in jullie klaslokaal gebeurt. • Stel als directeur veiligheid/milieu een veiligheidsplan op. De productie De productie van de verschillende badartikelen wordt uitgebreid toegelicht in het Receptenboek van Nikko en Co. In het pakket zijn voldoende grondstoffen voorzien om elke leerling één keer elk product te laten maken (toereikend voor een klas van 24 leerlingen). De marketing Een belangrijk onderdeel van het project is de ‘verkoop’ van de zelfgemaakte producten. We hebben immers op basis van eenvoudige grondstoffen een product met een meerwaarde gecreëerd, een product waarvoor mensen bereid zijn te betalen. Een product dat cadeau gegeven kan worden, bv. voor moederdag. Om het product te kunnen verkopen, moet er echter eerst een verkoopstrategie bepaald worden. Het verkoopplan kan opgesteld worden voordat men begint met het produceren. Het kan ook opgesteld worden na de productiefase. Het hele marketingaspect, gaande van het ontwerp voor verpakking en winkel, de prijsbepaling, de reclamecampagne tot de verkoop, kan ook door een andere klas worden uitgevoerd. 59 IV. het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal Opdracht voor de leerlingen Stel in groep een verkoopstrategie op. Denk na over wat je wilt verkopen, aan wie je dit wilt verkopen en hoe je dit gaat verkopen. De directeur Marketing stelt dit plan nadien voor aan de Algemeen Directeur (leerkracht). Laat de leerlingen brainstormen over deze opdracht. Hierbij kunnen de volgende richtvragen worden gebruikt: • Wie zijn de klanten? (Ouders, medeleerlingen, buren,...) • Waarom willen de klanten dit product kopen? (Goed, mooi, zelfgemaakt, exclusief) • Hoe worden de klanten op de hoogte gebracht van het product? (Schoolkrantje, reclameborden, mond-tot-mondreclame) • Hoe wordt het product aangeprezen? (Met een slagzin, een interview, een publi-advertentie,...) • Hoe wordt het product verkocht? (Per brief, in een schoolwinkeltje, via het internet, deur aan deur,...) • Wat is de naam van het product? (Bubbelblup) • Wat is de slagzin? (Bubbelblup bubbelt beter) • Wat is het logo? • Waarop letten klanten als ze het product kopen? (Kwaliteit, hoeveelheid, prijs, verpakking) • Hoe kan er een goede service geleverd worden? Naamgeving en verpakking vormen een belangrijk argument om een bepaald product te kopen. Na het opstellen van de verkoopstrategie moeten de leerlingen zich bewust zijn van de invloed van reclame en media op het aankoopgedrag van de consument. Om deze invloed beter te leren kennen, kunnen de leerlingen eventuele klanten ondervragen over hun aankoopgedrag. Als laatste stap komt de prijsbepaling. De verkoopprijs kan men fictief bepalen. Anderzijds kunnen de leerlingen ook trachten een zo correct mogelijke prijs te berekenen door rekening te houden met de verschillende factoren die de prijs beïnvloeden. 60 IV. het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal Opdracht voor de leerlingen • Bepaal de prijs voor je product. • Waarop moet je letten? Hoe maak je winst? Geef je korting voor meerdere aankopen of niet? • Let ook op het milieu. Vraag je statiegeld voor glazen verpakkingen of niet? De factoren die winst en verlies bepalen, worden besproken in de aanvullende activiteit ‘Een week productiedirecteur’. Verschillende factoren bepalen de prijs van het product. Grote kosten, zoals onderzoek naar nieuwe producten en productiemogelijkheden (R&D), fabrieksdesign en fabrieksbouw, worden al gemaakt voor het product wordt verkocht. De verkoop van het product moet dus voldoende opbrengen om ook deze kosten te kunnen dragen. De opstartkosten worden vaak gedragen door de bank (lening) of door investeerders. De productiekosten kunnen opgedeeld worden in vaste en variabele kosten. De vaste kosten zijn huurprijzen, lonen van de arbeiders, infrastructuur, herbruikbaar materiaal, telefoonrekeningen enz. De variabele kosten zijn gerelateerd aan de productie. Dit zijn de kosten voor de grondstoffen, afvalverwijdering,... Als er niet wordt geproduceerd, zijn er geen variabele kosten, maar wel nog vaste kosten. Ook met de marketingkosten moet men rekening houden bij de prijsbepaling. Het verschil tussen vaste kosten en variabele kosten kan aan de hand van een vraagstuk worden toegelicht. Het bedrijf Bubbelblup maakt badschuim. De werknemers krijgen een uurloon van 10 euro uitbetaald. De grondstoffen voor het badschuim kosten 50 cent per flesje badschuim. Het flesje zelf kost 20 cent. Hoeveel kost 2 uur produceren als je • 5 flesjes per uur maakt • 10 flesjes per uur maakt • 15 flesjes per uur maakt? 61 IV. het chemisch bedrijf in jouw klaslokaal 5 flesjes per uur 10 flesjes per uur 15 flesjes per uur loon € 20,00 € 20,00 € 20,00 grondstof € 5,00 € 10,00 € 15,00 flesje € 2,00 € 4,00 € 6,00 prijs per flesje € 2,70 € 1,70 € 1,37 De kosten die steeds ongewijzigd blijven, ongeacht hoeveel je produceert, zijn de vaste kosten. De overige kosten zijn de variabele kosten. 62 Het chemisch bedrijf in het klaslokaal V. Receptenboek van Nikko en Co T ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. Informatie voor het uitvoeren van de lesactiviteit DOELSTELLINGEN • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media KLASORGANISATIE Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. BENODIGDHEDEN • Geen PRAKTISCHE UITVOERING Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het V. receptenboek van nikko & co Receptenboek van Nikko & Co De verschillende recepten kan u terugvinden in het receptenboek. Er zijn voor de leerlingen zeven recepten/activiteiten voorzien: • Badzout • Haargel • Superslijm • Bruisballen • Douchegel • Badschuim • Superbubbelbellenblaas De activiteiten dienen niet in deze volgorde uitgevoerd te worden. Wel is het zo dat qua handelingen badzout en haargel de eenvoudigste activiteiten zijn. Specifieke hints en tips worden voor elk product afzonderlijk gegeven. Deze informatie wordt aangevuld met achtergrondinformatie. Dit kan voordien klassikaal besproken worden. Algemeenheden die voor alle recepten gelden, zijn hieronder weergeven. Doelstellingen • Badartikelen produceren en verkopen • Veilig en milieubewust produceren • Een laboprocedure uitvoeren • Verantwoordelijkheden opnemen • Gezag aanvaarden van anderen • Leren experimenteren: plannen, uitvoeren, rapporteren Klasorganisatie • De leerlingenactiviteiten worden uitgevoerd in team. • 1 team = 1 chemisch bedrijf • Bedrijfsgrootte: vier leerlingen • Verschillende afdelingen binnen het bedrijf: • Productie • Veiligheid/milieu • Kwaliteit/onderzoek • Marketing/verkoop 64 V. receptenboek van nikko & co • Elke leerling heeft de verantwoordelijkheid voor 1 specifieke afdeling. De verantwoordelijkheden en taken die bij 1 bepaalde afdeling horen, zijn voordien bepaald (zie ‘Het chemisch bedrijf in het klaslokaal’, p. 54-57). • Elke leerling kan het product individueel bereiden. Benodigdheden De benodigdheden voor een specifieke proef worden vermeld op de receptenfiche. Volgende producten dienen zelf meegebracht te worden door leerkracht of leerling: • mengkom – handig zijn plastieken soepborden (te koop bij AVA) • maïzena • geconcentreerd citroensap • gedemineraliseerd water (geen droogkastwater) • olie (geurloos), bv. zonnebloemolie • afwasmiddel • trechter Verder komt een voorraad potjes, flesjes, lepels, plastieken bekers enz. steeds van pas. Praktische uitvoering In het receptenboek staan de verschillende recepten voor het eigenhandig produceren van badartikelen. Bij ieder recept zijn de verschillende benodigdheden, d.i. grondstoffen en materiaal, aangegeven. Daaronder staat het eigenlijke recept. De hierna volgende tips gelden voor alle recepten. • Neem met de leerlingen nog eens duidelijk hun verantwoordelijkheden door, check de veiligheidsregels. • Zorg ervoor dat het recept eerst volledig wordt doorgelezen. Op die manier weet elke leerling wat hij/zij dient te doen. • Als werktafel wordt best een vierkant gemaakt met twee lessenaars. Deze worden beschermd, bv. met papieren tafelkleed, krantenpapier, plastieken placemats... Er wordt met kleurstof gewerkt. Hoewel de kleurstof wateroplosbaar is, zijn de vlekken toch hardnekkig om te verwijderen. De kinderen dragen daarom ook best een schort of oude kledij. 65 V. receptenboek van nikko & co •M ateriaal en grondstoffen kunnen per team worden klaargezet of de directeur productie kan al het benodigde materiaal voor het hele team verzamelen. Dit materiaal bevindt zich dan op een centrale tafel. • Voorzie voldoende potjes, flesjes,... zodat de directeur productie de benodigdheden eenvoudig naar de werktafel van het team kan meenemen. • Op het einde van de activiteit wordt het materiaal weer schoongemaakt met water en afwasmiddel. Zorg ervoor dat de afwasplaats vlot toegankelijk is. Maak afspraken over wie wanneer afwast. • Afval kan in de vuilnisemmer gegooid worden. Vloeistoffen worden steeds met voldoende water weggespoeld. 66 V. receptenboek van nikko & co Badzout Praktische uitvoering • Het gebruikte zout kan vervangen worden door andere zouten of hiermee gemengd worden, bijvoorbeeld • dode-Zeezout • kristalsoda (natriumcarbonaat, Na2CO3, te koop bij de drogist of in de supermarkt) • magnesiumsulfaat (‘Epsom salt’, MgSO4, te koop bij de drogist) • zuiveringszout (natriumbicarbonaat, NaHCO3) en citroenzuur, verhouding 1:1, dit geeft bruisend badzout (zie ook bruisballen). • Een droge recipiënt is belangrijk. Het zout kan samenklonteren als het te vochtig is. • Etherische olie en kleurstof mengen gaat ook handig in een diepvrieszakje waaraan men dan het gewenste zout toevoegt. • Enkel de grote kristalblokken dienen fijngemaakt te worden. • Grote kristallen kunnen ook fijngemalen worden met een deegroller. • Als je kleurstoffen wilt mengen voor een nieuwe kleur, doe dit dan vooraf. • Badzout toevoegen als je reeds in bad zit. Niet-opgeloste deeltjes zakken namelijk naar de bodem. • Na het nemen van een bad het lichaam goed afspoelen en insmeren met crème. • Boekjes over de eigenschappen van etherische oliën zijn vaak te verkrijgen in reformwinkels. Hierin kun je lezen welke oliën rustgevend zijn, welke goed voor verkoudheid enz. Marketingtips • Glazen recipiënten als verpakking zijn het mooist (Dille en Kamille, potjes van Stassano-yoghurt, doopsuikerverpakking,...). • S toffen recipiënten zijn ook mogelijk, maar opgepast voor vetvlekken als er te veel olie wordt gebruikt. • Kristallen van verschillende grootte kunnen gemengd worden. • Verschillende kleuren badzout mengen na het kleuren van het badzout. • Echte lavendel toevoegen aan lavendelgeurbadzout. • Geraspte sinaasappelschil/citroenschil toevoegen aan citrusbadzout. 67 V. receptenboek van nikko & co Achtergrondinformatie voor de leerkracht Zout doe je in de soep en op je frietjes. Dit zout noem je ook keukenzout of tafelzout. De chemische naam voor dit zout is natriumchloride (chemisch symbool NaCl). Badzout, soda, kunstmest, zuiveringszout, gips, bitterzout, bakpoeder en nog vele andere stoffen noemen scheikundigen ook zouten. Hiermee duiden ze aan dat deze stoffen chemisch gezien tot dezelfde groep behoren en gelijkaardige eigenschappen hebben. Vele zouten lossen goed op in water. Ze vormen dan ionen. Ionen zijn geladen deeltjes. Flessenwater bevat verschillende zouten. Dat zie je duidelijk op het etiket. Omdat er in verschillende merken van water verschillende zouten (of in verschillende concentraties) aanwezig zijn, smaakt elk water anders. Het ion Na+ zorgt bijvoorbeeld voor een zoute smaak. Van de voorgestelde zouten voor badzout zijn kristalsoda en magnesiumsulfaat zuivere stoffen. Dode-Zeezout is een mengsel van verschillende zouten. Juist daardoor wordt er aan Dode-Zeezout een therapeutische werking toegeschreven. Dode-Zeezout is geen gewoon zeezout. Gewoon zeezout is grof keukenzout. Koop dus geen keukenzout om badzout te maken en gebruik zeker geen badzout in de keuken. Natriumchloride of keukenzout is een belangrijke grondstof in de chemische industrie. Keukenzout hoeft men niet te maken, het moet enkel gewonnen worden uit de zee of uit zoutmijnen. Uit natriumchloride maakt men chloorgas, soda en natronloog. Deze stoffen zijn op hun beurt weer belangrijke chemische grondstoffen. Ze worden gebruikt als grondstof om andere producten te maken. Andere belangrijke zouten worden gemaakt in de chemische industrie, bv. soda of natriumcarbonaat. Aanvullende activiteit • Een andere activiteit met zout wordt beschreven onder ‘Zouttuin’ (p. 85). 68 V. receptenboek van nikko & co Haargel en superslijm Praktische uitvoering • 1 ml bevat ongeveer 20 druppels (dit kunnen de leerlingen voordien in een aparte oefening zelf vaststellen). Een normale koffielepel heeft een inhoud van 5 ml, een soeplepel 15 ml. Haargel • Het toevoegen van de gelvormer gebeurt het best in lauwwarm water. • Er worden zeer kleine hoeveelheden toegevoegd (eventueel met een zeefje). • De gelvorming gebeurt na toevoeging van de gelvormer. Goed roeren zodat er zich geen klonters vormen. • Eventueel kun je de gelvormer toevoegen aan het water in de recipiënt en dan krachtig schudden. • De haargel wordt bereid met gedemineraliseerd water. Superslijm • Het toevoegen van guarmeel gebeurt het best in lauwwarm water. Gebruik een stevige plastieken fles. • Handen wassen na het bereiden van de boraxoplossing. • Na toevoeging van het guarmeel aan water treedt er al een verdikking op, maar niet zoveel. De werkelijke verdikking gebeurt door het boraxwater. De verdik­ king is volledig na enkele minuten. Het toevoegen van azijn verbreekt de gel. • De boraxoplossing niet te krachtig door de oplossing roeren. • Hoe meer borax er wordt toegevoegd, hoe steviger het slijm. • Er kan gewoon leidingwater gebruikt worden bij de bereiding van het slijm. • Enkele druppels kleurstof zijn voldoende om de guarmeeloplossing te kleuren. • Het slijm kan in de koelkast bewaard worden. Opgelet: voorzie het potje van een etiket. Nadat de slijmeigenschappen verdwenen zijn, kun je opnieuw wat boraxoplossing toevoegen om weer slijm te verkrijgen. • Slijm leent zich niet zo goed tot verkoop, omdat de slijmerige eigenschappen snel verdwijnen. Wel kan men op opendeurdagen de bezoekers zelf slijm laten maken. • Aangezien slijm moeilijk bewaart, kan overwogen worden dit slijm zonder Parabeen K te maken. De leerlingen kunnen dan tijdens de productiefase even met het slijm spelen en nadien weggooien. • Slijm hoort thuis bij het gewone afval. • Boraxoplossing met voldoende water door de gootsteen spoelen. 69 V. receptenboek van nikko & co Marketingtips •H et testen van de kwaliteit is subjectief. Laat de leerlingen zelf criteria bedenken. • E en wet-gel voor in het haar wordt verkregen door glycerine (15 ml, te verkrijgen bij de drogist) aan de waterige oplossing toe te voegen. • Er kunnen glitters aan de haargel worden toegevoegd (niet te veel!). 70 V. receptenboek van nikko & co Achtergrondinformatie voor de leerkracht Voor het maken van haargel en slijm wordt een gelvormer gebruikt. Beide gelvormers bezitten de eigenschap dat ze op de een of andere manier zeer goed water kunnen absorberen. Hierdoor wordt de oplossing stroperig of viskeus. Ze ‘loopt’ of vloeit niet meer zo goed. Voorbeelden van andere viskeuze stoffen zijn bv. siropen, honing, vloeibare lijmen enz. Bij de haargel wordt gebruik gemaakt van een synthetische gelvormer, d.w.z. een gelvormer die gemaakt is in een chemisch bedrijf. Synthetische gelvormers worden veel gebruikt in de cosmetica en dienen vooral voor het dikken van crèmes, shampoos e.d. Ook in pampers, maandverbanden,... worden gelvormers gebruikt. De INCI-code van de gelvormer is sodium carbomer. Voor het maken van slijm gebruiken we de natuurlijke gelvormer guarmeel. Guarmeel wordt verkregen door de guarboon te malen. Het begrip polymeer Gelvormers zijn polymeren. Het begrip polymeer komt van het Grieks. ‘Poly’ komt van polys en betekent ‘veel’. ‘Meer’ komt van het Griekse meros en betekent ‘eenheid’. Het polymeer ontstaat wanneer vele eenheden of monomeren (mono = een) zich chemisch verbinden. De chemische reactie wordt een polymerisatiereactie genoemd. Alle plastieksoorten zijn voorbeelden van polymeren. Wol, zijde, katoen en zetmeel zijn voorbeelden van biopolymeren. Deze komen voor in de natuur. Ook guarmeel is een biopolymeer. Polymeren zijn zeer grote, ketenvormige of lange moleculen. Deze lange ketens zitten door elkaar als spaghettislierten. Als de ketens goed bij elkaar worden gehouden, krijg je een stijve plastieksoort, bv. brilglas. Als de ketens langs elkaar heen kunnen bewegen, is het plastiek buigzaam, bv. een plastiek zakje. Gel en mengsels Een gel is een stevige suspensie. Een gel wordt gevormd door een vaste stof te verdelen in een vloeistof. Een suspensie is niet stabiel. Dit merk je bv. aan het slijm: na enige tijd verliest het zijn eigenschappen. Je ziet een waterige oplossing boven op de slijmrest drijven. Suspensies worden ‘gemengd’ gehouden met een stabilisator. Ook aan andere mengsels worden soms speciale namen gegeven. Dit is afhankelijk van de aggregatietoestand van de zuivere stoffen die in het mengsel aanwezig zijn. • Een schuim is een gas gemengd in een vloeistof, bv. eiwitschuim = lucht en eiwit. 71 V. receptenboek van nikko & co • Een vast schuim is een gas gemengd in een vaste stof, bv. piepschuim, puimsteen. • Een vloeistof verdeeld in een gas is een mist of een nevel. • Een vaste stof verdeeld in een gas wordt ook een mist of een nevel genoemd. Soms spreekt men ook van aërosol of van een rook. • Een vloeistof die niet oplost in een andere vloeistof noemt men een emulsie, bv. azijn en olie = vinaigrette. Na verloop van tijd ontmengt dit mengsel. Men kan het vermengen verbeteren met een emulgator. Visuele voorstelling van de begrippen monomeer, polymeer, stijf en buigzaam De begrippen monomeer, polymeer, stijf en buigzaam kunnen op de volgende manier worden verduidelijkt. De leerkracht roept vijf leerlingen naar voor. Deze leerlingen zijn de monomeren. Dit kan extra benadrukt worden door expliciet tegen de leerlingen te zeggen: ‘Jij bent monomeer 1, jij bent monomeer 2’ enz. Dan vindt de polymerisatiereactie plaats. Twee monomeren (mono = een) worden met elkaar verbonden en vormen een dimeer (di = twee). De leerlingen geven elkaar een hand. Het volgende monomeer wordt gebonden aan het dimeer; er wordt een trimeer gevormd. En zo gaat men verder. Honderden monomeren worden met elkaar verbonden; men heeft een polymeerketen. Zo worden er tijdens de polymerisatiereactie vele polymeerketens gevormd. De polymeerketen, hier bestaande uit vijf monomeren, beweegt nu door de klas. Met vijf andere leerlingen wordt er nog een polymeerketen gevormd. De twee polymeerketens lopen door de klas. Deze kunnen wel onafhankelijk van elkaar bewegen. De beweging van de ene polymeerketen wordt niet bepaald door de beweging van de andere polymeerketen. We hebben een buigzaam plastiek. We kunnen nu ook de ketens bij elkaar houden. Dit gebeurt door een andere leerling naar voor te roepen. Deze plaatst zich tussen de twee ketens en neemt met beide armen telkens een keten vast. De polymeerketens beginnen zich weer te bewegen, maar worden nu in hun bewegingsvrijheid beperkt door de medeleerling. We hebben een stijve plastieksoort. De twee ketens kunnen zich niet meer onafhankelijk van elkaar bewegen, want de medeleerling verbindt hen. We hebben een stijve plastieksoort. 72 V. receptenboek van nikko & co Bruisballen H et maken van bruisballen vraagt enige handigheid, die men verkrijgt door te proberen. Het materiaal is zeer droog en laat zich dus moeilijk vormen. Eventueel kan er een beetje plantaardig vet toegevoegd worden voordat de vormpjes gemaakt worden. Dit vet, bv. sheabutter, kan besteld worden bij Spinnrad. Praktische uitvoering • Vraag de leerlingen vooraf een mengkom mee te brengen. • Magnesiumsulfaat is geen noodzakelijk ingrediënt. Dit kan weggelaten worden. •A mandelolie kan vervangen worden door een goedkopere olie, bv. zonnebloemolie. • Let op, de kleurstof mengt zich niet met de olie. Ze verdeelt zich enkel in kleine bolletjes. Er wordt een emulsie gevormd. • Er moet rustig doorgewerkt worden nadat de oliën zijn toegevoegd, zodat het mengsel niet uitdroogt. •A ls het moeilijk is om balletjes te vormen, kan er meer olie toegevoegd worden. Het uitdrogen duurt dan langer. • Zorg ervoor dat er tijdens het uitdrogen geen water in contact komt met de bruisballen. • Tijdens het uitdrogen kan het lijken alsof de vorm groeit. Dit komt omdat de reactie al deels gestart is met het water uit de lucht. Er is dan minder reactie in het bad. • Om de bruisbal uit zijn vormpje te halen, moet je hem er gewoon uit drukken, niet draaien met de twee helften bijvoorbeeld. • B ruisballen worden het best gemaakt als het niet vochtig is. Er is namelijk ook reactie met het water uit de lucht. • B epaalde plastiekfoliën laten water uit de lucht door. Zo kan de reactie starten en is het bruisen minder effectief. • Borax kan als emulgator gebruikt worden. De amandelolie en etherische olie worden dan beter in het badwater gemengd. Hiervoor moeten bij de vloei­stoffen nog 1 eetlepel water en een halve koffielepel borax extra toegevoegd worden. Opgelet met het toevoegen van dit mengsel aan de poeders in de mengkom. Dit gebeurt langzaam, maar er moet wel snel gemengd worden, zodat de bruisreactie niet start. •D e vloeistof mag niet te snel worden toegevoegd, anders start de bruisreactie. Dit komt door het contact met water of een waterige oplossing (kleurstof). 73 Marketingtips • De leerlingen kunnen verschillende vormpjes uitproberen (koekvormpjes, siliconenvormpjes, strandvormpjes). • Gebruik niet te veel kleurstof. Bruisballen in de winkel zijn ook niet sterk gekleurd. • Zoek een geschikt recipiënt om de bruisballen in te bewaren. V. receptenboek van nikko & co 74 V. receptenboek van nikko & co Achtergrondinformatie voor de leerkracht Gasvormingsreactie Bruisballen worden gebruikt om op een zeer handige manier geurstoffen, etherische oliën en eventueel verzorgende stoffen in het bad te verspreiden. Dit zijn stoffen die anders slecht in het water verdeeld worden. De bruisreactie wordt veroorzaakt door een chemische reactie tussen het aanwezige natriumbicarbonaat (zuiveringszout) en het citroenzuur. Het magnesiumsulfaat wordt toegevoegd om de bruisbal een glinsterend effect te geven. Magnesium heeft daarnaast ook een relaxerende werking. De amandelolie heeft een verzorgend effect op de huid. De etherische oliën zorgen voor de geur. De overige bestanddelen in de bruisbal zijn vul- en hulpstoffen. Natriumbicarbonaat reageert met zure oplossingen. Een zure oplossing wordt gevormd door een zuur dat is opgelost in water. Hier reageert natriumbicarbonaat met citroenzuur. Er vindt nog geen reactie plaats wanneer de bruisbal wordt gemaakt. Wordt de bruisbal in het bad gedaan, dan lost het citroenzuur op in het water. We hebben nu een zure oplossing en stellen vast dat er een reactie plaatsvindt. De bal begint te bruisen. Door de reactie tussen natriumbicarbonaat en citroenzuur wordt een nieuwe stof gevormd, koolstofdioxide (opgelet, niet verwarren met koolstofmonoxide, dit is CO-gas uit bv. een slecht werkende kachel). Koolstofdioxide is een gas. Het bruisen wordt dus veroorzaakt door dit gas, dat wil ontsnappen. De belletjes in het water zijn gasbelletjes, die gevuld zijn met koolstofdioxide. Koolstofdioxide zit ook in spuitwater, cola,... Een bruistablet, bv. aspirine bruis, bevat ook natriumbicarbonaat en een zuur. Door het bruistablet in water te brengen begint de bruisreactie. Door de bruisreactie wordt het geneesmiddel, of beter gezegd de actieve stof, beter verdeeld in het water. Aggregatietoestand: vast – vloeibaar – gas Een steen is vast, water is een vloeistof en lucht is een gas(mengsel). Vast, vloeibaar of gasvormig zijn de aggregatietoestanden van een stof. Bij een bepaalde temperatuur en druk bevindt elke stof zich in een van deze drie toestanden. Verandert de temperatuur of de druk, dan kan ook de aggregatietoestand van de stof veranderen. Zo is water een vloeistof bij kamertemperatuur (en normale druk). Bedraagt de temperatuur 100 °C, dan kookt water en wordt het een gas, nl. waterdamp. Bedraagt de temperatuur 0 °C, dan bevriest het water en wordt het vast. 75 V. receptenboek van nikko & co • Een vaste stof heeft een welbepaalde vorm en een welbepaald volume. • Een vloeistof heeft enkel een welbepaald volume. De vloeistof neemt de vorm aan van de container waarin het zich bevindt. • Een gas heeft vorm noch volume. Eenzelfde hoeveelheid gas kan in een kleine container of in een grote container gedaan worden. In beide gevallen verspreidt het gas zich over de volledige beschikbare ruimte, de hele container. In een kleine container is de gasdruk wel hoger. Aanvullende activiteit •A ndere activiteiten met natriumbicarbonaat zijn beschreven onder ‘Experimenteren met natriumbicarbonaat’ (p. 88). 76 V. receptenboek van nikko & co Douchegel en badschuim Praktische uitvoering • Laat de leerlingen de verschillende ingrediënten langzaam toevoegen, zodat ze kunnen waarnemen wat er gebeurt. De verschillende tensiden hebben een verschillende viscositeit (stroperigheid). Door ze met elkaar te mengen verandert de viscositeit. • Laat de leerlingen ook de geur waarnemen voordat de etherische oliën zijn toegevoegd. • Niet te hard roeren, want dan begint de oplossing te schuimen. Dit komt doordat er lucht onder de vloeistof gemengd wordt. Dit schuim kan weggeschept worden of verdwijnt na verloop van tijd (fles niet afsluiten). • Kleurstof hoeft niet toegevoegd te worden. • Rewoderm dikt pas na enkele ogenblikken. Rewoderm werkt ook alleen maar bij een zure oplossing. Door citroensap toe te voegen kan de douchegel dan plots zeer dik worden. In dat geval wordt er extra water toegevoegd. • Er is weinig verschil tussen de bereidingswijze van de douchegel en die van het badschuim. Het onderscheid zit in de gebruikte tensiden. Zetesol is een sterk schuimend tenside. • Tensidemengsels met Zetesol kunnen verdikt worden met keukenzout. • Onze huid is licht zuur (pH 5,5 – 6). Om huidvriendelijk te zijn benadert de pH van een douchegel het best onze huid-pH. Dit wordt gedaan met citroensap of citroenzuur. De leerkracht test het best eerst vooraf de correcte hoeveelheid citroensap die toegevoegd moet worden. Voeg citroensap toe en bepaal de pH. • De pH-bepaling gebeurt als volgt. Er wordt een lepeltje douchegel opgelost in ongeveer 50 ml water. Goed roeren. De pH wordt bepaald met een pHpapiertje of een pH-stick. Vergelijk de kleur op het pH-papiertje met de referentiewaarden voor pH 6. De pH moet ongeveer 5,5-6 benaderen. • De houdbaarheid bedraagt ongeveer 3 maanden. Opgepast met de hoeveelheid Parabeen K (beter te weinig dan te veel). Zie ook de productinfo (zie pag. 106). • Als de douchegel/badschuim te dik is, kan u extra water toevoegen. Als de douchegel/badschuim te dun is, voeg dan eerst extra citroensap toe (1 ml). Wordt de oplossing niet dikker, voeg dan nog wat Rewoderm toe. 77 V. receptenboek van nikko & co Achtergrondinformatie voor de leerkracht In de cosmeticabranche worden alle stoffen aanwezig in het product aangeduid met een INCI-code. Op het etiket staan deze codes vermeld. De producten worden gerangschikt volgens dalende concentratie (hoeveelheid). De INCI-benaming van de gebruikte producten is als volgt: • Betain HT: Coc(o)amidopropyl Betaine, een gemengd natuurlijk/synthetisch product • Glycintenside: Disodium Coc(o)amphodiacetate, de merknaam is Rewoteric AM-2C/MN, een synthetisch tenside • Zetesol: MIPA-Laureth Sulfate, Coc(o)amidedopropyl Betaine, een synthetisch product • Rewoderm: PEG-200 Hydrogenated Glyceryl, PEG-7 Glyceryl cocoate • Mulsifan CPA: Laureth-4 De tensiden Betain HT, Glycintenside en Zetesol zijn kunstzepen en verwijderen het vuil. Elk tenside heeft specifieke eigenschappen. De gebruikte tensiden zijn geschikt voor de eerder droge huid. Naast deze wasactieve stof zitten in een douchegel nog vele hulpstoffen. Deze hebben verschillende functies. • Rewoderm wordt toegevoegd als verdikkingsmiddel, zodat de douchegel niet onmiddellijk van de huid glijdt. Het laat ook toe de douchegel beter te verdelen. • Mulsifan is een emulgator. De stof zorgt ervoor dat de oliën (de etherische olie en de amandel- of zonnebloemolie) met de waterige oplossing gemengd kunnen worden. • Parabeen K wordt toegevoegd als conserveermiddel. • Olie wordt toegevoegd om uitdroging van de huid tegen te gaan. De werking van tensiden Afwassen, schoonmaken, wassen,... Zonder gepast middel is het zeer moeilijk. Het vuil en vet verwijdert zich dan maar moeizaam. De zeep ontbreekt! Zeep was het eerste geschikte product om vuil mee te verwijderen. Het werd al bij de Romeinen gebruikt. Ook nu nog is het een van de meest gebruikte schoonmaakmiddelen. 78 V. receptenboek van nikko & co Tensiden zijn kunstzepen. Deze hebben een gelijkaardige chemische structuur als een gewone zeep. Kop = hydrofiel Staart = hydrofoob Schematische voorstelling van een zeep of tenside molecule Beide stoffen bezitten wat men noemt een kop en een lange staart. De kop is hydrofiel, de staart is hydrofoob. De hydrofobe kant is waterafstotend, terwijl de hydrofiele kant van water houdt. Het vuil wordt verwijderd doordat de hydrofobe kant van het tenside het vuil insluit. Er wordt een micel gevormd. vuil vuil vuil vuil vuil vuil vuil vuil vuil vuil vuil vuil vuil Voor toevoeging van zeep/ tenside Na toevoeging van zeep/tenside De koppen zijn aangetrokken door het water, de staarten door het vuil. Kleine vuilpartikeltjes worden zo in de oplossing geëmulgeerd. Het vuile vet wordt immers ingesloten door het tenside en kan zich onder de vorm van kleine partikels in het water verdelen. Door het afschermschild, gevormd door de zeep rond ieder vuiltje, kunnen de vuildeeltjes zich niet meer groeperen. Ze kunnen eenvoudig worden weggespoeld met het water. Aanvullende activiteit • Een aanvullende activiteit rond pH en pH-bepaling staat beschreven onder ‘Zuur, zuurder, zuurst: pH-bepaling’ (pg. 91) 79 V. receptenboek van nikko & co Superbubbelbellenblaas D e leerlingen hebben van een externe firma (directeur = leerkracht) de opdracht gekregen een superbubbelbellenblaasmengsel te ontwikkelen aan de hand van water, afwasmiddel en eventueel glycerine. De leerlingen vermengen verschillende hoeveelheden van de verschillende grondstoffen en onderzoeken nadien hoe goed hun mengsel is. Praktische uitvoering De activiteit is een onderzoek met een open einde. Een correcte oplossing bestaat niet! Het is belangrijk dat de leerlingen hun onderzoek leren plannen, uitvoeren en de resultaten leren noteren. Het onderzoek wordt geleid door de directeur kwaliteit. Tijdens het plannen van het onderzoek dienen de volgende vragen aan bod te komen: • Hoe worden de verschillende hoeveelheden van de grondstoffen gemeten? • Hoe testen we de bellen? • Op welke manier werken we correct? • Hoe worden de resultaten gerapporteerd? • Testen we met zelfgemaakte bellenblazers of met commerciële? De hoeveelheden kunnen gemeten worden aan de hand van lepels, met een maatbeker en maatcilinders, met druppeltellers, met een weegschaal. De bellen kunnen op verschillende manieren getest worden: het aantal bellen, hoelang ze blijven bestaan, de grootte van de bellen,… Bij experimenteren is het belangrijk dat de resultaten reproduceerbaar zijn, d.w.z. dat steeds dezelfde resultaten verkregen worden als het experiment op dezelfde wijze wordt uitgevoerd. Hier is het ook belangrijk dat de verschillende mengsels op dezelfde manier getest worden (dit is uiteraard niet gemakkelijk), bv. • Steeds op dezelfde manier afmeten, bv. afgestreken lepels • Steeds dezelfde persoon die de bellen blaast • Zorgen dat er geen resten van een vorig mengsel aanwezig zijn • Testen met dezelfde bellenblazers. Laat de leerlingen vooraf hierover brainstormen. De leerkracht kan aangeven dat elk experiment meerdere malen wordt uitgevoerd en er een gemiddelde genomen wordt. 80 V. receptenboek van nikko & co Laat de leerlingen ook nagaan op welke wijze hun resultaten het best genoteerd kunnen worden. Met tabellen wordt er een duidelijk overzicht gecreëerd. De directeur kwaliteit kan de resultaten presenteren aan de directie van de externe firma (de leerkracht). Het testen met commerciële bellenblazers heeft als voordeel dat er goede bellen geblazen kunnen worden, maar dit kunnen er soms te veel zijn om te bestuderen. Een bellenblazer kan gemaakt worden van een cilindrisch Smarties-doosje met in de onderzijde een gaatje. Glycerine is een noodzakelijk onderdeel voor de productie van superbubbelbellen­ blaas. Het verhoogt de levensduur en de grootte van de bubbels. De mate waarin de leerlingen dit waarnemen hangt af van hun observatievermogen. Het is belangrijker dat de leerlingen correct leren experimenteren en meten dan vast te stellen dat glycerine het belangrijkste ingrediënt is. Uit commercieel standpunt is de verhouding van de verschillende ingrediënten belangrijk: hoe meer water, hoe goedkoper de superbubbelbellenblaas. De kostprijs van de verschillende grondstoffen kan opgegeven worden. Laat de leerlingen de prijs voor hun mengsel bepalen. 81 V. receptenboek van nikko & co Achtergrondinformatie voor de leerkracht Wetenschap wordt uitgeoefend met als doelstelling kennis te verzamelen. Dit doet men door zich vragen te stellen en hierop het antwoord te zoeken. De wetenschappelijke methode is het werkinstrument dat wetenschappers gebruiken om een antwoord op hun vragen te kunnen formuleren. Deze methode biedt een manier om objectief kennis te verzamelen en mogelijke fouten op te sporen. De wetenschappelijke (onderzoeks)methode is een proces waarbij verschillende oplossingen voor een probleem worden bestudeerd en getest om zo de beste oplossing te vinden. In de wetenschappelijke onderzoeksmethode worden de volgende stappen doorlopen: • observatie • hypothese • experiment • conclusie of • bestudeer • denk • test • evalueer • concludeer Tijdens de observatiefase wordt het probleem bestudeerd. Bestudeer het fenomeen dat je wilt beschrijven of verklaren. Verzamel gegevens, neem waar en doe metingen. Het verzamelen van data verkrijg je door grondig en nauwkeurig te observeren. De volgende stap is het ontwikkelen van een hypothese. Daar waar bij het observeren de klemtoon ligt op nauwkeurigheid en grondigheid, zijn in deze tweede stap inzicht, verbeelding en creativiteit zeer belangrijk. Denk na over je waarnemingen en ‘verzin’ een hypothese die de metingen en andere gegevens kan verklaren. Een hypothese is een wetenschappelijk idee. Experimenteer. Dit gebeurt meermaals, om na te gaan of de resultaten steeds dezelfde zijn. Test de hypothese. Hiervoor ontwerp je experimenten om te kijken of de hypothese klopt. Voer je metingen correct en reproduceerbaar uit. 82 V. receptenboek van nikko & co Ten slotte worden de testresultaten grondig bestudeerd. Evalueer of de hypothese juist kan zijn. Concludeer. Als de resultaten de hypothese niet ondersteunen, ontwerp dan een nieuwe hypothese of nieuwe experimenten en begin weer van voor af aan. Toegepast op onze bellenblaas betekent dit: • observatie Commerciële bellenblaas is beter dan water en afwasmiddel. Dit is nog eens duidelijk vastgesteld. De bellen van commerciële bellenblaas zijn geteld en deze gemaakt van afwasmiddel en water ook. Het etiket wordt bestudeerd. • hypothese ‘Commerciële bellenblaas bevat glycerine. Dit zorgt voor betere bellenblaas.’ De hypothese wordt beter geformuleerd als: ‘Glycerine draagt bij tot betere bellenblaas’. Bij deze laatste hypothese wordt de mogelijkheid opengelaten dat er ook nog andere stoffen voor betere bellenblaas kunnen zorgen. De eerste hypothese stelt dat dit glycerine is. Dit betekent dat de experimenten ook moeten aantonen dat enkel de glycerine en geen andere stof voor betere bellenblaas zorgt indien men deze hypothese wil testen. • experiment Er wordt bellenblaas gemaakt, met en zonder glycerine, en de resultaten worden vergeleken. • conclusie Er wordt vastgesteld dat er met glycerine inderdaad betere bellen geblazen worden. Dit betekent dat glycerine bijdraagt tot een betere bellenblaas. Er kunnen verdere experimenten ontworpen worden om na te gaan waarom glycerine voor betere bellen zorgt en of er nog andere bestanddelen voor betere bellenblaas zorgen. Aanvullende activiteit •D e kostprijs van de verschillende grondstoffen kan aan de leerlingen opgegeven worden. Laat ze aan de hand hiervan de prijs voor hun mengsel bepalen. Die kunnen ze vergelijken met de winkelprijs. Bespreek de verschillen. • L aat de leerlingen nagaan of hun medeleerlingen bereid zijn een hogere prijs te betalen als hun mengsel kwalitatief betere bubbels geeft. • T ijdens de verkoopactie kan een commercieel product aangeboden worden samen met een zelf geproduceerd navulproduct. Commerciële bellenblaas kan goedkoop gekocht worden bij Zeeman. 83 III. veilig met chemie Het chemisch bedrijf in het klaslokaal V. Receptenboek van Nikko en Co T ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. Aanvullende activiteiten DOELSTELLINGEN • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media KLASORGANISATIE Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. BENODIGDHEDEN • Geen PRAKTISCHE UITVOERING Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 84 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Zouttuin Het chemisch bedrijf in het klaslokaal M T et keukenzout wordt een kristaltuin gevormd. ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. Doelstellingen Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de • Een kristaltuin maken klas wordt georganiseerd. • Leren observeren doelstellingen K lasorganisatie •• Klassikale Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren activiteit over meerdere dagen van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten Benodigdheden • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • poreus materiaal, bv. stukjes spons, koffiefilter, houtskool • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media • lage bakjes om het poreus materiaal in te leggen. Het poreus materiaal mag de rand niet raken. klasorganisatie • keukenzout (4 eetlepels) • water (6 eetlepels) Klassikaal leergesprek. Mogelijke(4bijkomende • blauwsel, liefst vloeibaar eetlepels) individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. • huishoudammoniak < 5% oplossing (2 eetlepels, door de leerkracht te hanteren) benodigdheden • maatcilinder •• Geen mengbeker • lepel • voedingskleurstoffen praktische uitvoering PAlgemeenheden raktische uitvoering Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • Plaats het poreuze materiaal in het bakje. Als er een koffiefilter wordt gebruikt, maak hiervan dan een kegel (vastzetten met kopspelden). • de voorbereiding: de klasorganisatie • Doe het water,inhet het blauwsel de productie hetzout, chemisch bedrijf en de ammoniak in de mengkom goed.van het gemaakte product. • en de meng marketing • Giet dit mengsel over de spons. Als er met een koffiefilter gewerkt wordt, De voorbereiding wordt dit mengsel in het bakje gegoten. De de organisatie de klas (leerlingen) en het lokaal. • Devoorbereiding overblijvendebehelst dikke pasta kan op devan spons gesmeerd worden (voorzichtig op de koffiefilter smeren). De leerlingen werken in een team van Het 85 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Sprenkel wat van de voedingskleurstof op de spons. Op de koffiefilter Het• kunnen chemisch bedrijf in het klaslokaal vooraf met de viltstiften verschillende gekleurde stippen gezet worden. • Begin de observatie. Het duurt een tijdje voor de eerste resultaten te zien zijn. T • Eventueel kan in lessen de dagen nadien extra zout of extra mengsel in zoals ijdens de volgende zullen de nog leerlingen in team badproducten het bakje toegevoegd worden. badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. Laat de leerlingen dagelijks hun observaties noteren. Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. doelstellingen • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media klasorganisatie Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. benodigdheden • Geen praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 86 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Achtergrondinformatie voor de leerkracht Na enige tijd stelt men vast dat er kristallen op het poreuze oppervlak groeien. De kristalgroei is te wijten aan het keukenzout. Het zijn zoutkristallen. ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals haargel, douchegel enz.ditmaken. Hiervoor richten zeoplost, een chemisch Als badzout, je keukenzout in water doet, lost zout op. Hoe meer zout je hoe bedrijfje op. ‘zouter’ de oplossing wordt. Nadat er een poosje zout is toegevoegd, raakt de T oplossing verzadigd. Jeworden kunt er de geen zout meer in oplossen.over hoe hun bedrijf in de Met deze lesactiviteit leerlingen geïnformeerd Als nu degeorganiseerd. oplossing verwarmt, kun je weer meer oplossen voordat de oplossing klasjewordt verzadigd wordt. Als de verzadigde oplossing nu afkoelt of verdampt, wordt ze meer dan verzadigd. Het opgeloste zout gaat zich aan elkaar binden. Er worden zoutkristallen gevormd. doelstellingen Door•de omgevingstemperatuur verdampt hethet water in het bakje. (Denk maar aan een Een organisatiestructuur creëren voor eigenhandig produceren glas water dat ongemerkt in de woonkamer blijft staan. Na verloop van tijd is al het van de badproducten water• verdampt. Als referentiemateriaal eventueel water naast Een organisatiestructuur creëren kan voorerde verkoop een van schoteltje de badproducten het bakje gezet leren worden.) • Factoren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling Op eenvan bepaald ogenblik wordt de oplossing verzadigd. Nadien wordt de oplossing het product meer•dan verzadigd. Er beginnen zich kristallen te vormen. Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media Omdat er met poreus materiaal gewerkt wordt, zuigt dit materiaal eerst het water klasorganisatie met daarin het opgeloste zout op. Het opgeloste zout bevindt zich daarom overal in het poreuze materiaal. Het komt zo ook minder in contact met de overblijvende Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor vloeistof in het bakje, waardoor de kristallisatie van het zout wordt versneld. de leerlingen worden vermeld. De kristallisatie van het zout grijpt overal plaats. benodigdheden Het blauwsel en de ammoniak kristalliseren niet mee uit. Deze producten zorgen Geende typische waargenomen bloemige kristalgroei. Kristallisatie kan enkel enkel• voor plaatsvinden als er iets aanwezig is waarop het kristal kan groeien (een kern). De praktische uitvoering blauwe deeltjes in het blauwsel vormen een kern voor de kristallisatie van het zout. Over de functie van de ammoniak zijn wetenschappers het nog niet eens. Algemeenheden Voor deze lesactiviteitvan maken we een onderscheid tussen Door het toevoegen kleurstof wordt het uitgekristalliseerde zout gekleurd. Werkt men met de koffiefilter en de viltstiften, dan stelt men vast dat de kleurstof • de voorbereiding: de klasorganisatie van de viltstiften mee wordt opgezogen, maar ook wordt ‘gesplitst’ in verschillende • de productie in het chemisch kleuren. Dit effect is te wijten aan debedrijf papierchromatografie die plaatsvindt. Dit marketing vanaanvullende het gemaakte product. wordt• de toegelicht bij de activiteit ‘Schrijft mijn zwarte viltstift werkelijk zwart?’ (p. 95). De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 87 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Experimenteren Het chemisch bedrijf met in natriumbicarbonaat het klaslokaal ET nkele experimenten met gasontwikkeling door de chemische reactie ijdens de volgende lessenmet zullen leerlingen team badproducten zoals van natriumbicarbonaat eende zuur wordenin hier beschreven. badzout, haargel, wordt douchegel enz.zuiveringszout, maken. Hiervoor richten ze chemisch Natriumbicarbonaat ook wel maagzout ofeen dubbelkoolzure bedrijfje op. en kan je vinden in de winkel. soda genoemd Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de D oelstelling klas wordt georganiseerd. • Gasvormingreacties door de reactie van natriumbicarbonaat doelstellingen met een zuur waarnemen • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren Klasorganisatie van de badproducten •• Klassikale Een organisatiestructuur demonstraties creëren voor de verkoop van de badproducten •• Groepswerk Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media Benodigdheden klasorganisatie • natriumbicarbonaat (levensmiddelkwaliteit voor de limonade) • rozijnen Klassikaal • azijnleergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen • suiker worden vermeld. • afwasmiddel (rood) benodigdheden • geconcentreerd citroensap •• drinkwater Geen • voedingskleurstof • flesje (halve liter) praktische uitvoering • ballon Algemeenheden PVoor raktische uitvoering deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen Dansende rozijnen de klasorganisatie • de voorbereiding: • debreed, productie in het chemisch bedrijfVoeg hier 2 eetlepels natriumbicarbonaat Vul een doorzichtig glas met water. • deenmarketing van enkele het gemaakte aan toe roer. Doe dan rozijnenproduct. in het glas. De rozijnen zinken naar de bodem. De voorbereiding Voeg nu 1 à 2 lepels azijn toe. Er worden gasbelletjes (koolstofdioxide) gevormd. DezeDe hechten zich aanbehelst de rozijnen, waardoor de teen ‘dansen’. voorbereiding de organisatie vanrozijnen de klas beginnen (leerlingen) het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 88 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal De rozijnen worden omgeven door kleine gasbelletjes. Hierdoor stijgen ze. De gasbelletjes kunnen vergeleken worden met zwembandjes: die zijn gevuld met lucht (een gasmengsel) en zorgen ervoor dat je niet zinkt. T ijdens de Soms volgende zullen de derozijnen leerlingen in team badproducten zoals Opmerking: is hetlessen noodzakelijk kleiner te maken (doorknippen) enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch om badzout, het dansenhaargel, waar te douchegel nemen. bedrijfje op. Ballon opblazen Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de Vul plastieken flesje van een halve liter voor de helft met water. Voeg daarna 2 klaseen wordt georganiseerd. eetlepels azijn toe. Doe 2 eetlepels natriumbicarbonaat in een ballon. Deze ballon trek je over de hals van de fles. Zorg ervoor dat het natriumbicarbonaat in het flesje doelstellingen terechtkomt. De ballon wordt opgeblazen door het gevormde koolstofdioxidegas. • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren Vulkaanuitbarsting van de badproducten Maak• een met daarin een kuiltje. Plaats daarin een Doe Een zandberg organisatiestructuur creëren voor de verkoop vanfilmroldoosje. de badproducten hierin• natriumbicarbonaat en die rood gekleurd zijn afwasmiddel. Voeg als laatste azijn Factoren leren kennen belangrijk voor de prijsbepaling toe (een zure van hetoplossing). product Neem de uitbarsting waar. Dit is een schuim. Een gas (koolstofdioxide) wordt opgelost in een vloeistof (afwasmiddel). • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media Limonade klasorganisatie Doe water, citroensap en suiker in een schenkkan of grote maatbeker. Klassikaal bijkomende individuele opdrachten Roer goed.leergesprek. Voeg enkeleMogelijke druppels voedingskleurstof toe. Voeg een lepelvoor de leerlingen worden vermeld. natriumbicarbonaat toe. De oplossing begint te bruisen. Qua smaak kan men experimenteren met variërende hoeveelheden citroensap, suiker en natriumbicarbonaat variëren. Laat de leerlingen hierbij notities maken, benodigdheden zodat de correcte hoeveelheden van de lekkerste limonade gekend zijn. Neem• Geen voldoende suiker om de zoute smaak van het natriumbicarbonaat te maskeren. praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 89 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Achtergrondinformatie voor de leerkracht De verschillende proeven steunen allemaal op de reactie van natriumbicarbonaat en een zuur. Het gas CO2 (koolstofdioxide) wordt gevormd. Meer informatie hierover lessenover zullen de leerlingen in team badproducten zoals vindijdens je op de hetvolgende informatieblad bruisballen. badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. hier aanwezig is, komt van azijn of van een citroen. Azijn is immers Het zuur dat een oplossing van water en azijnzuur. De zure smaak van citroensap komt van het Met deze lesactiviteit wordenis. de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de citroenzuur dat erin aanwezig klas wordt georganiseerd. Citroenzuur wordt trouwens ook gebruikt in de bruisballen. Dit citroenzuur kan echter niet gebruikt worden voor de limonade. Om limonade te maken dient men doelstellingen citroenzuur te kopen dat gebruikt mag worden in levensmiddelen. Citroenzuur in levensmiddelkwaliteit vind je soms bijvoor de bakproducten in deproduceren supermarkt. • Een organisatiestructuur creëren het eigenhandig Citroenzuur in levensmiddelen wordt vaak aangeduid met E 330. van de badproducten T • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media klasorganisatie Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. benodigdheden • Geen praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 90 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Het chemisch in pH-bepaling het klaslokaal Zuur, zuurder,bedrijf zuurst: M T et behulp van rodekoolsap wordt de zuurtegraad van verschillende huishoudoplossingen ijdens de volgende lessenbepaald. zullen de leerlingen in team badproducten zoals badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. doelstellingen Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de • De begrippen zuur, base, pH-waarde (zuurtegraad) introduceren klas wordt georganiseerd. • Een zuurtegraadindicator maken • De zuurtegraad van alledaagse oplossingen bepalen doelstellingen klasorganisatie • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren de badproducten • van Individueel, eventueel als onderdeel van hoekenwerk • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling benodigdheden van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media • rodekool • water klasorganisatie • doorzichtige bekers • koffielepels Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor • iets om te roeren de leerlingen worden vermeld. • azijn • afwasmiddel (niet pH-neutraal) benodigdheden • citroenlimonade •• Geen melk • huishoudammoniak < 5% • natriumbicarbonaat praktische uitvoering • afwasmiddel • appelsap (transparant) Algemeenheden •… Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen praktische uitvoering de klasorganisatie • de voorbereiding: • de productie in het chemisch bedrijf Het maken van de van indicator • de marketing het gemaakte product. Snijd ongeveer een halve rodekool (2 bekers) in fijne stukken. Doe dit in de keukenrobot. Voeg water (1 beker) toe. De voorbereiding Hak nu de rodekool fijn tot er een papje ontstaat. De voorbereiding de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. Giet dit papje door eenbehelst zeef, zodat je alleen vloeistof overhoudt. Deze vloeistof is de indicator. De leerlingen werken in een team van Het 91 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Het testen van de huishoudoplossingen Om de verschillende oplossingen te testen ga je als volgt tewerk. • Doe in een doorzichtige beker ongeveer 100 ml azijn. ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals Voeg 1 koffielepel rodekoolsap toe. badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch Roer. bedrijfje op. Welke kleur heeft de vloeistof nu? Houd je glas bij als referentie. Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. • Doe hetzelfde voor de andere vloeistoffen. Noteer zeer goed de verschillende kleuren die je waarneemt. T doelstellingen • Als je vaste stoffen wilt testen, ga je als volgt tewerk. • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren Vul je beker met 100 ml water. van de badproducten Voeg aan deze beker 1 koffielepel poeder (bv. natriumbicarbonaat, suiker,…) toe. • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten Roer tot alles is opgelost. • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling Voeg dan een koffielepel rodekoolsap toe. van het product Roer en noteer de kleur. • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media Deze werkwijze volg je ook bij meer viskeuze vloeistoffen, zoals afwasmiddel, shampoo enz. klasorganisatie Noteer de verschillende kleuren en de bijhorende pH in een tabel. Test ook eens Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor aspirine, Rennie-tabletten, bakpoeder,... de leerlingen worden vermeld. Opgelet! benodigdheden Sommige huishoudproducten kunnen huidirritatie veroorzaken. Zorg ervoor dat ze niet in contact komen met de huid. Bepaalde vloeistoffen, zoals huishoudammoniak, • Geen worden beter alleen door de leerkracht getest, of verdun op voorhand de huishoudammoniakoplossing voldoende met water. praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 92 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Achtergrondinformatie voor de leerkracht Chemische stoffen kunnen opgedeeld worden in verschillende groepen naargelang de eigenschappen die ze bezitten. Zo bezitten zuren welbepaalde eigenschappen en ijdens volgende basen dande weer andere.lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. zuur, denk maar aan citroenzuur. Azijn smaakt ook zuur, het bevat Zuren smaken azijnzuur. Mineraalwater is licht zuur door het aanwezige koolzuurgas of koolstofMet deze lesactiviteit worden leerlingen geïnformeerd over hoeinhun in de dioxidegas. Een gevaarlijk zuur de is zwavelzuur, dat zich bijvoorbeeld eenbedrijf autobatterij klas wordt bevindt. Ditgeorganiseerd. ‘sterke’ zuur is bijtend of corrosief. T Het tegenovergestelde van een zuur is een base. Een zeep is een base. Zepen smaken doelstellingen bitter of zepig. Basen spelen een belangrijke rol als reinigingsmiddel. Ammoniak is een base, als wc-ontstopper (natriumhydroxide). Net zoals bij ‘sterke’ zuren zijn • Eennet organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren ook ‘sterke’ basen gevaarlijk. van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten Zuren en basenleren hebben een belangrijke eigenschap ze zijn in staat om de • Factoren kennen die belangrijk zijn voorgemeen: de prijsbepaling kleur van sommige plantaardige stoffen te veranderen. Een plantaardige stof die van het product van kleur verandert in aanwezigheid vankan zuren of basen rodekool. • Leren hoe koopgedrag beïnvloed worden dooris de reclameRodekoolextract en de media kan gebruikt worden om zuren en basen te identificeren. Het proeven van stoffen is immers geen aan te raden methode. klasorganisatie Het rodekoolextract is een indicator. Het geeft niet alleen aan of een stof een zuur of Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor een base is, het kan ook de sterkte ervan bepalen. de leerlingen worden vermeld. Chemici gebruiken een pH-schaal om aan te geven hoe zuur (zoals een zuur) of benodigdheden basisch (zoals een base) een stof is. De pH-schaal gaat van 1 tot 14. Een pH-waarde onder 7 betekent dat de stof zuur is. Hoe kleiner het getal, hoe zuurder de stof. • Geen Een pH-waarde boven 7 betekent dat de stof basisch is. Hoe hoger het getal, hoe basischer de stof. praktische uitvoering Het rodekoolsap vertoont verschillende kleuren bij verschillende pH-waarden. Algemeenheden Onderstaande tabel geeft de kleuren en de overeenkomstige pH weer. Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie benaderende pH in het 2 chemisch 4 bedrijf 6 8 • de marketing van het gemaakte product. kleur rood paars purper blauw 10 12 blauw-groen groen De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 93 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Variaties bij het experimenteren • Ga na of nog andere plantaardige stoffen (spinazie, radijs, bladeren,...) indicatoren zijn. Hortensia is b.v. ook een indicator. De kleur van de hortensia ijdens de samen volgende zullen de van leerlingen in team badproducten zoals hangt metlessen de zuurtegraad de grond. badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. T Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. doelstellingen • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling van het product • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media klasorganisatie Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. benodigdheden • Geen praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 94 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Schrijft Het chemisch mijn zwarte bedrijfviltstift in het klaslokaal werkelijk zwart? Doelstellingen T ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals • Gekleurde inkt mengen omenz. verschillende kleuren te vormen kleurenleer badzout, haargel, douchegel maken. Hiervoor richten ze –een chemisch • Begrijpen bedrijfje op. dat een gekleurd mengsel weer gescheiden kan worden in zijn oorspronkelijke kleuren Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de klas wordt georganiseerd. Klasorganisatie • Individueel, mogelijk als onderdeel van hoekenwerk doelstellingen • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig produceren Benodigdheden van de badproducten • Een organisatiestructuur creëren voor de verkoop van de badproducten • verschillende kleuren voedingskleurstoffen in druppelflesjes • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling • witte koffiefilters van het product • bokalen, bv. van jam, yoghurt • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media • zwarte, niet-permanente viltstift • water klasorganisatie • eventueel azijn, white spirit, zout,... • inkjetpatronen van een kleurenprinter Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. Praktische uitvoering benodigdheden In eerste instantie kunnen de leerlingen met de voedingskleurstoffen experimenteren • Geen kleuren te vormen. Dit gebeurt door druppelsgewijs verschillende kleuren om nieuwe in een beker te mengen. praktische uitvoering Moedig de leerlingen aan om hun kleurrecept nauwkeurig te noteren. Belangrijk hierbij is de leerlingen nogmaals duidelijk te maken dat nieuwe kleuren Algemeenheden gemaakt worden door het mengen van andere kleuren. Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen Nadien krijgen de leerlingen te horen dat kleuren ook ‘ontmengd’ kunnen worden, • de voorbereiding: de klasorganisatie dat we met andere woorden kunnen nagaan door welke kleuren de nieuwe kleur • de productie in het chemisch bedrijf gevormd wordt. • de marketing van het gemaakte product. De leerlingen zetten daarvoor onderaan op de koffiefilter met de zwarte viltstift De voorbereiding een dik punt (zie ook figuur). Even wachten tot de vlek gedroogd is en dan wordt op identiek dezelfde plaats weer een punt gezet.van Dit de wordt herhaald. Nadien De voorbereiding behelst de organisatie klastweemaal (leerlingen) en het lokaal. maken de leerlingen de volgende opstelling. De leerlingen werken in een team van Het 95 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal potlood T koffiefilter in team badproducten zoals ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de viltstift punt klas wordt georganiseerd. vloeistof (water) doelstellingen • Een organisatiestructuur het produceren Doe een beetje water in je bokaal.creëren Plaats voor daarin je eigenhandig koffiefilter. De rest van de van de badproducten koffiefilter rust met behulp van een potlood op de bovenkant van de bokaal. • Een organisatiestructuur creëren de verkoop de badproducten Langzaam wordt het water door de filter voor geabsorbeerd en van zo bereikt het na enige tijd • Factoren die zich belangrijk voor prijsbepaling de inktvlek. Hetleren waterkennen verspreidt nu ookzijn in de restdevan de filter. De verschillende van het product kleuren die in de inktvlek aanwezig zijn, komen nu tevoorschijn op het filterpapier. • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media klasorganisatie Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. benodigdheden • Geen praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 96 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Achtergrondinformatie voor de leerkracht Het scheiden van kleuren op deze manier noemt men papierchromatografie. De zwarte kleur van de viltstift bestaat schijnbaar uit meerdere kleuren. Samen ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in team badproducten zoals vormen deze kleuren zwart. badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch bedrijfje op. bevinden zich eerst netjes samen in de gemaakte inktvlek. Wanneer het Deze kleuren water de inktvlek bereikt, worden deze kleuren meegenomen door het water, maar Met allemaal deze lesactiviteit leerlingen geïnformeerd over hoe de hun bedrijf in de niet even snel.worden De ene de kleur gaat graag mee met het water, andere kleur klas wordt georganiseerd. blijft (adsorbeert) liever op de filter. T Het aanvankelijke kleurenmengsel wordt zo gescheiden in zijn oorspronkelijke doelstellingen kleuren. Welke kleur graag met het water meegaat en welke niet wordt bepaald door de eigenschappen van de kleur, de eigenschappen van het waterproduceren en de eigenschappen • Een organisatiestructuur creëren voor het eigenhandig van devan filter. de badproducten • Een organisatiestructuur creëren worden. voor de verkoop van de badproducten Het principe kan ook als volgt uitgelegd Aan een snelstromende rivier • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling worden twee punten gemarkeerd, ongeveer 50 meter van elkaar. Op punt 1 worden van het gelijktijdig drieproduct verschillende zaken in het water gelaten: een blok hout, een • Leren hoe beïnvloed reclame envoor. de media kiezelsteentje enkoopgedrag een grote zware steen. kan Dezeworden stellen door onze de kleurstoffen De snelstromende rivier is het water en de bodem van de rivier is het filterpapier. Op punt 2 wordt gekeken wanneer deze voorwerpen passeren. Het blok hout is daar klasorganisatie als eerste. Dat is de kleurstof die graag wordt meegenomen met het water. Het kleine Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele kiezelsteentje daarentegen weet het niet zo goed; het ligtopdrachten graag op devoor bodem – bij de de leerlingen worden vermeld. filter dus – maar huppelt door de sterke stroming toch wat mee richting punt 2. De grote zware steen daarentegen blijft op de bodem liggen. Deze kleurstof wordt het benodigdheden minst makkelijk meegenomen door het water en blijft liever op de filter. • Geen praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 97 V. receptenboek van nikko & co Aanvullende activiteiten Het chemisch bedrijf in het klaslokaal Variaties bij het experimenteren • Gebruik verschillende zwarte stiften (van een verschillend merk). • Onderzoek je zelfgemaakte kleurenmengsel. ijdens de volgende lessen zullen de leerlingen in jeteam badproducten zoals • Varieer de vloeistof. Treden er verschillen op als bij het water wat azijn voegt, badzout, haargel, douchegel enz. maken. Hiervoor richten ze een chemisch of zout, nagellakremover enz.? (Experimenteer met kindveilige producten!) bedrijfje op. vastgesteld dat de kleuren zich soms beter scheiden, soms niet, dat de Er wordt volgorde in scheiding soms omdraait enz. Met deze lesactiviteit worden de leerlingen geïnformeerd over hoe hun bedrijf in de • Vergelijk de groene kleur van spinazie met deze van groene voedingskleurstof. klas wordt georganiseerd. T Opmerking doelstellingen Afhankelijk van de gebruikte vloeistof en het merk van de (zwarte) stift, komen er verschillende kleuren tevoorschijn. Bij een goed scheiding vind je soms de • Een organisatiestructuur creëren voor hetgelukte eigenhandig produceren kleurenvan geel-cyaan-magenta terug. Deze kleuren worden gebruikt voor het vormen de badproducten van de verschillende kleuren bij printers, verven, drukkerijen. ziet men ook aan • Een organisatiestructuur creëren voor de in verkoop van deDit badproducten inkjetpatronen. Die zijn gevuld met deze kleuren. Er wordt een extra zwart patroon • Factoren leren kennen die belangrijk zijn voor de prijsbepaling toegevoegd (bestaande van het product uit een mengsel van deze drie kleuren) omdat zwart veel gebruikt wordt. • Leren hoe koopgedrag beïnvloed kan worden door de reclame en de media De drie kleuren (geel-cyaan-magenta) zijn ook vaak te zien op chocoladeverpakkingen als kleine bolletjes of vierkantjes, om aan te geven welke kleuren in de drukkerij klasorganisatie gebruikt zijn. Klassikaal leergesprek. Mogelijke bijkomende individuele opdrachten voor de leerlingen worden vermeld. benodigdheden • Geen praktische uitvoering Algemeenheden Voor deze lesactiviteit maken we een onderscheid tussen • de voorbereiding: de klasorganisatie • de productie in het chemisch bedrijf • de marketing van het gemaakte product. De voorbereiding De voorbereiding behelst de organisatie van de klas (leerlingen) en het lokaal. De leerlingen werken in een team van Het 98 chemische woordenlijst Chemische woordenlijst Begrippen en productinfo 99 chemische woordenlijst Chemische begrippen Alchemie Mix van wetenschap, religie en hekserij. Werd vooral in de Middeleeuwen beoefend. Atoom Bestanddeel van een molecule. Atoomnummer Het atoomnummer geeft het aantal protonen weer. Dit verwijst naar de atoomstructuur van het element. Atoomsoort Synoniem voor element, elementaire bouwsteen van de materie. Er zijn 109 atoomsoorten gekend. Base Groep van zuivere stoffen die in waterige oplossingen een pH>7 hebben. Deze stoffen voelen vaak zepig aan en smaken bitter. Het zijn vaak ontvetters. Chemie Natuurwetenschap die de materie en de veranderingen die de materie ondergaat, bestudeert. Chemische formule Symbolische voorstelling aan de hand van letters en cijfers van een molecule. Chemische reactie Chemische verandering van materie met vorming van nieuwe stoffen. Chemische stof Zuivere stof, met eigen kenmerken. Deze blijven steeds dezelfde. Destillatie Scheidingstechniek voor een mengsel van vloeistoffen. Element Zie atoomsoort. 100 chemische woordenlijst Emulgator Stof die een emulsie stabiliseert. Emulsie Mengsel van vloeistoffen waarbij de ene vloeistof niet of zeer moeilijk in de andere oplost. Een emulsie ‘ontmengt’ gemakkelijk. Gel Stijve suspensie. Materie Alles wat je kunt zien en vastpakken. Het tegenovergestelde van materie is geest. Dat is wat alleen in je gedachten bestaat. Mendeljev Russische geleerde, gekend omwille van zijn ‘tabel’. Mendeljev stelde als eerste voor de chemische elementen volgens eigenschap te rangschikken. Zijn tabel vertoonde open vakken, om nog niet ontdekte elementen in te plaatsen. Mengsel Stof (materie) opgebouwd uit twee of meer zuivere stoffen. Molecule Kleinste bouweenheid van een ontleedbare stof. Monomeer Bouweenheid van een polymeer. Onontleedbare stof Zuivere stof opgebouwd uit slechts één chemisch element. Ontleedbare stof Zuivere stof opgebouwd uit twee of meerdere chemische elementen. Periodiek systeem van de elementen Periodieke rangschikking van de chemische elementen in tabelvorm volgens atoomnummer en eigenschappen. Wordt ook wel tabel van Mendeljev genoemd. pH Geeft informatie over de zuurtegraad van een oplossing. Waarden zijn gelegen tussen 1-14. Een pH van 7 staat voor een neutrale oplossing, pH>7 is een basische oplossing, pH<7 is een zure oplossing. 101 chemische woordenlijst Polymeer Polymeren zijn macromoleculen, zeer lange ketens die bestaan uit zeer veel monomeren. Polymeren worden ook kunststoffen of plastiek genoemd. Scheikunde Synoniem voor chemie, komt van ‘kunde in het scheiden’. Suspensie Een mengsel van een niet-oplosbare vaste stof in een vloeistof. Tensiden Tensiden zijn kunstzepen. Tensiden worden nooit zuiver gebruikt, maar steeds verdund met water. Verbinding Ontleedbare stof. Wetenschap Wetenschap is een geordend geheel aan kennis over een bepaald onderwerp. Deze kennis omvat veelal wetten, theorieën, formules, hypothesen en dergelijke meer. De kennis wordt op een systematische manier verzameld, volgens de wetenschappelijke methode. Wetenschappelijke methode Een systematische manier om kennis te verzamelen. Dit gebeurt aan de hand van waarnemingen, voorspellingen, experimenten,…, gevolgd door evaluatie en conclusies. Zout Groep van zuivere stoffen die vaak oplossen in waterige oplossingen. Zuur Groep van zuivere stoffen die in waterige oplossingen een pH<7 hebben. Deze stoffen smaken zuur. Zuurtegraadindicator Stof die informatie geeft over de zuurtegraad (pH) van een oplossing. 102 chemische woordenlijst Productinfo Amandelolie Zoete amandelolie wordt gewonnen door het persen van de pitten van Prunus dulcis of Prunus amygdalus. De olie is goed vloeibaar, lichtgeel van kleur en aangenaam van geur. Amandelolie is een verzachtende olie die geschikt is voor ieder huidtype, maar is vooral een weldaad voor de droge huid. Amandelolie reguleert het vochtgehalte van de huid en gaat de vorming van rimpels tegen. Uit de pitten wordt ook bittere amandelolie gewonnen. Deze etherische olie wordt hoofdzakelijk gebruikt als smaakstof in de voedingsindustrie. Betaintenside Een synthetisch/natuurlijk tenside. INCI Cocoamidopropyl Betaine. Betain is een heldere, gele vloeistof met een lichte eigen geur. Heeft gelijkaardige eigenschappen als Glycintenside. Wordt vooral gebruikt bij een droge, gevoelige huid, werkt hydraterend. In shampoos geeft Betain het haar volume. Glycintenside kan Betaintenside vervangen of ermee gemengd worden. Borax Borax of dinatriumtetraboraat is een zout. Het komt in de natuur voor als grote witte kristallen. Opgelost in water kan het gebruikt worden als reinigings- en desinfectiemiddel. Het opgeloste zout heeft als eigenschap dat het een netwerk kan vormen met andere moleculen. Citroenzuur Citroenzuur bevindt zich in citroenen. Het is verantwoordelijk voor de zure smaak ervan. Citroenzuur kan in een chemisch bedrijf bereid worden. Citrique Belgïe is één van de belangrijkste producenten van citroenzuur ter wereld. Op de site in Tienen wordt citroenzuur geproduceerd door het fermenteren van suiker tot citroenzuur. Citroenzuur wordt vaak als ontkalkingsmiddel gebruikt. Ook in de voedingsindustrie vindt men citroenzuur (E 330). Dode-Zeezout Dode-Zeezout wordt gewonnen uit de Dode Zee. De Dode Zee is gekend voor haar therapeutische effecten, wat te danken is aan de hoge concentratie mineralen en zouten in deze zee. Water uit de Dode Zee bevat stoffen die niet in andere zeeën of oceanen aanwezig zijn. Zout dat uit deze zee gewonnen wordt, bevat ook deze stoffen. Zo bevat zout uit de Dode Zee meer magnesium dan zout uit een andere zee. 103 chemische woordenlijst Magnesium is belangrijk voor celhernieuwing. De concentratie bromide is ook veel hoger; dit zorgt voor een relaxerend effect. Etherische oliën Etherische oliën zijn olieachtige substanties die uit planten gewonnen worden. De etherische oliën kunnen zich in verschillende delen van de plant bevinden (bloem, bv. roos; hout, bv. sandelhout; vrucht, bv. citroen). De etherische oliën zijn vaak verantwoordelijk voor de geur van de plant. Bovendien worden allerlei therapeutische effecten aan deze oliën toegeschreven. De oliën worden vaak gebruikt in cosmetica, voeding en geneesmiddelen. Voor een kleine hoeveelheid olie is een zeer grote hoeveelheid plant nodig (120 kg bloemblaadjes voor 25 ml rozenolie). Daarom zijn etherische oliën zo duur. Sommige etherische oliën kunnen nagemaakt worden in een fabriek. Deze zijn dan natuuridentisch. Deze producten zijn goedkoper. Gedemineraliseerd water In leidingwater en flessenwater zijn mineralen en zouten opgelost. Dit kan men lezen op het etiket. Worden deze mineralen en zouten verwijderd, dan spreekt men van gedemineraliseerd water. Dit verwijderen kan gebeuren met de destillatietechniek. Daarom spreekt men ook vaak van gedestilleerd water. Glycerine (C3H8O3) Glycerine is een neutrale, kleurloze, zoet smakende viskeuze vloeistof. Glycerine lost op in water en alcohol, maar niet in oliën. Glycerine wordt vaak gebruikt in de cosmeticaindustrie in crèmes, lotions en gels. Glycerine hydrateert de huid; het trekt vochtigheid aan. Glycerine wordt in de voeding gebruikt als oplosmiddel of zoetmaker, bijvoorbeeld in snoep, gebak en margarine. Het is een toegestane stof met als E-nummer 422. Glycerine kent industriële toepassingen als weekmaker in kunststoffen en als antivries. Glycintenside Een synthetisch tenside. INCI: Disodium Cocoamphodiacetate. Glycintenside is een viskeuze gele vloeistof die een lichte eigen geur heeft. Wordt vooral gebruikt bij een droge gevoelige huid, werkt hydraterend. In shampoos geeft glycintenside het haar volume. Glycintenside kan betaintenside vervangen of ermee gemengd worden. Guarmeel Guarmeel is een biopolymeer (een polysaccharide). Sacchariden behoren tot de chemische groep van de suikers. Guarmeel wordt gewonnen uit de guarboon. Het wordt gebruikt als verdikkingsmiddel. Men treft guarmeel regelmatig aan als 104 chemische woordenlijst ver­dikkingsmiddel in puddinkjes, waar het wordt aangeduid met E 412. Verder wordt het ook gebruikt in de papier- en cosmeticabranche. Guarmeel wordt ook door apothekers en in de geneesmiddelenindustrie gebruikt voor het maken van gels. Guarmeel is te koop in de reformwinkel of bij de apotheker. Kristalsoda Zie natriumcarbonaat Magnesiumsulfaat (MgSO4) Magnesiumsulfaat is een zout. Gebruikt als badzout levert het magnesiumionen. Aan magnesium worden de volgende eigenschappen toegeschreven: het verlaagt de stress en de bloeddruk, zorgt voor een relaxerend gevoel, bevordert celhernieuwing. Magnesiumsulfaat kan gebruikt worden als peelingzout. In het Engels spreekt men van Epsom salt. Deze naam is afkomstig van het Engelse plaatsje Epsom, waar magnesiumsulfaat ten tijde van Shakespeare voor het eerst werd ontdekt. Maïzena Maïzena wordt in de keuken gebruikt als verdikkingsmiddel voor bv. sausen. Maïzena bestaat uit maïszetmeel. Zetmeel behoort tot de groep van biopolymeren en is opgebouwd uit glucosebouwstenen. Het polymeer komt in de vorm van korrels voor. Andere zetmeelbronnen zijn aardappels, tarwe en cassave (waaruit tapiocazetmeel gewonnen wordt). Mulsifan Mulsifan is een emulgator. INCI Laureth-4. Mulsifan wordt toegevoegd om olieachtige bestanddelen te mengen met een waterige oplossing. Mulsifan wordt vast bij lage temperatuur. Voorzichtig opwarmen. Natriumbicarbonaat (NaHCO3) Natriumbicarbonaat kent vele toepassingen. Het wordt gebruikt bij waterzuivering, in wasmiddelen, in geneesmidddelen, bij de bewerking van leer, als voedingssupplement voor koeien, in bakpoeder,… Natriumbicarbonaat wordt ook wel zuiveringszout, maagzout of dubbelkoolzure soda genoemd. In het Engels spreekt men van baking soda. Wordt natriumbicarbonaat in contact gebracht met een zure oplossing, dan wordt er koolstofdioxide gevormd. Dit is een gas. Natriumcarbonaat (Na2CO3) Natriumcarbonaat is een zout, ook wel (kristal)soda genoemd. Het wordt in de 105 chemische woordenlijst supermarkt verkocht onder de naam Loda en kent vele toepassingen in het huis­ houden. In het Engels wordt het washing soda genoemd. De ‘ontwaterde’ vorm van het zout wordt in grote hoeveelheden gebruikt in de glasindustrie. Bij rechtstreeks contact met de huid kan natriumcarbonaat irriterend zijn. Vermijd dus contact met de huid bij de bereiding van badzout. Natriumcarbonaat maakt hard water zacht. Hard water geeft weinig schuimvorming en doet de huid krijtachtig aanvoelen. Parabeen K Parabeen K is een conserveringsmiddel. Dit zorgt voor bewaring. Het is een synthetisch product, aangeduid met de nummers E 214 – E 219. Bij sommige mensen veroorzaakt dit product allergische reacties (roodheid). Deze mensen zijn ook gevoelig aan ‘normale’ cosmeticaproducten. De opgenomen hoeveelheden moeten in acht genomen worden: nooit meer dan 20 druppels op 100 ml (opgelet kinderen kunnen soms kwistig zijn). Bij een vermoeden van allergische reactie kan men een druppel Parabeen K mengen met 20 druppels zonnebloemolie. Hiervan wordt een kleine hoeveelheid op de binnenkant van de arm gedaan. Als er na 48 uur geen roodheid ontstaat, is er geen allergische reactie. Natuurlijke alternatieven zijn te verkrijgen bij Spinnrad (Groot Kanonplein 7, 9000 Gent, tel. 09 225 45 22). Rewoderm Synthetisch tenside. INCI-code: PEG-200 Hydrogenated Glyceryl, PEG-7 Glyceryl Cocoate. Zeer viskeuze kleverige substantie. Wordt aan tensidemengsels toegevoegd als verdikkingsmiddel. Langzaam toevoegen, het verdikkingsproces duurt enige minuten. De verdikking treedt enkel op in een zuur milieu (pH<7). Voedingskleurstoffen Voedingskleurstoffen zijn wateroplosbare kleurstoffen. Dit betekent dat ze oplossen in water, maar niet in oliën. De kleurstofkracht van voedingskleurstoffen is zeer groot, daarom kunnen ze toch vlekken maken op kledij. Voedingskleurstoffen worden in een fabriek gemaakt. Op producten worden ze vaak aangeduid met E-codes. Zetesol Zetesol is een synthetisch tenside. INCI-code: MIPA-Laureth Sulfate, Cocoamidopropyl Betaine. Zetesol is een heldere, lichtgele viskeuze vloeistof. Als tenside geschikt voor een vette huid. Zetesol wordt het best gemengd met andere tensiden, aangezien het niet zo mild is voor de huid. Zetesol schuimt sterk. Zetesol of tensidemengsels met zetesol laten zich verdikken met keukenzout. Zuiveringszout zie natriumbicarbonaat 106 chemische woordenlijst Bronnen 107 bronnen Bronnen Voor de leerkrachtenbundel en de leerlingenbundel werden onder meer de hieronder vermelde bronnen geraadpleegd. De internetsites werden bezocht tijdens de periode van januari tot juni 2005. N. Arnold, Chemische Chaos (3de druk). Kluitman. N. Arnold, Explosieve experimenten (2de druk). Kluitman. P. Atkins en L. Jones, Chemistry: Molecules, Matter, and Change. W.H.Freeman and company, 1997. BASF Mitmachlabor. BASF AG Ludwigshafen, [jaar]. R. Chang, Chemistry. McGraw-Hill, Inc, 1994. Chemistry in Context: Applying Chemistry to Society. McGrawHill, 2000. ‘Finding Chemical Anchors in the Kitchen’. Liliana Haim, Journal of Chemical Education, 82, 228, 2005. J. Hann, Wetenschap ontdekken. Davidsfonds/infodok, 1991. M. Harris en B. Walker, ‘Bath Bubblers’. Journal of Chemical Education, 80, 1416, 2003. J. Hondebrink, Scheikunde, de basis. tenHagenStam, 1998. JCE Editorial Staff, ‘How does your garden grow?’ Journal of Chemical Education, 77, 624, 2000. M. Mapletoft, On Site. Chemical Industry Education Centre. Over sneeuwballen en glaasjes melk… tenHagenStam, 2000. J. Palmer en L. Brosnick, ‘Designing Element T-shirts: Spelling with the Periodic Table’. Journal of Chemical Education, 82, 517, 2005. J. Parvin, Kitchen concoctions. Chemical Industry Education Centre, 1994. Spelen met Chemie – ‘Bij de drogist’. Stichting Communicatie Centrum Chemie (C3). chemistry.about.com/od/chemistryforkids nl.wikipedia.org/wiki/Hoofdpagina scifun.chem.wisc.edu www.bizzworld.nl www.bubbles.org www.c3.nl www.cefic.org www.chemie-master.de www.cheminst.ca/ncw/experiments www.fedichem.be www.hobby-kosmetik.de www.thuisexperimenteren.nl www.uyseg.org/ciec_home.htm www.uyseg.org/color www.basf.be 108
