De lichamelijke verschijnselen bij angst

De lichamelijke verschijnselen bij angst
Lichamelijke verschijnselen bij angst
Angst is een emotie. Een emotie is een soort aangeboren reflexmatig biologisch programma dat zich
aandient in een bepaalde situatie. De emotie angst ontstaat automatisch wanneer wij signalen van
gevaar ontvangen. Deze emotie was ons al lang bekend voordat de mens zijn verstandelijke
vermogens kreeg. De emotie had (heeft) belangrijke functies voor ons overleven.
Als eerste dient de emotie om ons te waarschuwen dat er een mogelijk gevaar dreigt. Wanneer een
teken van (mogelijk) gevaar tot ons doordringt wordt automatisch onze aandacht gewekt. We worden
alert of we schrikken op, we onderbreken de activiteit waar we mee bezig zijn. De aandacht wordt
scherp en gaat op zoek naar de bron van het gevaar. Er komt adrenaline in het bloed, de hartslag en
bloeddruk worden hoger. Het gevoel van ongemak en dreiging vertelt ons dat we moeten opletten, dat
er iets aan de hand is. Deze eerste activering gebeurt automatisch, binnen hele korte tijd, nog voordat
ons verstandig denken er zich mee kan bemoeien. Op de tweede plaats dient de emotie ook om de
andere personen van de groep te waarschuwen. Door gezichtsuitdrukkingen, uitroepen en angstig
gedrag communiceren wij dat er gevaar is, hoeveel en waar. Zo kan de hele groep zich voorbereiden.
De derde functie van de emotie angst is het misschien wel het meest indrukwekkend, namelijk: ons
hele lichaam wordt automatisch gemobiliseerd. Dat wil zeggen: ons lichaam wordt klaar gemaakt voor
grote actie, om het gevaar te bestrijden of om weg te vluchten. Hiervoor moeten de grote spieren van
armen, benen, billen, romp en nek worden klaar gemaakt voor grote actie. Het lichaam richt zich op, de
spieren gaan stram staan en trillen van de spanning. Versnelde en krachtige borstademhaling voorziet
in extra zuurstof. Spieren in de borststreek kunnen pijnlijk gaan aanvoelen. Hoge activiteit van het hart
zorgt voor de transportatie van zuurstof en brandstof. Zweet op de huid dient voor de afkoeling van ‘de
motor op volle toeren’. De verhoging van bloeddruk en spierspanningen in het hoofd kunnen hoofdpijn
geven of gevoel van druk in het hoofd. Sommige personen zijn gevoelig voor bloeddruk veranderingen.
Hierdoor kunnen zij zich even duizelig voelen, vergelijkbaar met duizelingen bij te snel opkomen.
Tijdens de mobilisatie wordt de activiteit in maag en darmen gestopt. Dit kan krampen geven in de
maag en darmen. Bij sommige personen werkt de spanning op maag en darmen door waardoor
misselijkheid kan optreden. Bij enkele personen kan wel eens urine verlies voorkomen tijdens de
angst. Het gelaat kan warm en rood worden van opwinding. Bij grote angst kan ook bloed aan de huid
en het gezicht onttrokken worden, waardoor deze koud en bleek worden en waardoor het zweet klam
aanvoelt.
De aandacht wordt volledig alert en wordt onttrokken aan alle andere zaken waar iemand mee bezig
was. De waarneming wordt scherp, de ogen open gesperd en de oren gespitst. Aandacht en zintuigen
worden volledig ingezet om de bron van het gevaar te vinden en te onderkennen. Het gewone denken
en oriënteren worden onderbroken, alle vermogens worden aangewend om het gevaar te begrijpen of
reddingsmogelijkheden te zoeken. Door verandering in de oriëntatie kan ook het normale zelfgevoel,
normale werkelijkheidsgevoel of het normale tijdsgevoel even verstoord zijn. Mensen kunnen
ervaringen van onwerkelijkheid hebben of beleven dat de tijd stil lijkt te staan. Ook achteraf kunnen zij
vaak moeilijk schatten hoe lang de paniekaanval duurde. Achter de scherpe aandacht en waarneming
staat ook het geheugen klaar om zo goed mogelijk alles op te nemen en te onthouden. De
schrikwekkende gebeurtenis kan soms zo goed en zo letterlijk in het geheugen worden geprent dat
mensen zo’n gebeurtenis als film uit het geheugen kunnen terugroepen.
Ook kan de emotie ervoor zorgen dat automatisch gedragsprogramma’s wordt uitgevoerd. Met name
de aandrang om weg te vluchten kan zich steeds meer opdringen en kan de overhand krijgen.
Na een tijd gaat ook vermoeidheid optreden. De spieren kunnen stijf en pijnlijk voelen, of slap en
futloos. Er kan een gevoel van uitputting, prikkelbaarheid en verslagenheid zijn. Het lukt niet meer om
concentratie op te brengen. Angstscheuten en uitputting kunnen elkaar afwisselen.
Alle mensen kunnen angst en paniek ervaren wanneer ze in een beangstigde situatie worden
gebracht. Echter wanneer paniekaanvallen regelmatig optreden zonder dat er een duidelijke aanleiding
voor is, spreken we van een ‘Paniekstoornis’.
1
Sterkte van de angst
De sterkte van de emotie kan alle gradaties hebben van volledig in rust tot maximale paniek. Dit kan
worden uitgedrukt in getallen van nul tot en met tien. In tabel 1 is dit weergegeven met daar bij de
overeenkomstige ervaringen die personen vaak noemen.
Tabel 1: sterkte van de emotie angst
Sterkte
0
gevoel
lichamelijk
gedrag
in rust - geheel ontspannen
geheel ontspannen
Uitrusten
rustig – ontspannen
Ontspannen
ontspannende activiteit
rustig bezig
lichte activering
rustige activiteit
lichte spanning
Geactiveerd
Bezig
wat onrustig - wat nerveus
lichte spanning
wat onrustig
1
2
3
4
onrustig - nerveus -gejaagd gespannen -alert -trillerig- warm
onrustig – afgeleid
5
angstig – opgejaagd
gespannen - hart klopt- trillen
onrustig - letten op de angst
zeer angstig
hartbonzen - zweten druk op
hoofd
zuchten - duizelingen – pijn
onrustig-letten op
bedreigende signalen
willen vluchten - gejaagd denken
grote mobilisatie
willen vluchten - veiligheid zoeken
maximale mobilisatie
radeloos – verlamd – uitzinnig
6
7
8
9
10
paniek - gevoel van controle
verlies
grote paniek / radeloos
Maximale paniek onwerkelijk
Hyperventilatie
Naast de reeds genoemde lichamelijke verschijnselen kan ook hyperventilatie voorkomen.
Hyperventilatie kan bij sommige personen een grote rol spelen bij de paniek klachten, anderen hebben
er weinig of geen last van. Hyperventilatie is een onschuldige vorm van ademhalingsontregeling, die
ontstaat doordat mensen te snel en te krachtig ademen. Bij sommige mensen geeft dit een ontregeling.
Door het meer zuchten komt er meer zuurstof in het bloed dan nodig is. Het teveel aan zuurstof gaat
na een tijdje (één à drie minuten na flink zuchten) leiden tot enige opvallende lichamelijke
verschijnselen. Er is een droge keel en door de krachtige ademhaling kunnen spieren in de borststreek
pijnlijk worden of pijnlijk steken geven. Door spierspanning in de keel, borst en middenrif kan er een
gevoel zijn alsof je niet goed kunt doorademen. Er komen tintelingen in de vingers en tenen en de
persoon kan zich duizelig gaan voelen. Dit kan aanvoelen alsof je gaat flauwvallen, met vlekken voor
de ogen en soms korte momenten van afwezigheid. Dit kan samengaan met slappe benen, wankel
evenwicht of knikkende knieën. De persoon kan steun zoeken bij het staan of hij gaat liever even
zitten. Echter, zelden leidt hyperventilatie tot daadwerkelijk flauwvallen of bewusteloos raken. Bij
daadwerkelijke bewustzijnsdaling herstelt het ademhalingsritme zich automatisch. Een opvallend
verschijnsel bij hyperventilatie is dat vele mensen het gevoel krijgen alsof zij te weinig lucht krijgen, ze
voelen zich benauwd. De prikkel voor dit gevoel komt voort uit de verandering van zuurstofkoolzuurgasbalans in het lichaam. Deze prikkel is eigenaardig omdat er juist teveel zuurstof in het
lichaam is, terwijl het voelt alsof er te weinig frisse lucht is. Dit idee wordt nog versterkt doordat de
personen ervaren dat ze niet goed kunnen doorademen vanwege de spierspanning in keel, borst en
middenrif. Ook wordt de duizeligheid door hyperventilatie aangezien als een gevolg van te weinig frisse
lucht. Als reactie gaan deze personen vaak naar adem gaan snakken. Dit betekent dat ze nog
krachtiger en sneller gaan ademen. Hierdoor nemen de verschijnselen van hyperventilatie verder toe
2
en kan de persoon tot een wanhoop worden gedreven, waarbij de ademhaling ‘op hol’ lijkt geslagen.
Dit wordt een ‘hyperventilatie aanval’ genoemd. Mensen die hier aan lijden zijn vaak erg angstig dat
hun ademhaling weer ‘op hol slaat’. Ze worden al gespannen wanneer ze op hun ademhaling letten.
Hyperventilatie kan ook voorkomen zonder dat er sprake is van een echte aanval. Meestal is dit in de
vorm dat iemand voor lange tijd, net teveel zucht. Hierdoor is hij/zij steeds op het randje van
duizeligheid en ongemak. Het verschijnsel hyperventilatie is niet gevaarlijk voor de lichamelijke
gezondheid.
Nachtelijke paniek
Paniekaanvallen kunnen ook ‘s nachts voorkomen. Er kunnen paniekaanvallen voorkomen bij het
inslapen. Dit is namelijk een gevoelig moment van geen afleiding en confrontatie met spanning in het
eigen lichaam. Onrust en andere lichamelijke signalen vallen dan meer op en de persoon kan er
angstig van worden.
Daarnaast bestaat een ander berucht verschijnsel, namelijk van angstigheid tijdens de slaap, waarvan
de persoon in paniek ontwaken. Dit treedt vaak op omstreeks anderhalf uur na het inslapen. Deze
paniek wordt vaak nog meer gevreesd omdat er een nog sterker gevoel is van ‘geen controle’ en
‘overvallen worden’. Personen die hieraan lijden denken soms dat de angst een gevolg is van een
nachtmerrie, maar ze herinneren zich geen droom. Anderen die door de angst hyperventileren kunnen
denken dat zij ontwaakten door een ademhalingsontregeling tijdens de slaap. Er bestaan inderdaad
ademhalings-ontregelingen ‘slaap apneu’ die kunnen optreden tijdens diepe slaap. Hiervan kunnen
mensen ook wakker worden, maar gewoonlijk zonder angstigheid. De angst tijdens de slaap zoals die
vaak voorkomt bij mensen met een paniekstoornis treedt op tijdens de ‘lichte slaap’. Fases van lichte
slaap komen meerdere keren voor tijdens de slaap gedurende de nacht. Hierbij is de slaap erg
oppervlakkig, de persoon is (nog) net niet wakker. In deze fase zijn dezelfde soort gedachten actief die
ook overdag aanwezig zijn, echter zonder dat wij dat bewust beseffen. De angsten die overdag in ons
hoofd sluimeren kunnen ons ook in de lichte slaap aangrijpen en ons alarmeren, waardoor mensen in
angst/paniek kunnen ontwaken. Bij personen die hyperventileren bij angst is de kans aanwezig dat zij
hyperventilerend wakker schieten. Wanneer mensen leren om controle op de angst en op de
angstgedachten te krijgen, dan werkt dit ook ten positieve door in de lichte slaap en zal het in paniek
ontwaken gaan verdwijnen.
3