Inhoud

00-Oncologie-voorwerk 21-06-2005 14:17 Pagina V
V
Inhoud
Lijst van auteurs XI
5
Diagnostiek in de oncologie 83
J.B. Vermorken, D.L.A.L. Schrijvers, J.J.J. Weyler,
L.W.G. Carp, P.M. Parizel
5.1 Inleiding 83
5.2 Anamnese en lichamelijk onderzoek 85
5.3 Selectie van tests in de oncologische
diagnostiek 88
5.4 Beeldvormende technieken 94
5.5 Endoscopische technieken 110
5.6 Tumormarkers 112
5.7 Metastasen van een tumor van onbekende
origine 116
5.8 Pathologische diagnostiek van kanker 119
5.9 Samenvatting 122
6
Klinische onderzoeksmethodologie in de oncologie 125
J. Verweij, J.H.M. Schellens
6.1 Inleiding 125
6.2 Preklinische fase 126
6.3 Praktijk van het onderzoek 126
6.4 Ethische aspecten van klinisch onderzoek 128
6.5 Medisch-ethische commissies 129
6.6 Voordelen van klinisch onderzoek 129
6.7 Enkele kanttekeningen bij het doen van
onderzoek 129
6.8 Samenvatting 130
7
Prognose en screening van kanker 53
J.W.W. Coebergh, J.P. Vandenbroucke, F.E. van Leeuwen
3.1 Prognose 53
3.2 Screening en vroege diagnostiek 59
3.3 Samenvatting 68
Chirurgisch-oncologische behandelingsprincipes 131
H.J. Hoekstra
7.1 Inleiding 131
7.2 Chirurgische behandeling 131
7.3 Follow-up 135
7.4 Samenvatting 136
8
Paraneoplastische syndromen 73
S. Rodenhuis
4.1 Inleiding 73
4.2 Mucocutane paraneoplastische syndromen 73
4.3 Neurologische paraneoplastische syndromen 76
4.4 Hematologische paraneoplastische syndromen 78
4.5 Endocriene metabole syndromen 79
4.6 Samenvatting 81
Radiotherapeutische principes 137
J.W.H. Leer, A.J. van der Kogel, H. Huizenga
8.1 Inleiding 137
8.2 Biologische aspecten van radiotherapie 137
8.3 Fysische en technische aspecten van
radiotherapie 140
8.4 Klinische aspecten van radiotherapie 142
8.5 Samenvatting 144
9
Principes van de medische antikankerbehandeling 147
J. de Grève, S. van Belle, J.A. Gietema
9.1 Inleiding 147
9.2 Empirische chemotherapie 148
9.3 Weerstand tegen behandeling (resistentie) 150
Woord vooraf XV
A Algemene aspecten 1
1
2
3
4
Fundamentele aspecten van kanker 3
F.T. Bosman, J.H.J.M. van Krieken
1.1 Inleiding 3
1.2 Kenmerken van gezwelgroei 3
1.3 Klinische verschijnselen van gezwelgroei 5
1.4 Tumorcelgroei 6
1.5 Invasie en metastasering 8
1.6 Ontstaan van kanker 12
1.7 Moleculair-genetische aspecten van
carcinogenese 17
1.8 Stromareactie, angiogenese 21
1.9 Factoren die het ontstaan van kanker
beïnvloeden 22
1.10 Conclusies 24
1.11 Samenvatting 24
Oorzaken en frequentie van kanker 27
J.W.W. Coebergh, F.E. van Leeuwen, J.P. Vandenbroucke
2.1 Inleiding 27
2.2 Epidemiologische visies op het ontstaan van
kanker 27
2.3 Frequentie van kanker 37
2.4 Samenvatting 47
00-Oncologie-voorwerk 21-06-2005 14:17 Pagina VI
VI
INHOUD
9.4 Toxiciteit van chemotherapie 152
9.5 Indeling en werkingsmechanismen van
cytostatica 153
9.6 Hormonen 155
9.7 Moleculaire doelgerichte behandelingen 156
9.8 Moleculaire geneesmiddelen 157
9.9 Toepassing in de kliniek 160
9.10 Samenvatting 163
10 Hormonale aspecten van kanker, in het bijzonder
mammacarcinoom 165
L.V.A.M. Beex
10.1 Inleiding 165
10.2 Geslachtshormonen en ontstaan van kanker 165
10.3 Receptoren voor steroïdhormonen 165
10.4 Principes van endocriene therapie 167
10.5 Regressie van tumoren door endocriene therapie;
flare-up 170
10.6 Receptoren en effect van endocriene therapie 171
10.7 Ontwikkeling van ongevoeligheid voor een
toegepaste endocriene therapie: resistentie of
adaptatie? 172
10.8 Van palliatieve tot adjuvante endocriene
therapie 172
10.9 Therapie voorbij de steroïdhormoonreceptor 174
10.10 Preventie 174
10.11 Andere hormoongevoelige tumoren 174
10.12 Corticosteroïden 174
10.13 Peptidehormonen 174
10.14 Ectopische hormoonproductie 175
10.15 Samenvatting 175
11 Immunotherapie van kanker 177
S. Osanto, G. Stoter, W.H.J. Kruit, C.J.M. Melief
11.1 Inleiding 177
11.2 Specifieke immuniteit tegen tumorcellen 177
11.3 Tumorantigenen 177
11.4 Immunotherapie van kanker 178
11.5 Immunotherapie met cytokinen 178
11.6 Immunotherapie met monoklonale antistoffen 180
11.7 Adoptieve cellulaire immunotherapie 181
11.8 Nieuwe vaccinatiestrategieën bij de behandeling
van kanker 181
11.9 Conclusies en toekomstperspectief 182
11.10 Samenvatting 182
12 Gentherapie van kanker 185
S. Osanto, R.C. Hoeben
12.1 Inleiding 185
12.2 Technologie van gentransfer 185
12.3 Het eerste genmerkeronderzoek
(‘gene marking’) 187
12.4 Gentherapie van kanker 187
12.5 Conditioneel-replicerende vectoren en
virotherapie 189
12.6 Algemene ontwikkelingen op het gebied van de
gentherapie 189
12.7 Samenvatting 190
13 Klinisch-genetische aspecten van kanker 193
H.F.A. Vasen, F.H. Menko
13.1 Inleiding 193
13.2 Klinische oncogenetica 193
13.3 Erfelijke vormen van mammacarcinoom 194
13.4 Familiair mammacarcinoom 196
13.5 Erfelijke vormen van colorectaal carcinoom 197
13.6 Familiair colorectaal carcinoom 200
13.7 Erfelijk prostaatcarcinoom 200
13.8 Erfelijke melanomen (familial atypical multiple
mole melanoma syndrome, FAMMM) 201
13.9 Overige erfelijke tumoren 202
13.10 Poliklinieken voor patiënten met erfelijke
tumoren 202
13.11 Landelijke erfelijke kankerregistratie 203
13.12 Conclusie 203
13.13 Samenvatting 204
B Speciële oncologie: vroege opsporing,
diagnostiek en behandeling van kanker 205
14 Hoofd-halstumoren 207
J.L.N. Roodenburg, C.G. van Laer, P.H. Robinson,
J.A. Langendijk, J.H. Schornagel, R.P. van Oort
14.1 Algemene aspecten 207
14.2 Zwellingen in de hals 210
14.3 Huidtumoren 214
14.4 Tumoren van de neus en de neusbijholten 214
14.5 Lipcarcinoom 215
14.6 Mondholtecarcinomen – algemeen 218
14.7 Tumoren in de nasofarynx 224
14.8 Tumoren van de orofarynx 225
14.9 Tumoren van de larynx 227
14.10 Tumoren van de hypofarynx 231
14.11 Speekselkliertumoren 233
14.12 Tumoren van de schildklier en de
bijschildklieren 239
14.13 Bottumoren 239
14.14 Reconstructies in het hoofd-halsgebied 239
14.15 Samenvatting 249
15 Tumoren van long, pleura en mediastinum 251
F.M.N.H. Schramel, P.E. Postmus, F.B.J.M. Thunnissen,
R.G.J.R.A. Vanderschueren, C.A. Seldenrijk
15.1 Inleiding 251
15.2 Pathologie 253
15.3 Klinisch onderzoek en stadiëring 255
15.4 Intrathoracale stadiëring 257
15.5 Extrathoracale stadiëring 260
15.6 Therapie 261
15.7 Metastatische tumoren in de long 266
15.8 Goedaardige tumoren van luchtwegen en
longen 268
15.9 Tracheatumoren 268
15.10 Tumoren van de pleura 268
15.11 Tumoren van het mediastinum 270
15.12 Samenvatting 272
00-Oncologie-voorwerk 21-06-2005 14:17 Pagina VII
VII
INHOUD
16 Oesophaguscarcinoom 275
H.W. Tilanus, L.B. Koppert, L.T. Lerut
16.1 Inleiding 275
16.2 Epidemiologie 275
16.3 Etiologie 275
16.4 Anatomische lokalisatie 275
16.5 Metastaseringspatroon 276
16.6 Diagnostiek 276
16.7 Stadiëring 277
16.8 Chirurgische behandeling 277
16.9 Palliatieve behandeling 279
16.10 Beschouwing 279
16.11 Samenvatting 279
17 Maagcarcinoom 281
C.J.H. van de Velde, C.J.A. Punt
17.1 Inleiding en epidemiologie 281
17.2 Etiologie en pathogenese 281
17.3 Symptomatologie 281
17.4 Curatieve therapie 282
17.5 Palliatieve therapie 283
17.6 Follow-up 283
17.7 Samenvatting 283
18 Tumoren van lever, galwegen en pancreas 285
T.M. van Gulik, D.J. Gouma
18.1 Inleiding 285
18.2 Levertumoren 285
18.3 Galblaascarcinoom 289
18.4 Galwegcarcinoom 290
18.5 Periampullair en pancreascarcinoom 292
18.6 Samenvatting 295
19 Tumoren van dunne en dikke darm 297
Th. Wiggers, C.A.M. Marijnen, C.J.A. Punt
19.1 Tumoren van de dunne darm 297
19.2 Tumoren van de dikke darm 299
19.3 Samenvatting 307
20 Maligne beentumoren 309
A.H.M. Taminiau, J.L. Bloem, P.C.W. Hogendoorn
20.1 Inleiding 309
20.2 Gezwelsoorten 309
20.3 Frequentie en lokalisatie 310
20.4 Prognose 311
20.5 Metastasering 313
20.6 Anamnese en symptomatologie 313
20.7 Diagnostiek 313
20.8 Behandeling 315
20.9 Sparende chirurgie 317
20.10 Samenvatting 319
21 Maligne tumoren van de weke delen 321
W.T.A. van der Graaf, H.J. Hoekstra
21.1 Inleiding 321
21.2 Achtergrond 321
21.3 Zeldzame sarcomen met bijzondere
kenmerken 323
21.4
21.5
21.6
21.7
Symptomen 325
Diagnostiek 325
Behandeling 326
Samenvatting 328
22 Huidtumoren 331
H. Neering, B.B.R. Kroon
22.1 Algemene aspecten 331
22.2 Premaligne dermatosen 331
22.3 Maligne huidtumoren (tabel 22.1) 332
22.4 Frequent voorkomende huidtumoren 333
22.5 Samenvatting 342
23 Mammatumoren 345
C.J.H. van de Velde, J.H. Schornagel, H. Bartelink
23.1 Inleiding 345
23.2 Preventie 345
23.3 Risicofactoren 345
23.4 Biologie van het mammacarcinoom 347
23.5 Diagnostiek van mammacarcinoom 348
23.6 Stadiëring 353
23.7 Therapie bij infiltrerend carcinoom 354
23.8 Reconstructie na borstamputatie 358
23.9 Palliatieve behandeling 358
23.10 Samenvatting 360
24 Tumoren van de vrouwelijke geslachtsorganen 361
J.B.M.Z. Trimbos, G.J. Fleuren, P.J.N. Meijnders
24.1 Inleiding 361
24.2 Cervixcarcinoom 361
24.3 Corpuscarcinoom 369
24.4 Maligne tumoren van het ovarium 373
24.5 Tumoren van de vulva 378
24.6 Vaginacarcinoom 381
24.7 Choriocarcinoom 381
24.8 Samenvatting 382
25 Tumoren van de urinewegen 385
G.O.N. Oosterhof, F.M.J. Debruyne
25.1 Inleiding 385
25.2 Blaascarcinoom 385
25.3 Niercarcinoom 387
25.4 Prostaatcarcinoom 390
25.5 Peniscarcinoom 393
25.6 Samenvatting 394
26 Kiemceltumoren van de testis 397
D.Th. Sleijfer, A.J.H. Suurmeijer, H.J. Hoekstra
26.1 Inleiding 397
26.2 Epidemiologie 397
26.3 Etiologie 397
26.4 Pathologie 397
26.5 Metastasering 398
26.6 Symptomatologie 398
26.7 Diagnostiek 398
26.8 Differentiële diagnostiek 399
26.9 Diagnose en therapie 399
00-Oncologie-voorwerk 21-06-2005 14:18 Pagina VIII
VIII
INHOUD
26.10 Prognose 400
26.11 Follow-up 400
26.12 Samenvatting 400
27 Tumoren van het zenuwstelsel 403
C.M.F. Dirven, W.P. Vandertop
27.1 Inleiding 403
27.2 Hersentumoren 403
27.3 Neuro-epitheliale hersentumoren 404
27.4 Tumoren van craniale en perifere zenuwen 406
27.5 Meningeomen 406
27.6 Metastasen 407
27.7 Spinale tumoren 408
27.8 Samenvatting 409
28 Tumoren van de endocriene klieren 411
C.J.M. Lips, H.P.F. Koppeschaar, P.M.J. Zelissen,
P.S. van Dam, J.M.H. de Klerk, B.A. Zonnenberg,
J.W.M. Höppener
28.1 Inleiding 411
28.2 Schildkliertumoren 414
28.3 Bijschildkliertumoren en hypercalciëmie bij
kanker 419
28.4 Tumoren van de bijnieren 421
28.5 Tumoren van de hypofyse en directe
omgeving 425
28.6 Pancreaseilandjestumoren 428
28.7 Carcinoïd 429
28.8 Multipele endocriene neoplasiesyndromen 432
28.9 Cytostatische therapie bij carcinoïd en andere
neuro-endocriene tumoren 435
28.10 Samenvatting 436
29 Tumoren van de oogleden, ogen en orbita 441
C.M. Mooy, G.P.M. Luyten, A.D.A. Paridaens
29.1 Inleiding 441
29.2 Ooglidtumoren 441
29.3 Tumoren van de traanklieren en het
traanwegsysteem 442
29.4 Conjunctivatumoren 442
29.5 Intraoculaire tumoren 444
29.6 Orbitatumoren 446
29.7 Samenvatting 447
30 Acute en chronische leukemie 449
B. Löwenberg, J.J. Cornelissen, P. Sonneveld
30.1 Inleiding 449
30.2 Ontstaan van leukemie 449
30.3 Acute leukemie 450
30.4 Myelodysplastische syndromen 453
30.5 Chronische myeloproliferatieve ziekten 454
30.6 Chronische myeloïde leukemie 455
30.7 Polycythaemia vera 456
30.8 Essentiële trombocytemie 456
30.9 Myelofibrose met myeloïde metaplasie 457
30.10 Chronische lymfatische leukemie 457
30.11 CLL-varianten 458
30.12 Harige celleukemie 458
30.13 Samenvatting 459
31 Maligne aandoeningen van het lymfatische systeem 461
D. de Jong, J. Raemaekers
31.1 Inleiding 461
31.2 Epidemiologie en etiologie 461
31.3 Pathologie 462
31.4 Kliniek en stadiëring 463
31.5 Principes van behandeling 464
31.6 Hodgkin-lymfoom, de ziekte van Hodgkin 464
31.7 Non-Hodgkin-lymfomen 468
31.8 Samenvatting 472
32 Leukemie bij kinderen 475
P.M. Hoogerbrugge, S.S.N. de Graaf, E.S.J.M de Bont,
A. van der Does van den Berg
32.1 Inleiding 475
32.2 Acute lymfatische leukemie (ALL) 475
32.3 Acute myeloïde leukemie 478
32.4 Chronische myeloïde leukemie 479
32.5 Langetermijneffecten 481
32.6 Samenvatting 481
33 Kindertumoren 483
J. de Kraker, H.N. Caron, Y. Benoit
33.1 Inleiding 483
33.2 Frequentie 483
33.3 Etiologie 483
33.4 Stadiëring 484
33.5 Hersentumoren 484
33.6 Neuroblastoom 484
33.7 Maligne mesenchymale tumoren 485
33.8 Nefroblastoom of Wilms-tumor 486
33.9 Retinoblastoom 487
33.10 Tot slot 487
33.11 Samenvatting 487
34 Plasmaceldyscrasieën 489
E. Vellenga, R.S.G. Holdrinet
34.1 Inleiding 489
34.2 Essentiële monoklonale gammopathie (MGUS) 490
34.3 Multipel myeloom (MM) of de ziekte van
Kahler 490
34.4 Solitair plasmacytoom 493
34.5 Macroglobulinemie of de ziekte van
Waldenström 493
34.6 Zwareketenziekte (heavy chain disease) 493
34.7 AL-amyloïdose 494
34.8 Samenvatting 494
35 Aids-gerelateerde tumoren 497
P.J.M. Bakker, M.H.J. van Oers
35.1 Inleiding 497
35.2 Kaposi-sarcoom 497
35.3 Non-Hodgkin-lymfomen 499
35.4 Samenvatting 501
00-Oncologie-voorwerk 21-06-2005 14:18 Pagina IX
IX
INHOUD
C Begeleiding, verpleging en palliatie 503
36 Psychosociale zorg voor de kankerpatiënt 505
F.S.A.M. van Dam
36.1 Inleiding 505
36.2 Prediagnostische periode 505
36.3 Diagnostische periode 505
36.4 Periode van de behandeling 507
36.5 De genezen patiënt 509
36.6 Palliatieve zorg 510
36.7 Samenvatting 510
37 Onderzoek naar de kwaliteit van leven van
kankerpatiënten 513
M.A.G. Sprangers, N.K. Aaronson, J.C.J.M. de Haes
37.1 Inleiding 513
37.2 In kaart brengen van gevolgen van ziekte en
behandeling 513
37.3 Bestuderen van kwaliteit van leven onder verschillende behandelingen 514
37.4 Afwegen van kwaliteit en lengte van overleving 516
37.5 Kwaliteit van leven als voorspeller van
overleving 517
37.6 Conclusie 517
37.7 Samenvatting 517
38 Complicaties bij kanker 519
P.H.M. de Mulder, Th. Wobbes
38.1 Inleiding 519
38.2 Hypercalciëmie 519
38.3 Hyperurikemie 520
38.4 Maligne effusies 520
38.5 Trombo-embolische complicaties 523
38.6 (Dreigende) pathologische fracturen 524
38.7 Dreigende dwarslaesie als gevolg van metastasen
in en rond het wervelkanaal 526
38.8 Samenvatting 527
39 Pijn en pijnbestrijding bij de patiënt met kanker 529
W.J. Meijler, B.J.P. Crul
39.1 Inleiding 529
39.2 Pijnbehandeling 529
39.3 Samenvatting 536
40 Voedingsproblemen bij de patiënt met kanker 539
M.F. von Meyenfeldt, I. Songun, C.H.C. Dejong
40.1 Inleiding 539
40.2 Relatie kanker en gastheer 539
40.3 Parameters en oorzaken van verstoord
metabolisme 539
40.4 Prevalentie van afwijkingen in parameters van
verstoord metabolisme 541
40.5 Betekenis van het bestaan van depletie 542
40.6 Meten van depletie in de kliniek 542
40.7 Behandelingsmogelijkheden van depletie 542
40.8 Toekomstige ontwikkelingen 544
40.9 Samenvatting 545
41 Oncologieverpleegkunde 547
R.J. Uitterhoeve, M.E.W.J. Peters
41.1 Inleiding 547
41.2 Beroepsorganisaties 547
41.3 Opleiding 547
41.4 Verschillende functies binnen de oncologieverpleegkunde 547
41.5 Zorg voor de oncologische patiënt in
Nederland 549
41.6 Taken van de oncologieverpleegkundige 550
41.7 Samenvatting 560
42 Het gebruik van alternatieve kankertherapieën naast
de reguliere behandeling 563
N. van der Zouwe, F.S.A.M. van Dam
42.1 Inleiding 563
42.2 Internationaal overzicht van het gebruik van
alternatieve kankertherapieën 563
42.3 Het beloop van het gebruik van alternatieve
kankertherapieën in Nederland 565
42.4 Beschrijving van enkele alternatieve
kankertherapieën 566
42.5 Beschouwing 568
42.6 Samenvatting 569
43 Huisarts en patiënten met kanker 571
M.E.T.C. van den Muijsenbergh
43.1 Inleiding 571
43.2 Rol van de huisarts bij patiënten met kanker 571
43.3 Epidemiologie: hoe vaak komt kanker voor in een
huisartspraktijk? 573
43.4 Preventie 573
43.5 Diagnostische fase 573
43.6 Behandelfase 574
43.7 Na de behandeling 574
43.8 Palliatieve fase 575
43.9 Doodgaan 575
43.10 Na de dood is het nog niet afgelopen 576
43.11 Samenvatting 576
44 De strijd tegen kanker in Nederland 579
A.G.J.M. Hanselaar, G.H. Boerrigter, C. Honing
44.1 Inleiding 579
44.2 Preventie van kanker en voorlichting 579
44.3 Vroege ontdekking 580
44.4 Diagnostiek van kanker 580
44.5 Behandeling van kanker 581
44.6 Informatie en begeleiding van patiënten 581
44.7 Organisatie en financiering van
kankeronderzoek 582
44.8 Nationaal Programma Kankerbestrijding
(NPK) 582
00-Oncologie-voorwerk 21-06-2005 14:18 Pagina X
X
INHOUD
45 Kankerbestrijding in Vlaanderen 583
W. Rommel, H. Verhaegen
45.1 Inleiding 583
45.2 Kankerincidentie 583
45.3 Kankerpreventie en vroege ontdekking 583
45.4 Behandeling 584
45.5 Wetenschappelijk onderzoek 584
45.6 Psychosociale zorg 584
45.7 Palliatieve zorg 585
Bijlage Adressen 587
Register 589