SEKSUALITEIT IN DE NAZORG

stoma
Seksualiteit &
kanker
Woet L Gianotten
arts-psychotherapeut
consulent oncoseksuologie
Inhoud:
 De rol van seks
 Hoe werkt seks?
(de “seksuele respons”)
 De invloed van kanker, IBD en stoma op seks?
(de “seksuele disfuncties”)
 Wat kunnen jullie er mee doen of er aan doen?
Een stoma en andere gevolgen van behandeling
van kanker gaan frequent gepaard met:
seksuele zorgen/onzekerheid
seksuele vragen
seksuele disfuncties
seksuele problemen
Kanker gaat frequent gepaard met:
seksuele zorgen/onzekerheid
seksuele vragen
seksuele disfuncties
seksuele problemen
Taboe
+
Taboe
=
TABOE
Voor oncologie
professionals
Seks?
“Moeilijk!”
Handelingsverlegen!
Voor patiënten
Gesprek openen?
“Doodeng!” > 85% zal nooit
zelf beginnen!
op de seksuele functie
1. Gevolgen van kanker
en behandeling
op de seksuele identiteit
op de seksuele relatie
Bijv: Johan (67 jr) seksuele functie
op de seksuele functie
Rectumcarcinoom
Th: resectie en
colostomaidentiteit
seksuele
op de
seksuele identiteit
Nu krijgt hij geen enkele erectie meer
seksuele
relatie
op de
seksuele
relatie
Bijv: Tine na M. Crohn
 Verlies van gevoel vrouw te zijn
Dit was Tine (31 jr) single; onderwijzeres
Δ
M Crohn ; 6 jr geleden de eerste klachten
Buikpijn en diarree
sterke afname zin om te daten / te vrijen
Angst om bij het vrijen ontlasting te verliezen
Geleidelijk ook dyspar-eunie (= pijn bij het vrijen),
als gevolg van hoge bekkenbodem spanning.
1 jr geleden operatie met stoma
Sindsdien geen enkel seksueel contact meer gehad
Dit is Tine (zoals zij zich nu ervaart)
seksuele functie
Bijv: Ellen (46 jr) gehuwd met Govert.
Ellen heeft colitis ulcerosa
seksuele identiteit
seksuele relatie
Enige jaren terug had zij een aantal keren
duidelijk pijn bij de coïtus.
(waarschijnlijk door stoten tegen
het geïrriteerde darmdeel)
Govert houdt veel rekening met haar.
Hij wil haar geen pijn doen.
Maar weet ook niet goed hoe te vrijen
zonder pijn of zonder coïtus.
Gevolg: Er is geen intimiteit meer.
 Ellen voelt zich schuldig
 Beiden staan in de kou !
Waarom seks?
•
•
•
•
relatie (liefde, intimiteit, contact, etc)
voortplanting
recreatie (lekker; avontuur, lust, etc.)
gewoonte
De voordelen van seks
(en dus ook van aandacht daarvoor hebben! )
Directe fysieke effecten:
 vermindering spierspanning
 verhogen vd pijndrempel (bij de vrouw)
 verhogen oxytocine spiegel  beter slapen
 beter contact
 verhogen androgenen spiegel  minder moe
 betere stemming
 aanwijzingen voor neuroprotectie
De voordelen van seks
(en dus ook van aandacht daarvoor hebben!)
Lange termijn fysieke effecten
(‘Health benefits of sexual expression’)
 vermindert de kans op vaginale atrofie
 verlaagt de kans op kanker (prostaat)
 verlaagt de kans op hart/vaatziekten
 houdt het uiterlijk jong (jonger)
 etcetera
♂♂: frequenter seks  langer leven
♀♀: tevredener over seks  langer leven
Andere voordelen van (‘goede’) seks / intimiteit:
Psychisch / in relatie
 seks kan emotioneel ontspannen
 seks kan ontspannen in relatie (♀-♂ verschillen)
 seks kan troosten
 seks kan eigenwaarde als vrouw / man /
of mens verhogen
 seks verbetert stemming
en vermindert kans op depressie
Voorzichtig!
1. NB Er is veel variatie
(van iedere dag tot 1x per 6 weken is allemaal normaal! )
2. Voorzichtig met je eigen referentiekader !
Is vragen naar seksualiteit / intimiteit dan belangrijk?
Ja! Vanwege diverse redenen:
1. Seks is belangrijk voor kwaliteit van leven:
 oplossen van een probleem valt onder ‘care’
2. Wij zijn verantwoordelijk voor veel seksuele
verstoring (operatie, immunosuppresiva, etc)
3. Seks heeft mogelijk een aantal fysieke voordelen
in het genezingsproces
Dit thema goed bespreken verbetert het contact
tussen patiënt en professional.
 met mogelijk een betere therapietrouw!
Seksuele
identiteit
Seksuele
functie
seksuele
activiteit
Seksuele
relatie
Hoe werkt
seks?
Seksuele respons
Zin
Opwinding
Orgasme
Seksuele respons
bij de man
Min of meer lineair
Veel zin
Relatief snel orgasme
Daarna refractaire periode
Seksuele respons
bij de vrouw
♥
Zin vaak eerst afwezig
Het start met contact / betrokkenheid
Vandaaruit ontstaat opwinding
Vanuit de opwinding kan zin ontstaan
Doorgaans meer tijd nodig voor orgasme
Orgasme kan herhaald worden
Seksuele respons cyclus
Orgasme
‘typische man-vrouw verschillen’ in bed
NB. Dat is niet beter of slechter !!
Bij mannen
Bij vrouwen
Meer oriëntatie
op seks
op genitaal
op orgasme
op penetratie
Meer oriëntatie
op relatie
op contact
op sensualiteit
assertiever
slechte antennes
tamelijk sensitief
sterk schuldgevoel
1. Vrouw - man verschil
default
Behoefte aan contact.
Steeds bezig met
‘betrokkenheid’
en met ‘aardig zijn’
Behoefte
aan autonomie.
Steeds bezig
met competitie en
‘dwarsliggen’
T werkt
op het genitaal
& op de hersenen
Bij de geboorte
zijn die
verschillen
duidelijk
meetbaar
L. Brizendine: ‘De vrouwelijke hersenen’ 2007
‘De mannelijke hersenen’ 2010
Vrouwen
‘people-oriented’
 focus op relatie
Mannen
‘ thing-oriented’
 focus op functie
Hoe zit dat bij seks?
Vrouwen zijn meer
bezig met
relatieaspecten
Niet zozeer met
lubricatie
Maar met zin
en aantrekkelijkheid
Mannen zijn
meer bezig met
functie
Eigen erectie
Eigen ejaculatie
Partner´s orgasme
Hoe zit dat
bij kanker?
Vrouwen:
vooral bezig met
‘herstellen vd relatie’
Problemen met
verlangen / zin
Problemen
met
‘disfigurement’
Mannen:
vooral bezig met
´herstellen vd functie´
Als patiënt:
Problemen met
erectie / orgasme
Als partner:
Zorgen over het orgasme
van hun vrouw
Twee vormen van ‘geen zin’
“Mijn zin
Geen zin
is afwezig”
“Ik heb
Geen zin
tegenzin!”
Twee vormen van ‘geen zin’
“Ik
heb
Geen
zin
tegenzin!”
Oorzaken:
“Ik hou niet meer van hem. Hij slaat me!”
“Het is nooit leuk en het doet pijn!”
“Ik ben vroeger seksueel misbruikt!”
Twee vormen van ‘geen zin’
Mijn
Geenzin
zin is
afwezig
Oorzaken:
Huismoeder met kleine kinderen
“Helemaal weg sinds ik in verband met een
depressie paroxetine ging slikken!”
‘Alle zin is verdwenen
sinds ik corticosteroïden gebruik’
Fase 1
Zin
goede
serotonine
Zin wordt (biologisch) vooral bepaald
door bioavailable Testosteron (T).
dus:
niet te
moe!
Libido
T niet te laag
Verstoring van de zin bij IBD & stoma
● (Te) veel bezig met ziekte
● Laag zelfbesef door
veranderd uiterlijk (stoma)
● Onzekerheid over soiling
of incontinentie
(zoals ook zonder IBD:
man-vrouw verschillen)
●Te laag testosteron door:
● hoge dosis corticosteroïden
● oudere immunosuppressiva
Libido
● Effect van SSRI antidepressiva
● Effect van moeheid
Evt extra verstoring van de zin bij kanker
● Moeheid door chemo
●Te laag testosteron door:
● Castratie (ovariectomie)
● Totale lichaamsbestraling
● Gonadale schade door CT
Libido
Fase 2
Opwinding
Wijd opengaan van het seksuele vaatbed:
Bij de man  erectie (stijf worden / blijven)
(is belangrijk voor zijn mannelijke identiteit)
Bij de vrouw  lubricatie (nat / vochtig worden)
Daarvoor is nodig:
● intacte zenuwbanen
● goede circulatie / vaatfunctie
Opwinding
Verstoring van de opwinding bij IBD
● Angst voor incontinentie
● Faalangst (bij mannen)
● Falende stabiliteit in de relatie
● Verstoorde innervatie (door operatie).
Hoe lager in pelvis  hoe meer risico!
● Effect van medicatie
(anticholinergica / SSRI’s, antihypertensiva)
Onafhankelijk van IBD of kanker:
Lifestyle factoren (roken, DM,
geen beweging)
Extra verstoring van de opwinding bij kanker
● zenuwbeschadiging door chirurgie
laag in bekken
● te laag testosteron
doet opwindbaarheid afnemen
Fase 3 : orgasme
Bij doorgaande stimulatie:
 orgasme / ejaculatie
Nodig:
● goede neurotransmitter balans
● voldoende ontspanning
(en voldoende stimulatie)
Orgasme
Orgasme
Verstoring van het orgasme bij IBD
● Niet durven laten gaan
o.a. door angst voor incontinentie
● Angst voor kramp bekkenbodem
● antidepressiva (uit SSRI-groep)
● operatieve schade (soms anejaculatie)
orgasme
Seksuele respons en aanvullende disfuncties
Dyspareunie / pijn bij het vrijen
L Libido
Door stoten tegen de pijnlijke darm (bij
gemeenschap) of door liggen op de buik.
O Opwinding
O Orgasme
P Pijn

dyspareunie
S Spierspanning  hyperactieve bekkenbodem
Hyperactieve bekkenbodem
Bij IBD  bekkenbodem gemakkelijk hyperactief
Hoge spanning geeft pijn bij het vrijen
& vicieuze cirkel: pijn  spanning  pijn
Orgasme
Maar ook minder ‘toegang’
en minder seksueel gevoel. Orgasme
Seks bij IBD
1. Fysieke effecten
2. Emotionele effecten
3. Medicatie effecten
Directe effecten:
● Ziek / moe
 minder zin
● Algemeen ongemak
 minder zin / opwinding
● Pijn bij het vrijen
 minder zin / opwinding
(stoten tegen de pijnlijke darm)
Indirecte effecten
● Al te hoge spanning vd bekkenbodem
● Na ontstaan van fistels  gêne en schaamte
Emotionele effecten
Angst voor incontinentie (flatus of ontlasting)
 minder opwinding
(Angst voor) verlies van aantrekkelijkheid
 minder zin
Effecten van orgasme bij Crohn / CU
(en vooral bij stoma!)
Orgasme  meer oxytocine
oxytocine doet colon peristaltiek toenemen
Effecten van medische interventies
Stoma
Stoma
 risico van erectieverlies of lubricatieverlies
Operatie lager in het kleine bekken
 meer risico.
 angst voor ‘ongelukken’ bij het vrijen
 schaamte
 gêne over het uiterlijk (minder zin)
Verstoorde
seksuele identiteit
Medicatie:
budesonide
 geen last
prednison / prednisolon
 verstoring geslachtshormonen
 minder zin
methotrexaat of
azathioprine
 verstoring geslachtshormonen
 minder zin
alle (!) middelen
 vaginale schimmelinfecties
 jeuk, minder zin
Minder klachten
Meer zin
Seks beter
Klachten
van C / CU
stoma
Kan zelfs
tegelijk voorkomen
Zenuwschade
Minder erectie
Seks slechter (?)
Seksuele verstoring. Wat is er aan te doen?
1. Moed
Gesprek erover
Erkenning is een belangrijke vorm
van hulpverlening.
2. Informatie
oa met folders
Seksuele verstoring. Wat is er aan te doen?
3. Hulp met praktische adviezen
Creativiteit en aanpassing
bijv. ander die initiatief gaat nemen
bijv. bij moeheid  in de ochtend vrijen
bijv. bij pijn  andere houdingen
Houdingen of standjes bij
pijnlijke buik.
Body
bouncer
Vragen naar seksualiteit
 ‘Ja maar is dat niet erg intiem?’
‘Kunt u uw benen iets wijder doen?’
‘Stinkt de urine erg?’
‘Kunt u nu uw slipje uittrekken?’
‘Hoe vaak zit er poep in uw onderbroek?’
etcetera
Vragen naar seksualiteit 
‘Oeps, er is seksuele verstoring.
Help, wat nu??’
1. Je weet waarschijnlijk al veel!
2. Er is veel kennis beschikbaar
3.
2008
In dat boek staan ook allerlei oplossingen.
De medische seksuologie
kan veel van de verstoringen verhelpen
op het gebied van seksualiteit en intimiteit
NB Tot 31 december is er een
korting van € 20
(nu € 80 ipv € 100)
Vragen naar seksualiteit 
‘Oeps, er is seksuele verstoring.
Help, wat nu??’
1. Je weet waarschijnlijk al veel!
2. Er is veel kennis beschikbaar
3. Overleg met een medisch
seksuoloog  evt verwijzen
De medische seksuologie ontwikkelde in de afgelopen
15 jaar een zeer uitgebreide toolbox met oplossingen:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Relatiebehandeling
Rouwverwerking rond seksuele verstoring
Medicatie
Tools & toys
Cognitieve gedrags therapie
Herstructureren rolpatronen
Herstructureren seksuele scenario’s
Seks in de pijnmanagement
Seks in de energiehuishouding
Informatie
Etc
2011
200
7
200
6
Vaardigheid leren?
L Libido
O Opwinding
O Orgasme
P Pijn bij / rond seksualiteit
S Spierspanning (vooral w.b. bekkenbodem)
Deel 2. Oefenen in de praktijk
1. Maak groepjes van 2 mensen
2. Spreek af wie als eerste patiënt is
3. Als de rol van de patiënt(e) geprojecteerd
wordt, kijkt de hulpverlener niet mee!
4. Na afloop geeft de patiënt feedback
5. En daarna doen we het nogmaals.
maar dan heb je de andere rol
Instructie voor de hulpverlener
2. Probeer erachter te komen hoe het staat
met patiënt’s seksuele functioneren
3.
In het kader van het rollenspel:
Verlies geen tijd aan plichtplegingen.
Kom snel ‘’to the point’!
4. Je krijgt slechts 3 minuten
(‘seksuologisch speeddaten’)
Instructie voor de hulpverlener
1. Je kent de patiënt(e) al langer
Hij / zij is zo oud als hij / zij er uit ziet.
Hij / zij heeft de ziekte van Crohn
Die ziekte is er sinds geruime tijd.
Patiënt heeft een baan in het onderwijs.
Algemene conditie: Het gaat momenteel redelijk
Relatie:
Hij / zij is getrouwd
Bij de volgende projectie kijkt
‘de hulpverlener’ NIET mee!
(schrijf bijvoorbeeld intussen op
hoe je LOOPS gaat uitvragen).
Instructie alleen bestemd voor de patiënt
Seksualiteit: Het loopt momenteel niet echt soepel
Je mag zonodig zelf details erbij verzinnen
Probeer een consistente rol neer te zetten
Maak het de hulpverlener niet te gemakkelijk
maar ook niet te moeilijk
Het gaat om zijn of haar leerproces!
Instructie alleen bestemd voor de patiënt
Als je man bent:
♂
Zin
Heb je bijna nooit zin
Je vermijdt het vrijen soms,
uit angst geen goede erectie te krijgen.
Opwinding
Je erecties zijn matig. Zeker als jullie samen vrijen
Je bent daar onzeker over
Als je masturbeert , is je erectie wel goed !
Orgasme
Soms lukt klaarkomen niet (als je samen vrijt)
Pijn
Nee
Spierspanning Geen last van
Als je vrouw bent
♀
Zin
Heb je bijna nooit
Opwinding
Je blijft soms droog
maar gebruikt dan wel eens een glijmiddel
Orgasme
Klaarkomen lukt bijna nooit meer
uit angst dan ontlasting te verliezen
Je hebt al jaren niet meer gemasturbeerd
Pijn
Tijdens gemeenschap doet het in de diepte pijn.
(alsof je man’s penis ergens tegenaan stoot)
Spierspanning Je vagina-ingang lijkt wel nauwer geworden
Patiënt is gehuwd,
en zit in het onderwijs.
Al geruime tijd M Crohn
Het gaat momenteel redelijk
L
O
O
P
S
Resterende tijd
0 23 021345 9876543210
Libido
Opwinding
Orgasme
Pijn bij / rond seksualiteit
Spierspanning (vooral w.b. bekkenbodem)
Patiënt is gehuwd,
en zit in het onderwijs.
Al geruime tijd M Crohn
Het gaat momenteel redelijk
L
O
O
P
S
Resterende tijd
0 12 021345 9876543210
Libido
Opwinding
Orgasme
Pijn bij / rond seksualiteit
Spierspanning (vooral w.b. bekkenbodem)
Patiënt is gehuwd,
en zit in het onderwijs.
Al geruime tijd M Crohn
Het gaat momenteel redelijk
L
O
O
P
S
Resterende tijd
0 01 021345 9876543210
Libido
Opwinding
Orgasme
Pijn bij / rond seksualiteit
Spierspanning (vooral w.b. bekkenbodem)
Nu graag feedback geven!
Tijd voor feedback
Tweede ronde
Instructie voor de hulpverlener
1. Je kent de patiënt(e) al langer
Zij / hij is zo oud als zij / hij er uit ziet.
Zij / hij heeft colitis ulcerosa
Sinds ± 6 maanden functionele IPAA
Algemene conditie: Het gaat momenteel redelijk
Relatie:
Zij / hij is getrouwd
Sociaal:
Zij / hij heeft een administratieve baan
bij een bank
Instructie voor de hulpverlener
1. Probeer erachter te komen hoe het staat
met patiënt’s seksuele functioneren
2. Kom snel ‘’to the point’!
Je hebt maar 3 min!
Instructie alleen bestemd voor de patiënt
Seksualiteit:
Het loopt momenteel
zowel beter als slechter
Je mag zonodig zelf details erbij verzinnen
Probeer een consistente rol neer te zetten
Maak het de hulpverlener niet te gemakkelijk
maar ook niet te moeilijk
Het gaat om zijn of haar leerproces!
Instructie alleen bestemd voor de patiënt
Als je man bent:
♂
Zin
Is weer wat teruggekomen sinds de operaties
Opwinding
Je erecties zijn verdwenen
Ook als je masturbeert is dat knudde
(‘Waarom hebben ze me dat niet gezegd?’)
Orgasme
Dat kost nu erg veel moeite.
Pijn
Nee
Spierspanning Geen last van
Als je vrouw bent
♀
Zin
Is duidelijk teruggekomen sinds de operaties
Opwinding
Na de operatie wil je wel, maar durf je geen
gemeenschap meer te hebben.
Orgasme
Via je clitoris gaat dat nu goed
Je doet dat nu ook af en toe weer zelf
Pijn
Er is misschien geen pijn meer in de diepte (?)
Spierspanning Je weet dat eigenlijk niet (geen gemeenschap!)
Je zou daar wel wat over willen horen!
Resterende tijd
Je kent de patiënt al lang.
Gehuwd; baan bij bank.
Heeft colitis ulcerosa
met nu functionele IPAA
Redelijke alg. conditie
L
O
O
P
S
0 23 021345 9876543210
Libido
Opwinding
Orgasme
Pijn bij / rond seksualiteit
Spierspanning (vooral w.b. bekkenbodem)
Resterende tijd
Je kent de patiënt al lang.
Gehuwd; baan bij bank.
Heeft colitis ulcerosa
met nu functionele IPAA
Redelijke alg. conditie
L
O
O
P
S
0 12 021345 9876543210
Libido
Opwinding
Orgasme
Pijn bij / rond seksualiteit
Spierspanning (vooral w.b. bekkenbodem)
Resterende tijd
Je kent de patiënt al lang.
Gehuwd; baan bij bank.
Heeft colitis ulcerosa
met nu functionele IPAA
Redelijke alg. conditie
L
O
O
P
S
0 01 021345 9876543210
Libido
Opwinding
Orgasme
Pijn bij / rond seksualiteit
Spierspanning (vooral w.b. bekkenbodem)
Nu graag feedback geven!
Tijd voor feedback
Succes en plezier met dit onderdeel van je werk!
Einde presentatie
woet @ gianotten . com
Patroon over de jaren van seks bij kanker
diagnose
klachten
pijn &
zorgen
premorbide
fase
behandeling
klachten
herstel
terug naar
normaal
palliatieve
fase
Hoe ga je om met seksualiteit?
1. Seks is net als andere zaken gewoon
2. Seks is moeilijker (voor beide partijen)
3. Wees duidelijk waar je het over hebt
4. Blijf (ook virtueel) uit de slaapkamer
5. Accepteer dat sommige mensen
veel “seksueler” zijn
6. Accepteer dat sommigen mensen
“niet-seksueel” zijn