Procesindustrie

Procesindustrie
Sectorbeschrijving
16 januari 2014
Inhoudsopgave
Samenvatting
2
Inleiding
4
1.
1.1.
1.2.
1.3.
Werkgelegenheid en vacatures
Omvang en samenstelling werkgelegenheid
Samenstelling werkgelegenheid
Vacatures en baanopeningen
6
6
9
12
2.
2.1.
2.2.
2.3.
Trends en ontwikkelingen
Voedings- en genotmiddelenindustrie
Chemie
Maintenance
16
16
20
24
3.
3.1.
3.2.
Tekorten en overschotten
Huidige situatie
Middellange termijn
26
26
28
4.
4.1.
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.
Kansen en mogelijkheden
Instroomprofiel
Kansen voor schoolverlaters en studenten
Kansen voor zij-instroom
Kansen naar regio
Uitstroom uit de sector
32
32
33
35
40
42
Bijlage I
Sociaal economische structuur
Voedings- en genotsmiddelenindustrie
Chemische industrie/procesindustrie algemeen
44
44
45
Bijlage II
47
Extra tabellen
Literatuurlijst
51
Colofon
54
Procesindustrie
1
Samenvatting
Procesindustrie: voeding- en genotsmiddelenindustrie en chemische branches
In deze sectorbeschrijving wordt de procesindustrie afgebakend tot de voedings- en
genotsmiddelenindustrie en een aantal chemische branches (aardolie-, rubber- en kunstof- en
bouwmaterialenindustrie, chemische en farmaceutische industrie). De voedings- en
genotsmiddelenindustrie telt volgens het CBS ruim 120.000 banen;daarvan werken ongeveer 83.000
mensen in industriële bedrijven. De chemische branches tellen samen iets minder dan 120.000 banen. In
totaal is de procesindustrie goed voor een derde van de werkgelegenheid in de industrie. Een cluster dat
nauw met de procesindustrie is verbonden is de maintenance: onderhoud, reparatie en revisie van de
industriële installaties. Het is moeilijk om de omvang van de maintenance-sector goed in beeld te brengen
omdat het geen afgebakende sector is. In 2009 werd de totale omvang van de werkgelegenheid geschat
op 125.000 tot 185.000 medewerkers (gebaseerd op cijfers over 2000-2007). Ongeveer de helft daarvan
werkt bij de bedrijven in de procesindustrie; de andere helft bij leveranciers van onderhoudsdiensten of
ontwerpers van onderhoudssystemen (technische adviesbureaus).
Structurele krimp werkgelegenheid
De werkgelegenheid in de sector laat een structurele krimp zien. Dit geldt voor zowel de voedings- en
genotsmiddelenindustrie als voor de chemische branches. Om kosten te beheersen en efficiënter te
producerenis de arbeidsproductiviteit binnen de Nederlandse procesindustrie sterk toegenomen.Daar
komt bij dat eenvoudige en grootschalige productie-activiteiten soms naar het buitenland worden
overgebracht. Perioden van werkgelegenheidskrimp worden afgewisseld met perioden van groei, maar de
conjunctuurgevoeligheid verschilt tussen de verschillende segmenten. Voor de middellange termijn wordt
een verdere structurele krimp verwacht. Omzet en productie kunnen wel stijgen, maar door de
verdergaande automatisering zal dit niet snel leiden tot structurele werkgelegenheidsgroei. Dat neemt
overigens niet weg dat de werkgelegenheid in bepaalde segmenten van de procesindustrie nog wel zou
kunnen groeien.
Innovatie leidt tot upgrading
Ruim eenderde van de werkgelegenheid bestaat uit functies op elementair en lager niveau, eveneens
ruim eenderde uit functies op middelbaar niveau. Het gaat hierbij doorgaans om technische functies:
inpakkers, mechanish operators,voedingsoperators, procesoperators, verpakkingsoperators of monteurs.
In de sector werken veel mannen, met name op deze technische functies. Op de hogere niveaus is het
aandeel economisch-commerciële functies juist groter dan het aandeel technische. In de chemische
branches werken overigens beduidend meer hogeropgeleiden dan in de voedings- en
genotsmiddelenindustrie.
Beide branches zetten sterk in op innovatie. Dit heeft grote consequenties voor de opbouw van het
personeelsbestand. Op de hogere niveaus (hbo, wo) neemt de werkgelegenheid toe. In het
middensegment verschuift de werkgelegenheid van mbo-niveau 2 naar mbo-niveau 3 en 4. Daarnaast
wordt het belangrijker om te kunnen samenwerken met andere disciplines en om probleemoplossend te
kunnen werken. Er blijft overigens werkgelegenheid op de lagere niveaus bestaan omdat een deel van het
werk altijd handmatig zal blijven.
Huidige arbeidsmarkt is ruim, tekenen van herstel
De vacaturemarkt is de afgelopen jaren sterk gekrompen. Het lijkt erop dat een deel van de bedrijven de
afgelopen jaren voorzichtiger was met het aannemen van nieuw personeel en in toenemende mate via
uitzendbureaus werft. In 2012 waren er in de voedings- en genotsmiddelenindustrie 26 procent minder
vacatures dan in 2007; in de chemische branches was de krimp in deze periode zelfs 61 procent. In de
chemie lijkt de vacaturemarkt zich te herstellen; de voedings- en genotsmiddelenindustrie volgt
waarschijnlijk later.
Op dit moment is de arbeidsmarkt als ruim te karakteriseren: er is meer aanbod dan vraag. Dit geldt
vooral voor de lagere en middelbare niveaus. Er lijken op dit moment geen generieke tekorten te bestaan
aan procesoperators, maar er zijn ook signalen van bedrijven die moeite ondervinden met het werven
van operators en monteurs op mbo-niveau 4. Daarnaast lijken er tekorten te bestaan aan
procestechnologen op wetenschappelijk niveau. Op de lagere niveaus is weliswaar sprake van een
omvangrijk potentieel aanbod, maar ook hier hebben werkgevers soms moeite met het invullen van
vacatures.
Sector verwacht tekorten door vergrijzing
Voor de komende tijd wordt een herstel verwacht van de vacaturemarkt. Daarbij leidt de vergrijzing in
toenemende mate tot de uitstroom van vakervaren personeel dat moet worden vervangen. Ongeveer 15
procent van het personeelsbestand is ouder dan 55 jaar; onder operators zijn er waarschijnlijk meer
Procesindustrie
2
ouderen. Er zijn grote zorgen over de beschikbaarheid van personeel op de langere termijn. Vanuit de
sector wordt sterk rekening gehouden met toenemende tekorten aan technisch-operationeel personeel,
zoals procesoperators en monteurs, met name op de hogere mbo-niveaus. Overigens zijn de beschikbare
bronnen niet eenduidig over de segmenten waar zich met name tekorten zullen voordoen.
Sectorale partijen in de procesindustrie zijn zich bewust van de naderende personeelstekorten. Langs
allerlei wegen wordt gewerkt aan het vergroten van de bekendheid en het verbeteren van het imago van
relevante opleidingen onder jongeren. Er is relatief weinig directe instroom van gediplomeerde
schoolverlaters, met name omdat er weinig jongeren een relevante BOL-opleiding volgen. De
procesindustrie moet het daarmee vooral hebben van zij-instroom. De sector heeft al een sterke traditie
in het opleiden en omscholenvan medewerkers. Dit biedt voordelen bij het aantrekken van zijinstromers.Partijen in de procesindustrie hebben een sectorplan ingediend in het kader van het sociaal
akkoord. Daarin worden initiatieven genomen die inspelen op de nadere tekorten: bijvoorbeeld door het
creëren van extra leerwerkplaatsen en stageplaatsen, van-werk-naar-werktrajecten of het opleiden van
werkloze jongeren. Ook in de levensmiddelenindustrie worden initiatieven genomen om tekorten aan
vakmensen te voorkomen, en wordt gewerkt aan een sectorplan.
Opleidingsperspectieven voldoende tot goed, kleinschalige initiatieven voor werklozen
De perspectieven van relevante mbo-opleidingen zijn redelijk tot goed, met uitzondering van een enkele
niveau-1 opleiding. Het perspectief van opleidingen in de procestechniek is voldoende tot ruim voldoende,
afhankelijk van de concrete richting en het niveau. In de voedings- en versindustrie is de kans op werk
doorgaans goed. Het perspectief van laboratoriumopleidingen is doorgaans voldoende. Ook de hogere en
wetenschappelijke opleidingen lijken op te leiden tot een goede start op de arbeidsmarkt.
Met name de voedings- en genotsmiddelenindustrie biedt (ook in de nabije toekomst) nog de nodige
werkgelegenheid voor lageropgeleiden. De procesindustrie kent tot op heden weinig instroom van
werkloos werkzoekenden en uitkeringsgerechtigden, de voedings- en genotsmiddelenindustrie meer dan
de chemische branches. Dat heeft deels te maken met de benodigde competenties van personeel:
vanwege de voortgaande optimalisering van productieprocessen worden immers steeds hogere eisen
gesteld. Het heeft mogelijk ook te maken met de aantrekkelijkheid van de sector voor werkzoekenden.
Toch zijn er her en der kleinschalige initiatieven waarin WW’ers en bijstandsgerechtigden worden opgeleid
tot procesoperator. Ook voor boventallig personeel uit andere sectoren zijn er kansen. Vaak gebeurt dit op
individueel niveau; soms zijn er intersectorale projecten. Vanuit de procesindustrie wordt ook ingezet op
het bevorderen van zij-instroom, bijvoorbeeld in de vorm van van-werk-naar-werktrajecten.
Procesindustrie
3
Inleiding
In tijden van crisis is het van belang om te weten waar zich werkgelegenheidsmogelijkheden aandienen.
Kennis over te verwachten tekorten en overschotten maakt het mogelijk om te voorkomen dat vacatures
onnodig lang openstaan of dat mensen onnodig werkloos worden of blijven.
UWV maakt samen met werkgevers- en werknemersorganisaties en arbeidsmarktdeskundigen
beschrijvingen van meer dan twintig sectoren. Dit project wordt begeleid door een landelijke
klankbordgroep, waarin – naast UWV – landelijke werkgevers- en werknemersorganisaties, VNG en S-BB
zitting hebben. Alle beschrijvingen worden gepubliceerd op www.werk.nl/arbeidsmarktinformatie en zijn
bedoeld voor arbeidsmarktprofessionals van gemeenten, regio’s, branches, et cetera.
Dit is de sectorbeschrijving over de procesindustrie. Tot de procesindustrie worden bedrijven gerekend
waarbij een grondstof op industriële schaal wordt omgezet in een product. In deze sectorbeschrijving
worden de voedings- en genotsmiddelenindustrie en de chemie uitgelicht, omdat dit de grotere branches
zijn waarover ook veel informatie beschikbaar is. Een sterk aan de procesindustrie gerelateerde branche is
de maintenance. Ook de maintenance wordt zo veel mogelijk meegenomen in de beschrijving.
De sectorbeschrijving geeft een beeld van de actuele arbeidsmarktontwikkelingen in sector. Zij schetst de
ontwikkelingen in werkgelegenheid, vacaturemarkt en het arbeidsaanbod. Zij beschrijft de trends, maar
centraal staan (toekomstige) overschotten en tekorten en de instroomperspectieven. De
sectorbeschrijving is gebaseerd op bestaande bronnen. Waar mogelijk is gebruik gemaakt van informatie
uit de beide sectoren zelf. Daarnaast is gebruikgemaakt van informatie van het CBS, het
Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA) en UWV. De bevindingen zijn voorgelegd aan en
afgestemd met deskundigen uit de sector. Zij hebben ook geholpen met het duiden van de
ontwikkelingen.
In hoofdstuk 1 wordt een beeld geschetst van de werkgelegenheid en de vacature-ontwikkeling. Daarbij
wordt zowel naar de actuele situatie als de prognoses gekeken. Hoofdstuk 2 beschrijft de markante
trends in de sector. Hoofdstuk 3 geeft een overzicht van (toekomstige) overschotten en tekorten.
Hoofdstuk 4 beschrijft de instroomkansen van schoolverlaters en zij-instromers, en regionale verschillen
daarin.
Bijlage I geeft een beschrijving van de sociaal-economische organisatie van de sector: de cao’s die er van
kracht zijn, relevante kennisorganisaties en O&O-fondsen en links naar interessante sociaal-economische
en arbeidsmarktinformatie. In bijlage II is een aantal tabellen opgenomen met gedetailleerde informatie.
Procesindustrie
4
Procesindustrie
5
1. Werkgelegenheid en vacatures
1.1.
Omvang en samenstelling werkgelegenheid
Afbakening tot voedings- en genotsmiddelen en chemische branches
In deze sectorbeschrijving wordt de procesindustrie afgebakend tot de voedings- en
genotsmiddelenindustrie en een aantal chemische branches (aardolie-, rubber- en kunstof- en
bouwmaterialenindustrie, chemische en farmaceutische industrie). Soms wordt de procesindustrie ook
breder gedefinieerdals ‘alle industrie waarin geautomatiseerde productieprocessen plaatsvinden,of ‘alle
bedrijven waar operators werken’. In dat geval worden bijvoorbeeld ook de papier- en textielindustrie en
de water- en energiebedrijven tot de procesindustrie gerekend.
Een derde van de werkgelegenheid in de industrie
De voedings- en genotsmiddelenindustrie telt ruim 120.000 banen van werknemers, de brede sector
chemie iets minder dan 120.000 banen. Beide sectoren samen zijn goed voor 3 procent van de totale
werkgelegenheid in Nederland. Dat is een derde van de werkgelegenheid in de industrie.
Tabel 1
Omvang en ontwikkeling werkgelegenheid naar branche
Aantal banen werknemers december
2008
2009
2010
2011
groei
2008-2001
-0,8%
Voedings- en genotmiddelenindustrie
Voedingsmiddelenindustrie
114.900
116.900
115.200
114.000
Drankenindustrie
7.000
6.600
6.800
6.700
-4,3%
Tabaksindustrie
3.600
3.200
3.000
2.900
-19,4%
125.500
126.700
125.000
123.600
-1,5%
-13,4%
Totaal
Chemie, aardolie, farma, kunststof en
bouwmaterialen
Aardolie-industrie
6.700
5.500
6.100
5.800
Chemische industrie
45.800
43.900
43.800
44.700
-2,4%
Farmaceutische industrie
16.200
16.200
16.600
13.300
-17,9%
Rubber- en kunststofproductindustrie
32.500
30.100
30.300
29.900
-8,0%
Bouwmaterialenindustrie
27.200
25.900
25.100
25.100
-7,7%
128.400
121.600
121.900
118.800
-7,5%
Totaal
Bron: CBS, Statline
Voedings- en genotmiddelenindustrie
De voedings- en genotmiddelenindustrie bestaat voor het belangrijkste deel uit bedrijven die
voedingsmiddelen produceren. Kleinere branches zijn de drankenindustrie en de tabaksindustrie. Tot de
voedings- en genotsmiddelenindustrie behoren zowel grote als kleine bedrijven: variërend van kleine
bakkerijen en ambachtelijke kaasmakers tot grootschalige procesindustrieën in zuivel, drank en
sigaretten. Bij de echte industriële bedrijven (met meer dan vijftig werknemers) werken naar schatting
83.000 werknemers. Er zijn veel branches. De belangrijkste zijn vleesverwerking, zuivel, suiker, cacao en
chocolade, brood en banket, groente- en fruitverwerking en dranken. Daarnaast vormen halffabrikaten
een belangrijk onderdeel, met name van graan en oliën en vetten. In de periode 2008-2011 is de
werkgelegenheid in de voedings- en genotsmiddelenindustrie, door verdergaande automatisering licht
gekrompen (1,5 procent). Het aantal vestigingen nam licht toe, met name in de drankenindustrie.
Procesindustrie
6
Chemische sectoren
Box 1: Geen uniforme afbakening chemie
Voor de chemie bestaat geen uniforme afbakening. De branchevereniging voor de chemische industrie (VNCI) rekent de
chemische en farmaceutische industrie tot de chemie. Soms wordt de sector breder afgebakend. Zo wordt door CBS ook
de aardolieverwerking, rubber- en kunststofwerking en productie van (niet-metaalhoudende) bouwmaterialen
meegerekend. In deze beschrijving hanteren wij zoveel mogelijk de bredere afbakeningvan het CBS uit tabel 1. Wanneer
gebruik wordt gemaakt van bronnen met een andere afbakening wordt dit vermeld.
Ook de chemie is zeer divers, ongeacht de afbakening die wordt gehanteerd. Zowel het internationale
grootbedrijf is in de branche vertegenwoordigd, met name in de aardolie- en chemische industrie, als
kleinere en middelgrote bedrijven, met name in de rubber- en kunststofverwerkende industrie. De
chemische industrie levert eindproducten, maar ook grondstoffen voor andere industriëen. Een groot deel
van de omzet komt uit de verkoop van basischemicaliën. De werkgelegenheid in de chemie is in de
periode 2008-2011 met 7,5 procent gekrompen. De krimp was het grootst in de farmaceutische industrie
en de aardolieindustrie.
Van groot belang voor de procesindustrie: Maintenance
Industriële installaties en systemen hebben onderhoud, reparaties en revisies nodig (MRO: Maintenance,
Repair & Overhaul). Dit is vooral van belang in kapitaalintensieve industrieën zoals de procesindustrie en
de metaal- en elektrotechnische industrie, en in de luchtvaart, scheepsbouw, energiesector en de
infrastructuur. De sector is niet eenduidig af te bakenen op basis van CBS-cijfers en wordt dus ook niet
apart gepresenteerd in tabel 1. De omvang van de totale MRO-markt wordt geschat op 125.000 tot
185.000 medewerkers (gebaseerd op cijfers over 2000-2007)1.Ongeveer de helft daarvan is in dienst van
de eigenaren van kapitaalgoederen zelf (assetowners), de andere helft bij leveranciers van
onderhoudsdiensten of ontwerpers van onderhoudssystemen (technische adviesbureaus). Met name het
groot onderhoud of ‘stop-management’ wordt in belangrijke mate uitbesteed. De trend naar meer
uitbesteding lijkt nog steeds gaande.
Topsectoren: Chemie en Agri&Food
Het kabinet Rutte I heeft negen topsectoren benoemd die belangrijk zijn voor de Nederlandse economie
en werkgelegenheid en kunnen bijdragen aan groei en innovatie. Om de ambities van deze sectoren te
realiseren werken overheid, bedrijfsleven, universiteiten en onderzoekscentra samen aan kennis en
innovatie. De beschikbaarheid van voldoende geschikt personeel is een belangrijke randvoorwaarde om
de groeiambities waar te maken. Iedere sector heeft daarom een Human Capital Agenda (HCA) opgesteld
waarin wordt aangegeven hoe de sector (samen met partners uit het onderwijs en de overheid) in de
behoefte aan personeel wil voorzien. De negen topsectoren delen de behoefte aan goede beta-technisch
opgeleide werknemers op alle niveau’s. Het (overkoepelende) Masterplan Bèta en Technologie en het
Techniekpact ondersteunt de activiteiten in de afzonderlijke HCA’s.
Het kabinet Rutte 1 heeft de chemie benoemd als een van de topsectoren2. Nederland kent een aantal
grote, mondiaal opererende chemiebedrijven. Wereldwijd is Nederland koploper in sectoren als
basischemie, voedingsingrediënten, coatings en high-performance-materialen. De chemiesector wilde
komende decennia de motor zijn achter een groei van de bedrijvigheid en verduurzaming van onze
samenleving. De ambities van de topsector chemie zijn verwoord in de actieagenda New Earth, New
Chemistry (juni 2011):
1. In 2050 staat Nederland bekend als hét land van de groene chemie: bijvoorbeeld duurzaam plastic,
biobased economy en recycling.
2. In 2050 staat Nederland in de mondiale top 3 van producenten van ‘slimme materialen’.
Daarnaast wil de sector door middel van hoogwaardig, grensverleggend wetenschappelijk onderzoek
nieuwe gebieden van wetenschap en innovaties openleggen voor toekomstige ambities.
De voedings- en genotsmiddelenindustrie is een belangrijke speler in de topsectoren Agri&Food en
Tuinbouw en uitgangsmaterialen. De topsector Agri&Food omvat diverse (plantaardige en dierlijke)
voedselketens: van primaire productie tot verwerkende industrie en handel en retail. De sector wil
innoveren op strategische thema’s als duurzaamheid van voedselsystemen en optimaal inspelen op
consumenteneisen op het gebied van gezondheid, smaak en gemak. De topsector Tuinbouw en
uitgangsmaterialen omvat alle plantaardige ketens in het tuinbouwcomplex: van groenten, fruit en bomen
tot bloemen en bollen. Ook deze sector omvat de primaire sectoren, de leveranciers van
uitgangsmaterialen en bedrijven in verwerking, toelevering, handel en distributie. De topsector integreert
het cluster Greenport Nederland. Dit is een ruimtelijk-economisch netwerk van greenportclusters en
1
K. Zandvliet e.a.,De arbeidsmarkt van maintenance in Zuidwest Nederland, SEOR, juli 2009.
De topsector Chemie is iets breder afgebakend dan in tabel 1. Naast de chemische maakindustrie (vervaardiging van
chemische producten en producten van rubber en kunststof) wordt ook een aantal gerelateerde activiteiten tot de
topsector chemie gerekend (aardolieverwerking, handelsbemiddeling in chemische producten en medisch en
farmacologisch speur- en ontwikkelingswerk).
2
Procesindustrie
7
regio’s waar de verschillende tuinbouwketens, dienstverlening en kennisinstellingen in nauwe interactie
voor een sterke concurrentiepositie zorgen. Beide topsectoren zijn een belangrijke speler in de
Nederlandse export. Ze voeren een gezamenlijke Human Capital Agenda.
Werkgelegenheid krimpt, groeiambitie bij topsector chemie
De werkgelegenheid laat zowel in de chemie als in de voedings- en genotsmiddelenindustrie een
structurele krimp zien. Dit is in lijn met de algemene trend in Nederland (en Europa)die een afnemende
industriële werkgelegenheid en een toename van werkgelegenheid in de dienstensectoren laat zien.
Binnen de Nederlandse industrie is de arbeidsproductiviteit sterk toegenomen waardoor de
werkgelegenheid is afgenomen (ook in tijden van omzetgroei). Daar komt bij dat bedrijfsactiviteiten soms
ook naar het buitenland worden verplaatst. Overigens is de werkgelegenheid in veel dienstverlenende
activiteiten die gerelateerd zijn aan de industrie wel gegroeid, zoals in de maintenance.
Figuur 1 Banen werknemers 1988-2011 (prognose tot 2018)
180000
160000
140000
120000
100000
80000
60000
40000
20000
0
Voedings- en genotmiddelenindustrie
Chemische, aardolie, farma, kunststof, bouwmaterialen
Bron: UWV, Prognoses 2013-2014
Beide branches kennen perioden van groei en krimp:
Voedings- en genotsmiddelenindustrie
In eerste instantie had de crisis in 2008 geen al te grote consequenties voor de Nederlandse
voedingssector. Omdat deze sector levensmiddelen produceert, is hij minder kwetsbaar voor uitval van
vraag dan bedrijfstakken met luxeproducten. De productie nam af in 2009, maar wist in 2010 weer het
oude niveau te bereiken en is daarna licht verder gestegen. De werkgelegenheid daalde sinds 2009 licht,
maar bleef van 2011 op 2012 stabiel3. De arbeidsproductiviteit in de levensmiddelenindustrie ligt onder
het gemiddelde van de hele Nederlandse industrie, maar is de afgelopen jaren wel sterk gestegen.
Sommige segmenten kennen wel een hoge arbeidsproductiviteit, bijvoorbeeld de drankenindustrie, de
tabaksindustrie en de verwerkers van oliën en vetten.
Voor de komende jaren wordt een verdere krimp van de werkgelegenheid verwacht. Andere bronnen
bevestigen deze prognose van UWV: zo gaat de Stichting Economisch Onderzoek (SEO) in een recent
rapport voor de periode 2013-2018 uit van een werkgelegenheidskrimp van 4.000 arbeidsjaren4. Die
heeft vooral te maken met de voortgaande automatisering. De productie kan wel groeien, bijvoorbeeld
vanwege de mondiale inkomensstijging en de groei van de wereldbevolking5.
3
4
5
FNLI, Monitor Levensmiddelenindustrie 2013, september 2013
M. Volkering, E. Berkhout, P. Bisschop, A. Heyma. Monitor technische arbeidsmarkt 2013, in opdracht van Stichting
TechniekTalent.nu, oktober 2013.
ING, Voedingsmiddelenindustrie 2013-2018. Een visie op productie, investeringen en assets in vier branches, september
2013
Procesindustrie
8
Chemie
De economische crisis en de Europese schuldenproblematiek drukken zwaar op de chemische industrie.
De consumentenvraag neemt af door bezuinigingsmaatregelen in Europa en afnemers van chemieproducten houden hun voorraden daarom klein. Daarnaast zijn er problemen in belangrijke afzetgebieden
als de VS en China. Na een gunstige ontwikkeling in de eerste drie kwartalen van 2012, zette in het
laatste kwartaal een verslechtering in die naar verwachting zal doorzetten in 2013.6 Bedrijven anticiperen
op de verslechterde vooruitzichten met onder andere reorganisaties en het uitstellen van investeringen.
Zij zijn op dit moment terughoudend met uitbreidingen van productie- en innovatiefaciliteiten. In een
recent rapport over de arbeidsmarkt in de technische sectoren wordt voor de periode 2013-2018 rekening
gehouden met een krimp van 5000 arbeidsjaren7. Bepaalde segmenten van de chemie kunnen overigens
wel groeien, bijvoorbeeld de verwerking van biomassa.
1.2.
Samenstelling werkgelegenheid
Meeste beroepen op middelbaar niveau
Tabel 2 geeft een beeld van de beroepenstructuur in de procesindustrie. Het gaat om werknemers en
zelfstandigen:
 Ruim een derde (38 procent) van de werkgelegenheid betreft beroepen op elementair en lager niveau.
Veel voorkomende beroepen zijn inpakker, mechanisch operator en verkoper. Het gaat vooral om
technische beroepen.
 Eveneens ruim een derde (39 procent) betreft beroepen op middelbaar niveau. Ook hier gaat het voor
het grootste deel om technische beroepen, bijvoorbeeld procesoperators en monteurs.
 Bij ruim een op de vijf beroepen (22 procent) gaat het om hogere of wetenschappelijke functies. Met
name op hbo-niveau zijn er juist meer administratief/commerciële beroepen dan technische beroepen.
Veel voorkomende beroepen in het primaire proces hebben betrekking op:
 procestechniek (operator, procesoperator, mechanisch operator);
 verpakking en logistiek: afvuller, verpakker, verpakkingsoperator, logistiek medewerker,
heftruckchauffeur;
 laboratoriumtechniek (laboratoriummedewerker, laborant, fysisch of chemisch analisten,
kwaliteitscontroleur of -analist);
 operationele techniek/onderhoud (medewerker, monteur, (allround) operationeel technicus).
Beroepen zijn vaak branche- of zelfs bedrijfsspecifiek. In de voedings-en genotsmiddelenindustrie werken
bijvoorbeeld mensen met specifieke kennis zoals voedingsspecialisten en voedingsoperators (operators
met kennis van voedselverwerking). Voor hen is kennis van hygiëne en voedselveiligheid van groot
belang. In de chemische branches is veiligheid juist een belangrijk kennisdomein. Per bedrijf wisselen de
bedrijfsinstallaties en normen en dus ook de kwalificaties waarover werknemers moeten beschikken om
volwaardig mee te draaien. Naarmate bedrijven groter worden, en de installaties grootschaliger, nemen
die verschillen overigens wel af.
6
Bron: www.vnci.nl, nieuwsbrief 2012, week 44.
M. Volkering, E. Berkhout, P. Bisschop, A. Heyma. Monitor technische arbeidsmarkt 2013. SEO, in opdracht van Stichting
Techniek Talent.nu, oktober 2013.
7
Procesindustrie
9
Tabel 2
Beroepen in de procesindustrie (voeding en genot; chemie)
Werknemers en zelfstandigen 2011
Aandeel in
totaal
Totaal
Elementaire beroepen
256.000
12%
Veel voorkomende beroepen:
productiemedewerker industrie
2%
inpakker handmatig
5%
lader, losser, pakhuis-, magazijnknecht, verhuizer
3%
Lagere beroepen, waarvan:
technisch
administratief, commercieel
26%
14%
7%
Veelvoorkomende beroepen:
slachterijarbeider, worst-vleeswarenmaker, visfileerder, schaaldierenpeller
2%
mechanisch operator procesindustrie
5%
vrachtwagenchauffeur
2%
heftruckchauffeur, lier-, winchdrijver
2%
winkelbediende, markt-, straatverkoper (excl. kiosk, vlees)
5%
Middelbare beroepen, waarvan:
39%
technisch
22%
administratief, commercieel
13%
Veelvoorkomende beroepen:
laborant (biologisch, zoölogisch, botanisch, natuurkundig, scheikundig)
2%
monteur lift-, boorinstallaties, machines, werktuigen
2%
brood-, koek-, banketbakker, chocolademaker
2%
procesoperator
9%
werkmeester procesindustrie
3%
productieplanner, werkvoorbereider middelbaar
2%
acquisiteurs van zakelijke diensten
2%
Hogere beroepen, waarvan:
15%
technisch
administratief, commercieel
4%
7%
Wetenschappelijke beroepen, waarvan:
7%
technisch
administratief, commercieel
2%
2%
Bron: UWV (bewerking CBS-data)
In de maintenance is globaal een driedeling in functies te maken8:
 Technisch uitvoerend: storingsanalyse, reparatie, revisie (veel mbo-niveau 2 en 3, soms ook mbo 4;
functies op de laagste niveaus zijn bijvoorbeeld te vinden in de stellingbouw en het grondwerk);
 Technisch uitvoerend en aansturend: preventie en werkvoorbereiding(mbo4);
 Technisch leidinggevend, aansturend en coördinerend: ontwerp van installaties en logistieke
processen, betrouwbaarheidsanalyse/kansberekening, asset management (hbo).
Er is vraag naar specialisten, naar multi-inzetbaar personeel en naar tussenliggende beroepen, die
vaardigheden van enkele technische richtingen combineren (installatie- en elektrotechniek en
werktuigbouw, etc.). Er is geen volledige opleiding voor maintenance-werk. Op mbo-niveau bestaan
8
Kenteq,Maintenance, Repair & Overhaul. Arbeidsmarktverkenning, augustus 2008.
Procesindustrie
10
verschillende technische opleidingsrichtingen waarmee in de sector gewerkt kan worden (procestechniek,
mechanica/werktuigbouw, elektrotechniek, installatietechniek, mechatronica). Via het Maintenance
College is er in Rotterdam inmiddels wel een aparte uitstroomrichting binnen enkele bestaande
opleidingen van het Albedacollege, ROC-Zadkine en het Scheepvaart & Transport College (STC).
Opleidingsniveau in chemie hoger dan in voedings- en genotsmiddelenindustrie
Tabel 3
Opleidingsniveau werknemers
2012
Voedingsmiddelen
Chemie
mbo 1 of lager
37%
16%
mbo 2, 3 en 4, havo, vwo
44%
44%
hbo
14%
24%
wo
5%
17%
Bron: Monitor Technische Arbeidsmarkt 2013, SEO.
De sector chemie is overigens in deze tabel anders afgebakend dan in tabel1. Tot de chemie worden gerekend de winning van
delfstoffen en de dienstverlening voor winning, cokes & aardolieverwerking en chemische en farmaceutische industrie. De rubber
en kunststof en overige niet-metaalhoudende bouwmaterialen wordt in deze tabel niet tot de chemie gerekend.
In zowel de chemie als de voedings- en genotsmiddelenindustrie bevindt een omvangrijk deel van de
werkgelegenheid zich op het middelbare niveau. Wel zijn er duidelijke verschillen in
werkgelegenheidsstructuur:
 Ruim een derde van de werkenden in de voedings- en genotmiddelenindustrie is elementair of
laaggeschoold. Daarmee is de sector nog steeds een belangrijke bron van werkgelegenheid voor lager
opgeleiden. Vanuit de sector komt wel het signaal dat de vraag naar mensen met mbo-niveau
geleidelijk toeneemt, zelfs met een diploma op mbo-niveau 3 en 4. Bijna één op de vijf werknemers is
hoogopgeleid (hbo- of wo-diploma). Het aantal hoogopgeleiden in operationele beroepen ligt
overigens lager: het gaat hier voor een substantieel deel om niet-technische beroepen.
 Het opleidingsniveau van werknemers in de chemie is duidelijk hoger: daar is juist vier op de tien
werkenden hoogopgeleid (ook hier gaat het om alle werknemers, niet alleen de werknemers in een
operationeel beroep). Ook hier is nog 16 procent van de werkenden laagopgeleid.
Vooral mannen, ongeveer gemiddelde vergrijzing
Tabel 4
Kenmerken werknemers
2012
Voedingsmiddelen
Chemie
Mannen
72%
82%
Vrouwen
28%
18%
Geslacht
Leeftijd
Gemiddeld
40,4
42,6
15-29
20%
10%
30-50
66%
74%
55-59
9%
10%
60+
4%
5%
75%
79%
9%
13%
16%
9%
Etniciteit
Autochtoon
westerse allochtoon
niet-westerse allochtoon
Bron: Monitor Technische Arbeidsmarkt 2013, SEO.
De sector chemie is overigens in deze tabel anders afgebakend dan in tabel 1. Tot de chemie worden gerekend de winning van
delfstoffen en de dienstverlening voor winning, cokes & aardolieverwerking, chemische en farmaceutische industrie. De rubber en
kunststof en overige niet-metaalhoudende bouwmaterialen wordt in deze tabel niet tot de chemie gerekend.
Procesindustrie
11
De beroepsbevolking in de procesindustrie is qua achtergrondkenmerken als volgt te karakteriseren:
 Beide sectoren kennen een oververtegenwoordiging van mannen. Deze is het sterkst in de chemische
sectoren waar vier op de vijf werkenden man is. In de voedings- en genotsmiddelenindustrie is bijna
driekwart van de werkenden man.
 De gemiddelde leeftijd ligt in de chemie hoger dan gemiddeld in Nederland (42,6 tegen 40,4). Dit
komt met name doordat er relatief weinig jongeren werken. Het aandeel 55-plussers ligt in beide
sectoren ongeveer op het gemiddelde (15 procent), in de voedingsmiddelenindustrie zelfs iets lager.
Wel geldt dat werknemers in operationele beroepen vaak wat ouder zijn. Binnen de voedings- en
genotsmiddelenindustrie is de zuivel het sterkst vergrijsd: 16 procent van de werknemers is ouder dan
55 jaar (tabel B1 in bijlage II).Bij de chemische sectoren is vooral de steen-, cement-, glas- en
keramische industrie sterk vergrijsd (19 procent 55-plussers).
 In beide sectoren werken meer allochtonen dan gemiddeld in Nederland (19 procent). In de chemie
werken vooral westerse allochtonen, vooral uit de tweede generatie (niet in tabel). In de voedings- en
genotsmiddelenindustrie werken vooral veel niet-westerse allochtonen. Hier gaat het vooral om
deeerste generatie.
Inzet flexkrachten in pieken en als wervingskanaal
Vaste contracten zijn nog steeds de norm in beide sectoren; het aandeel ligt hoger dan het Nederlands
gemiddelde. Wel zijn er signalen dat de flexibele schil groeit. Onder de flexibele schil vallen mensen met
een tijdelijk contract, uitzendkrachten, oproepkrachten en zelfstandigen. In de voedings- en
genotsmiddelenindustrie is de flexibele schil met 22 procent een stuk groter dan in de chemie (12
procent). Dit hangt mogelijk samen met het seizoensgebonden karakter van de werkzaamheden in de
voedingsmiddelenindustrie. In de groente- en fruitverwerkende industrie zijn de piekperiodes van mei tot
en met september bijvoorbeeld een belangrijk argument om met uitzendkrachten te werken.
Uitzendkrachten worden dan met name in verpakking en logistiek ingezet.
Bedrijven onderhouden daarnaast een flexibele schil om risico’s van productieschommelingen op te
vangen. In de hele sector worden (technische) uitzendbureaus ook gebruikt als wervingskanaal voor
nieuw personeel. Bij gebleken geschiktheid wordt de uitzendkracht een dienstverband aangeboden.
Tabel 5
Verdeling werkenden naar type contract en arbeidsrelatie (2012)
Alle werkenden met een baan van tenminste 12 uur per week
2012
Voedingsmiddelen
Chemie
vast contract
78%
88%
tijdelijk (inclusief uitzicht op vast)
8%
6%
uitzend/oproep/invalkrachten
8%
5%
Zelfstandig
5%
1%
Bron: Monitor Technische Arbeidsmarkt 2013, SEO (gebaseerd op de enquête beroepsbevolking).
De sector chemie is overigens in deze tabel anders afgebakend dan in tabel 1. Tot de chemie worden gerekend de winning van
delfstoffen en de dienstverlening voor winning, cokes & aardolieverwerking, chemische en farmaceutische industrie. De rubber en
kunststof en overige niet-metaalhoudende bouwmaterialen wordt in deze tabel niet tot de chemie gerekend.
1.3.
Vacatures en baanopeningen9
Instroom vaak via-via en via uitzendbureaus
In deze paragraaf wordt een beeld gegeven van de ontwikkeling van de vacaturemarkt. Dit is een
belangrijke indicator voor het aantal baanopeningen in de sector, maar het geeft geen volledig beeld. In
de voedingsmiddelenindustrie worden bijvoorbeeld de meeste personen aangenomen via het netwerk of
na een open sollicitatie.10 Er lijkt de afgelopen jaren vaker geworven via uitzendbureaus, hetgeen in
gegevens over de sectorale vacaturemarkt niet tot uiting komt. Ook in de chemische industrie werven
bedrijven vaak via (technische) uitzendbureaus en detacheerders. Na verloop van tijd komen mensen dan
in dienst van het bedrijf zelf. Ook stromen stagiaires vaak door naar een dienstverband.
Bij afwezigheid van inzicht in ontwikkelingen in het aantal baanopeningen geeft de ontwikkeling van het
aantal vacatures het best mogelijke beeld van ontwikkelingen in de vraag naar nieuw personeel. Daarom
beschrijven we hieronder de ontwikkeling in het aantal vacatures vanuit beide deelsectoren.
9
Een vacature wordt officieel kenbaar gemaakt (en kan dus worden ‘gemeten’), bij een baanopening hoeft dat niet zo te zijn.
Er kan bijvoorbeeld ook iemand worden aangenomen via een open sollicitatie of door te zoeken in vacaturebanken, er
kunnen mensen intern doorstromen, stagiaires kunnen een arbeidscontract krijgen, etc.
10
Aequor, Voedingsmiddelenindustrie – Brancheinformatie 2013, oktober 2013.
Procesindustrie
12
Krimp vacaturemarkt, chemie herstelt eerder dan voeding en genot
Ook bij een krimpende werkgelegenheid zijn er vacatures. Die komen voort uit vervangingsvraag:
vertrekkend personeel dat moet worden vervangen. Het aantal vacatures is wel conjunctuurgevoelig. In
perioden van vraaguitval daalt vaak ook het aantal vacatures: mensen veranderen dan minder snel van
werkgever en bedrijven wachten met het vervangen van personeel.
Figuur 2
Ontwikkeling vacaturemarkt per kwartaal
Totale vacaturemarkt: (nieuw) ontstane vacatures
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
2011
II
III
IV
2012
II
voedings- en genotsmiddelenindustrie
III
IV
2013
II
III
chemie, aardolie, kunststof, farma, bouwmaterialen
Bron: UWV (Jobfeed gewogen naar CBS)
In beide deelsectoren kromp de vacaturemarkt de afgelopen jaren. In de chemische branches lijkt het
aantal vacatures zich het afgelopen jaar te stabiliseren. Sinds 2013 lijkt er zelfs weer sprake van een
stijging. In de voedings- en genotsmiddelenindustrie was er tot het tweede kartaal van 2013 sprake van
een daling. Vanwege het seizoensgevoelige karakter van bepaalde segmenten (met name de groente- en
fruitverwerkende industrie) was er de afgelopen jaren een duidelijke piek in het aantal vacatures in het
tweede kwartaal. Deze piek bleef in 2013 achterwege. Wel steeg het aantal vacatures in het derde
kwartaal. Het is nog te vroeg om hier te spreken van een opleving.
Tabel 6
Ontstane vacatures procesindustrie op jaarbasis (prognose tot 2018)
2007
Voedings- en genotsmiddelenindustrie
Chemie, aardolie, farma, kunststof en
bouwmaterialen
2012
2013
Prognose:
2014
20152018
13.600
10.000
9.200
11.100
12.900
14.000
5.400
5.700
6.600
8.400
Bron: UWV Prognoses 2013-2014
Een vergelijkbaar beeld ontstaat uit tabel 6, waarin de ontwikkeling van het aantal vacatures op jaarbasis
wordt gegeven. Het aantal vacatures in de chemische branches is de afgelopen jaren fors gedaald. In een
economisch gunstig jaar als 2007 waren er 14.000 vacatures, in 2012 waren dit er maar 5.400. Voor
2013 verwacht UWV een een geringe stijging. Daarna wordt een verder herstel verwacht, maar (nog) niet
tot het niveau van 2007. In de voedings- en genotsmiddelenindustrie ligt het aantal vacatures doorgaans
hoger, maar zet de krimp tot in 2013 door. Daarna volgt volgens prognoses van het UWV een herstel,
maar minder sterk dan in de chemie. Ook hier wordt het niveau van 2007 niet gehaald.
Procesindustrie
13
Meeste vacatures op lager en middelbaar niveau
Tabel 7
Beroepsniveau vacatures
(Nieuw) ontstane vacatures 1e t/m 3e kwartaal 2013
Voeding en genot
Chemie, aardolie,
farma, etc.
elementair
14%
9%
lager
38%
20%
middelbaar
35%
44%
hoger
10%
18%
3%
9%
100%
100%
wetenschappelijk
Totaal
Bron: UWV (Jobfeed, gewogen naar CBS)
Zowel in de voedings- en genotsmiddelenindustrie als in de chemische sector hebben veruit de meeste
vacatures betrekking op lager of middelbaar niveau. Met name in de voedings- en
genotsmiddelenindustrie lijken nog baanopeningen te zijn voor lager opgeleiden: de helft van de
vacatures betreft banen op elementair of lager niveau. Ruim een derde van de vacatures betreft banen op
middelbaar niveau. Vaak zijn de aangenomen kandidaten hoger opgeleid dan het functie-niveau vereist.
Uit een vacature-onderzoek uit 2013 komt naar voren dat ongeveer de helft van de aangenomen
kandidaten beschikt over mbo-niveau (met name niveau 3).11
Overigens stijgt het gevraagde opleidingsniveau wel; steeds vaker wordt gevraagd naar mbo-niveau 3 en
4 (en steeds minder naar mbo-niveau 1 en 2). Er is ruimte voor zowel starters als ervaren krachten12. Zo
nodig worden geschikte kandidaten door de bedrijven zelf opgeleid. Als een diploma wordt gevraagd, is
dit vaak een ‘groen’ diploma(van een AOC, Hogere Agrarische School of Landbouwuniversiteit), maar er
worden ook technische mensen gevraagd. Bedrijven in deze branche werken voor de werving van
personeel op de lagere niveaus vaak samen met uitzendbureaus.
In de chemische branches ligt het beroepsniveau hoger. Bij bijna de helft (44 procent) van de vacatures
gaat het om banen op middelbaar niveau. Er zijn geen cijfers beschikbaar, maar over het algemeen lijkt
de meeste behoefte te bestaan aan mensen met een diploma op mbo-niveau 3 of 4. Ruim een kwart van
de vacatures betreft banen op hoger of wetenschappelijk niveau. Overigens gaat het ook in deze sector in
bijna een derde van de vacatures om functies op lager of elementair niveau.
11
12
Aequor, Voedingsmiddelenindustrie – Brancheinformatie 2013.
Aequor, Arbeidsmarktinformatie Voedsel – Brancheontwikkelingen 2011.
Procesindustrie
14
Procesindustrie
15
2. Trends en ontwikkelingen
2.1.
Voedings- en genotmiddelenindustrie13
2.1.1.
Economische ontwikkelingen
Toenemende internationale oriëntatie, binnenlandse verkoopprijzen onder druk
De Nederlandse voedings- en genotsmiddelenindustrie is sterk internationaal georiënteerd. Ongeveer de
helft van de omzet wordt gerealiseerd op de buitenlandse markt14. Er zijn vier Nederlandse
multinationals, daarnaast hebben zes buitenlandse multinationals een belangrijke vestiging of R&Dafdeling in Nederland15. De sector wordt steeds internationaler en de concurrentie neemt toe. De
werkgelegenheid zal naar verwachting blijven dalen door internationalisering en automatisering. De sector
wordt al decennialang gekenmerkt door fusies en verregaande automatisering.
De wereldvoedselconsumptie stijgt over de gehele linie, in de periode 2013-2018 naar verwachting
variërend van 1,5 procent (granen) tot 2,2 procent (zuivel) per jaar. Met deze mondiale groei is de groei
van deNederlandse voedingsindustrie de komende jaren echter nog geen vanzelfsprekendheid. Een groot
deel van die toenemende vraag bevindt zich ver van Nederland en lang niet alle voedingsmiddelen zijn
geschiktom over lange afstanden te transporteren. Andere factoren die de groeipotentie van de
Nederlandse voedingsindustrie de komende jaren beïnvloeden zijn buitenlandse concurrentie
(productimport),trends als ‘local-for-local’, de internationale concurrentiepositie en het imago van
Nederlandse producten.
Mede door de internationale oriëntatie ontstaan per segment ook groeimogelijkheden. Zo groeit
bijvoorbeeld de internationale vraag naar babymelkpoeder vanuit China (vanwege besmetting van het
aldaarverkochte melkpoeder). Door de extra vraag wordt de productiecapaciteit in Nederland uitgebreid.
Ook wordt Nederlandse kennis op het gebied van zuivelproductie gedeeld met Chinese deskundigen in het
recent opgerichte Sino-Dutch Dairy Development Centre (SDDDC). Verder zal ook de afschaffing van het
melkquotum naar verwachting leiden tot een grotere melkstroom. Deze ontwikkelingen kunnen de vraag
naar voldoende gekwalificeerd personeel in deze branche juist doen toenemen.
Terwijl in het buitenland groeimogelijkheden liggen in opkomende landen, lijkt de Nederlandse markt
redelijk verzadigd. Het veroveren van een marktpositie en het bereiken van consumententrouw worden
daarom steeds belangrijker; tegelijkertijd staat de relatie tussen voedingsindustrie en retailers hoog op de
agenda van ondernemers. Mede door de crisis en de prijzenoorlog in de supermarkten staan de
verkoopprijzen (en dus de marges voor de voedings- en genotsmiddelenindustrie) onder druk, terwijl de
grondstofprijzen door de bevolkingsgroei en de groeiende welvaart in de wereld juist stijgen.
Innovatie is cruciaal, zowel product- als procesinnovatie
Alleen met sterke innovaties denkt de industrie de almaar toenemende prijsdruk het hoofd te kunnen
bieden. Hoge voedselprijzen leiden tot voedselinnovatie, bijvoorbeeld eitwitvervangende productie of ‘lean
manifacturing’ waarin verspilling wordt tegengegaan. Daarnaast neemt de aandacht voor
voedselveiligheid, gezondheid, dierenwelzijn en duurzaam produceren toe. Dit komt mede doorde wensen
van de consument maar ook regelgeving en voedselveiligheidsprocedures spelen een belangrijke rol. Die
hebben niet alleen betrekking op de gebruikte grondstoffen (minder vet, suiker en zout, meer biologisch
en/of fair trade), maar ook het productieproces (minder uitstoot CO2, minder energieverbruik). Innovatie
is daarmee belangrijk voor de sector; het gaat daarbij zowel om product- als procesinnovatie. Nederland
heeft, na Denemarken, de hoogste R&D-investering in Agro&Food van Europa. De uitgaven aan R&D
nemen bovendien fors toe.16Om te kunnen inspelen op de genoemde trends werken bedrijven in de
sector steeds vaker samen, bijvoorbeeld in de regiegroep Food&Innovation.
13
Zie o.a. FNLI: Top Topics 2012 FMCG Nederland en Top Topics 2013 FMCG Nederland.
Human Capital Roadmap Food & Nutrition. Samenwerken aan een levendige arbeidsmarkt voor de Nederlandse
Voedingsmiddelenindustrie, Utrecht, mei 2007.
15
Topsector Agro & Food. Agro & food,De Nederlandse groeidiamant,juni 2011.
16
FNLI,Monitor Levensmiddelenindustrie 2013.
14
Procesindustrie
16
Samenhang tussen bedrijven wordt belangrijker
Bedrijven in de voedingsmiddelenindustrie zijn met name op brancheniveau georganiseerd: de zuivel, de
zoetwarenindustrie, de vleesverwerkende industrie. Cao’s worden ook vaak op brancheniveau afgesloten.
De Federatie Nederlandse Levensmiddelenindustrie is de koepel van bedrijven en brancheorganisaties. Op
sectorniveau bestaat bovendien het O&O-fonds: de Stichting Opleidingsfonds Levensmiddelenindustrie.
Ontwikkelingen in de sector leiden tot een grotere afhankelijkheid tussen branches.
Een steeds grotere uitdaging voor bedrijven is het vergroten van het inzicht in de keten. Door de al
decennia groeiende gemakstrend en een groeiend aanbod aan kant-en-klaarmaaltijden, zijn de branches
verder met elkaar vervlochten geraakt. Bedrijven in een keten zijn afhankelijker van elkaar geworden.
Deze toegenomen afhankelijkheid binnen de industrie maakt het hebben van inzicht in elkaars processen
en de kwaliteit van elkaars producten relevanter. De situatie begin 2013 rondom het als rundvlees
geëtiketteerde paardenvlees betekende in België bijvoorbeeld meer dan 20 procent minder verkopen van
diepvrieslasagne. Een leverancier van kaas die zelf mogelijk ver af staat van de vleeskolom krijgt door
deze affaire ook te maken met een forse vraaguitval. Het zich bewust zijn van en, beter nog, het inzicht
hebben in deze risico’s is cruciaal voor een voedingsbedrijf.
Ook in regionale clusters wordt vaak samen opgetrokken en informatie uitgewisseld. Zo bestaan er
regionale samenwerkingsverbanden van bedrijven (vaak stichtingen) die ondersteunen bij
projectontwikkeling, projectuitvoering en deskundigheidsbevordering. Voorbeelden zijn talrijk: Innexus,
Innofood, Food Connection Point, Food & Feed Brabant, Zaanstreek First in Food, Food Valley, Foodport
Zeeland. De verbanden richten zich op het benutten van kansen op het gebied van innovatie of
internationale markten. Vaak staat ook de afstemming tussen arbeidsmarkt en onderwijs op de agenda.
2.1.2.
Ontwikkelingen op de arbeidsmarkt
Veel zij-instromers
De voedings- en genotsmiddelenindustrie kent weinig instroom van schoolverlaters. Weinig jongeren
volgen een voor de sector relevante opleiding via de BOL-route. Soms zijn studentenaantallen zo laag dat
instellingen de opleiding niet meer rendabel kunnen exploiteren. Het gaat immers, vanwege de benodigde
bedrijfsinstallaties, om relatief dure opleidingen. Het grootste deel van de instroom bestaat dan ook uit
zij-instroom. Deze zij-instromers volgen, na instroom in de sector, vaak een gerichte (BBL-)opleiding.
Bijvoorbeeld ‘groene’ opleidingen van een AOC (Agrarische Opleidingen Centra) of opleidingen tot
procesoperator of verpakkingsoperator.
Vergrijzing vraagt om aandacht
Met name in de operationele functies ligt de gemiddelde leeftijd hoog. Dit wordt nog eens versterkt door
de (in sommige segmenten) vele fusies en overnames, waarbij relatief veel jongere mensen uitstromen.
Bedrijven in de branche zien zich daardoor genoodzaakt tot het voeren van een leeftijdsbewust
personeelsbeleid om oudere werknemers langer vitaal en inzetbaar te houden. Met name op de lagere
niveaus kan het werk fysiek belastend zijn; naarmate mensen ouder worden kunnen zich problemen
voordoen met gezondheid en inzetbaarheid. Daarnaast zullen bedrijven in de toekomst meer en meer te
maken krijgen met vervangingsvraag (vanwege pensionering) die mogelijk zeer lastig is te vervullen (met
name op de hogere mbo-niveaus). Zo bleek bij een personeelsscan in de zuivelindustrie dat tussen 2012
en 2022 naar verwachting 27 procent van het operationeel personeel met pensioen zal gaan17.
Hoewel er vanwege de crisis op dit moment geen generieke tekorten aan personeel zijn, bestaan er over
de toekomst wel zorgen. Veel vakervaren medewerkers gaan de komende jaren met pensioen en
jongeren kiezen nog steeds te weinig voor een voor de sector relevante opleiding. De afgelopen jaren
daalde het aantal studenten aan een groene mbo-opleiding. Het aantal studenten aan de opleiding
allround-operator daalde zelfs fors.18 Er worden ook kwalitatieve tekorten voorzien (te laag
opleidingsniveau).
Upgrading door automatisering en innovatie
Hoewel een groot deel van de werkgelegenheid in de voedings- en genotsmiddelenindustrie bestaat uit
lagere functieniveaus is ook hier een geleidelijke upgrading zichtbaar. Door de toenemende
automatisering, hoogwaardige technologie en de nadruk op innovatie verschuift de functiestructuur: er is
minder behoefte aan werknemers op de lagere (mbo-)niveaus, en meer behoefte aan werknemers op
mbo-niveau 3 en 4 (bijvoorbeeld voor het beheer van productieprocessen)19. Aangezien deze kloof niet
louter met schoolveraters uit het onderwijs is te dichten,moet de sector investeren in het opleiden van
personeel. Het benodigde opleidingsniveau voor zelfstandige, leidinggevende specialistische functies stijgt.
Personeel moet zich ontwikkelen op het terrein van technologische ontwikkeling, maar ook op het gebied
17
Programma Arbeidsmarkt en Opleiding Zuivelindustrie. Personeelsontwikkeling in de Nederlandse Zuivelindustrie 2013.
Managementsamenvatting EDO-scan 2.0.
Aequor, Voedsel. Onderwijs 2012-2013.
19
Aequor,Arbeidsmarktinformatie Voedsel – Brancheontwikkelingen 2011.
18
Procesindustrie
17
van kwaliteitszorg, voedselveiligheid, duurzaamheid, teamwork en productieprocessen. Wat dit betreft is
er nog wel verschil tussen de grote bedrijven en het mkb. Over de hele linie ligt het opleidingsniveau in de
grotere bedrijven wat hoger dan in het mkb.
Human Capital Agenda Agro & Food en Tuinbouw & Uitgangsmaterialen
Ook vanuit de topsector Agri&Food wordt het naderende tekort aan goed opgeleid personeel op de
agenda gezet. In de Human Capital Agenda (HCA) Agri&Food zijn de volgende hoofddoelstellingen
geformuleerd:
 het verbeteren van de aansluiting – kwalitatief en kwantitatief – tussen onderwijs en bedrijfsleven;
 het vergroten van de aantrekkingskracht van de sector voor werknemers door het verbeteren van het
imago en het beroepsperspectief.
Voor de uitvoering van de HCA wordt aangesloten bij bestaande structuren en ligt de kern van de
uitvoering in regionale economische clusters. Hierbij staan de behoeftes van studenten, werknemers en
bedrijven centraal. Op dit moment is er nog geen landelijk dekkend netwerk van regionale clusters.
Bovendien zijn initiatieven vaak nog kleinschalig en nog weinig gericht op de personeelsbehoefte op
langere termijn. In de uitwerking van de HCA wordt daarom de komende tijd gewerkt aan het realiseren
van landelijke dekking en het versterken van de regionale clusters. Het voornemen is om in 2014 de
instroombehoefte van bedrijven voor de komende vijf tot tien jaar in beeld te krijgen. Inzicht hierin vormt
de basis van verdere acties.
Binnen de Human Capital Agenda wordt sterk ingezet op een vergroting van de instroom van jongeren
door het verbeteren van het imago en de bekendheid van de sector(en). Daarnaast zullen de opleidingen
meer vanuit de behoefte van het bedrijfsleven worden ingericht. Een belangrijke pijler in de Human
Capital Agenda’s vormen de Centra voor Innovatief Vakmanschap (CIV, voor het mbo) en de Centres of
Expertise (CoE, voor het hbo). Daarin werken ondernemers, wetenschappers en onderwijs samen, gericht
op het verbeteren van de onderwijsinfrastructuur in een topsector. Box 2 beschrijft het CIV en het CoE
voor de topsector Agri&Food.
Box 2: Centra voor Innovatief Vakmanschap en Centres of Expertise
CIV Agri&Food
In 2013 is gestart met het Centrum voor Innovatief Vakmanschap Agri&Food (CIV). Het werkgebied van het CIV
Agri&Food bestaat uit de primaire productie, levensmiddelenindustrie, toeleverende industrie en handel in deze sectoren.
Bedrijfsleven en scholen werken samen om mbo-studenten en werkenden door te laten groeien tot innovatieve vaklui die
open staan voor nieuwe ontwikkelingen. De komende vier jaar zullen 1.000 mbo-studenten masterclasses en
themadagen volgen, verzorgd door experts uit het bedrijfsleven. Het onderwijs wordt aantrekkelijker gemaakt met
innovatieve praktijkopdrachten. Het CIV Agri&Food is landelijk opgezet en bestaat uit vier regio’s voor de
voedingsindustrie en vier sectoren voor de landbouw. Voor de voedingsindustrie zijn dit Food & Fresh Lab (Helmond),
Foodport Academy Zeeland (Goes), Food Academy (Amsterdam) en Food Noord (Leeuwarden).
CoE Food
Het Centre of Expertise Food (CoE Food) wil bijdragen aan de innovatiekracht van het food-bedrijfsleven door de
kennispositie van de vijf samenwerkende HAO’s in Nederland te versterken. Het CoE Food doet dat door voldoende
instroom in de opleidingen te creëren en de kwaliteit van de opleidingen actueel te houden. Er staan drie thema’s
centraal: gezonde productsamenstelling, beleving van voedsel door de consument en duurzame productie van
voedingsmiddelen. Kennisontwikkeling voor bedrijfsleven en onderwijs wordt vertaald naar product-, proces- en
marktinnovaties met (de voorlopers van) het food-bedrijfsleven, en naar actuele onderwijselementen. Hierdoor draagt
het CoE Food bij aan meer en goed opgeleide werknemers, nieuwe innovaties en een goed imago van de sector bij
jongeren.
Bron: www.centravoorinnovatiefvakmanschap.nl, www.centresofexpertise.nl
Soms nemen individuele bedrijven initiatieven om de opleidingsinfrastructuur te versterken en de
instroom in het onderwijs te stimuleren:
Box 3: Bedrijven zetten mbo-opleiding tot food-operator op
De komende jaren gaan bij de vestigingen van Mars en Friesland Campina DMV in Veghel circa 300 procesoperators met
pensioen. Het kost de bedrijven moeite om geschikte vervanging te vinden. Er zijn vrijwel geen werkloze operators en er
kiezen maar weinig jongeren voor een opleiding als operator. Samen met Food & Feed Noord-Oost-Brabant (een
samenwerkingsverband van voedingsmiddelen- en diervoederbedrijven in Noord-Oost-Brabant) en ROC de Leijgraaf zijn
beide bedrijven een dagopleiding tot Operator in de foodsector gestart. Ze hopen hiermee de basis te leggen om de
komende jaren honderden vacatures in te vullen. De opleiding is gezamenlijk ontwikkeld en in september 2013 gestart in
Veghel. Het betreft een driejarige dagstudie op mbo-niveau 3, verzorgd in samenwerking met het ROC. De bedrijven
verzorgen gastcolleges en stageplaatsen waardoor de deelnemers ook een binding krijgen met de bedrijven. Er is een
studiegeldvergoeding en een baangarantie voor de deelnemers mits zij de opleiding met succes doorlopen. De
belangstelling voor de opleiding is groot. In september 2013 zijn ruim dertig deelnemers gestart.
Procesindustrie
18
Samenwerking op mobiliteit in het agro-cluster
Sectoren in de keten van agrofood (van teelt tot verwerking en handel) werken meer en meer samen op
het terrein van arbeidsmarkt en scholing. Zo is de afgelopen jaren onderzoek gedaan naar mobliteit in het
agrocluster. Op dit moment is de mobiliteit tussen de sectoren in het agrocluster nog gering: mobiliteit
beperkt zich doorgaans tot de regio. Er wordt gezocht naar mogelijkheden om hier verandering in te
brengen. Het idee is om de mobiliteit binnen het agrocluster te versterken en daarmee geschikte
werknemers, die van baan willen of moeten veranderen, voor het cluster te behouden. Overigens wordt
ook onderkend dat het in de verschillende segmenten om fundamenteel andere competenties gaat: Agro
is vooral agrarisch en Food is vooral industrie. In 2012 is gestart met twee regionale pilots in Haaglanden
en Gelderland Midden.
Box 4: Pilotsmobiliteit in het agrocluster
De gezamenlijke productschappen deden in 2011 onderzoek naar de mobliteitsstromen van medewerkers in de Agrofood
& Tuinbouw. Daaruit bleek dat medewerkers veelal bij toeval in de sector komen te werken. Men wil kijken of gericht
beleid kan bijdragen aan het behoud van personeel, het duurzaam inzetbaar houden van (ouder) personeel en het
aantrekkelijker maken van de sector(en) voor zij-instroom. De SOL en productschappen zijn daarom in september 2012
gestart met twee regionale pilots in de regio’s Gelderland-Midden en Haaglanden. Daarin wordt samengewerkt met lokale
en regionale stakeholders zoals werkgevers, gemeenten, regionale arbeidsmarktplatforms, onderwijsinstellingen en
ondernemerspleinen.
Doel van de pilots is om bedrijven inzicht te geven in de effecten van mobiliteitsbeleid, om werknemers bewust te maken
van hun eigen arbeidsmarktpositie en bedrijven in een regio te verbinden op mobiliteitsvraagstukken. De pilot is gestart
met een QuickScan ‘bewuste mobiliteit’ in de deelnemende bedrijven. In één dag hebben adviseurs de wensen en
knelpunten ten aanzien van mobiliteit in kaart gebracht. Het bedrijf kreeg feedback over de wijze waarop wordt
omgegaan met mobiliteit (vanuit werkgevers- en werknemersperspectief). Vervolgens is in een toekomstsessie met
groepen werknemers geïnventariseerd hoe zij kijken naar hun eigen mobiliteit en loopbaankansen en welke concrete
stappen zij kunnen zetten. Doel is om in de regio de opgedane kennis te borgen en het project te laten uitgroeien tot een
structurele vorm van regionale arbeidsmarktsamenwerking.
De rapportage van deze pilots komt maart 2014 beschikbaar. Uit de pilot in Gelderland blijkt dat werkgevers willen
samenwerken op dit thema als ze nut en noodzaak ervan zien. Er worden regionale coalities gesloten met bedrijven uit
diverse sectoren. Deelnemende werkgevers en werknemers nemen de verantwoordelijkheid voor blijvende inzetbaarheid
en geven meer sturing aan de loopbaan. Werkgevers vinden elkaar gemakkelijker en zoeken samen naar oplossingen
voor personeelsvraagstukken. De pilot had sectorale arbeidsmobiliteit voor ogen maar ontwikkelt zich naar intersectorale
mobiliteit. Daarnaast is samenwerking tot stand gekomen binnen deze regio tussen onderwijs, overheid en bedrijfsleven
waarbij de werkgever de regisseur is en aangeeft wat zijn of haar wensen zijn en de andere partijen hierin faciliteren.
Investering in opleiding personeel op brancheniveau
Met name vanuit de branches wordt veel geïnvesteerd in het opleiden van medewerkers en in sociale
innovatie. Dit gebeurt voor een belangrijk deel vanuit de Stichting Opleidingsfonds
Levensmiddelenindustrie (SOL) die programma’s ontwikkelt en subsidie verleent. Er wordt daarbij veel
gebruik gemaakt van een combinatie van onlineleren en begeleiding op de werkplek. Dit biedt de beste
mogelijkheden om te leren op het moment dat het de deelnemer het beste uitkomt. Ook sluit het goed
aan bij de behoeften van lager opgeleide werknemers die soms een drempel hebben om weer naar school
te gaan (helemaal als ze daarvoor moeten reizen). Medewerkers kunnen via deze opleidingstrajecten
worden opgeschoold naar een niveau dat aansluit bij een veranderende productieomgeving, met
bijbehorende certificaten. Een online leertraject vindt in het eigen bedrijf plaats en heeft betrekking op de
eigen werkzaamheden. Er is veel aandacht voor de begeleiding van deelnemers. Box 5 bespreekt een
tweetal voorbeelden. Andere branches in de voedingsmiddelen bouwen soms voort op het ontwikkelde
materiaal en de ervaringen.
Box 5: Ontwikkelprogramma’s
Zoetwaren-online
Bedrijven in de zoetwarensector hebben, in samenwerking met de Vereniging voor de Bakkerij- en Zoetwarenindustrie
VBZ en de vakbonden FNV Bondgenoten, CNV Bedrijvenbond en De Unie de afgelopen jaren geïnvesteerd in de
ontwikkeling van een maatwerk scholingstraject. Het kenniscentrum beroepsonderwijs bedrijfsleven Aequor en de
Stichting Opleidingsfonds Levensmiddelenindustrie SOL hebben het project, samen met deskundigen uit diverse koek &
snoepbedrijven, uitgevoerd.
Via internet is praktische informatie uit de sector zelf beschkbaar over grondstoffen, technologie, processen en
kwaliteitsaspecten. Om werknemers te scholen wordt aan deze informatie een set van vragen en toetsmodules
gekoppeld. Praktijkonderdelen komen in een praktijk-begeleidingsprogramma aan de orde dat op de werkplek zelf wordt
uitgevoerd. Het scholingstraject wordt afgesloten met een proeve van bekwaamheid. Bij goed gevolg leidt dat tot
erkende certificaten. De opleiding is bedoeld voor ongeschoolde of laaggeschoolde werknemers van de afdelingen
productie, inpak, techniek en logistiek in de 'koek-&-snoep'-bedrijven. In onderwijstermen zijn dat de mbo-niveaus 1 en
2. Meer informatie: www.zoetwaren-online.nl
Procesindustrie
19
Programma Arbeidsmarkt en Opleiding in de Zuivelindustrie
In het programma Arbeidsmarkt en Opleiding Zuivelindustrie worden verschillende instrumenten ontwikkeld waarmee
bedrijven zich kunnen voorbereiden op veranderingen in de personeelsbehoefte in de toekomst. Met dit programma heeft
het Productschap Zuivel, daarin financieel gesteund door het ministerie van EL&I, in de periode 2010-2013 geïnvesteerd
in de bewaking van kennisniveaus en het zekerstellen van toekomstige instroom van hoogwaardige arbeid in de sector.
Het programma kent drie projecten:
 Personeel en opleidingsplan: Ondernemingen krijgen ondersteuning bij het maken van personeels- en
opleidingsplannen en bij het ontwikkelen en implementeren van oplossingen en instrumenten. Startpunt is een
personeelsscan (de EDO-scan): een middel voor bedrijven om inzicht te krijgen in toekomstige
personeelsknelpunten. Op basis daarvan kan gericht gewerkt worden aan oplossingsstrategieën. De geaggregeerde
gegevens leveren een beeld op van trends en ontwikkelingen in de gehele zuivelindustrie voor de periode tot 2020.
De eerste resultaten waren alarmerend. Het personeelsbestand in de zuivelindustrie blijkt gemiddeld relatief oud en
de verwachte uitstroom door pensionering tot 2020 bedraagt daardoor niet minder dan 20 procent.
 Continuïteit mbo-zuivelvakkennis: Het inventariseren, ordenen, redigeren en via internet ontsluiten van praktische
mbo-zuivelvakkennis voor de praktijkopleiding van mbo’ers. De kennis wordt vastgelegd in een online
kennisdatabank (www.zuivelacademie.nl). Hiermee is de kennis als gebruiksklare modules (Voorfabriek, Kaas,
Poeder, Condens, Boter en Eenheidsbewerkingen) beschikbaar voor scholen en bedrijven. Ook kunnen
praktijkopleiders met deze modules individuele arrangementen maken. Het materiaal omvat zowel vakkennis als
tussentijdse vragen en is verrijkt met beeldmateriaal in een voor leerlingen aantrekkelijke vormgeving.
 Zij-instroom: Aanleiding hiervoor vormden de uitkomsten van de EDO-scan waarin (op basis van de
leeftijdssamenstelling van het operationeel personeel) werd berekend dat tussen 2011 en 2020 ongeveer de helft
van het personeel zou moeten worden vervangen. Dit betekent dat bedrijven niet alleen moeten inzetten op het het
aantrekken van jonge schoolverlaters maar ook moeten kijken naar zij-instroom als aanvullende bron van nieuwe
werknemers. In het programma is daarom ook nadrukkelijk aandacht besteed aan het realiseren van zij-instroom.
De ideeën die dit heeft opgeleverd zijn vastgelegd in een Handreiking voor zij-instroom in de zuivelindustrie.
Bedrijven hieruit kunnen putten als ze met zij-instroom aan de slag willen.
Meer informatie: www.zuivelwerkt.nl
Sectorplan Levensmiddelenindustrie
De Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie (FNLI), FNV Bondgenoten, CNV Vakmensen en
Stichting Opleidingsfonds Levensmiddelenindustrie werken samen aan een sectorplan voor de
levensmiddelenindustrie. Dit plan voorziet in het oplossen van geconstateerde knelpunten bij het
bevorderen van instroom (regulier, zij-instroom en uitzendkrachten naar vaste banen) en bij het verhogen
van de duurzame inzetbaarheid. De levensmiddelenindustrie zal in het kader van de regeling een
aanvraag indienen om een aantal maatregelen te co-financieren. Dit zijn maatregelen ter bevordering van
de arbeidsmobiliteit en instroom van jongeren, voor het behoud van vakkrachten en scholing om
vakkennis te behouden of te vergroten en om de gezondheid te monitoren en te verbeteren. Het
samenwerkingsverband streeft er naar om het sectorplan op 1 april 2014 in te dienen bij het ministerie
van Sociale Zaken & Werkgelegenheid.
2.2.
Chemie20
2.2.1.
Economische ontwikkelingen
Goed vestigingsklimaat, maar toenemende concurrentie op de wereldmarkt
Nederland heeft een gunstig vestigingsklimaat voor de chemische industrie. Belangrijke grondstoffen zijn
beschikbaar of kunnen gemakkelijk worden aangevoerd. Een uitgebreid transportnetwerk biedt toegang
tot het Europese afzetgebied. Chemisch onderzoek en opleidingen behoren tot de wereldtop. De netto
omzet en productie zijn, na een dip in 2009, de afgelopen jaren gestegen. Ook de export van chemieproducten is de afgelopen jaren gestegen. Het grootste deel van de omzet betreft de verkoop van
basischemicaliën voor andere industrieën. Daarna vormen de farmaceutische producten een belangrijk
segment21. De trend gaat in de richting van meer duurzame en fijnchemie. Dat betekent overigens niet
dat de productie van bulkchemie uit Nederland gaat verdwijnen. Bulkchemie is nodig voor het bestaan
van fijnchemie.
Wel zijn er zorgen over de toekomst. Het overgrote deel (circa driekwart) van de in Nederland
vervaardigde chemieproducten wordt geëxporteerd. Het grootbedrijf exporteert het grootste deel van zijn
productie. Het mkb richt zich sterker op de binnenlandse markt, maar is ook toeleverancier van de
exportindustrie. Europa is de belangrijkste afzetmarkt. De afgelopen jaren verliest de Europese chemie
marktaandeel op de wereldmarkt. Vooral landen als China en India zijn in opkomst en slagen erin
‘sophisticated’ productiefaciliteiten te ontwikkelen. Ook zijn er zorgen over de beschikbaarheid van
energie als belangrijke productiefactor: door de inzet van schaliegas in de VS is energie daar vele malen
goedkoper. Dit beïnvloedt de concurrentiepositie van chemische bedrijven in Nederland en Europa.
20
VNCI,Jaarverslag 2012. VNCI,Facts & Figures 2012.
VNCI, Feiten en cijfers 2011.
21
Procesindustrie
20
Veiligheid en milieu essentiële thema’s
In de chemische industrie is continu aandacht nodig voor veiligheid, gezondheid en milieu.
Productieprocessen zijn vaak complex, in sterke mate geautomatiseerd en er wordt gewerkt met
chemische stoffen en/of met stoom of hete installaties. De arbeidsproductiviteit ligt er hoog.
Onachtzaamheid kan al snel leiden tot bedrijfsongevallen of milieu-incidenten. Ook energiebesparing is
een belangrijk thema voor de sector, zowel uit kostenoogpunt als vanwege het milieu. De sector moet
daarnaast investeren in het terugdringen van emissies. De Europese regelgeving speelt een steeds
belangrijkere rol bij het opstellen van regels en emissienormen. Al dit soort zaken leggen een grote
verantwoordelijkheid bij werknemers, die zich moeten houden aan richtlijnen en tegelijkertijd oog moeten
hebben voor productiekosten.
Innovatie van levensbelang
Volgens een recente toekomstanalyse22 zal de chemie-sector ook het komend decennium geconfronteerd
worden met structurele marktveranderingen. Bedrijven zullen de komende tien jaar moeten inspelen op
die veranderingendie sneller gaan dan ooit tevoren: globalisering, duurzaamheid, kwaliteit van de
gezondheidszorg, gebrek aan grondstoffen en stijgende grondstof- en energieprijzen, veranderende
consumptiepatronen en urbanisering. Dit stelt eisen aan de manier van produceren in de chemie. Het
biedt ook kansen voor de sector: de chemie stelt andere industrieën in staat te produceren en te
verduurzamen. Dit biedt groeimogelijkheden mits bedrijven daarop weten in te spelen. Innovatie is voor
bedrijven in de chemie onmisbaar om deze maatschappelijke uitdagingen aan te gaan. Dat verklaart de
sterke focus op innovatie die in het kader van de topsector Chemie wordt ingezet.
Innovatie-uitgaven zijn ook relatief hoog in de chemie23. De huidige economische situatie maakt bedrijven
echter huiverig om te investeren in innovatie. De branchevereniging VNCI wijst erop dat het
investeringsniveau in Nederland te laag is om de noodzakelijke vernieuwing in de industrie te
bewerkstelligen. Waar het investeringsniveau in Nederland naar verwachting volgend jaar daalt, groeit de
productiecapaciteit in het Midden-Oosten en de BRIC-landen24 juist. Bovendien heeft in de Verenigde
Staten de beschikbaarheid van schaliegas geleid tot een revival van de chemische industrie. Daarom
worden daar enorme bedragen geïnvesteerd in de basischemie.
2.2.2.
Ontwikkelingen op de arbeidsmarkt
Weinig directe instroom van schoolverlaters
De sector kent weinig instroom van jonge schoolverlaters. Mensen zijn vaak al wat ouder als ze in de
chemische sector gaan werken. Vaak is dan een opleiding noodzakelijk. Een speciaal probleem bij de
instroom hangt samen met het grote belang van de BBL-route voor de chemische sectoren. De instroom
van jongeren via de BBL-route wordt belemmerd omdat er vaak gewerkt wordt in avond- en
nachtdiensten. Werknemers jonger dan 18 jaar mogen niet in nachtdienst werken, ook niet in het kader
van een opleiding. De gemiddelde leeftijd van BBL’ers die een opleiding in de chemie volgen is dan ook
hoog (30-35 jaar). Vaak zijn dit mensen die al in de sector werkzaam waren, en die zich verder scholen
tot een hoger niveau of ander beroep. De sector heeft daarmee een sterke traditie in de scholing van
personeel. De opleidingen worden verzorgd door ROC’s of particuliere opleiders. Veel grote bedrijven
hebben faciliteiten om de mbo-operatoropleidingen geheel of gedeeltelijk op locatie uit te voeren,
bijvoorbeeld een lokaal met computers. De docent van het opleidingsinstituut komt dan op locatie
lesgeven.
In de sector is inwerken en opleiden van nieuwe medewerkers van cruciaal belang, met het oog op de
kwaliteit en veiligheid van de vaak complexe en kostbare bedrijfsprocessen. Ook een pas afgestudeerde
kandidaat met een mbo-4-diploma zal eerst zorgvuldig moeten worden ingewerkt.
Automatisering leidt tot upgrading
Bedrijfsprocessen in de chemie worden steeds efficienter. Door toenemende automatisering zijn steeds
minder mensen nodig, met name op de lagere niveaus en mbo-niveau. De snelle invoering van de
nieuwste technologieën en de belangrijke positie van chemie in de oplossing van maatschappelijke
problemen stellen bovendien andere eisen aan het personeel. Zo wordt het steeds belangrijker om te
kunnen samenwerken met bedrijven in andere sectoren en met andere disciplines en om in internationaal
verband te kunnen samenwerken. Dit alles leidt tot een upgrading van de vraag naar arbeid in de sector:
het opleidingsniveau in de sector stijgt. Een recente prognose illustreert dat de werkgelegenheid in de
chemie tussen 2013 en 2018 naar verwachting met 5.000 arbeidsjaren zal krimpen: er verdwijnen 7.000
22
The chemical industry in the Netherlands: World leading today and in 2030 and 2050.
Binnen de technische sectoren zijn de innovatie-uitgaven alleen in het cluster Elektro en Machines hoger. M. Volkering, E.
Berkhout, P. Bisschop, A. Heyma. Monitor technische arbeidsmarkt 2013, SEO, in opdracht van Stichting
TechniekTalent.nu,oktober 2013.
24
Brazilië, India, China.
23
Procesindustrie
21
arbeidsjaren in lagere en middelbare beroepen, maar er komen 2.000 arbeidsjaren bij in hogere en
wetenschappelijke beroepen25.
Vergrijzing vergt aandacht26
In de chemie zal zo’n 15 procent van het zittend personeel in de komende vijf tot tien jaar met pensioen
gaan. Onder werknemers in operationele functies is dit aandeel waarschijnlijk nog groter. Deze uitstroom
komt nog boven op die van mensen die in een andere sector gaan werken. De crisis en de maatregelen
om personeel langer te laten doorwerken zorgen ervoor dat er op dit moment geen grote knelpunten zijn
in de personeelsvoorziening terwijl die een aantal jaren geleden wel werden verwacht. Dit kan de
komende jaren veranderen.
Daar komt bij dat de inzetbaarheid van ouder wordend personeel om aandacht vraagt: ploegendienst
wordt moeilijker, terwijl een groot deel van het personeel in ploegendienst werkt27. Het is voor de ouder
wordende medewerker bovendienminder vanzelfsprekend om de veranderende technologische
ontwikkelingen bij te houden dan voor jongere generaties.
Uit onderzoek blijkt dat werknemers in de chemie vinden dat ze in een interessant en maatschappelijk
belangrijk vakgebied werkzaam zijn. Ze vinden de sector innovatief en uitdagend.28 Het personeel in de
sector is erg loyaal en het verloop is laag. Dit hangt deels samen met de (hogere) leeftijd van
medewerkers. De nieuwe generatie stelt andere eisen aan de werkomgeving en de balans werk-privé en
is mobieler. Daarom zal het behouden van personeel in de toekomst een grotere uitdaging worden.
Instroom vanuit het onderwijs is nog steeds bron van zorg
De instroom in chemische opleidingen op zowel wo-, hbo- als mbo-niveau was jarenlang laag. Veel
jongeren hebben geen idee wat chemie of procestechniek is. Het beeld van een vervuilende en gevaarlijke
industrie overheerst terwijl in de chemie juist ook innovaties plaatsvinden die schoon en duurzaam
produceren dichterbij brengen of bijvoorbeeld een bijdrage aan energiebesparing kunnen leveren. Om het
imago van de chemie te verbeteren is de campagne Chemie is overal gestart (www.chemieisoveral.nl).
Jongeren denken bij chemie vooral aan het vak scheikunde. Daarnaast wordt de sector al snel
geassocieerd met milieuvervuiling of het gevaar voor bijvoorbeeld explosies. Jongeren zien het bovendien
als een ingewikkeld en moeilijk vak. Een belangrijk deel van de voorlichting is er daarom op gericht
jongeren kennis te laten maken met de vele facetten van de chemische industrie. Voor een deel gebeurt
dit samen met andere technische sectoren (zoals in Jet-Net), maar er zijn ook specifiek op de chemie
gerichte campagnes.
Box 6: promotie Techniek en Chemie
Jet-Net
Jet-Net, het Jongeren en Technologie Netwerk Nederland, is een samenwerking tussen bedrijven, onderwijs en overheid.
Doel is havo- en vwo-leerlingen een reëel beeld te geven van bèta en technologie en hen te interesseren voor een bètatechnische vervolgopleiding. De activiteiten zijn enerzijds gericht op het verrijken van de lesstof met concrete
praktijkvoorbeelden en anderzijds op het zichtbaar maken van de toekomstperspectieven. De werkvormen zijn divers:
presentaties (bijvoorbeeld van ouders), gastlessen, docentenworkshops, profielwerkstukbegeleiding, bedrijfs- of
schoolbezoeken. Aan Jet-Net neemt ook een aantal bedrijven uit de chemische sector deel.
C3 promoot chemie
De stichting C3 promoot chemie onder jongeren, voornamelijk via het primair en voortgezet onderwijs. Meer dan 5.000
vmbo-scholieren bezochten in 2012 procestechnologische bedrijven tijdens de Week van de Procestechniek. Ruim 21.000
basisschoolkinderen maakten in 51 kinderlabs kennis met chemie.
25
M. Volkering, E. Berkhout, P. Bisschop, A. Heyma. Monitor technische arbeidsmarkt 2013. SEO, in opdracht van Stichting
TechniekTalent.nu,oktober 2013.
26
Bronnen: Human Capital Agenda Topsector Chemie, 30 september 2011.
27
Bij een onderzoek in 2009 onder 19 bedrijven (die samen 10 procent van de werkgelegenheid in de chemie representeren)
kwam naar voren dat bijna de helft van de medewerkers in een vorm van ploegendienst werkt. Zie: N. Hermans. De
ontgroening en vergrijzing in beeld. Rapportage leeftijd bewust personeelsbeleid in de chemische industrie. Benchmark
rapportage,juni 2009.
28
Wat weten we van onze doelgroepen? Recente onderzoeksgegevens op een rij. Chemie is overal.
Procesindustrie
22
Human Capital Agenda Chemie
In de sector wordt al jaren gekeken naar mogelijkheden om te voorzien in voldoende personeel. De
Human Capital Agenda van de topsector Chemie – die voortbouwt op de eerdere Roadmap Human
Capital uit 2007 – heeft als ambitie om in 2020 een evenwicht te bereiken tussen vraag en aanbod van
talent, zowel in kwantitatieve als in kwalitatieve zin. Daartoe wordt een aantal programmalijnen
benoemd:
 Verbeteren van de aansluiting tussen onderwijs en de chemische industrie, door onder andere het
efficiënt bundelen van succesvolle promotieactiviteiten, professionalisering van zittende docenten,
ondersteunen van Vakcollege en Techmavo, optimaliseren van de route vmbo-mbo en het voorkómen
van uitval bij het technisch onderwijs.
 Vergroten van de aantrekkingskracht van de sector. Hierin is aandacht voor het aantrekken,
doorgroeien en behouden van personeel, duale Associate degrees, het bevorderen van de
inzetbaarheid door sociale innovatie, het aantrekken van vrouwen en allochtonen en het ondersteunen
van excellentie door beurzen.
Centra voor Innovatief Vakmanschap en Centres of Expertise
Een belangrijke pijler in de Human Capital Agenda’s vormen de Centra voor Innovatief Vakmanschap (CIV) en de Centres
of Expertise (CoE). Daarin werken ondernemers, wetenschappers en onderwijs samen aan de verbetering van de
onderwijsinfrastructuur in een topsector. Focus ligt op de belangrijke regionale clusters van bedrijven. Op hoofdlijnen
hebben de centra een tweeledig doel:
1.
het werven van voldoende (aankomende) studenten door aantrekkelijk onderwijs;
2.
het op gang brengen en versnellen van innovaties door het beschikbaar stellen van onderzoeksfaciliteiten.
De Centres of Expertise richten zich op het hbo, de Centra voor Innovatief Vakmanschap op het mbo. In de chemie zijn
er inmiddels een aantal:
 Chemelot Innovation and Learning Lab voor procestechnologie en life & material sciences (CHILL) in Geleen (CIV en
CoE: voor mbo, hbo en wo);
 IJ5Lab: centrum voor innovatief vakmanschap chemie en biotechnologie in Gelderland;
 Centrum voor Innovatief Vakmanschap Maintenance en Procestechniek Rijnmond;
 Biobased Economy in West-Brabant (CIV en CoE);
 Polymeren/smart materials in Drenthe/Overijssel: het CIV Polymeren, Coatings en Composieten en CoE Smart
Polymeric Materials.
Bronnen: www.centravoorinnovatiefvakmanschap.nl, www.centresofexpertise.nl
Werving van specifieke doelgroepen
Er werken naar verhouding weinig vrouwen en mensen met een niet-westerse achtergrond in de chemie.
Deze groepen vormen mogelijk wel een potentiële doelgroep voor personeelswerving. De afgelopen jaren
is hiervoor een aantal gerichte initiatieven genomen.
Box 7: initiatieven richting meisjes en allochtonen
Rotterdamse havengebied: meer kleur in de chemie
De groep jongeren met een niet-westerse achtergrond groeit, ook in Rotterdam. Als onderdeel van het project Human
Capital Chemie heeft Deltalinqs twee pilotprojecten in Rotterdam uitgevoerd. Doel was te onderzoeken op welke manier
Turkse en Marokkaanse jongeren en hun omgeving het beste kunnen worden benaderd. De pilots bestonden uit
voorlichtingsbijeenkomsten waarin informatie werd verstrekt over loopbaanmogelijkheden binnen de chemie en de
procesindustrie in de Rotterdamse haven, bedrijfsexcursies waarin jongeren in de praktijk konden zien hoe het werk in de
sector eruit ziet en evaluatiebijeenkomsten waarin gekeken werd of het beeld van jongeren over de sector was
veranderd. Voor de pilots werd samengewerkt met een moskee en een Turks huiswerkinstituut. De belangrijkste
inzichten zijn gebundeld en vertaald in praktische aanbevelingen in het handboek ‘Meer kleur in de vergrijzende chemie
en procesindustrie’.29
Terneuzen: Girlsday Chemie
Girlsday is een Europees initiatief om jonge meisjes enthousiast te maken voor techniek, bèta en ict. Om meisjes van
basisscholen te laten zien wat het werken in de chemie inhoudt, worden ook Girlsdays in de chemie georganiseerd. Een
voorbeeld daarvan is de Girlsday in Terneuzen in april 2013, een initiatief van de chemische bedrijven in de Kanaalzone.
Zo'n tachtig meisjes uit de groepen 7 en 8 van basisscholen uit heel Zeeuws-Vlaanderen maakten daar kennis met
chemie. Dat deden ze door zelf producten als haargel, badzout en badolie te maken. Omdat kinderen tegenwoordig toch
al vroeg een richting moeten kiezen, is dit het aangewezen moment om ze in aanraking te brengen met chemie. En
zeker meisjes, want die kiezen traditioneel nog erg weinig voor dit soort opleidingen.
Sectorplan procesindustrie
Begin november 2013 heeft kenniscentrum PMLF in opdracht van de sociale partners in de procesindustrie
AWVN, FNV, CNV Vakmensen en de VNCI30 een sectorplan ingediend bij het ministerie van Sociale
29
Meer kleur in de vergrijzende chemie en procesindustrie. Praktisch handboek voor voorlichting richting kleurrijk talent,
Deltalinqs, oktober 2012.
30
VNCI is de branche-organisatie voor de chemie.
Procesindustrie
23
Zaken.31 Onder de procesindustrie rekent het plan de chemische industrie, voedings- en
genotmiddelenindustrie, textiel- en papierindustrie en de metallurgische industrie. Daarmee richt het
sectorplan zich op meer dan alleen de chemie. Het sectorplan richt zich op twee speerpunten:
 Het bevorderen van instroom in de procesindustrie, aan de hand van:
• intersectorale bemiddeling van-werk-naar-werk;
• versneld opleiden van werkloze jongeren met baangarantie;
• creëren van extra stageplaatsen voor jongeren;
• creëren van leerwerkplaatsen;
• ontwikkeling van instrumentarium ten behoeve van instroom van medewerkers Sociale
werkvoorziening.
 Het verbeteren van duurzame inzetbaarheid, aan de hand van:
• toekomstgerichte (op)scholing voor medewerkers in het mkb;
• het ontwikkelen en uitvoeren van loopbaanchecks;
• het ontwikkelen van een methodiek inzake voor duurzame inzetbaarheid voor medewerkers;
• het uitvoeren van gezondheidschecks.
2.3.
Maintenance32
2.3.1.
Economische ontwikkelingen
Goede uitgangspositie
De procesindustrie opereert op internationaal niveau en maakt in sterke mate gebruik van technologische
vernieuwing. Alleen al vanwege de behoefte aan kostenbeheersing is maintenance ontontbeerlijk.
Adequaat onderhoud zorgt dat wordt voldaan aan de eisen voor veiligheid en duurzaamheid en draagt
bovendien bij aan bedrijfszekerheid, productiviteitsverbetering en lagere productiekosten. Maintenance
wordt daarom steeds minder gezien als louter een kostenpost. Het vormt essentiële input bij het nemen
van strategische beslissingen. Bedrijven houden het onderhoud deels in eigen beheer maar besteden een
deel van het werk steeds vaker uit.
Naar nieuwe vormen van maintenance
De nadruk verschuift van traditioneel onderhoud naar ‘asset- en procesgeïntegreerde Maintenance Repair
and Operations (MRO)33. De integratie van mechanica en elektronica (mechatronica), nieuwe
meetapparatuur (sensoren, etcetera) en het gebruik van de computer maken dit mogelijk. Daardoor
verschuift de aandacht van reparatie naar preventief en predicatief onderhoud en het toepassen van MRO
in logistieke processen waardoor de levensduur van installaties kan worden verlengd. Ict biedt daarnaast
mogelijkheden voor onderhoud op afstand. De organisatie en planning van MRO wordt hierdoor steeds
belangrijker. Leveranciers van kapitaalgoederen leveren ook steeds vaker inclusief MRO.
2.3.2.
Ontwikkelingen op de arbeidsmarkt
Upgrading
Maintenance omvat werkzaamheden op alle niveau’s: van mbo-niveau 1 tot wetenschappelijk niveau. In
het uitvoerende werk op niveau 1 en 2 gaat het vooral om mono-disciplinaire functies (bijvoorbeeld in de
stellingbouw). Vanaf mbo-niveau 3 gaat het meer om specifieke functies. Vanaf dat niveau hebben
maintenance-functies vaak een multidisciplinair karakter.
Ook in de maintenance verandert de behoefte aan arbeid. In alle fasen is een efficiënte inzet van nieuwe
MRO-technieken van belang: bij het ontwerp van installaties, de installatie en het uiteindelijke onderhoud.
Er wordt meer en meer gebruik gemaakt van digitale besturingssystemen, nieuwe meettechnieken
(sensoren) en elektronica. In dit proces spelen hoogopgeleiden, in het bijzonder hbo’ers, een belangrijke
rol. Tegelijkertijd blijven mbo’ers belangrijk in de uitvoering. Wel treedt op mbo-niveau een verschuiving
op in de richting van de hogere niveaus (mbo 3 en 4). Deels is er behoefte aan echte specialisten, soms
juist aan breed inzetbaar personeel (afhankelijk van de opdrachtgevers).
Ondoorzichtige arbeidsmarkt
De arbeidsmarkt in de maintenance is behoorlijk ondoorzichtig, zowel aan de vraag- als aan de
aanbodzijde. Als gevolg van (gedeeltelijke) uitbesteding komt de vraag naar technisch geschoold
maintenance-personeel vanuit productiebedrijven (asset-owners), aannemers (contractors),
31
32
33
In het kader van het sociaal akkoord tussen sociale partners en kabinet kunnen sectorale sociale partners in sectoren
sectorplannen indienen met initiatieven die aanhaken op de huidige crisis en/of toekomstige arbeidsmarktknelpunten.
Initiatieven die voldoen aan een aantal criteria komen in aanmerking voor co-financiering.
K. Zandvliet, A. Gelderblom, O. Tanis, Toekomstbestendig arbeidsmarktbeleid maintenance Rotterdams havengebied, SEOR
in opdracht van Deltalinqs, december 2011.
K. Zandvliet e.a., De arbeidsmarkt van maintenance in Zuidwest Nederland, SEOR, juli 2009.
Procesindustrie
24
onderaannemers (subcontractors) en (gespecialiseerde) uitzendbureaus. Vaak gaat het bovendien om
tijdelijke contracten. Binnen de maintenance opereren bedrijven met een breed aanbod aan technische
dienstverlening als hooggespecialiseerde dienstverleners. De grote diverisiteit aan beroepen, en het
ontbreken van een volledige maintenance-opleiding maakt de arbeidsmarkt er niet transparanter op.
Procesindustrie
25
3. Tekorten en overschotten
3.1.
Huidige situatie
Werkgevers in de voedings- en genotsmiddelenindustrie hadden in 2011 weinig moeite met het vervullen
van vacatures34. Ook op dit moment zijn er geen generieke tekorten. Wel verwacht de helft van de
werkgevers dat het in de toekomst lastiger zal worden om geschikt personeel te vinden. Ook de situatie
op de arbeidsmarkt in de chemische branches wordt sterk bepaald door de economische ontwikkelingen.
Waar in 2010 nog werd geconstateerd dat de arbeidsmarkt in de chemie en lifesciences ruim was, werden
in 2011 de tekorten aan geschikt personeel zichtbaar. Dit is overigens mede het gevolg van de stijgende
vervangingsvraag in de sector.
Een indicator voor de situatie op de arbeidsmarkt is de ontwikkeling van het aantal WW-uitkeringen.
Sinds het laagste punt in december 2011 tot oktober 2013 is dat in beide deelsectoren substantieel
toegenomen: 45 procent in de voedings- en genotsmiddelenindustrie en 33 procent in de chemische
branches. Beide stijgingspercentages liggen echter onder de gemiddelde stijging over deze periode; die
bedraagt 51 procent.
Figuur 3
Ontwikkeling volume WW 2010-2013
Aantal WW-rechten per ultimo maand
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
m
j
2010
s
d
m
j
s
d
m
2011
voedings- en genotsmiddelen
j
2012
s
d
m
j
s
2013
chemie, steen-, cement-, glas-, keramisch
Bron: UWV
Tot de voeding- en genotsindustrie worden hier gerekend de bakkerijen, slagerbedrijven, de suikerverwerkende en
tabaksverwerkende industrie de zuivel- en voedingsindustrie. Tot de chemische branches worden gerekend de chemische industrie
en de steen-, cement-, glas- en keramische industrie (waarbij overigens de chemische industrie veruit het grootste deel van het
totaal omvat). De aardolie-, farmaceutische en rubberindustrie konden in deze cijfers niet worden meegenomen omdat ze in de
polisadministratie vallen onder de algemene industrie.
Toch kunnen er ook in een ruime arbeidsmarkt segmenten zijn met moeilijk vervulbare vacatures. Bij een
vacatureonderzoek in de voedingsindustrie in 2013 noemde 15 procent van de werkgevers de functie
waarvoor het laatst iemand is aangenomen moeilijk vervulbaar; in een onderzoek onder leerbedrijven in
34
Aequor,Arbeidsmarktinformatie Voedsel. Brancheontwikkelingen 2011.
Procesindustrie
26
de procesindustrie in 2013 gaf 23 procent aan moeilijk vervulbare vacatures te hebben.35 Op basis van
deze enquêtes is niet aan te geven om welke beroepen of functies het gaat.
De spanningsindicator die UWV WERKbedrijf heeft ontwikkeld geeft een indicatie van overschotten of
tekorten op de arbeidsmarkt naar beroep. Deze indicator geeft de verhouding weer tussen het aantal
openstaande vacatures in de markt en het aantal korter dan een half jaar ingeschreven niet-werkende
werkzoekenden in een bepaald beroep.36 Als er veel vacatures zijn en er weinig kortdurend ingeschreven
werkzoekenden staan ingeschreven is sprake van een krappe arbeidsmarkt. Als het omgekeerde het
geval is, is er sprake van een ruime arbeidsmarkt.De spanningsindicator geeft een beeld van de
arbeidsmarkt naar beroep. We kunnen dus laten zien hoe dit voor een aantal voor de sector relevante
beroepsgroepen uitpakt. Daarbij hanteren we een ondergrens van gemiddeld tenminste honderd
openstaande vacatures. Nadrukkelijk zij vermeld dat deze vacatures niet per se allemaal uit de
procesindustrie hoeven te komen.
De arbeidsmarkt is op dit moment (zeer) ruim voor delagere en middelbare procestechnische beroepen.
Er waren weinig vacatures in verhouding tot het aantal (ingeschreven) werkzoekenden. Ook in een aantal
relevante andere beroepsrichtingen is de arbeidsmarkt ruim, zoals die van laders en lossers en
heftruckchauffeurs. Ook op hbo-niveau is de markt voor procestechnische beroepen ruim. Op
wetenschappelijk niveau lijkt de markt juist zeer krap. Er lijkt op dit moment dus sprake van tekorten in
het wetenschappelijke segment en van overschotten in de lagere segmenten.
Tabel 8
Spanningsindicator voor een aantal relevante beroepen 2011-2013
Gegeven worden beroepsgroepen waarvoor in 2013 tenminste 1 kwartaal 100 vacatures of meer
openstaan
2011
2012
2013
Kwartaal 3 Kwartaal 3 Kwartaal 1 Kwartaal 2 Kwartaal 3
Elementaire beroepen
schoonmaker machines, gebouwen, installaties,
producten
productiemedewerker industrie (eenvoudige
machine bedienen)
lader, losser, pakhuis-, magazijnknecht, verhuizer
ruim
ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
gemiddeld
ruim
zeer ruim
ruim
ruim
zeer ruim
ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
gemiddeld
ruim
ruim
ruim
ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
Lagere beroepen
Lagere procestechnische beroepen
slachterij-arbeider, worst-vleeswarenmaker;
visfileerder, -snijder, schaaldierenpeller
mechanisch operator procesindustrie
Overige lagere beroepen
heftruckchauffeur, lier-, winchdrijver
Middelbare beroepen
Middelbare procestechnische beroepen
ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
procesoperator procesindustrie
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
werkmeester procesindustrie
zeer ruim
ruim
zeer ruim
zeer ruim
zeer ruim
machinebankwerker-monteur machines,
werktuigen, fabrieksinstallaties
zeer krap
krap
ruim
ruim
ruim
controleur, tester meet- en regeltechnische
apparatuur
zeer krap
zeer krap
zeer krap
zeer krap
zeer krap
krap
gemiddeld
ruim
ruim
ruim
chemisch, hout-, keramisch, papier-, textiel-,
voedingsmiddelentechnoloog
zeer krap
zeer krap
gemiddeld
krap
ruim
bedrijfshoofd klein bedrijf procesindustrie
zeer krap
gemiddeld
ruim
ruim
ruim
Wetenschappelijke materiaalkundige,
procestechnische beroepen
zeer krap
zeer krap
zeer krap
zeer krap
zeer krap
chemisch, textiel-, voedingsmiddelentechnoloog
zeer krap
zeer krap
zeer krap
zeer krap
zeer krap
Overige middelbare beroepen
Hogere en wetenschappelijke beroepen
Hogere procestechnische beroepen e.d.
35
36
Aequor, Voedingsmiddelenindustrie. Brancheontwikkelingen 2013. Interne gegevens PMLF, gebaseerd op een enquête over
de periode januari-augustus 2013.
Het aantal openstaande vacatures is gebaseerd op Jobfeed. Dit bestand met internetvacatures is ontdubbeld, herwogen en
opgehoogd naar het totaal aantal openstaande vacatures volgens het CBS.
Procesindustrie
27
Bron: UWV
Toch kunnen er ook in het middelbare segment functies zijn met moeilijk te vervullen vacatures. Zo zien
we in een vergelijking van ingeschrevenen en vacatures indicaties voor een tekort aan controleurs/testers
meet- en regeltechnische apparatuur (kortweg meet- en regeltechnici). Ook het vinden van goede
operators en monteurs met de juiste opleidingsachtergrond en ervaring blijkt in de praktijk soms lastig.
Het beeld van de huidige situatie is echter niet eenduidig. Aan de ene kant zijn er signalen van bedrijven
die moeite ondervinden met het aantrekken van procesoperators en monteurs op mbo-niveau 4, terwijl
elders wordt aangegeven dat er op dit moment (nog) geen acuut tekort bestaat aan operators.37
3.2.
Middellange termijn
De arbeidsmarkt in de procesindustrie lijkt op dit moment dus krap op wetenschappelijk niveau. Voor de
andere functieniveaus lijkt op dit moment eerder sprake van overschotten. Dit is op de eerste plaats het
gevolg van de crisis. De voortgaande upgrading, waarbij de vraag naar hogere opleidingsniveau’s
toeneemt, draagt hier ook aan bij. Wanneer de economie weer aantrekt worden, net als eerder, grote
problemen verwacht bij de werving van personeel in de procesindustrie. Vanuit sommige regio’s komen al
signalen dat de vraag aantrekt. Beide branches verwachten in de toekomst grotere problemen met het
vervullen van vacatures, met name vanwege een groeiende vervangingsvraag.Het blijkt echter lastig
goed te voorspellen of en in welke mate zich tekorten zullen voordoen. Bedrijven passen zich ook aan,
bijvoorbeeld door productieprocessen (verder) te automatiseren.
Box 8: Is de omvang van tekorten te voorspellen?
Er is onder onderzoekers geen overeenstemming over de vraag of tekorten zijn te voorspellen. Dat komt met name
doordat dat spanningen op de arbeidsmarkt vaak worden opgelost door tal van aanpassingsmechanismen, bijvoorbeeld
het aannemen van personeel met een andere opleiding, om- en bijscholing, het meer laten werken van zittend
personeel, het langer in dienst houden van oudere werknemers of het werven van geschikt personeel in het buitenland.
Zo hebben onderzoeksinstituten als het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt en SEO Economisch
Onderzoek het in hun prognoses niet over tekorten maar over een verschil tussen (netto) wervingsbehoefte en de
verwachte instroom, of ze hanteren een verhoudingsgetal tussen beiden om de te verwachten spanning op de
arbeidsmarkt te voorspellen. Schattingen over de te verwachten omvang van de tekorten, geven dus een indicatie van de
te verwachten spanning op de arbeidsmarkt bij ongewijzigd beleid, zonder rekening te houden met
aanpassingsmechanismen.
ROA-prognoses duiden vooral op tekorten in laboratoriumberoepen
Het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt maakt prognoses voor de arbeidsmarkt in den
brede. Daarbij worden 127 beroepsgroepen onderscheiden. Het gaat hier om clusters van vergelijkbare
beroepen. In december 2013 zijn nieuwe prognoses beschikbaar gekomen voor de periode tot 2018
(tabel 9):
 Er worden knelpunten in de personeelsvoorziening verwacht voor de laboratoriumberoepen, met
name op lager en middelbaar niveau. Op de hogere niveaus worden (vrijwel) geen knelpunten
voorzien.
 Voor procesoperators (mbo-niveau)en procestechnologen (hbo-niveau) worden enige knelpunten in
de personeelsvoorziening verwacht. ROA maakt geen onderscheid tussen de verschillende mboniveaus. Het is denkbaar dat de knelpunten zich concentreren op de hogere niveaus (mbo-niveau 3 en
4), en dat er op de lagere niveaus veel minder of zelfs geen knelpunten zullen zijn38.
 Op wetenschappelijk niveau worden (vrijwel) geen knelpunten voorzien, maar met name op deze
hogere niveaus bevatten de clusters een divers samengestelde groep beroepen die niet allemaal even
relevant zijn voor de procesindustrie. Onder de materiaalkundigen worden bijvoorbeeld naast de
chemisch- en voedingsmiddelentechnologen ook metaalkundigen, natuurkundigen en industrieel
vormgevers gerekend. Ook onder de beroepsgroep natuurwetenschappers vallen mensen met een
voor de procesindustrie relevant beroep (bijvoorbeeldwetenschappelijk onderzoekers scheikunde of
biochemie), maar ook minder relevante beroepen (bijvoorbeeld statistici en beleidsambtenaren
milieubeheer).
37
38
Artikel in VMT. ‘Baangarantie als magneet. Voedingsbedrijven speuren naar toekomstig operators’, juni 2013.
ROA voorziet tevens grote knelpunten in de personeelsvoorziening voor monteurs. Hier gaat het echter om een zeer brede
beroepsgroep waarin naast monteurs fabrieksinstallaties vele andere beroepen zijn ondergebracht (bijvoorbeeld
automonteurs, bankwerkers, plaatwerkers, kraanmachinisten, et cetera). Daarom is deze beroepsgroep niet in de tabel
opgenomen.
Procesindustrie
28
Tabel 9
Verwachte knelpunten in de personeelsvoorziening naar beroep tot 2018
ROA Beroepsgroep
Knelpunten in de personeelsvoorziening 2018
Lager
laboratorium-assistenten
Groot
mechanisch operators
Vrijwel geen
Middelbaar
laboranten
Groot
procesoperators
Enige
Hoger
technisch analisten
Vrijwel geen
procestechnologen
Enige
Wetenschappelijk
materiaalkundigen
Geen
natuurwetenschappers
Vrijwel geen
Bron: ROA_AIS
Bij de ROA-prognoses moet dus worden bedacht dat het gaat om vrij breed samengestelde clusters van
beroepen, zeker op de hogere en wetenschappelijke niveaus. Een recente prognose van SEO voorziet
juist op de hogere niveaus (hbo en wo) knelpunten voor de chemie en de voedings- en
genotsmiddelenindustrie. In deze prognose wordt echter geen uitsplitsing gemaakt naar beroep; het gaat
hier dus zowel om technische als niet-technische beroepen39.
Sectoren verwachten tekorten aan procestechnici
Om meer zicht te krijgen op de behoefte aan personeel hebben de branchevereniging voor de chemie
(VNCI) en het kenniscentrum Onderwijs en Bedrijfsleven PMLF eind 2012/begin 2013 onderzoek laten
doen onder bedrijven met laboratoriummedewerkers, procestechnici en/of chemiemedewerkers.
Geënqueteerde bedrijven bevinden zich in de gehele procesindustrie: de voedings- en
genotsmiddelenindustrie, chemische branches, papier- en textielindustrie, (groot)metaalindustrie, wateren energiebedrijven.
Tabel 10
Behoefte aan nieuwe medewerkers in relevante beroepen
Benodigde nieuwe medewerkers per jaar ten gevolge van uitstroom, vervanging en uitbreiding
Jaarlijks tussen 2013-2020
Mbo-niveau
laboranten
1.232
procestechnologen
2.221
Hbo-niveau
procestechnologen
215
analisten
587
anders (bijvoorbeeldsalesmedewerkers)
338
Wo-niveau
procestechnologen/chemisch technologen
231
onderzoekers
368
anders (bijvoorbeeldoctrooigemachtigden, salesmedewerkers)
295
Bron: DUO, Arbeidsmarktonderzoek VNCI. Behoefte aan chemisch, procestechnisch en laboratoriumpersoneel op de arbeidsmarkt
In totaal is er volgens dit onderzoek tot 2020 behoefte aan tenminste 3.500 mensen per jaar op mboniveau, 1.100 mensen op hbo-niveau en 900 mensen op wo-niveau40. De onderzoekers zien de
genoemde aantallen als een minimum omdat sommige bedrijven het moeilijk vinden om hun behoefte
39
M. Volkering, E. Berkhout, P. Bisschop, A. Heyma, Monitor Technische Arbeidsmarkt 2013, SEO, in opdracht van Stichting
TechniekTalent.nu, oktober 2013.
40
Er is in het onderzoek niet gevraagd naar de beohefte aan personeel op de lagere niveaus.
Procesindustrie
29
voor de langere termijn in te schatten41. Gegeven de huidige arbeidsmarktinstroom vanuit het onderwijs
wordt rekening gehouden met aanzienlijke tekorten op alle niveau’s (mbo, hbo en wo), maar het meest
op mbo-niveau. In totaal wordt rekening gehouden met een jaarlijks tekort van 2.200 chemisch en
procestechnische vakmensen op mbo-niveau, 280 op hbo-niveau en een kleine 500 op wo-niveau
(berekend als het verschil tussen de verwachte vraag en de verwachte instroom uit het onderwijs). Dit
geldt voor de hele procesindustrie. In het sectorplan voor de procesindustrie wordt rekening gehouden
met een jaarlijks tekort aan 900 procesoperators tot 2020.
Ook de verschillende segmenten van de procesindustrie verwachten tekorten aan procesoperators:
Voedings- en genotmiddelenindustrie
In de voedings- en genotsmiddelenindustrie ontstaan vanwege de vergrijzing grote tekorten op alle
niveaus. Het grootste tekort ontstaat de komende jaren op niveau 4. Het gaat daarbij om leidinggevende
42
of specialistische functies op mbo-niveau. Ook op niveau 2 en 3 worden tekorten verwacht.
43
In de zuivelindustrie is onderzoek gedaan naar de te verwachten uitstroom tot 2022. Daar wijzen
kwantitatieve prognoses in de richting van omvangrijke tekorten, oplopend tot 30 à 40 procent in
sommige functiecategoriëen. De grootste tekorten worden verwacht voor:
 technisch personeel (bijvoorbeeld monteurs en procesoperators);
 verpakkingsoperators;
 logistiek medewerkers.
De tekorten in deze functies strekken zich uit tot de gehele voedingsindustrie. De tekorten zijn bovendien
niet op te lossen met schoolverlaters alleen. Ook zij-instroom wordt noodzakelijk geacht.
Gesprekspartners uit de sector onderschrijven de naderende tekorten aan proces- dan wel
voedingsoperators.
Chemie
Vooral door vergrijzinghoudt ook de chemische sector rekening met tekorten. Gesprekspartners uit de
sector en intermediairs met veel contacten in de sector onderschrijven allen dat er in de toekomst wel
degelijk sprake zal zijn van tekorten aan procesoperators en monteurs, met name op de hogere mboniveaus44. In sommige regio’s trekt de vraag nu al aan. Het blijkt ook nu al lastig om operators op mboniveau 4 te vinden.
Maintenance
Ook in de maintenance-sector wordt rekening gehouden met tekorten. In een analyse uit 2011 over de
maintenance-sector in het Rotterdamse havengebied werdrekening gehouden met toenemende tekorten
tot 2020. De aanhoudende economische crisis heeft die tekorten mogelijk wat gedempt, maar bij het
aantrekken van de economie worden die waarschijnlijk weer reëel. De tekorten zullen zich in wisselende
mate manifesteren op alle niveau’s, maar zullen zich vooral concentreren op mbo-niveau (3, 4, 4+).45
41
DUO. Arbeidsmarktonderzoek VNCI. Behoefte aan chemisch, procestechnisch en laboratoriumpersoneel op de
arbeidsmarkt. Utrecht, juni 2013.
Aequor,De arbeidsmarkt in 2016. Een verkenning van Aequor van het domein voedsel, natuur en leefomgeving. Ede, juli
2011. In de publicatie wordt ook de omvang van de tekorten geschat. Op basis van het verschil tussen de geschatte
vervangingsvraag en de huidige uitstroom van gediplomeerden uit het middelbaar onderwijs worden die tekorten
berekend op 8.600 werknemers met mbo-niveau 4, 6.250 op mbo-niveau 3 en 5.550 op mbo-niveau 2. Het gaat hier
echter om een zeer grove prognose, waarbij met verschillende relevante factoren geen rekening kon worden gehouden.
43
Programma A&O Zuivelindustrie. Personeelsontwikkeling in de Nederlandse Zuivelindustrie 2013.
44
Bij het maken van de sectorbeschrijving is de vraag over de al dan niet te verwachten tekorten aan procesoperators
voorgelegd aan bijvoorbeeld werkgeversadviseurs van UWV, projectleiders van omscholingsprojecten, etc.
45
K. Zandvliet, A. Gelderblom, O. Tanis, Toekomstbestendig arbeidsmarktbeleid maintenance Rotterdams havengebied, SEOR
in opdracht van Deltalinqs, december 2011.
42
Procesindustrie
30
Procesindustrie
31
4. Kansen en mogelijkheden
4.1.
Instroomprofiel
UWV WERKbedrijf heeft het CBS gevraagd om voor alle sectoren een beeld te schetsen van de
belangrijkste mobiliteitsstromen (instroom, uitstroom en intrasectorale mobiliteit). Bijlage II bevat hiervan
de volledige uitkomsten. Daarin zijn de voedings- en genotsmiddelenindustrie en de chemische industrie
samengenomen onder de noemer procesindustrie.De tabellen geven de mobiliteit weer in 2010 (het
meest recente jaar waarover gegevens beschikbaar waren). In 2010 kenden de voedings- en
genotsmiddelenindustrie en de chemische industrie samen een nieuwe instroom van ruim 27.000 nieuwe
werknemers; 12 procent van alle werknemers. Er stroomden ruim 31.000 mensen uit. De intra-sectorale
mobiliteit (‘doorstroom’) was laag (1,5 procent).
Tabel 11
Instroomprofiel procesindustrie (2009-2010)
Aandeel van groepen in de instroom in de sector
2009-2010
Procesindustrie
schoolverlaters
8%
zelfstandigen
andere sector, waarvan
17%
--
2%
3%
0
55%
++
18%
Groothandel
16%
Uitzendbureaus
13%
Detailhandel
5%
Metalektro
5%
7%
11%
-
WW
5%
6%
Bijstand
1%
2%
AO
0%
1%
Overig*
1%
overig (onder andere. NUG, migrant)
Niveau sector
i.v.m. totaal
73%
Zakelijke dienstverlening
uit uitkering, waarvan
Alle sectoren
2%
10%
14%
100%
100%
geregistreerde werkzoekenden UWV
8%
10%
-
arbeidsmigranten
4%
3%
+
19%
29%
--
7%
6%
0
allochtoon (westers en niet-westers)
22%
24%
0
mannen
68%
54%
+
Totaal
-
Specifieke categorieën
15-25 jaar
55-plus
Bron: CBS op verzoek van UWV. Instromers zijn ingedeeld op basis van hun voornaamste inkomstenbron voorafgaand aan hun
dienstverband in de procesindustrie. Studenten en scholieren met een bijbaan in de sector vallen dus bijvoorbeeld buiten beeld. Dit
betekent dat instroom vanuit BBL-opleidingen niet wordt meegerekend bij de schoolverlaters.
*Onder overige uitkeringen vallen bijvoorbeeld de ziektewet en toeslagenwet.
Bijna driekwart van de nieuwe werknemers kwam uit een andere sector. Dat is aanzienlijk meer dan
gemiddeld. Er is vooral veel instroom vanuit de zakelijke dienstverlening en de groothandel. Uit de cijfers
is niet op te maken of het hier om werknemers in ondersteunende functies gaat, of om werknemers die in
het primaire proces aan de slag gaan.
13 procent van de instroom werkte daarvóór voor een uitzendbureau. De procesindustrie kent daarnaast
een iets grotere instroom van werknemers uit het buitenland dan gemiddeld (4 procent).
Procesindustrie
32
De procesindustrie kent een relatief lage instroom van schoolverlaters. Daardoor stromen er ook relatief
weinig jongeren in. Ook de instroom van uitkeringsgerechtigden en niet-werkende werkzoekenden is
relatief laag in vergelijking met het gemiddelde over alle sectoren. Hierbij gaat het voor het overgrote
deel om WW’ers, er zijn amper bijstandsgerechtigden en mensen met een
arbeidsongeschiktheidsuitkering die instromen.
De instroom kent tenslotte een hoog aandeel mannen (68 procent). De instroom van 55-plussers is met 7
procent ongeveer gemiddeld.
4.2.
Kansen voor schoolverlaters en studenten
Arbeidsmarktpersectieven van opleidingen over het algemeen voldoende tot goed
Het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt brengt de arbeidsmarktperspectieven van
opleidingen in beeld. In december 2013 zijn prognoses beschikbaar gekomen voor de periode tot 2018.
Tabel B2 in bijlage II geeft de uitkomsten voor relevante mbo-opleidingen. (Redelijk) goede perspectieven
hebben mbo-opleidingen laboratorium, operationele techniek en levensmiddelentechniek/vleesverwerking. Voor mbo-opleidingen procestechniek is het arbeidsmarktperspectief matig. De
gebruikswaarde van de ROA-prognoses is enigszins beperkt omdat het gaat om clusters van opleidingen.
De kenniscentra brengen de perspectieven van afzonderlijke mbo-opleidingen in kaart, op basis van
arbeidsmarktonderzoek en ervaringen in de praktijk. Het gaat om de (ingeschatte) kans op het vinden
van werk na afloop van de opleiding voor studenten die op dit moment aan de opleiding beginnen. Tabel
12 geeft het meest recente beeld. Door de verwachte tekorten aan personeel zijn de perspectieven van
jongeren die een voor de procesindustrie relevante opleiding kiezen redelijk tot goed, met uitzondering
van enkele opleidingen op niveau 146:
 Het perspectief van meeste opleidingen in de procestechniek is voldoende tot ruim voldoende.
Opleidingen tot operator A (mbo2), C (mbo4) of allround operationeel technicus (mbo4) scoren ruim
voldoende, de opleiding tot operator B (mbo3) scoort voldoende. De opleiding tot assistent operator
(mbo1) scoort matig.
 Ook voor de laboratoriumopleidingen is het arbeidsmarktperspectief voldoende, voor de allround
laborant zelfs ruim voldoende. De kans op werk van micro-biologisch analisten wordt zelfs als goed
ingeschat.
 In de voedingssector is het perspectief van de opleiding op niveau 2 ruim voldoende, van opleidingen
op niveau 3 en 4 goed. Alleen de opleiding tot assistent-voedingsindustrie scoort matig. In de
verssector zijn de perspectieven eveneens goed.
Dit beeld spoort niet op alle punten met de prognoses van ROA. ROA is door de bank genomen minder
optimistisch dan de kenniscentra. ROA maakt echter geen onderscheid tussen specifieke richtingen en
niveaus, en hanteert een ander model om tot de inschattingen te komen.
Er lijken nog geen grote problemen te zijn met het vinden van een geschikte stageplaats: de kans op
stage is over het algemeen voldoende tot goed. Wel maakt de crisis bedrijven terughoudend met het
beschikbaar stellen van stageplaatsen. In sommige regio’s leidt dat op dit moment tot tekorten voor
laboratoriumopleidingen47. Alleen bij de opleiding tot assistent voedingsindustrie ondervinden studenten
op grotere schaal problemen met het vinden van een stageplaats.
46
Tussen de regio’s kunnen zich overigens wel verschillen voordoen in de kans op werk.
SBB Barometer van stageplaatsen en leerbanenmarkt oktober 2013.
47
Procesindustrie
33
Tabel 12
Toekomstige arbeidsmarktperspectieven van mbo-opleidingen
Niveau
Kans op werk
Kans op stage
Procestechniek
Basisoperator
1
matig
voldoende
medewerker Operationele Techniek
2
ruim voldoende
voldoende
operator A
2
ruim voldoende
voldoende
operator B
3
voldoende
voldoende
allround Operationeel Technicus
4
ruim voldoende
ruim voldoende
operator C
4
ruim voldoende
voldoende
Laboratorium
Laborant
2
voldoende
voldoende
allround laborant
3
ruim voldoende
voldoende
biotechnologisch analist
4
voldoende
voldoende
chemisch-fysisch analist
4
voldoende
voldoende
microbiologisch analist
4
goed
voldoende
Voedingssector
assistent voedingsindustrie
1
matig
matig
voedingsoperator
2
ruim voldoende
ruim voldoende
allround operator voeding
voedingsmanagement
(voedingsspecialist)
voedingsmanagement (manager
voeding)
3
goed
goed
4
goed
goed
4
goed
goed
kwaliteitsmanagement voeding
4
goed
goed
voedingsoperator
2
goed
goed
productiemedewerker versindustrie
2
goed
goed
meewerkend voorman versindustrie
3
goed
ruim voldoende
productievakkracht Versindustrie
3
goed
ruim voldoende
productieleider versindustrie
4
goed
voldoende
allround voedingsoperator
3
goed
ruim voldoende
logistiek medewerker versindustrie
2
goed
voldoende
Verssector
Bron: www.kansopwerk.nl, gebaseerd op PMLF, AEQUOR en SVO (gegevens januari 2013)
Uit schoolverlatersgegevens van het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA) komt naar
voren dat het startsalaris van gediplomeerden van opleidingen in de operationele techniek,
procestechniek, levensmiddelentechniek en vleesverwerking de afgelopen jaren hoger ligt dan het
gemiddelde. Het startsalaris van gediplomeerden van de mbo-opleiding laboratoriumtechniek is
gemiddeld voor dit niveau.
Voor de hogere opleidingen zijn alleen ROA-prognoses beschikbaar. Op dit moment worden de
arbeidsmarktkansen van hbo-opleidingen laboratorium en chemische technologie als goed ingeschat.48
Dit wordt bevestigd door een recent onderzoek, waarin de positie van recent afgestudeerden in beeld
wordt gebracht. Zowel op hbo- als op wo-niveau zijn er gemiddeld minder afgestudeerden van chemische
opleidingen werkzoekend en ligt het bruto maandsalaris hoger dan gemiddeld.
48
Relevante wo-opleidingen maken deel van brede clusters van opleidingen, waardoor het niet mogelijk is de perspectieven
van voor de procesindustrie relevante opleidingen afzonderlijk weer te geven.
Procesindustrie
34
Tabel 13
Arbeidsmarktpositie afgestudeerden
Situatie begin 2013 van afgestudeerden in 2010/2011
Arbeidsmarktpositie begin 2013
Werk
Werkzoekend
Studerend
Bruto maand
salaris
Baanzoekduur
Hbo
chemie/chemische technologie
Gemiddeld hbo
80%
3%
17%
€2350
<gemiddeld
79%
5%
15%
€2000
3 mnd
Wo
scheikunde en chemische technologie*
Gemiddeld wo
97%
2%
1%
€2825
Gemiddeld
92%
5%
2%
€2600
5 mnd
Bron: SEO,Studie en werk 2013. Statistische bijlage hbo, statische bijlage wo.
*Bij deze studie gaat het bij een omvangrijk deel van de werkenden om aio’s of oio’s.
4.3.
Kansen voor zij-instroom
Behoefte aan zij-instroom zal komende jaren toenemen
Bijna driekwart van de werknemers die aan de slag gaan in de procesindustrie werkte daarvoor in een
andere sector. Daarmee is zij-instroom in de sector eigenlijk vanzelfsprekend. De huidige economische
situatie maakt dat er minder behoefte is aan nieuw personeel en dat medewerkers ook minder geneigd
zijn om van baan te veranderen. Voor de middellange termijn nemen de kansen op zij-instroom weer toe.
Dan doen zich naar verwachting weer tekorten voor, die niet alleen met instroom van schoolverlaters zijn
op te lossen. De behoefte aan zij-instroom zal dan toenemen. Zo wordt bijvoorbeeld in het sectorplan
voor de procesindustrie ingezet op intersectorale van-werk-naar-werkbemiddeling voor medewerkers uit
andere technische sectoren en op ontwikkeling van instrumentarium om medewerkers uit de sociale
werkvoorziening te laten instromen. Ook in de levensmiddelenindustrie is er aandacht voor het
bevorderen van zij-instroom (zie hoofdstuk 2).
Zij-instroom kan betrekking hebben op het potentieel werkloos werkzoekenden of op werkenden uit
andere sectoren (die wellicht op zoek moeten naar ander werk omdat ze hun baan (dreigen) te
verliezen). In de praktijk worden er ook opleidingstrajecten voor zij-instromers ontwikkeld door bedrijven
en opleidingsinstellingen. Een voorbeeld hiervan wordt beschreven in box 9.
Box 9 Bedrijven leiden zij-instromers op
De afgelopen jaren is in Noord- en Midden-Limburg gewerkt aan het opleiden van zij-instromers voor de procesindustrie.
Werklozen, uitzendkrachten en jongeren met ervaring of interesse in techniek kunnen in een maatwerkopleidingstraject
worden geschoold tot procesoperator. Het ROC verzorgt het theoretisch gedeelte, het bedrijf verzorgt het
praktijkgedeelte en de bedrijfsspecifieke opleiding. Deelnemers ontvangen, na het met goed gevolg doorlopen van het
programma, een mbo-diploma procesoperator (op het gevolgde niveau). De opleidingen vinden doorgaans plaats bij de
grotere bedrijven in de regio; die hebben de faciliteiten om deelnemers goed te begeleiden. Kleinere bedrijven kunnen
soms wel gebruikmaken van de opleidingsfaciliteiten. De afgelopen jaren konden vaak een aantal keer per jaar groepen
starten van twaalf tot zestien deelnemers. Op dit moment starten er, vanwege de economische situatie, weinig nieuwe
groepen. De verwachting is dat dit de komende jaren wel weer gaat toenemen, omdat er vanaf 2016/2017 een grote
vervangingsvraag aan procesoperators wordt verwacht.
4.3.1.
Kansen voor werkloos werkzoekenden
Veel werkzoekenden met een voor de procesindustrie relevant beroep
Binnen het potentieel werkloze werkzoekenden staan tamelijk veel mensen ingeschreven voor een voor
de procesindustrie relevant beroep (tabel 14). Een belangrijk deel daarvan zoekt echter naar een
elementaire of lagere functie, terwijl daar juist steeds minder behoefte aan is. Ook op middelbaar en de
hogere niveaus waren er eind september 2013 nog de nodige werkzoekenden ingeschreven. Het grootste
deel van deze groep is tussen de 27 en 50 jaar. Afhankelijk van het concrete beroep behoort 40 tot 60
procent tot deze leeftijdscategorie. Relatief veel jongeren hebben zich ingeschreven voor beroepen als
lader/losser, laboratoriumbediende, laborant of industrieel vormgever. Beroepen waarvoor zich relatief
veel ouderen hebben ingeschreven zijn leidinggevende functies, controleurs/keurders en technologen op
hbo-niveau.
Procesindustrie
35
Tabel 14
Niet-werkende werkzoekenden naar leeftijd
Ingeschrevenen in een aantal voor de procesindustrie relevante beroepen (september 2013)
Totaal
< 27 27 - 50
>=50
Elementaire beroepen
inpakker handmatig
6.327
10%
55%
35%
lader, losser, pakhuis-, magazijnknecht, verhuizer
3.909
24%
55%
21%
Lagere beroepen
lagere procestechnische beroepen, waaronder:
4.456
9%
54%
37%
slachter, slachterij-arbeider, worst-vleeswarenmaker; visfileerder, snijder, schaaldierenpeller
752
5%
62%
34%
machinebediende glas-, aardewerk-, papier-, textiel-, voedings- en
genotmiddelen-, procesindustrie
468
1%
51%
48%
mechanisch operator glas-, aardewerk-, papier-, textiel-, voedingsen genotmiddelen-, procesindustrie
2.238
7%
54%
39%
182
5%
44%
51%
controleur, keurder procesindustrie (exclusief delfstoffen, olie en
gas), sigaren
Overige lagere beroepen
heftruckchauffeur, lier-, winchdrijver
6.204
8%
60%
32%
monteur fabrieksinstallaties (procestechniek; inclusief
installatietechniek exclusief elektro)
152
3%
59%
38%
scheikundig laboratoriumbediende, leerling-analist, laborant
melkcontrole
201
17%
51%
31%
middelbare procestechnische beroepen, waaronder:
3.367
7%
49%
43%
procesoperator glas-, aardewerk-, papier-, textiel-, voedings- en
genotmiddelen-, procesindustrie
1.795
7%
50%
43%
546
3%
45%
52%
biologisch, zoölogisch, botanisch, natuurkundig, scheikundig
laborant
528
21%
50%
29%
onderhoudselektricien bedrijfsinstallaties, elektrotechnisch
bankwerker-monteur (transformatoren, schakelapparatuur)
571
9%
56%
35%
Middelbare beroepen
werkmeester afdeling glas-, aardewerk-, papier-, textiel-, voedingsen genotsmiddelen-, (petro)chemische industrie
Overige middelbare beroepen
Hogere en wetenschappelijke beroepen
hogere procestechnische beroepen, waaronder:
1.083
3%
45%
52%
chemisch, hout-, keramisch, papier-, textiel-,
voedingsmiddelentechnoloog (hoger)
172
6%
46%
48%
bedrijfshoofd klein bedrijf voedingsmiddelen-, (petro-)chemische,
procesindustrie
625
2%
43%
55%
60
2%
58%
40%
keurmeester voedingsmiddelen (exclusief vee en vlees; hoger)
193
4%
48%
48%
wetenschappelijke materiaalkundige, procestechnische
beroepen, waaronder:
629
15%
51%
33%
chemisch, textiel-, voedingsmiddelentechnoloog (wetens)
230
11%
51%
37%
53
2%
47%
51%
264
26%
51%
23%
vertegenwoordiger chemische producten (procesindustrie; exclusief
farmacie)
leidinggevend chemisch-, textiel-, voedingsmiddelentechnoloog
(wetens)
industrieel vormgever, industrieel ontwerper
Bron: UWV
Gegeven worden die beroepen waarvoor een minimum aantal mensen staan ingeschreven. Voor de elementaire, lagere en
middelbare beroepen is een ondergrens van honderd aangehouden, voor hogere en wetenschappelijke beroepen een ondergrens
van vijftig.
Procesindustrie
36
Tabel B4 in bijlage II geeft een beeld van de regionale spreiding van werkzoekenden met een
procestechnisch beroep. Met name in de zuidelijke helft van Nederland zijn relatief veel werkzoekenden
met een procestechnisch beroep te vinden:
 In de regio’s West-Brabant, Helmond-De Peel, Midden-Brabant en Noord-Oost-Brabant zijn
bijvoorbeeld relatief veel werkzoekenden ingeschreven voor een lager procestechnisch beroep.
Hetzelfde geldt voor de regio’s Twente en Zuid-Gelderland.
 Op middelbaar niveau zijn er relatief veel ingeschrevenen voor een procestechnisch beroep in ZuidGelderland, Zeeland, West-Brabant, Midden- en Zuid-Limburg.
 Op hoger niveau kennen de regio’s Zaanstreek-Waterland, West-Brabant, Noord-Oost-Brabant, Noorden Midden-Limburg veel ingeschrevenen voor een procestechnisch beroep.
 In Haaglanden, Zeeland, Helmond-De Peel en met name Zuid-Oost-Brabant zijn er relatief veel
ingeschrevenen voor procestechnisch of materiaalkundig beroep op wetenschappelijk niveau.
De concentratie van werkzoekenden met een procestechnisch beroep komt waarschijnlijk voort uit de
werkgelegenheidsstructuur (in het zuiden zijn er ook concentraties van de procesindustrie te vinden), en
de locatie van relevante opleidingen (met name op hoger en wetenschappelijk niveau). In absolute zin
zijn er overigens veel ingeschrevenen met een procestechnisch beroep in de regio Rijnmond.
Weinig instroom van niet-werkend werkzoekenden in de sector
De instroom van werkloze werkzoekenden en uitkeringsgerechtigden in de procesindustrie is tot op heden
relatief laag (8 procent). Blijkbaar zijn het vooral andere groepen die instromen (werkenden uit andere
sectoren, niet-uitkeringsgerechtigden, migranten). Dit wordt bevestigd in tabel 15: ongeveer 1 procent
van alle baanvondsten van NWW’ers vond plaats in de voedings- en genotsmiddelenindustrie, ongeveer
0,5 procent in de chemie. Het gaat in deze cijfers zowel om sectorspecifieke beroepen als om meer
algemene beroepen (bijvoorbeeld in de administratie of de financiële afdeling).
Tabel 15
Herkomst van werkhervatters in de sector
Voormalig NWW'ers aan het werk in de voedings- en genotsmiddelenindustrie en chemische branches
Voeding- en genot
Chemie
2010
2011
2010
2011
1,0%
1,0%
0,5%
0,5%
Bouwnijverheid
1%
1%
3%
2%
Metaal- en elektrotechnische industrie
5%
3%
9%
7%
35%
35%
2%
3%
Chemie
1%
1%
24%
24%
Overige industrie
3%
3%
5%
6%
Detailhandel
9%
9%
3%
3%
Groothandel
7%
6%
9%
8%
Vervoer en opslag
3%
3%
3%
3%
Landbouw en visserij
1%
1%
1%
1%
Horeca
5%
5%
2%
2%
Gezondheidszorg, welzijn en cultuur
2%
4%
2%
2%
Financieel
0%
1%
1%
1%
18%
19%
22%
22%
Overige zakelijke dienstverlening
9%
9%
11%
12%
Onderwijs
0%
0%
2%
2%
Openbaar bestuur en overheidsdiensten
1%
0%
1%
1%
Energie, water en afvalvoorziening
0%
0%
0%
0%
100%
100%
100%
100%
Aandeel in alle werkhervattingen
Sector voor NWW (voor zover bekend):
Voedings- en genot
Uitzendbedrijven
Bron: Polisadministratie UWV
Tot de voeding- en genotsindustrie worden hier gerekend de bakkerijen, slagerbedrijven, de suikerverwerkende en
tabaksverwerkende industrie de zuivel- en voedingsindustrie. Tot de chemie worden gerekend de chemische industrie en de steen, cement-, glas- en keramische industrie (waarbij overigens de chemische industrie veruit het grootste deel van het totaal omvat).
De aardolie-, farmaceutische en rubberindustrie waren in deze cijfers niet mee te nemen omdat ze in de polisadministratie vallen
onder de algemene industrie.
De voedings- en genotsmiddelenindustrie neemt van de twee deelsectoren de meeste werkloos
werkzoekenden op. Ruim eenderde werkte daarvoor ook al in deze sector, tussen de 5 en 10 procent
kwam uit andere segmenten van de industrie. Bijna één op de vijf werkte voor werkloosheid voor een
uitzendbureau.
Een veel kleinere groep werkloos werkzoekenden vindt werk in de chemische branches. Hier werkte
ongeveer een kwart daarvoor ook al in de chemie, ongeveer 15 procent werkte voor werkloosheid in een
Procesindustrie
37
ander deel van de industrie. Ruim één op de vijf werkte in de periode voor werkloosheid voor een
uitzendbureau.
Veel bedrijven voelen op dit moment, mede vanwege de economische crisis, geen urgentie om
bijvoorbeeld werklozen of boventallig personeel uit andere sectoren aan te nemen. Beide branches zijn tot
nu toe met name bezig met het upgraden van het zittend personeel, en het verbeteren van het imago
van het beroep onder jongeren. Het bevorderen van zij-instroom staat nog veel minder in de
belangstelling. In de voedings- en genotsmiddelenindustrie wordt momenteel op beperkte schaal
geëxperimenteerd met het bevorderen van zij-instroom: bijvoorbeeld in het kader van mobiliteit in het
agro-cluster en het bevorderen van zij-instroom in de zuivelindustrie.
Voor de echte procestechnische en laboratoriumberoepen is bovendien al snel een opleiding op niveau 3
of hoger noodzakelijk. Instroom op een lager niveau is mogelijk, maar mensen moeten dan wel in staat
zijn om een (verkorte) opleiding met succes af te ronden. Affiniteit met techniek en de betreffende
branche is noodzakelijk. Idealiter moeten zij in staat zijn door te groeien naar minimaal mbo-niveau 3 en
te functioneren in de sterk veranderende wereld van chemie en voedingsmiddelen. Dat vraagt om
bepaalde cognitieve en persoonlijke kwaliteiten.
Er zijn wel aanknopingspunten
Met name in de voedings- en genotsmiddelenindustrie zijn er baanopeningen voor lager opgeleiden. Zo
zagen we bijvoorbeeld dat er in de verssectoren juist goede perspectieven zijn voor lagere
opleidingsniveaus. Ook zijn er veel vacatures voor elementair en lager opgeleiden. Beide branches hebben
bovendien een goede scholingsinfrastructuur en zijn gewend aan zij-instroom. Instroom vindt vaak plaats
op een lager niveau (mbo1 of 2), waarna mensen vaak via BBL-trajecten doorstromen naar een hoger
niveau. De BBL-route lijkt een aantrekkelijke leerweg voor volwassenen, omdat het mogelijkheden biedt
om direct al een inkomen te verwerven. Zo blijkt een kwart van de deelnemers aan een AOC 45 jaar of
ouder.49
Volwassenen hebben voor deze sector ook een aantal mogelijke voordelen. Zo wordt er veel gewerkt in
avond- en nachtdiensten. Volwassenen bieden juist een voordeel omdat de Arbeidstijdenwet voor
jongeren extra beperkingen oplegt voor het verrichten van avond- en nachtdiensten. Andere mogelijke
voordelen van volwassenen zijn: ze kiezen vaak bewuster en gemotiveerder, hebben vaak al enige
werkervaring en staan vaak ook wat sterker in hun schoenen dan jongeren van 16-17 jaar.
Aanknopingspunten liggen mogelijk vooral in de groep ‘tweede kansers’: werklozen (en soms ook
werkenden) in de leeftijd tot circa 28 jaar die een periode na school werkzaam zijn geweest in
laaggeschoolde – vaak tijdelijke – banen. Daar kunnen zeer gemotiveerde mensen bij zitten, met name
omdat ze gezien hebben dat ze zonder diploma weinig perspectieven hebben op een vaste (en beter
betaalde) baan. Zeker degenen met een technische vooropleiding (vmbo Techniek) of ervaring in
technisch werk kunnen een aantrekkelijk potentieel vormen voor de procesindustrie. BBL-trajecten,
eventueel in combinatie met een EVC-traject, kunnen voor deze groep goede ingangen voor werk bieden,
zeker ook omdat de sector veel ervaring heeft met opleiden via de BBL-route.
Op kleine schaal perspectieven voor werkloze werkzoekenden
Tot op heden is de instroom van werkloze werkzoekenden in de procesindustrie lager dan het gemiddelde
over alle sectoren. Het blijkt dus niet zonder meer gemakkelijk voor werklozen om in te stromen in de
sector. Dat heeft voor een belangrijk deel te maken met de gevraagde opleiding en competenties.
Op kleine schaal wordt ook wel geprobeerd om werklozen op te leiden voor een beroep in de
procesindustrie (of aanpalende sectoren). Soms hebben deze projecten op dit moment last van de crisis,
waardoor het lastig is om leerwerkplekken bij bedrijven te vinden. Sommige projecten zijn ook in crisistijd
succesvol. Box 10 geeft hiervan enkele voorbeelden.
49
Aequor, Voedsel. Onderwijs 2012-2013.
Procesindustrie
38
Box 10 Interessante projecten
WW’ers worden procesoperators
Werk & Vakmanschap is een samenwerkingsverband van technische en industriële bedrijven, met tien regionale
vestigingen. Naar aanleiding van de vergrijzing in de procesindustrie en de daarmee samenhangende vervangingsvraag
worden regelmatig projecten gestart waarin werkzoekenden met een WW- of bijstandsuitkering worden omgeschoold
naar procesoperator A of procesoperator B. Zo zijn bijvoorbeeld in september 2012 twaalfWW’ers gestart met een
verkorte opleiding tot procesoperator bij het Markiezaatcollege in Bergen op Zoom (onderdeel van ROC West-Brabant).
De eerste vier maanden gaan deelnemers naar de theorie- en praktijkschool op het Markiezaatcollege. Daarna volgt een
proefperiode waarin deelnemers praktijkopdrachten uitvoeren bij een bedrijf. In het eerste half jaar blijven deelnemers
hun WW-uitkering ontvangen. Vervolgens worden mensen voor 12 tot 24 maanden geplaatst bij een werkgever op een
leer arbeidsovereenkomst (met salaris). Dan volgen mensen een BBL-traject: vier dagen werken in de praktijk, één dag
naar school. Uiteindelijk worden de mensen opgeleid tot mbo-niveau 2 of 3. Deelnemers worden geplaatst in
bijvoorbeeld de chemie, de voedingsmiddelenindustrie of de papierindustrie. Van de 12 deelnemers die in september
2012 zijn gestart, werken er op dit moment negen op een leerarbeidsovereenkomst. In september 2013 is een nieuwe
groep gestart, in februari 2014 start een volgende. Er zijn plannen om in september tevens te starten met een opleiding
om monteurs op te leiden voor de maintenance.
Een baan via de bond
CNV Vakmensen wil in tijden van crisis ook dienstverlening aanbieden aan leden zonder baan. Dit gebeurt bijvoorbeeld
met workshops. Omdat bestuurders ook veel over de vloer komen bij werkgevers, zijn er ook goede ingangen bij
bedrijven met (soms verborgen) vacatures. Om deze werkgevers in contact te brengen met werkzoekende leden
organiseerde CNV Vakmensen in september 2013 een banenbeurs in Leeuwarden. Tijdens de dag werden workshops
georganiseerd en kregen werkzoekenden en werkgevers de gelegenheid elkaar te ontmoeten. In totaal waren er die dag
350 (overwegend) werkzoekende bezoekers. Vanuit de procesindustrie nam een aantal grote werkgevers deel,
waaronder Friesland Campina, Douwe Egberts en Smilde Foods. Deze bedrijven zoeken vaak technisch opgeleide
mensen die ze ook in de crisis niet altijd gemakkelijk kunnen vinden. Hoewel niet is geregistreerd hoeveel mensen
uiteindelijk een baan hebben gevonden, zijn de reacties zeer positief en heeft het in ieder geval in meerdere gevallen tot
een sollicitatiegesprek of baan geleid. Het plan is om in september 2014 weer een banenmarkt te organiseren voor de
leden.
In het project Werken naar vermogen in de procesindustrie is geïnventariseerd wat de mogelijkheden zijn
om mensen met een arbeidsbeperking aan de slag te helpen in de sector. Uit een pilot kwam naar voren
dat er zeker mogelijkheden zijn om aan de hand van functiedifferentiatie werkzaamheden af te splitsen
waarop deze groepen kunnen wordeningezet. Bij een inventarisatie in 2012 bleek echter dat er op dit
moment onvoldoende basis is om deze groep volwaardig in te zetten50. Dit heeft deels te maken met de
economische situatie waarbij bedrijven zich vooral zorgen maken of ze hun huidige personeel in dienst
kunnen houden. Daarbij worden productieprocessen steeds verder geoptimaliseerd, wat het nog lastiger
maakt om mensen met een beperking een zinvolle plaats te geven. Ook eerdere ervaringen met SW’ers
en SW-bedrijven spelen een rol. Tegelijkertijd wordt de problematiek erkend en lijkt er bij veel bedrijven
een principebereidheid om ook deze groep een plek te geven. Er zijn ook duidelijke taakgebieden waarop
mensen met een beperking ingezet zouden kunnen worden zoals assisteren bij werkzaamheden en
logistieke handelingen (bijvoorbeeld het inpakken van producten), schoonmaak, reparatie, etcetera. Wel
zal scholing, coaching en training van deze doelgroep vaak noodzakelijk zijn, deels op zaken als
werknemersvaardigheden en/of taalvaardigheid en deels op het gebied van kwaliteit, veiligheid of
ketenbewustzijn.
4.3.2.
Kansen voor intersectorale mobiliteit van werkenden
Instroom boventalligen uit andere sectoren vooral op individueel niveau
Er zijn – op beperkte schaal – initiatieven om boventallige werknemers om te scholen tot procesoperator.
De meest bekende voorbeelden komen uit de grafische industrie, omdat veel werknemers daar de
afgelopen jaren op zoek moesten naar ander werk en er veel mensen met een technische achtergrond
werken. Desalniettemin is een opleidingstraject tot procesoperator doorgaans noodzakelijk.
Box 11: voorbeelden van intersectorale projecten
Omscholing werknemers grafimediabranche
Wanneer werknemers in de grafische industrie werkloos worden is het vaak lastig ander werk te vinden in de sector. C3
werkt! helpt boventallige medewerkers uit de creatieve industrie bij het vinden van ander werk. C3 heeft in
samenwerking met Technicom en UWV het initiatief leerwerktraject ontwikkeld, waarin deelnemers worden opgeleid tot
procesoperator. Tijdens het traject leren de deelnemers processen beheren en waar nodig in te grijpen. Met behulp van
meet- en regeltechniek signaleren ze afwijkingen en verrichten ze klein onderhoud. De kosten van het project worden
gedeeld door betrokken partijen (werkgevers, deelnemers en C3). Na een uitvoerige intake en testen zijn voorjaar 2012
de eerste twintig deelnemers gestart met het leerwerktraject. Het traject start met een theoretisch gedeelte dat mensen
met behoud van WW kunnen volgen. Een belangrijk deel daarvan gaat via e-learning en webcoaching. Na het
theoriegedeelte worden de deelnemers door Technicom begeleid naar een werkgever waar zij het praktijkgedeelte
kunnen volgen. Vanaf dat moment ontvangen zij een salaris. Van de eerste twintig deelnemers heeft ongeveer 70
procent inmiddels een baan gevonden. Door de crisis zijn werkgevers vaak huiverig om direct een praktijkplaats aan te
bieden en was het daardoor lastig voor de deelnemers om een werkgever in de procesindustrie te vinden. Een groot
50
PMLF, Werken naar vermogen in de procesindustrie. Eindrapportage, december 2012.
Procesindustrie
39
gedeelte van de kandidaten werkzaam in de procesindustrie is al gestart met de praktijkopleiding; de overige kandidaten
kunnen bij goed functioneren hiermee in de nabije toekomst starten. Na afronding van het traject ontvangen de
deelnemers een erkend operatordiploma op mbo-niveau 2 (operator A) of 3 (operator B) en blijven zij nog minimaal een
half jaar in dienst bij de nieuwe werkgever. Inmiddels bedraagt het aantal deelnemers ongeveer veertig. Meer informatie:
www.C3werkt.nl.
Shell trekt ex-militairen aan
Sinds maart 2013 loopt er een convenant tussen het ministerie van Defensie en Shell waarbij boventallige medewerkers
van Defensie de mogelijkheid krijgen te solliciteren op vacatures. Shell is vooral op zoek naar onderhoudspersoneel,
operators en mensen voor logistieke functies en de afdeling Contracts&Procurement. Shell en Defensie zitten maandelijks
om de tafel om relevante vacatures door te nemen. Het convenant loopt tot en met maart 2014.
Ook zonder project is een overstap naar de procesindustrie mogelijk. Zo bieden verschillende
opleidingsinstituten opleidingen tot procesoperator aan voor zij-instromers, vaak via een BBL-formule.
4.3.3.
Belangrijke factoren en aandachtspunten
De economische crisis maakt werkgevers terughoudend met het aannemen en opleiden van werkloze
werkzoekenden. Aan de andere kant groeit het bewustzijn dat over een aantal jaren veel nieuwe mensen
nodig zijn. Daarmee zijn er toch aanknopingspunten.
Aandachtspunten:
 Werkzoekenden moeten een bewuste keuze maken of ze in de procesindustrie willen en kunnen
werken. Veel mensen weten niet goed wat werken in de procesindustrie inhoudt. Ze associëren het
vaak met zwaar en vuil werk, terwijl er in de praktijk vaak gewerkt wordt met moderne
bedrijfsinstallaties. Het werk verdient doorgaans goed, zeker voor vakmensen met een gerichte
opleiding. Wel zijn er aspecten die niet voor iedere werkzoekende aantrekkelijk zullen zijn zoals het
werken in avond- en nachtdiensten, de (soms) fysieke belasting of de grootschaligheid van met name
de grotere bedrijven. Voor beide sectoren bestaat toegankelijke informatie over werken en leren in de
sector. De levensmiddelenindustrie biedt informatie aan op www.hoemaakjehet.com; de chemie op
www.chemieisoveral.nl.
 In de voedingsmiddelenindustrie werken bedrijven voor de werving (van met name de lagere functies)
vaak samen met uitzendbureaus. In de chemie wordt daarnaast veel gewerkt met
detacheringsbedrijven, met name voor de meer ervaren krachten. Vacatures zijn vaak te vinden op de
websites van de bedrijven of op die van detacheringsbedrijven.
 Een goede selectie is belangrijk: hebben kandidaten affiniteit met procestechniek (of
laboratoriumtechniek) en zijn ze in staat om een opleiding (liefst op mbo-niveau 3) af te ronden? Voor
procesoperators is discipline, kwaliteitsbewustzijn en verantwoordelijkheidsgevoel erg belangrijk,
laboranten moeten precies kunnen werken. Het is belangrijk om werkgevers te betrekken bij de
werving: zij weten wat voor mensen ze nodig hebben. Bovendien creëert dit commitment om de
deelnemers na afloop van een (eerste) opleiding te plaatsen.
 De werving kost vaak veel tijd, meer dan vooraf wordt verwacht. Daarom is het belangrijk hier
voldoende menskracht en doorlooptijd voor te reserveren. Vervolgens is het belangrijk om snel te
kunnen starten met geschikte kandidaten.
 Na plaatsing kunnen zich op verschillende aspecten problemen voordoen in het functioneren van de
deelnemers, met name op de lagere beroepsniveaus (bv. Nederlandse taal, fysieke belastbaarheid,
draagvlak onder overig personeel). Het is daarom belangrijk ook te investeren in begeleiding en
coaching en zo te voorkomen dat mensen uitvallen of onvoldoende productief kunnen functioneren.
 De huidige crisis maakt het wel lastig om mensen na afronding van de opleidingsfase te plaatsen bij
werkgevers (die daar in principe vaak welwillend tegenover staan maar op dit moment te maken
hebben met vraaguitval). Soms wordt er dan voor gekozen om mensen boventallig te
plaatsen.Misschien kan een periode van werken met behoud van uitkering soelaas bieden.
4.4.
Kansen naar regio
Er zijn natuurlijk verschillen tussen regio’sin omvang van de werkgelegenheid in de procesindustrie en in
ontwikkelingen in de vacaturemarkt. Daarmee verschillen ook de instroomkansen tussen regio’s. Tabel 16
geeft een overzicht van een aantal relevante kengetallen voor alle 35 arbeidsmarktregio’s.
Procesindustrie
40
Tabel 16
Werkgelegenheid en vacaturemarkt naar regio
Procesindustrie totaal
Voeding- en genot
Chemie, farma, etc
Aandeel in
regionale
werkgelen
-heid
(banen
wn 2011)
3%
Aandeel in
regionale
vacaturemarkt
(‘12/’13)*
Vacatures
op
jaarbasis
(’12-’13)*
Vacatures
op
jaarbasis
(’12-’13)*
2%
8.700
-
6.250
0
Groningen
3%
2%
150
+
100
--
Friesland
4%
3%
300
-
100
--
Drenthe
5%
3%
150
++
IJsselVechtstreek
4%
3%
200
--
150
++
Twente
4%
3%
200
--
200
0
Stedendriehoek
4%
3%
300
--
250
+
Midden-Gelderland
2%
1%
50
--
100
-
Food Valley
3%
2%
100
--
50
+
Zuid-Gelderland
2%
3%
150
--
50
--
Achterhoek
4%
5%
250
+
50
--
Rivierenland
4%
3%
100
--
50
--
Flevoland
3%
2%
150
-
100
--
Gooi en Vechtstreek
2%
2%
100
-
100
+
Midden-Utrecht
2%
2%
450
0
250
++
Oost-Utrecht
3%
3%
300
--
50
--
Noord-Holland-Noord
3%
3%
200
--
200
0
Zuid-Kennemerland
2%
2%
100
--
200
++
Zaanstreek-Waterland
6%
5%
200
-
50
--
Groot-Amsterdam
1%
1%
800
0
300
-
Holland Rijnland
4%
4%
350
0
250
++
Midden-Holland
3%
2%
100
-
50
--
Haaglanden
1%
1%
50
--
150
-
Zuid-Holland-Centraal
2%
1%
100
++
50
--
Rijnmond
3%
3%
650
+
500
++
Drechtsteden
3%
2%
50
0
100
-
Gorinchem
7%
5%
50
+
100
++
Zeeland
5%
2%
400
-
100
--
West-Brabant
HelmondDe Peel
Midden-Brabant
6%
4%
350
-
400
+
3%
50
--
50
--
4%
5%
350
-
400
+
Noord-Oost-Brabant
5%
3%
450
-
250
0
Zuid-Oost-Brabant
2%
2%
300
-
150
-
Noord-Limburg
4%
4%
200
++
50
--
Midden-Limburg
5%
4%
100
--
150
0
Zuid-Limburg
4%
4%
200
--
500
--
Totaal
6%
Groei/krimp
’12-‘13**
Groei/krimp
’12-‘13**
Bron: UWV, CBS
*Vacatures op jaarbasis 2012-2013 geeft de som van het aantal nieuw ontstane vacatures weer in het vierde kwartaal van 2012
en het eerste, tweede en derde kwartaal van 2013. Het betreft een schatting waarbij Jobfeed-vacatures zijn gewogen naar CBStotalen. Aantallen zijn afgerond op vijftigtallen.
**Groei/krimp 2012 -2013 geeft weer of er in deze periode (2012_IV t/m 2013_III) meer of minder vacatures waren dan in de
zelfde periode een jaar eerder. ++ = groei van meer dan 20 procent. + = groei van 5-20 procent. - = krimp van 5-20 procent. -= krimp van meer dan 20procent.
Landelijk omvat de procesindustrie 3 procent van de totale werkgelegenheid en 2 procent van de
vacaturemarkt. Op landelijk niveau is het aantal vacatures in de voedings- en genotsmiddelenindustrie in
de eerste drie kwartaal van 2013 gekrompen, en in de chemie ongeveer stabiel gebleven.
Procesindustrie
41
Er zijn regio’s waar de procesindustrie een belangrijkere factor vormt in werkgelegenheid en
vacaturemarkt en waar de sector een gunstiger ontwikkeling doormaakt:
 In Drenthe en Noord-Limburg omvat de procesindustrie een relatief groot aandeel in de
werkgelegenheid en vacaturemarkt. Het gaat hier met name om de voedings- en
genotsmiddelenindustrie waar het aantal vacatures gestegen is (tegen de landelijke trend in).
 Ook in HollandRijnland, Gorinchem en IJssel-Vechtstreek is de procesindustrie regionaal een relatief
belangrijke factor voor werkgelegenheid en vacatures. Hier is er sprake van groei op de vacaturemarkt
in de chemische branches.
 In West-Brabant voorziet de procesindustrie eveneens in een relatief groot deel van de
werkgelegenheid. Hier groeide het aantal vacatures in de chemie, maar daalde het aantal vacatures in
de voedings- en genotsmiddelenindustrie.
 Zaanstreek-Waterland, Zeeland, Helmond-De Peel, Noord-Oost-Brabant en Midden- en Zuid-Limburg
kennen eveneens een relatief omvangrijke procesindustrie, maar hier groeide de vacaturemarkt niet
of is zelfs gekrompen.
 In Rijnmond is het aandeel van de procesindustrie in werkgelegenheid en vacatures ongeveer
gemiddeld, maar hier steeg het aantal vacatures in zowel de voedings- en genotsmiddelenindustrie als
de chemie.
Vaak zijn dit overigens ook de regio’s waar zich relatief veel mensen met een procestechnisch beroep
hebben ingeschreven (zie tabel B4 in bijlage II).
Soms doen zich in een regio ineens nieuwe kansen voor. Zo komen er in Friesland het komende jaar drie
nieuwe zuivelfabrieken (in Heerenveen en Leeuwarden).Daarvoor zijn ook nieuwe medewerkers nodig.
Dat zijn momenten waarop werkgevers wellicht ook open staan voor de instroom en, indien nodig, het
opleiden van werkzoekenden.
4.5.
Uitstroom uit de sector
Ieder jaar stromen er ook mensen uit de sector. Het uitstroompercentage uit de procesindustrie ligt echter
met 14 procent lager dan het gemiddelde in alle sectoren (17 procent). Als mensen uitstromen is dat
vaak naar een andere sector. De grootste intersectorale mobiliteit gaat naar de groothandel en overige
zakelijke dienstverlening. De procesindustrie kent een grotere uitstroom naar pensioen dan gemiddeld,
hetgeen te maken heeft met de gemiddelde leeftijd van werkenden en mogelijk ook een relatief jonge
uittrede-leeftijd. Een volledig beeld is te vinden in tabel B3 in bijlage II.
Tabel 17
Uitstroomprofiel procesindustrie (voeding en genot, chemie)
2009-2010
2009-2010
Procesindustrie
Totale uitstroom
Alle sectoren
Niveau sector i.v.m.
totaal
31.160
1.074.600
14%
17%
Laag
Naar andere sector
57%
54%
Gemiddeld
Naar uitkering
20%
18%
Gemiddeld
In %van de werkgelegenheid
Waarvan:
WW
13%
10%
Hoog
AO
2%
2%
Gemiddeld
Bijstand
1%
2%
Gemiddeld
Overige uitkering*
Naar pensioen
4%
9%
Naar overig
4%
6%
14%
Gemiddeld
Hoog
21%
Zeer laag
Studie
2%
5%
Laag
Zelfstandige
3%
4%
Gemiddeld
Migrant
Overig niet-uitkeringsgerechtigd,
geen werk
3%
2%
Gemiddeld
6%
10%
Laag
Procesindustrie
42
Top 5 sectoren van bestemming
Vanuit:
Procesindustrie
Vanuit:
Alle sectoren
Groothandel
13%
Uitzendbureaus
12%
Overige zakelijke dienstverlening
12%
Overige zakelijke dienstverlening
12%
Uitzendbureaus
8%
Groothandel
9%
Detailhandel
4%
Zorg
9%
Metalektro en metaalnijverheid
3%
Overige industrie
5%
Bron: CBS op verzoek van UWV. Uitstromers zijn ingedeeld op basis van hun voornaamste inkomstenbron in beide jaren.
*Onder overige uitkeringen vallen bijvoorbeeld de ziektewet en toeslagenwet.
Tabel 18
Bestemming van werkhervatters
Voormalig NWW’ers afkomstig uit voeding en genot en chemische industrie
Bedrijfstak na NWW
Voeding en genot
Chemie
2010
2010
2011
2011
Aandeel in totaal werkhervattingen
1%
1%
0,7%
0,6%
Landbouw en visserij
1%
1%
0%
1%
Bouwnijverheid
1%
1%
1%
2%
Detailhandel en ambachten
7%
7%
3%
3%
Groothandel
5%
7%
8%
8%
Metaal en elektrotechnische industrie
2%
3%
5%
6%
Voeding en genotsmiddelenindustrie
26%
29%
2%
2%
Chemie (breed)
1%
1%
17%
19%
Overige industrie en delfstoffen
2%
2%
4%
3%
Vervoer en opslag
3%
3%
3%
4%
Horeca, catering en verblijfsrecreatie
5%
3%
1%
2%
Gezondheidszorg, welzijn en cultuur
6%
6%
5%
5%
Reiniging/schoonmaak
2%
2%
1%
2%
28%
26%
35%
29%
Overige zakelijke/financiële dienstverlening
8%
8%
11%
12%
Onderwijs
1%
1%
1%
1%
Openbaar bestuur en overheidsdiensten
1%
0%
1%
1%
100%
100%
100%
100%
Uitzendbedrijven
Bron: Polisadministratie UWV
Tot de voeding- en genotsindustrie worden hier gerekend de bakkerijen, slagerbedrijven, de suikerverwerkende en
tabaksverwerkende industrie de zuivel- en voedingsindustrie. Tot de chemie worden gerekend de chemische industrie en de steen, cement-, glas- en keramische industrie (waarbij overigens de chemische industrie veruit het grootste deel van het totaal omvat).
De aardolie-, farmaceutische en rubberindustrie waren in deze cijfers niet mee te nemen omdat ze in de polisadministratie vallen
onder de algemene industrie.
Voorzover werkzoekenden uit de procesindustrie erin slagen opnieuw werk te vinden, is dit vaak via een
uitzendbureau. Dit geldt zowel voor de voedings- en genotsmiddelenindustrie als voor de chemische
sectoren. Daarnaast gaat men vaak weer aan het werk in de sector van herkomst. Met name vanuit de
chemische sectoren wordt ook nog vaak overgestapt naar de zakelijke dienstverlening. Mogelijk gaat het
hier om de technische adviesbureaus of maintenancebedrijven.
Procesindustrie
43
Bijlage I
Sociaal economische
structuur
Voedings- en genotsmiddelenindustrie
Cao
In de voedings- en genotsmiddelenindustrie worden meer dan honderd cao’s afgesloten, zowel op
bedrijfs- als op brancheniveau.
Brancheorganisaties
Er bestaan talrijke brancheorganisaties in de voedings- en genotsmiddelenindustrie. De Federatie
Nederlandse Levensmiddelen Industrie (FNLI) is de koepelorganisatie van bedrijven en
brancheorganisaties in de Nederlandse levensmiddelenindustrie (food en non-food). De FNLI
is spreekbuis voor bedrijven en brancheorganisaties en aanspreekpunt voor handelspartners, NGO's,
overheid, politiek en media. De Federatie behartigt de belangen die de individuele bedrijven overstijgen
en bevordert een goede verhouding tussen de Nederlandse levensmiddelenindustrie en de Europese
koepelorganisaties en instellingen van de EU. De FNLI is gehuisvest in Rijswijk en is ook actief in Brussel.
Website: www.fnli.nl
Kenniscentrum Onderwijs en Arbeidsmarkt
Aequor is het kenniscentrum bedrijfsleven beroepsonderwijs voor natuur, voedsel en leefomgeving.
Hieronder valt de voedings- en genotsmiddelenindustrie, maar ook de land- en tuinbouw. Kernactiviteiten
zijn:
 genereren en ontsluiten van arbeidsmarktinformatie;
 ontwikkelen kwalificatiedossiers;
 erkennen en adviseren leerbedrijven;
 stimuleren en ondersteunen leren in de praktijk.
Aequor brengt met enige regelmaat publicaties uit die de belangrijkste ontwikkelingen en prognoses over
de arbeidsmarkt in de aangesloten sectoren in beeld brengen.
Website: www.aequor.nl
Productschappen
Productschappen zijn door de overheid erkende samenwerkingsverbanden van ondernemers en
werknemers. Deze organisaties richten zich op regulering en regelgeving voor specifieke branches, zoals
de zuivelbranche. Productschappen richten zich op taken die niet door bedrijven zelf (kunnen) worden
opgepakt. Ze stimuleren bijvoorbeeld innovatie bij bedrijven door scholing of onderzoek, en doen aan
productpromotie (‘Snoep gezond eet een appel’). Productschappen zijn er voor bedrijven die zich van het
begin (grondstof) tot eind (product) met hetzelfde product bezig houden. Bijvoorbeeld akkerbouw,
tuinbouw of zuivel. Er zijn elf productschappen:
 Hoofdproductschap Akkerbouw (www.hpa.nl)
 Productschap Granen, Zaden en Peulvruchten (www.gzp.nl)
 Productschap Diervoeder (www.pdv.nl)
 Productschap Dranken (www.productschapdranken.nl)
 Productschap Margarine, Vetten en Oliën (www.mvo.nl)
 Productschap voor Pluimvee en Eieren (www.pve.nl)
 Productschap Tuinbouw (www.tuinbouw.nl)
 Productschap voor Vee en Vlees (www.pve.nl)
 Productschap Vis (www.pvis.nl)
 Productschap Wijn (www.wijn.nl)
 Productschap voor Zuivel (www.prodzuivel.nl)
De productschappen en bedrijfschappen worden opgeheven. Hun publieke taken worden vanaf 2014
overgenomen door het ministerie van Economische Zaken.
Regionale verbanden van bedrijven
Bedrijven trekken ook steeds vaker op in regionale verbanden (vaak stichtingen). Daarin wordt informatie
uitgewisseld en krijgen bedrijven ondersteuning bij projectontwikkeling, -uitvoering
endeskundigheidsbevordering. Zonder uitputtend te zijn noemen we er een aantal:
 Noord: Innexus (www.innexus.eu)
 Twente: TalentforFood (www.talent4food.nl)
 Oost-Nederland: Innofood (www.innofood.nl)
 Zuid-Nederland: Food Connection Point. (www.foodconnectionpoint.nl)
 Noord-Oost-Brabant: Food & Feed NoordOost Brabant (www.food-feed.nl)
Procesindustrie
44
 Zeeland: Food Port Zeeland (www.foodportzeeland.nl)
 Zaanstreek: First in Food (www.firstinfood.nl)
De insteek verschilt tussen de verbanden. Soms wordt (louter) samengewerkt op het gebied van leren en
werken, soms richt een verband zich meer op innovatie of het imago van de sector.
O&O-fonds
De SOL (Stichting Opleidings- en Ontwikkelingsfonds in de Levensmiddelenindustrie) is het O&O-fonds
voor de voedings- en genotsmiddelenindustrie. De Stichting helpt bedrijven en branches in de
levensmiddelenindustrie om hun prestaties te verbeteren en hun concurrentiekracht te versterken:
 De SOL adviseert rondom opleidings- en ontwikkelingsplannen en bij het ontwikkelen een strategische
visie rondom opleiden. Deze stichting stimuleert het leren op de werkplek en in de directe
werkomgeving door middel van o.a. blended learning.
 De SOL adviseert ondernemers op het gebied van organisatie en cultuurveranderingen door praktische
op maat gemaakte oplossingen. Dit kan gaan over het verhogen van de intrinsieke motivatie van het
personeel, het vertalen van strategische doelen naar gedrag op de werkvloer, het begeleiden van
teamleiders om een andere leiderschapsstijl te hanteren tot advisering rondom vitaliteit en duurzame
inzetbaarheid.
 Subsidies ziet de SOL als een middel om investeringen op de hiervoor beschreven terreinen mogelijk
te maken. Dit kunnen Europese, nationale en regionale subsidies zijn. De SOL regisseert en
coördineert de uitvoering en administratie zowel voor bedrijven afzonderlijk als voor branches als
geheel.
Website: www.sol-online.nl
Handige internetsites
www.hoemaakjehet.com
Deze site bevat informatie informatie over leren en werken in de food-sector. Er zijn filmpjes over de
manier waarop producten worden gemaakt en er kan gezocht worden naar bedrijven in de regio. Er is
een overzicht van beroepen en opleidingen.
www.zuivelwerkt.nl
De website Zuivel Werkt! biedt een herkenbaar informatiepunt in de zuivel, gericht op het faciliteren van
de verbindingen tussen zuivelbedrijven en het scholingveld. Deze website brengt alle beschikbare
materiaal en informatie rond de interactie tussen school en zuivelbedrijf bijeen, zodat deze voor iedereen
beschikbaar is en op een doelmatige manier kan worden ingezet. Zuivel Werkt! is opgezet, onderhouden
en gefinancierd door het Productschap Zuivel (PZ). De site biedt ook toegang tot vacatures bij
zuivelbedrijven.
Vacatures
Er zijn verschillende sites waarop gezocht kan worden naar vacatures in de voedings- en
genotsmiddelenindustrie. Voorbeelden zijn:
www.agriholland.nl
www.nutri-act.nl
www.agrojobs.nl (onderdeel food)
Chemische industrie/procesindustrie algemeen
Cao
Er is een aantal bedrijfstak-cao’s, zoals de cao kunststof- en rubberindustrie of de cao verf- en
drukinktindustrie. Daarnaast hebben grote bedrijven vaak een eigen cao.
Branche-organisatie
De Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie (VNCI) is de branchevereniging van de chemische
industrie in Nederland. In de keten van grondstof tot eindproduct vertegenwoordigt ze de bedrijven die
met behulp van chemische processen hun producten maken. De VNCI wil optimale voorwaarden creëren
voor de chemische industrie zodat functioneren, groei en kwaliteit worden bevorderd.
De VNCI behartigt de belangen van de leden (bedrijven) en benadrukt de waarde van de sector voor het
welzijn en de welvaart in Nederland. De VNCI treedt op als woordvoerder van de chemische industrie in
Nederland en brengt leden met elkaar in contact. Om die reden zijn alle grote en kleinere
chemiebedrijven lid van de organisatie.
Website: www.vnci.nl
PMLF
Kenniscentrum PMLF is het kenniscentrum Onderwijs en Arbeidsmarkt voor de sectoren Proces- en
Algemene operationele techniek, Milieutechniek, Laboratoriumtechniek en Fotonica. Kenniscentrum PMLF
Procesindustrie
45
is de schakel tussen het bedrijfsleven, de onderwijsinstellingen en de overheid. De in de Wet Educatie en
Beroepsonderwijs omschreven taken vormen de focus van Kenniscentrum PMLF:
 ontwikkelen en onderhouden van een beroepsgerichte kwalificatiestructuur;
 erkennen van leerbedrijven;
 bewaken en bevordering van de kwaliteit van de beroepspraktijkvorming (BPV).
Kenniscentrum PMLF verricht jaarlijks arbeidsmarkt- en onderwijsonderzoek voor de aangesloten
sectoren.
Website: www.pmlf.nl
Vapro
Vapro, de vakopleiding voor de procesindustrie is een belangrijke opleider voor de procesindustrie. De
VAPRO is in het leven geroepen om bij te dragen aan de beschikbaarheid van goed gekwalificeerde
medewerkers in de procesindustrie. VAPRO is een sterk groeiende advies- en trainingsorganisatie die
kennis, mensen, techniek en industrie verbindt. VAPRO startte met de VAPRO-opleidingen voor operators
en technici niet lang na de tweede wereldoorlog. Shell, Philips, Akzo en de Koninklijke Mijnen (nu DSM)
namen het initiatief voor een organisatie die zou kunnen voorzien in de behoefte aan goed
gekwalificeerde operators en technici. Daar was een groot tekort aan; het bedreigde de groei van deze
Nederlandse topbedrijven. Het initiatief werd al snel ingebed in een structuur van werkgevers- en
werknemersorganisaties; ook de overheid omarmde het direct.
Website: www.vapro.nl
Opleidingsfonds OVP
Bedrijven in de sector dragen geen middelen af voor arbeidsmarkt- en opleidingsbeleid. Bedrijven kunnen
zich, tegen een vergoeding van een jaarlijkse bijdrage, wel aansluiten bij het opleidingsfonds voor de
procesindustrie (OVP). Voor de bedrijven in deprocesindustrie ontplooit OVP activiteiten die voor de
gehele industrie van belang zijn en die individuele bedrijven ten goede komen. Opleidingsfonds OVP werd
in 1986 opgericht met de doelstelling de vakbekwaamheid van werknemers in de procesindustrie te
behouden en waar mogelijk te verbeteren. Het uitbreiden van kennis en vaardigheden van bestaand en
toekomstig personeel door scholing staat daarbij centraal. OVP beschikt over expertise in het opzetten,
coördineren en begeleiden van scholingsprojecten en het verzorgen van de daarbij behorende subsidieaanvragen. Aangesloten bedrijven hebben recht op diverse adviesdiensten en kortingen. Voor bepaalde
projecten is ESF-subsidie beschikbaar. In het bestuur van OVP zijn werkgevers en werknemersorgaisaties
vertegenwoordigd.
Website: www.ovp.nl
Handige internetsites
www.chemieisoveral.nl
Deze website dient als startpunt voor een verkenning van de chemie in Nederland. De site maakt deel uit
van de campagne 'Chemie is overal' en bevat materiaal voor spreekbeurten, proefjes, informatie over
opleidingen en beroepen of Nederlandse chemiebedrijven. De site bevat een register van bedrijven,
brancheorganisaties en chemielocaties.
Procesindustrie
46
Bijlage II
Tabel B1
Extra tabellen
Leeftijd werknemers voor een aantal branches in de procesindustrie
15-25
jaar
25-35
jaar
35-45
jaar
45-55
jaar
55-60
jaar
60-plus
Voedings- en genotsmiddelen
Tabakverwerkende industrie
4%
17%
26%
38%
11%
4%
Suikerverwerkende industrie
8%
20%
29%
30%
9%
5%
Zuivelindustrie
7%
20%
27%
31%
11%
4%
Voedingsindustrie
8%
20%
27%
30%
10%
5%
13%
20%
26%
28%
8%
4%
Steen-, cement-, glas- en keramische industrie
5%
15%
27%
36%
12%
6%
Chemische industrie
6%
16%
27%
35%
11%
5%
Slagers overig (vleeswerkende industrie)
Chemie e.d.
Bron: Polisadministratie UWV
Tabel B2
Arbeidsmarktperspectieven van opleidingen in 2018
Mbo
Operationele techniek
Procestechniek
Levensmiddelentechniek/vleesverwerking
Laboratorium
goed
matig
redelijk
goed
Hbo
Laboratorium
goed
Chemische technologie
goed
Bron: ROA-AIS
Procesindustrie
47
Tabel B3
Mobiliteit in de procesindustrie (voeding en genot, chemie)
Instroom, doorstroom en uitstroom, 2009-2010
Aantal
Instroom
1)
Totaal werknemers
Doorstroom
219.990
Totaal in-, door-, uitstroom
Uit/naar andere sector
%
2)
27.350
Uitstroom
Instroom
Doorstroom
Uitstroom
224.240
3.140
31.160
100
100
100
19.880
17.890
73
57
280
160
1
1
Waarvan
Landbouw
Procesindustrie
Grafimedia
60
20
0
0
1.310
930
5
3
Overige industrie
570
700
2
2
Bouwnijverheid
580
890
2
3
90
100
0
0
Groothandel
4.490
3.950
16
13
Detailhandel
Metalektro en metaalnijverheid
Mobiliteitsbranche
1.500
1.330
5
4
Vervoer en opslag
410
540
2
2
Horeca
500
360
2
1
Informatie en communicatie
160
410
1
1
Financiële dienstverlening
240
300
1
1
3.580
2.420
13
8
150
190
1
1
4.820
3.840
18
12
Openbaar bestuur
370
350
1
1
Onderwijs
100
190
0
1
Zorg
230
620
1
2
Welzijn
40
80
0
0
Cultuur, sport en recreatie
80
80
0
0
130
190
0
1
2.000
8.860
7
28
Uitzendbureaus
Schoonmaak
Overige zakelijke dienstverlening
Overige dienstverlening
Uit/naar uitkering
waarvan.
WW-uitkering
1.360
3.950
5
13
AO-uitkering
120
770
0
2
bijstandsuitkering
170
210
1
1
overige uitkering
280
1.220
1
4
70
2.730
0
9
5.470
4.410
20
14
2.260
730
8
2
420
840
2
3
2.800
2.840
10
9
1.020
800
4
3
pensioen
Uit/naar anders dan baan of
uitkering
waarvan
als scholier/student
als zelfstandige
overig
waaronder als migrant
1) Het uitgangsjaar is voor in- en doorstromers 2010, voor uitstromers is het uitgangsjaar 2009.
2) De sector 'onbekend' is niet meegenomen. Totaal in- of uitstroom naar een andere sector is groter dan de
onderliggende sectoren omdat de onbekenden in het totaal wel zijn meegenomen.
Procesindustrie
48
Instroom
Aantal
Van/naar inschrijving UWV
Doorstroom
Uitstroom
2.270
Instroom
%
Doorstroom
4.970
8
Uitstroom
16
Geslacht
mannen
18.630
2.330
21.690
68
74
70
vrouwen
8.720
810
9.480
32
26
30
Leeftijd
15 tot 25 jaar
5.160
360
3.170
19
12
10
25 tot 45 jaar
14.640
1.870
14.670
54
60
47
45 tot 55 jaar
5.600
730
7.250
20
23
23
55 tot 65 jaar
1.960
180
6.080
7
6
20
Herkomstgroepering
autochtonen
21.350
2.630
24.570
78
84
79
westerse allochtonen
3.250
230
3.230
12
7
10
niet-westerse allochtonen
2.760
280
3.360
10
9
11
27.350
100
17.650
100
3
57
26.560
50
15.350
97
1
49
Type (nieuw) arbeidscontract3)
Totaal
waarvan
vast
waaronder
stagiaire
130
–
20
0
WSW
0
–
30
0
0
flexibel
800
50
2.300
3
2
7
uitzendkracht
10
10
1 .40
0
0
6
oproepkracht
790
50
360
3
1
1
0
waaronder
1)
Een vast urencontract betekent: een contract met een vast aantal uren per maand.
Bron: CBS in opdracht van UWV
Procesindustrie
49
Tabel B4
Niet-werkende werkzoekenden met procestechnisch beroep naar regio
Peildatum september 2013
lager
middelbaar
hoger
wetenschappelijk
Groningen
260
195
56
23
Friesland
213
123
34
16
Drenthe
108
63
19
4
IJsselVechtstreek
114
92
35
20
Twente
302
117
55
28
Stedendriehoek
185
97
43
23
Midden-Gelderland
125
98
30
21
48
41
12
11
31
17
Food Valley
Zuid-Gelderland
143
+
+
113
+
Achterhoek
66
61
20
9
Rivierenland
46
32
17
1
147
80
33
7
24
17
9
7
107
62
37
24
Oost-Utrecht
55
34
16
11
Noord-Holland-Noord
88
81
26
10
Zuid-Kennemerland
65
48
19
Zaanstreek-Waterland
59
55
26
118
120
46
41
Holland Rijnland
68
50
18
17
Midden-Holland
44
31
7
5
171
98
27
58
38
29
17
7
Flevoland
Gooi en Vechtstreek
Midden-Utrecht
Groot-Amsterdam
Haaglanden
Zuid-Holland-Centraal
Rijnmond
15
+
7
418
427
65
45
Drechtsteden
39
46
15
4
Gorinchem
25
17
6
4
Zeeland
92
168
+
19
177
+
61
15
West-Brabant
268
+
Helmond-De Peel
131
+
65
21
13
Midden-Brabant
206
+
102
26
11
Noord-Oost-Brabant
220
+
160
79
Zuid-Oost-Brabant
104
97
45
82
73
32
+
+
Noord-Limburg
Midden-Limburg
Zuid-Limburg
Totaal
+
+
+
+
24
+
16
75
+
9
58
93
+
26
215
204
+
51
25
6
4.456
3.367
1.083
629
Bron: UWV
NB Een + rechts naast het aantal geeft aan dat er in deze regio naar verhouding veel mensen voor een procestechnisch beroep op
dit niveau staan ingeschreven. Daarbij is de regionale spreiding van ingeschrevenen vergeleken met de regionale spreiding van
alle niet-werkende werkzoekenden.
Procesindustrie
50
Literatuurlijst
Aequor. Voedingsmiddelenindustrie. Brancheinformatie 2013.
AWVN, FNV Bondgenoten, CNV Vakmensen, VNCI. Sectorplan Procesindustrie, november 2013.
Aequor. Voedsel. Onderwijs 2012-2013.
Aequor. Arbeidsmarktinformatie Voedsel. Brancheontwikkelingen 2011.
Aequor. De arbeidsmarkt in 2016. Een verkenning van Aequor van het domein voedsel, natuur en
leefomgeving. Ede, juli 2011.
Berkhout, E., J. Prins, S. van der Werff. Studie en werk 2013. HBO-ers en academici van afstudeerjaar
2010/2011 op de arbeidsmarkt. SEO in opdracht van Elsevier, juni 2013. Statistische bijlage HBO,
statische bijlage WO.
Chemie is overal. Wat weten we van onze doelgroepen? Recente onderzoeksgegevens op een rij.
Deltalinqs. Meer kleur in de vergrijzende chemie en procesindustrie. Praktisch handboek voor voorlichting
richting kleurrijk talent. Deltalinqs, oktober 2012.
DUO. Arbeidsmarktonderzoek VNCI. Behoefte aan chemisch, procestechnisch en laboratoriumpersoneel
op de arbeidsmarkt. Utrecht, juni 2013.
FNLI. Monitor Levensmiddelenindustrie 2013.
FNLI. Top Topics 2013 FMCG Nederland. Een gezamenlijke studie van FNLI en GfK naar wat directieleden
binnen de FMCG-branche in 2013 bezighoudt.
FNLI. Top Topics 2012 FMCG Nederland. Een gezamenlijke studie van FNLI en GfK naar wat de FMCGbranche in 2012 bezighoudt.
ING. Voedingsmiddelenindustrie 2013-2018. Een visie op productie, investeringen en assets in vier
branches.
Kenteq. Maintenance, Repair & Overhaul. Arbeidsmarktverkenning. Augustus 2008.
PMLF. Werken naar vermogen in de procesindustrie. Eindrapportage. December 2012.
Programma Arbeidsmarkt en Opleiding Zuivelindustrie. Personeelsontwikkeling in de Nederlandse
Zuivelindustrie 2013. Managementsamenvatting EDO-scan 2.0.
Regiegroep Chemie. Human Capital Agenda Topsector Chemie, 30 september 2011.
SBB Barometer van stageplaatsen en leerbanenmarkt oktober 2013.
Topsector Agro & Food. Agro & food: De Nederlandse groeidiamant. Juni 2011.
VMT. Baangarantie als magneet. Voedingsbedrijven speuren naar toekomstig operators. Juni 2013.
VNCI. Jaarverslag 2012. VNCI. Facts & Figures 2012.
VNCI. Feiten en cijfers 2011.
VNCI en Deloitte. The chemical industry in the Netherlands: World leading today and in 2030 and 2050.
Februari 2012.
Volkering, M., E. Berkhout, P. Bisschop, A. Heyma. Monitor technische arbeidsmarkt 2013. SEO, in
opdracht van Stichting Techniek Talent.nu. Oktober 2013.
Zandvliet, K., A. Gelderblom, O. Tanis. Toekomstbestendig arbeidsmarktbeleid maintenance Rotterdams
havengebied. SEOR in opdracht van Deltalinqs, december 2011.
Procesindustrie
51
Zandvliet, K., T. Berretty, O. Tanis. De arbeidsmarkt van maintenance in Zuidwest Nederland. SEOR in
opdracht van Maintenance Education Consortium, juli 2009.
Procesindustrie
52
Procesindustrie
53
Colofon
Uitgave
UWV Afdeling Arbeidsmarktinformatie en –advies
Postadres
Postbus 58285
1040 HG Amsterdam
Inlichtingen
Telefoonnummer (020) 752 41 15 en (020) 752 41 16
Redactie
Mechelien van der Aalst
Kees van Uitert
Disclaimer
Alles uit deze uitgave mag worden overgenomen, echter uitsluitend met bronvermelding.
UWV © 2014
Procesindustrie
54
Einde rapport
Procesindustrie
55