Theologie-missiologie in beweging

Dr. Dorothea Nagy
Theologie-missiologie
in beweging:
liefhebben en de ander, terug naar af
Rede ter gelegenheid van de Inauguratie van Dr. D. Nagy
4 maart 2016
Theologie-missiologieinbeweging:
liefhebbenendeander,terugnaaraf
Mevrouwderector,geachteaanwezigen!
Steltuzichvoor!Uzitineenstampvollezaaltijdensdeverdedigingvaneendissertatiedieover
theologieenmigratiegaat.Devragenpingpongentussendekandidaatendeprofessorenen
docenten.Jevoeltdathetergensomgaat,enjezietdatdetijdbijnaopis…zoaanheteindevande
passievollediscussieklinktnogeenvraagoverliefhebbenendenaaste.ProfessorBeckingwil
wetenwaaromikhetgrotegebodtegendeconventiesinnietmet‘hebjenaasteliefalsjezelf’
maar‘hebjenaastelief,hij/zijisalsjezelf’vertaal.Ikhebnetgenoegtijdomdeingewikkeldezaak
rondomdegrammaticavanhetHebreeuws,metgrotenamenzoalsMartinBuber,Franz
Rozenzweig(1968),TakamitsuMuraoka(1978)enKarelDeurloo(2003)optelossenenmijdoor
hunkennistelatendragen.Ikhoordepedelalnaderen.IkhaastmeDeurloosmooievertalingte
herhalen:“Jemoetjenaasteliefhebben,omdathijofzijernetzoeentjeisalsjij”(Deurloo2003:
24;vgl.Schüle2001aen2001b),maardaarisdepedelalmethaarstafenhoraest.Decommissie
trektzichterug.Dithebik,hebbenwij,velenindezezaal,goedzevenjaargeledenmeegemaakt…
voormijngevoelbleefdepromotiecommissieveelstelangweg.Inmijnnaïviteitdachtiknogvoor
eenmomentdatzeoverdenietafgerondevraagzondermijtochverderaanhetdebatterenwaren.
Wieweet?Maartoenzeeindelijkweerterugwaren,wasallesbacktonormal–althansdeofficiële
plechtigheidwerdvoortgezetenikwasgepromoveerd.
Watmetoen,zevenjaargeleden,doorhetkeurigegedragvandepedel,nietgeluktwas,iste
benadrukkenopwelkewijzeikdetweeinéénademuitgesprokengeboden‘hebGodlief’en‘heb
deanderlief’bepalendzieinmijnbezig-zijnmetmigratiedynamieken.Datantwoord–alsdeelvan
eenlangergesprek–benikhetbrederepublieknogsteedsschuldig…envandaag,inhet
vertrouwendatdepedelzichookhierkeurigaanderegelshoudt,gaikhiermeeverder.Uzult
begrijpendatdezevanuitUtrechtmeegenomenvraagvandaagooknogeenanderkaderen
daardoorookeenanderebetekeniskrijgt.Dethematiekwordttoegespitstopdevraag:hoewordt
dezeleerstoeltheologie-missiologiediebijzondereaandachtgeeftaanmigratieenhetbewust
omgaanmetdeveelkleurigheidvanhetChristelijkewereldwijdbekleed?Mijnkorteantwoord
hieropluidt:methetcentraalstellenvanliefhebbenendeanderopeeninterdisciplinairemanier.
Mijnwatlangeremaarnietvolledigeantwoordgeefikvandaagmiddelsdriedeelvragen:1.Inwelk
opzichtstaanliefhebbenendeandercentraalinmijnbegripvantheologie-missiologie?2.Hoe
verbindiktheologie-missiologiebepaalddoorliefhebbenendeandermetdebestuderingvan
migratie?En3.Watverstaikonderinterdisciplinariteit?
Hetkoppelteken
Hetkoppeltekenindetitelvanmijnredeverwijstniet–althansnogniet–naardevaste
uitdrukking‘theologie-missiologie’maarikgebruikhetkoppeltekenomaantegevendatvoormij,
inmijnmaniervandenkenendoen,theologieenmissiologienietlosvanelkaarkunnen(be)staan.
Zeopdezemaniersamentestellengeeftookmeteenietsvanhetrelationele,vandesaamhorige
1
kantvanmijnondernemingaan.Indeafgelopengoedhonderdjaar,sindsdetermmissiologie
bekendheidheeftgekregenbinnendewereldvanhethogeronderwijs,ishetgebruikelijkomde
vraag‘watiszending?’testellenbijhetdefiniërenvandezediscipline.Regelmatigkomtdedwang
opincollega’someenartikelofeenboekgeschreventehebbenwaardoormissiologieweereens
goedopdekaartwordtgezet.Dankbaarbenikvoordieuitstekendeenuitdagendeteksten(zoals
Myklebust1989,Jongeneel1991,Patmury1994,Oborji2006,Skreslet2012,Hanciles2014).Hoe
goedzeookslageninhundefinitiesvanzending(missio),missiologieblijftbijhetbrederepubliek
bekendalsdedisciplinediezichvooralbezighoudtmetbekeringtothetChristelijkgeloof(Kritzinger
1996)enhetbrederepubliekwordt,inmijnervaring,verderuitgebreidmetacademicienzelfsmet
theologen.
Wanneerikhetovertheologie-missiologieheb,steliknietwatzendingis,maarwattheologieisals
inleidendevraag.1Hetactueleantwoordopdievraagschepthetkaderwaarinandere
‘theologische’vragenbinneneenbepaaldesetting,dusookdevraagvanwatzendingis,watmissie
is,gesteldkunnenwordenenophunbeurteenantwoordkrijgen.Devraagnaarzendingwijstdan
ooknaardevraagvanhoegeloofgerelateerdeveranderingenbinnensamenlevingentheologisch
bestudeerdkunnenworden.Zo’nbenaderingwilmeerruimtecreërenomtheologie-missiologie
brederteverstaandanalleenmaarhetbestuderenvanhetChristelijkewereldwijdenopdie
manieraandachttegevenaanwathetgeloofmet,inendoorgemeenschappendoet.
Hetisindezebrederuimtewaarinikmijnactueleantwoordformuleer:Theologieishet
georiënteerdbewegelijkevanhetgeloof,hetuitenvanhetbewegelijkevanhetgeloof.Hetgeloof
beweegtomdathetergensomdraait,endatergensishetbepalende,hetisexistentieel(Moltmann
2000).Datergenskrijgtbeeldenklankenvormenbetekenisvoormijindegrotecontextvande
verhalenwaarinJezusdetweegeboden‘hebGodlief’en‘hebjenaastelief’inzijnmondneemtof
waarinhijmenseninstaatsteltomuittesprekenwat‘onshoe-dan-ookaangaat’(“unsunbedingt
angeht”,“ultimateconcern”[Tillich1951]),namelijk:hebGodliefenhebjemedemenslief,hij/zijis
ernetzoeentjealsjij.HetgeloofbeweegtzichinhetverborgeneenopenbarewaarGodGodisen
demensmenswilworden.…endaarisdeVader,depersoonvanJezusendeHeiligeGeestdieelke
vormvandichotomie,vandiametraaltegenoverelkaarstaanvanGod-mens,God-dewereldoplost
enuitnodigttoteengeheel,totsaamhorigheid,tothetcentraalstellenvandeverbinding.
VerbindingtussenGodenmensénmensenalleswaterverderernogis.
Christelijketheologieisdeuitingvanhetgeloofvandebelijdenis,datnooitexactewetenschapisof
wilzijn,maarhetgeloof,datfidesquaerensintellectumis,2hetgeloofdatvrijisomtezoeken,in
elkehoekvanelklevensverhaalenwereldverhaalnaarzin,naarinzicht,naarbegrip,hetgeloofdat
1
Indeafgelopendecenniazijnerverschillendekerendiscussiesgeweestoverhetherbenoemenvanhetvak.
Intercultureletheologie,bijvoorbeeld,iseenvandeuitkomstenvandiediscussies.
2
RalphNorman(2007)geefteenprikkelendeuitwerkingvandezeformuleringjuistdoordevraagnegatiefte
stellen:waaromistheologiegeengeloofdatinzichtzoekt,althansnietopeenmanierdatdatvanafde
twintigsteeeuwzonderverwijzingnaarAbelard(indetraditievanAugustinus)gedaanwordt?Zijnconclusie
is“anopennessofmindandserious,responsiblequestioningisnecessary,intellectuallyandspiritually,when
themindengageswithChristianteaching.Takethewonderoutoftheology,andyouriskbeingleftwithmere
churchdogmatics.”(Norman2007:10).
2
vragendurfttestellenbijonbegripmaarnietverlamdwordtdoorzichopeenstapelendewaaromvragenenblijftzoeken(Sölle1990,Kritzinger2008,Bevans2009)enterugkomtopaleerder
gesteldevragen,enweerergensopterugkomt–ergensophetgeloofvananderen–inandere
tijden,inanderetradities,enopandereplaatsen.Indezezinistheologie-missiologiealtijdin
beweging,endiebeweginghoudtookcirkelbewegingenin(praxis),enbewegingterugnaaraf.
Theologie-missiologiedoethaarwerkinhetdagelijkse,daarwaardeverbindingvandewereldin
zijngeheelgaandeis,daarwaarsprakeisvanallerleisocialeprocessen,vangemeenschapsvorming.
Hetisbinnenditperspectiefdatikhetultieme,hetbeginenhetoriëntatiepuntvantheologiemissiologiebegrijpals:‘hebGodliefenhebdeanderlief’.
Liefhebbenendeander
DeNieuwtestamentischecontextvandetweegebodenvraagtomeenbewegingterugnaaraf,om
het‘Godliefhebbenendeander’vanuiteenscheppingstheologietebenaderen,diedeschepping
alseenovervloedvanliefdebeschouwt.“AlsGoddewereldnietuitliefdeheeftgeschapen,blijft
elkeopvattingomtrentscheppingzinloosenleeg”(Sölle2000:31).Hetishetinzichtomonszelfals
“wezenstebegrijpen,dieverwachtenbemindwaren,alvoordatzeterwereldkwamen”(Sölle
2000:31).Ditinzichthoudtindaternaast‘ik’altijdnogeenanderbestaat,zonderwiehetikwordennietmogelijkis(1Johannes4:7-21).Eenscheppingstheologiedieliefhebbencentraalstelt,
zietGodenmensnietalselkaarsrivalenmaarbrengthetsprekenoverdeandernaarvoren.Het
uitgangspuntisdanaltijdhetikofwij,eennoodzakelijkbewustzijnomdeandertekunnen
waarnemen.Vanuithetikofwij,isGoddeander,nietdeabsoluteander,maarGod,deAnder.
Vanuithetzelfdeuitgangspuntisdemens,deander,maarooknietdeabsoluteander,welde
anderemens.God,deandervolgensdelogicavanhetliefhebbenisdeschepperdieverbondenis
metzijnwereldendiedoorliefdeinsamenwerkingmetmensendewereldverderschept.Volgens
dezelfdelogicawordenmensenGodsmedewerkersindevoortgezetteschepping,wantliefhebben
gaataltijdvanhettegenwoordigeuiteniscreatief.WanneerJezusdetweegeboden‘hebGodlief’
en‘hebdeanderlief’inéénademuitspreekt,gebeurtdatwatBuberzotreffendformuleert:“Jesus
bringstolighttheOldTestamenttruththatGodandmanarenotrivals.ExclusivelovetoGod(‘with
allyourheart’)is,becauseheisGod,inclusivelove,readytoacceptandincludealllove.Itisnot
himselfthatGodcreates,nothimselfheredeems;evenwhenhe“revealshimself”itisnothimself
hereveals:hisrevelationdoesnothavehimselfasobject.Helimitshimselfinallhislimitlessness,
hemakesroomforthecreatures,andso,inlovetohim,hemakesroomforlovetothecreatures.”
(Buber2002:60,cursieforigineel).
HetschijntdatSöllesvraagwaaromdewestersetheologieeenleerovercreatioexnihilo
ontwikkeldheeftmaarnooiteencreatioexamore3bedachtindelaatstejarensteedsserieuzer
wordtgenomendoortheologenenbijdezetheologensluitikmeaan(zoalsJeanrond2010,
SchmiedelenMatarazzo2015).Ookhiergaathetommeerruimtetecreërenvoorwatliefdekan
enmagbetekenen.Deliefdealscentraalstellenvandescheppingstheologieimpliceertookhet
centraalstellenvanderelatie:God-mens-deanderemens.Eentheologie-missiologiediehet‘heb
Godliefenhebdeanderlief’vanuiteenscheppingstheologischperspectiefcentraalstelt,geeftals
3
Hiergaathetnietomhetnegerenvanhetindemiddeleeuwen,vooralbijThomasvanAquino,uitgewerkte
fidescaritateformatagedachtegoed,maarhetbevragenvandemachtsrelatiesdiedoor‘liefdestaal’,vooral
doorhetconceptvancaritasingangwordengezet.
3
programmaaanomtelkensopnieuwbijhetbestuderenvan,reflecterenop,zichnormatief
opstellentenaanzienvansocialeprocessenindewerelddemensindezeprimairerelatiealsmens
teverstaanenvraagtomvoorzichtigheidmethetlabelenvanmensenmetwatvoorsoort
identiteitendanook.Zo’ntheologie-missiologiekannietandersdantwijfelachtigkijkennaar
beschrijvingenvanmensenzoals‘deniet-westerseander’,ofdeanderalsmigrantommaartwee
vandelabelstenoemendiedezeleerstoelzeeraanhethartgaan.Deanderalsmensontmoetikén
indeduidelijkheidvanzijn/haaranders-zijnénindegelijkheidenhetgemeenschappelijkhebben
vanmens-zijn.Dietweegaanaltijdgepaard.
Uhebtgemerktdatikhetconstantover‘deander’hebenhetbegrip‘denaaste’nognietliet
vallen.DitheefttemakenmetdezelfdelogicawaarmeeikexegetischdeheleHebreeuwsetekst
vandetweegebodenbehandel.OokhierovertuigtmijMartinBuberwanneerhijzegtdat ַ‫ ֵרע‬uit
Leviticus19:18doordeZeventigtevoorbarigalsdegenediedichtbijis,wordtvertaaldendaaruitis
dantesneldenaaste,demeestdichtbijegeworden.Bubersredeneringhierbijisdat“Ifeverything
concreteisequallynear,equallynearest,lifewiththeworldceasestohavearticulationand
structure,itceasestohavehumanmeaning.Butnothingneedstomediatebetweenmeandoneof
mycompanionsinthecompanionshipofcreation,wheneverwecomenearoneanother,because
weareboundupinrelationtothesamecentre.”(2002:25).Degewonestraattaaldoetmeerrecht
indezekwestiewanneerhetinplaatsvanomjenaasteomjemedemensgaat.
Liefhebbenoverstijgthier,zoalsJezusdatookaangeeftdeGoudenRegel“behandelanderendus
steedszoalsjezouwillendatzejulliebehandelen”(Matteüs7:12),want“onlylovecantransform
calculatingjusticeintocreativejustice.Lovemakesjusticejust.Justicewithoutloveisalways
injusticebecauseitdoesnotdojusticetotheotherone,nortooneself,nortothesituationin
whichwemeet.FortheotheroneandIandwetogetherinthismomentinthisplaceareaunique,
unrepeatableoccasion,callingforauniqueunrepeatableactofunitinglove.Ifthiscallisnotheard
bylisteninglove,ifitisnotobeyedbythecreativegeniusoflove,injusticeisdone.”(Tillich1955:
16).Dezebenaderingvanliefhebbenbetekentdatliefhebbengetoetstwordtaandeervaringvan
demensofeengroepmensenoverwieeenandermensofeengroepmensenzegthemofhaarlief
tehebben.DitomtebewakendathetgebodnietuiteenvaltindedelenvanhebGodliefenhebje
naasteliefopeenmanierdathetliefhebbenvanGod,demedemens–indenaamvanliefhebben
–leedberokkend.Dezeverwerpelijkedynamiekherhaaltzichenwasnietontypischvoorde
zogenaamdekolonialetijd.Decomplexiteitvandezeliefhebberijzetzichookvandaagdedaginen
doorChristelijkegemeenschappenwereldwijdvoort.
Hetliefhebbenmoetookderelationaliteit,deverbondenheiduitgesprokendoorde
scheppingstheologiekenmerken.Dediepteendehoogtevandiensintensiviteitvarieertvan
situatietotsituatie.Ookdewoordenschatdiebijliefhebbenthuishoortisgroot.Hetgaatoverde
wederkerigheidvanliefhebbenwaarinGodGodblijftendemensmensblijft.Godsliefdemaghier
nietvoorgesteldwoordenals“eenliefhebbendmensinhetgrootenGodsliefdealseenmenselijke
liefdeinhetgroot,eensoort‘superliefde’vanGodalseensoort‘supermens’”(Muis2012:94),het
gaatomwederkerigheidmaarnietsymmetrieendaarinblijfter–moeteraltijdruimteblijvenvoor
demogelijkheid“datGodsgoddelijkeliefdeopbepaaldepuntenmetgeenenkelevormvan
menselijkeliefdetevergelijken”is(Muis2012:94).Hetliefhebbenondermensengaatdanoverde
wederkerigheidenookdeasymmetrievanmens-zijn.Hetliefhebbenendeanderhoudtook
4
rekeningmethetonbeantwoordevanhetliefhebben.HetlijkthierpassendomdefilosoofLieven
DeCauterteciteren,dieinzijnkleineetymologieoverliefhebbenenhetontbrekenvanhet
werkwoord“lieven”inhetNederlandsconcludeert:“liefdeisnijging,eenaantrekkingdieeen
libidinaal4pompsysteemingangzetdatnietalleenverlangtnaarlustmaaralslofenaanbieding,
ookgerichtisopgeloofengelofte:deliefdesverbintenis.Eengeloftemetlijfenleden,zegmaar
metlijfenleven.Vandaarookdetwijfelendewanhoopaandeliefde,wanthetiseenwaagstuk.”
(DeCauter2011:54).
IneenmeertheologischecontextheeftSongditzogeformuleerd.“Try,then,tomakeabiblicaland
theologicalshiftfrom‘theGreatCommission’to‘theGreatCommandment’.Reconstructatheology
ofChristianmissiononthisshiftandreshapeprogramsandpracticesofChristianmissionwith
God’shealingloveatitsheart.Thiswillcallforhugechangesinthetraditionandministryofthe
churchtowhichwebelongandwhichweserve.Butisthereashiftworthierthanthistomake?Itis
agreatrisktotake,butisthereariskmorechallengingtotakethanthisshiftfrom‘theGreat
Commission’to‘theGreatCommandment’inChristianmission?”(Song2005:6).Hiergaathetom
meerdanoverherbenoemingenhetzelfdedoen,hetgaatovereentheologische-missiologische
bewegingdiebovendedichotomieënvangospelencultureuitstijgt.
Hetgaatovereentheologische-missiologischebewegingdiezichwilinzettenvoorcreatioex
amore.Zokomikaanbijdetweedevraagvanmijnrede:hoekomentheologie-missiologiedie
liefhebbenendeandercentraalsteltenhetbestuderenvanmigratiebijelkaar?
Migratie:liefhebbenendeander
DeRoomsKatholieketheoloog,GioacchinoCampesegebruikteenpassendbeeldwanneerhijhet
heeftoverhet‘uitbarstenvanmigranten’,“irruptionofmigrants”(Campese2012)omookde
toenemendeintensiteitvantheologiserenovermigratieviadelensvan‘demigrant’aantegeven.
Hetgrotegebod,vooralhetgedeeltevan‘hebjenaastelief’wordtvaakalsBijbelsebasisgenomen
voortheologiserenovermigratieenmigranten.Verderearticulaties,zoalsderolvangastvrijheid,
aandachtvoordegemarginaliseerdenvloeienvoortuithetbenadrukkenvandezetekst.Deander,
denaaste,degenedieliefdenodigheeft,isdemigrant,endanwordthetgrotegebodingevuldals:
hebdemigrantlief.5Campeseobserveertdatsystematischetheologeneenlangetijdnodighadden
ommigratieophunagendatezetten,enBijbelsetheologen“Preciselybecausethemovementsof
4
Ikhoorhierhetlibido-conceptvanKarlJungklinkenennietdatvanFreud.PaceDeCauter!Jung
theoretiseerthetlibido(verlangen)alseenenergiediebepaaldespirituele,geestelijkeenintellectuele
bewegingenveroorzaaktineenmens.
5
DezelijnwordtookvoortgezetindenieuwstepublicatievandeWCCoveromgaanmetmigratieen
migranten.TerwijlThe“Other”ismyneighbour(2015)derelevantevraagstelt“Howcanchurchesovercome
thetendencyof“othering”theoutsiders?”valthettelkensopnieuwterugomdehuidigemigratie-ervaringen
intheologsichetaalomtezettenenkomtuitbijstellingenzoals:“thattheScripturesrefertofollowersof
Jesusas‘aliensandexiles’impliesthatmigrationinitselfisnotviewedasanexperiencetobeaspiredto.
Muchrather,itcallsustojustlyandinclusivelyrelatetootherswhoequallyexperiencealienation.”(2015:
10).Deanderblijfttochdemigranteander,en‘wij’zijndeniet-migrantevolgelingenvanJezus.Hierloopt
theologiserenovermigratie,inmijnlezing,telkensopnieuwspaak.
5
personsandentirepeoplesareubiquitousintheBible”hebbenalheelveelmetmigratieen
migrantengedaan(Campese2012:5).
Watikzoveruitmijneigenonderzoekkanobserverenisdatdehuidigemanierenvantheologiseren
overmigratieenmigrantengegroeidzijnvanuitspontanereactiesenactiesvanChristelijke
gemeenschappenentheologenopdedagelijkseconfrontatiesmetdemeestdiversevormenvan
migratiemaarvooralvluchtelingenstromenenzogenaamdegastarbeidersindehistorischesituatie
tijdensennadeTweedeWereldoorlog.Eerstwasereenspontaneinteractie,eenaandeslaggaan
metveranderingenvanhetsocialeleven,dieomovertuigendetheologischestatementsvroegen
omChristelijkegemeenschappeninhunomgangmetmigratieenmigrantentelegitimeren.Hetlijkt
eropdatdeurgentievandesituatiesmeestaltotprooftextingvandeBijbelleidde.Devraagdie
hierbijwerdgesteldwas:watheeftdeBijbelendetheologischetraditietemeldenovermigratieen
migrantenendevraagwasniet:watgebeurderhierüberhauptondermigranten,enhoezo
migratie?
DevraagwatdeBijbelovermigratieenmigrantenheefttemeldenloktantwoordenuitdiede
Bijbeluiteindelijkalshetultiemeboekovermigratieenmigrantenbeschouwen.Theologische
reflectiesdieinJezusvooraldevreemdeling,devluchteling,demigrantenookdekerkvooralal
vreemdeling,vluchtelingenmigrantzien,zijnallemaalbegrijpelijkvanuitdezevraagstelling.Het
probleemhiermeeisdatdezelogicatelkensopnieuwuitlooptophetkijkennaardeanderviade
ultiemeidentiteitvandeander,hetzijGodinJezus,hetzijdeanderemens,alsmigrant,als
vreemdeling,alspelgrim,dehiernietthuishorendeofzichnietthuisvoelende.Dezeontwikkeling
vindikuitermatezorgwekkend,wantdielaatnauwelijksruimteomdetweedevraagtestellen:wat
iseigenlijkmigratieenwieiseigenlijkeenmigrant?
MijncollegaMarthaFrederiksattendeerteropdatdetermen“migratie”en“migrant”,centrale
begrippeninmigratiestudies,zijn“usuallyemployedwithoutexplanationorstipulation,presuming
thatthereaderwillunderstandwhattheconceptsentail”(Frederiks2015:183),“itseemsthat
someof|thestakeholdersareratherservedbyacertainfuzzinessoftheconcept;governments
andindividualpoliticiansusethetermsattheirownexpediency,inordertoadvancetheirown
cause”(Frederiks2015:183–184).Hetzelfdeverschijnselisookaantoonbaarbinnendekerkpolitiek,
enzelfsbinnenacademischetheologischebenaderingenvanmigratie.Erwordtbeleidgemaakt
overmigratieenmigrantenzonderdevraagtestellenwaardezetermenvoorstaanenwaarze
vandaankomen.Indezecontextblijvenhetliefhebbenendeanderinhettheologischbezigzijn
beperktengereduceerdtotdeanderalsmigrant.Ookindewereldvantheologiserenovermigratie
enmigrantenisereen‘terugnaaraf’nodig,naareenbeschouwingvanmigratiedynamieken
wereldwijd,waarindemensmensenGodGodmagblijven.
Maarhoepakjezo’n‘terugnaaraf’voortheologiserenovermigratieaan?Ikhebhetalaangegeven
datinmijnlezinginhetprocesvantheologiserenovermigratieeenbelangrijkestapovergeslagen
werd:devraagnaarwatmigratieisenwieeenmigrantis.Mijnstellinghierisdatophetmoment
datertijdensennadeTweedeWereldoorlogtheologen(binnenenbuitendeacademischesetting)
aandachtbegonnentegevenaanmigratie,zehetgedaanhebbenmeteenvolledigeacceptatievan
deomstandighedenwaarondermigratiegebeurde.Hetisnetalseenslechtgelukteoefeningin
contextueletheologie:detaal,hetvocabulaire,deconceptenvanmigratiemanagementzoals
6
overhedendatinhetlevenhebbengeroepen,werdendoortheologensimpelweggeaccepteerden
tottheologischeconceptengemaakt.TheologischwordtdelezingvandeBijbelendetraditie
bepaalddoordezeonbevraagdesociaal-politiekesituatievanmigratiemanagementgeregelddoor
natiestatenenburgerrechten.
IneenuitstekendestudieoverdeuitvindingvanhetpaspoortbeschrijftdesocioloogJohnTorpey
degeschiedenisvanhetproceswaardoornatiestatenhetlegitiememonopoliehebbengekregen
ommigratie,menselijkebeweging,tecontrolerenentemanagen(Torpey2000).Eenvande
retorischeuitspraken,regelmatigherhaald(zekerinhetafgelopenjaar)isdatdestaatdit
monopoliegebruiktomhuneigenburgerstebeschermen,datdestaatweetwanneerergeen
ruimtemeerisvoormigranten(ookvluchtelingen).Migratiemanagementgebeurtvoorde
veiligheidvandeeigenburgersvaneennatiestaat.Verlichtingsideologieenmodernisatieideologieënspelendaarbijeenbelangrijkerol(Bauman2004,Beck2009).Ditproceswerdin
Europa(enwezijnnogsteedsgefocustopEuropa)intensieverrondom,tijdensennadeTweede
Wereldoorlogtoeningewikkeldebureaucratischesystemeninhetlevenzijngeroepenomvrije
menselijkebewegingteregelen.Deeerstetheologischedocumentenvandeoecumenische
bewegingovermigratiedaterenookuitdezetijd(Fey2004).Ditisdetijdwaarindenatiestaatals
rechtsstaatenmetdeaspiratieomwelvaartsstaattewordenopgrondvanbepaaldeideologieën
menselijkebewegingtot‘totindepuntjes’inregelsenprocedureswildevatten:visum,
verblijfsdocument,werkvergunning,verblijfstatus,illegalemigranten,asielzoekerszijnslechtsde
meestbekendeuitdezeterminologie.Toteindjarentachtigbleekdatditbureaucratischesysteem
instaatwasmigratieteregelen.Metdevalvanhetcommunistischesysteemendedaarop
volgendeveranderingenwereldwijd,zoalsdegebeurtenisvan9/11endeoorlogendaaraan
verbonden,bleekechterdatdenatiestatennoglangnietklaarwarenmethetregelenenvooralhet
ondercontrolekrijgenvanmigratie.Migratiemanagementmoestnietalleenactiefmaarproactief
gebeuren.Vervolgenshebbendenatiestatenhun‘managementskrachten’gebundeldinafspraken
zoalsSchengen,Maastricht,Lissabon(Spijkerboer2013)omdewildekantenvandemigratiete
temmen.Financieringdoordeoverhedenvanonderzoeknaarmigratieheeftookzijndirectelink
methetmigratiemanagement.Hoewelertheologischereflectieszijndiekritiekuitoefenenop
migratiemanagementvannatiestatenenhungebundeldekrachten,tochblijfthetkaderwaarinover
migratiewordtgesprokennauwelijksbevraagd.Veeltheologischonderzoekblijftbinnende
conventiesvanmensendiezichvandeenenatiestaatnaardeanderebewegen;enookdezo
genaamdetransnationalebewegingenwordenvooralintermenvannatiestatenbekeken.Deelvan
deconventieisdatmensendoormigratieeennatiestaatverlatenenineenandereaankomen.De
migrantkomtalseenbuitenlander,eenvreemdelingaanenalshij/zijdelegaleroutevolgtdan
moethij/zijgeïntegreerdwordenindenieuwenatiestaat(Favell2008);daarnaastwordenookde
‘illegalemigranten’gemaakt.Deovergangvandeenenaardeanderestatushangtregelmatigvan
‘degeloofwaardigheidvanverhalen’af.
Migrantenkerken:hoezo?
Eenuitstekendvoorbeeldhoetheologischereflectieshettaalgebruikvanmigratiemanagementniet
alleenovernemenmaardieverderuitbreiden,wordtzichtbaarindeveelgebruikteterm
“migrantenkerken”.Alvijftienjaargeledenwerdergeroepen“Wegebruikenhetomdater(nog)
geenbeteralternatiefgevondenis.”(Ferrier2002:33).Eenonderzoeknaarbestaandedefinities
7
overmigrantenkerkenlaatziendatdezetermuitermatediscriminerendis,ineersteinstantie
omdathetdedichotomievanmigrantenkerkenenNederlandsekerkenkoestert.
Zoalseerdergesteld:deintentieomdenodigeaandachtteschenkenaaneensnelveranderende
samenlevinguitdeinvalshoekvanmigratiewaser,nietalleeninhetdagelijkselevenvan
Christelijkegemeenschappen,maarookopacademischniveau,ookhierinNederland.Zoalseerder
gezegdwashetovernemenvandemigratiemanagment-terminologievoorbarig,netzoalsdieinte
zettenvooreentheologische-missiologischeanalyse.Opdezemanierkonerzonderenigemoeite
gesprokenwordenovermigrantenkerkenenzelfsoververschillendesoortenmigrantenkerken.
CornelisvanderLaan(2006)heefthetover“historicalmigrantchurches”en“newermigrant
churches”.Denieuwemigrantenkerkendeelthijverderopin“ecumenicalmainstreammigrant
churches”,“reversemissionmigrantchurches”,“independentmigrantchurches”,“denominational
migrantchurches”ennaastdezeallenofbetergezegdtegenoverdezestaatdeterm“Dutch
churches”.6Demanierwaaropdezecategorieëntijdenstheologiserengebruiktwordenkomtookin
hetbredereveldvanmigratiestudiesvoor.Hetkomtvaakvoordatmigratiestudieszich“nauw
verbondenmeteenmoderniteitsvertoogwaarindewetenschap–endaarmeeinzichteninsociale
processen–groeitdooranalyseendifferentiatie.Hetmoderniteitsvertooghoudtimmerseen
groeiendonderscheidendvermogeninomclassificatiestekunnenaanbrengen,verschillente
kunnenbenoemen,tegenstellingentecreërenendaaromopeenbijnanatuurwetenschappelijke
wijzedewereldtebeschouwenalseenveldvananalytischvanelkaarteonderscheidenculturen.”
(VanDijk2012:205).
Hetverhaalrondom‘migrantenkerken’werdsteedsingewikkelder.In2006deedKarlijnGoossen
eenkritischelezingvandetoenalbestaandeliteratuurovermigrantenkerkenenmigrante
christenen.Inhaarzoektochtnaareendefinitieschrijftze:“Om‘migrantenkerk’tezijnmoeten
zowelhetkerk-aspectalshetmigranten-aspectaanwezigzijn.Eendefinitievan‘migrantenkerk’
moetbreedgenoegzijnomdeveelheidaankerkenplaatstegeven,maarmoetookafbakenen.[…]
doelenvormleverenwelbijzondereelementenop.Diemoetendusindedefinitieeenplaats
krijgen”(21–22).Vervolgensgaatzeverderdeingrediëntenteinvullenensteltvastdathet
migrantenaspectbetekentdat“deniet-Nederlandseofniet-westerseetnischeofculturele
achtergrond”bepalendis.(22).Zebenadruktookdateendefinitienietstatischmagzijn(23)en
komtbijdevolgendedefinitieuit:
Eenmigrantenkerkiseenchristelijkegeloofsgemeenschapdieregelmatigbijelkaarkomt,voorgeorganiseerde
vieringen,waarinBijbellezing,gebed,uitleg,muziekenritueleneenplaatshebben,waarbijdeniet-Nederlandse
ofniet-westerse,etnischeofcultureleachtergrondeenbepalenderolspeeltindeidentiteitsbelevingvande
gemeenschapen/ofindagelijkseleefwereldvandebetrokkenen.Devormvanvieringenen/ofdeinhoudvande
geloofsbelevingwordeninbelangrijkematebepaalddoordeetnische/cultureleachtergrondwaarinhet
christendombuitenNederlandvormkreegen/ofdekerkheeftbijzonderedoelstellingenenfunctiesgerelateerd
aandeproblematiekdiemigrantenondervinden.(Goossen2006:24)
Dezedefinitiebetrapteendiscriminerendepotentieindetermwantvolgensdezezijn
migrantenkerkenvooralherkenbaardoordehuidskleurvanhunleden.Debeeld-zoek-functievan
Googlemaaktdezeveronderstellingzichtbaar,wantonderdezoekopdracht‘migrantenkerken’
6
EensoortgelijkecategorisatiekomtookbijFerrier(2002)voor.
8
staanvooralbeeldenvanzwartemensen.Goossenobserveertvervolgensdat“uitdecontacten
metdemigrantenkerkenduidelijk[wordt]datdezechristenenhiergekomenzijnvanuitandere
culturen,zichlangnietaltijdherkennenindebeschrijvingenendefinitiesdieblankeonderzoekers
enblankechristenenvanhengeven.”(Goossen2006:8).
Eenverderecomplicatievandeterm‘migrantenkerken’tradoptoenerook‘blanke’
migrantenkerkenverschenen.Omdatdemeesteledenvandezekerkenuitvoormalige
communistische,Oost-Europeselandenkwamen,voldedenzeaanhet‘niet–Westerse’criterium
vandebovengenoemdelogicaenwerdendusookzijmigrantenkerkengenoemd.Declimaxvanhet
gebruikvandezetermzieikindemanierwaaropdiefunctioneelingezetwordtinhetkerkzoekerprogrammavandeProtestantseKerkinNederlandmetvijfcategorieënonderderubriek
denominaties:Kerkenbuitenland,Migrantenkerken,Pioniersplek,ProtestantseKerk,VPKBBelgië.
Hetiseentheologisch-missiologsichmoeilijkinterpreteerbaarpragmatisme,zekerwanneerde
denominatievanbijvoorbeeldInternationalEnd-TimeRevivalMinistryteAmsterdam
(http://www.protestantsekerk.nl/overons/kerkzoeker/kerkzoeker/Paginas/International_EndTime_Revival_Ministry_te_Amsterdam_Zuidoost.aspx14januari2016)endievandeRoemeens
OrthodoxekerkH.GregoriosdeTheoloogteSchiedam
(http://www.protestantsekerk.nl/overons/kerkzoeker/kerkzoeker/Paginas/Roemeens_Orthodoxe_
kerk_H_Gregorios_de_Theoloog_te_Schiedam.aspx14januari2016)dezelfdezijn:
migrantenkerken.Devraagnaardefunctionaliteitvandezetermblijftvoormijopen.Welkdoel
dientdezeterm?Hetvoorbeeldbevestigtweldestellingdattheologischeondernemingeninzake
migratiesimpelweghettaalgebruikvanhetmigratiemanagementvandenatiewelvaartsstaat
overnemen.
Nogeenlaatstvoorbeeld:OnderdeveelgesteldevragenophaarwebsitegeeftSamenKerkin
Nederland,deonafhankelijkelandelijkeverenigingvanchristelijkemigrantenkerkenen–
geloofsgemeenschappeninNederlandaandat:
dezetermsteedsmindertoereikendisomditzeerdiversegeheeltebeschrijven.Steedsminderziendeze
kerkenzichzelfalsmigrantenkerken.Eriseengroeiendbesef,zowelonderindividuelechristenenalsonder
christelijkegemeenschappen,datmenhierinNederlandzalblijvenenhierdoordanookdeeluitmaaktvande
KerkensamenlevingvanNederland:[…]OmrechttedoenaandegrotediversiteitheeftSKINdanookbesloten
omdeterminologieuittebreidenmet‘internationaleen/ofinterculturelekerken’:christelijke
geloofsgemeenschappeninNederlandwaarinchristenenuitallerleinatiesenculturenmetelkaaroptrekkenen
ernaarstrevenomdecultuurvanhetKoninkrijkvanGodgestaltetegeven.
(http://skinkerken.wix.com/skin#!vragen/chwt,15januari2016)
Dezeredeneringsuggereertdeveronderstellingdat‘migrantenkerken’eensoortkomenengaan
verschijnselvandesamenlevinghaddenkunnenzijn,eenveronderstellingdiemoeilijk
interpreteerbaarisinhetlichtvanandereSKINtekstendieovermigratiealseencontinuümvan
samenlevingenspreekt.
InditallesblijftdedichotomievanmigrantenkerkenenNederlandsekerkenintact,deelsomdater
nauwelijksverkeeris(mogelijkis)tussendetwee(FrederiksenPruiksma2010),deelsomdater
geenhermeneutischebasisaanwezigisomzoeenverkeermogelijktemaken(Jansen2010).De
observatiesdatmensenonderzochtdoordemigrantenkerken-lenszichnietgeaccepteerdvoelen
door“theDutchchurches”leidtvervolgensnaardevraaghoezebetergeïntegreerdkunnen
9
worden.Voeltu,hoetelkensopnieuwtheologischereflectieindevalkuilvanmigratiemanagement
valt?Vanwatvoorsoortintegratieiserhiersprake?Hetisalproblematischgenoegommensen
methetlabel‘migrant’teidentificeren,laatstaanomgemeenschappenmetdeterm
‘migrantenkerken’teidentificeren.Ondanksofjuistwegensdeargumentendieikhierboven
genoemdheb,kandetermnietzomaarafgeschaftwordenomdathetalinstrumentisgeworden
vansocialeverbeeldingen(Taylor2004);doordietermzijnermensengekwetst,terwijlanderende
termgebruikenvoorzelfidentificatie.Samenmetdezetermisereenterugnaarafmethet
verlangenomookdezedichotomieoptelossen.
Ikstelvooromineersteinstantieterugtegaannaareentermdietwintigjaargeledenindetitel
vaneendoorJongeneel,BudimanenVisser(1996)geredigeerdboekstond:Gemeenschapsvorming
vanAziatische,AfrikaanseenMidden-enZuidamerikaansechristeneninNederland.Hetgaathier
omdetermgemeenschapsvorming!Gemeenschapsvormingbepaaldofbeïnvloeddoor
migratiedynamieken.Doordezetermserieuzertegaannemen,geefikaandatdetheologiemissiologiedieikwilbeoefenendebrederevraagstelt:watgebeurtermetdesocialewereldvanuit
deinvalshoekvanmigratiedynamieken?Watvoorsoortveranderingenvindenplaatsin
gemeenschappen?Inwelkegemeenschappen?Alsmennaareenstad,naareenstadsdeel,naareen
dorpkijkt,watgebeurterdaar?WatgebeurtermetdePKNvanuitdeinvalshoekvanmigratie?
Waaromkrijgtinternationalemigratiebuitenproportioneelveelaandachtendebinnenlandse
migratieminder?Watgebeurterbinnendetheologischeopleiding?Waarwordenprocessen,
krachtenvanmigratieexplicietgenoemd?Watbetekentdatvoormensenen,breder,voorde
gehelegeschapenwereld?Watvoormotivatieszijneromtheologisch-missiologischonderzoek
naarmigratiedynamiekentestarten?Doorzulkevragentestellenprobeerikterugtegaannaaraf,
terugnaardewederkerigheidenasymmetrievanrelatieswaardemensmens,deanderemensde
anderemens,enGodGodmagzijnterwillevandesamenlevingendezewereldinwording.Deze
theologie-missiologiewilzichinvrijheidbewegenmetlef,doorGodsliefdeinChristus(Efeziërs2:410en4:1,15)totlevengeroepenenzewilmeedoeninGodsscheppend,herscheppendwerkindit
aardsebestaanwaarinzethuishoort.
Geachteaanwezigen,ubegrijptdatdezegedachtenslechtseenflitszijnvanhetwerkdatikophet
ooghebvoordekomendejaren.Ikzieuitnaargemeenschappelijkeondernemingenmet
studenten,collega’s,leidersvangemeenschappen,domineesenpastores,gemeenteledenen
mensenuitdebreedtevandesamenleving.Bijdezenkomikaanbijhetderdeenlaatstepuntvan
mijnrede:hoewiliktheologie-missiologiebeoefenen?Mijnkorteantwoordhieropinhetbegin
was:interdisciplinair.
Interdisciplinariteit
DeinzichtendieikvanStevenTötösydeZepetnekenLouiseO.Vasvári(2011)hebgeleerdover
interdisciplinariteitzijntoteenvanmijnstokpaardjesgeworden.Ikherhaalzeomdatikdeprecisie
diezeaangevenbelangrijkvind.Hunvisievaninterdisciplinariteitkentdriedimensies:
intradisciplinariteit,multidisciplinariteitenpluridisciplinariteit.
HetaldoorvelenbesprokenKNAWRapportoverTheologieenReligiewetenschappenvanvorigjaar
(2015),spreektovereen“academischisolement”inhetgevalvan“confessioneletheologie”(KNAW
Rapport2015:10).Afgezienvandevraagofdeterm“confessioneletheologie”houdbaaris,
10
onderstreeptdeobservatiederelationelebehoefteookbinnendeacademischewereld.Isolement
kandoorbrokenwordendoorinterdisciplinariteit.Omtebeginnenmetintradisciplinariteit:
luistereneningesprekgaanmetanderetheologen.Theologie-missiologiekangeenmoment
zonder,bijvoorbeeld,Bijbelsetheologenofsystematischetheologen.Multidisciplinairbezigzijn
betekentdatikhetwerkvandedisciplinaireander,defilosoof,deantropoloog,desocioloog,de
literatuurwetenschapper,dehistoricus–endanisergeeneindeaandelijstvoormijnwerk–
aanvullendacht.Pluridisciplinariteitbetekentdatdewetenschappelijkerelatiesindaadwerkelijke
samenwerkingentussenwetenschappersvormkrijgen.Voortheologie,dieeenlangegeschiedenis
vaneinzelgängerskent,isditmisschiendegrootsteuitdaging.Tochheefttheologie-missiologiede
andernodig,endooreenpositievelezingvandeKNAWRapport,stelik:theologie-missiologie
wordtdooranderengemist.
Methetoogophetbekledenvandezeleerstoelwiliknogeenvierdedimensievande
interdisciplinariteitbenadrukkenendatis‘infradisciplinariteit’:theologie-missiologiealsbeweging
onderdiscipline;dehoudingvaneendiscipelomdoorlerendegemeenschappenGodendeander
lieftehebben.
Woordenvandank
Ikhebgezegd.
Referenties:
Bauman,Zygmunt,WastedLives:ModernityanditsOutcasts(Cambridge:Polity,2004).
Beck,Ulrich,WorldatRisk(Cambridge:Polity,2009).
Bevans,Steve,AnIntroductiontoTheologyinGlobalPerspective(Maryknoll:Orbis,2009).
Bloechl,Jeffrey,“LoveofGodandLoveofoneAnotherAccordingtoPaul”,inUlrichSchmiedel&
JamesM.Matarazzo,Jr.(eds),DynamicsofDifference:ChristianityandAlterity.AFestschriftfor
WernerG.Jeanrond(NewYork:Bloomsbury,T&TClark,2014),87-94.
Buber,Martin,Zweisprache,1929inMartinBuber,BetweenManandMan,translatedbyRonald
Gregor-Smith(London:Routledge2002),1-45.
Buber,Martin,DieFrageandenEinzelnen,1936inMartinBuber,BetweenManandMan,
translatedbyRonaldGregor-Smith(London:Routledge2002),46-97.
Canale,Fernando,“InterdisciplinaryMethodinChristianTheology?InSearchofaWorking
Proposal”,NeueZeitschriftfürSystematischeTheologieundReligionsphilosophie43(2001),366389.
Cauter,LievenDe,“Hetwerkwoordliefde:overhetfreudiaansepompsysteem”,inDeoorsprongen
ofhetboekderverbazingen(Leuven:LannooCampus,2011),49-54.
11
Deurloo,Karel,ExodusenExil:KleineBijbelseTheologieI(Kampen:Kok,2003).
DiefünfBücherderWeisung:VerdeutschtvonMartinBubergemeinsammitFranzRosenzweig
(Köln:JakobHegner,1968).
Dijk,RijkVan,“GeboorteineenGhanesepinksterkerk”,inIreneStengs(ed.),NewinNederland:
Feestenenritueleninverandering(Amsterdam:AmsterdamUniversityPress,2012),189-210.
Favell,Adrian,“RebootingMigrationTheory:Interdisciplinarity,Globality,andPostdisciplinarityin
MigrationStudies”,inCarolineBrettel&JamesF.Hollifield(eds),MigrationTheory:TalkingAcross
Disciplines(SecondEdition;NewYork:Routledge,2008),259-278.
Ferrier,Kathleen,Migrantenkerken:oververtrouwenenaanvaarding(Kampen:Kok,2002).
Fey,Harold(ed.),AHistoryoftheEcumenicalMovement,Volume2:1948-1968(Eugene:Wipf
&Stock,2004).
Frederiks,Martha,“Religion,MigrationandIdentity”,MissionStudies32(2015),181-202.
Frederiks,Martha&NienkePruiksma,“JourneyingTowardsMulticulturalism?TheRelationship
betweenImmigrantChristiansandDutchIndigenousChurches”,JournalofReligioninEurope3
(2010),125–154.
Goossen,Karlijn,“Definities”,inHansEuser,KarlijnGoossen,MatthiasdeVries&SjoukjeWartena
(eds),MigranteninMokum:DebetekenisvanmigrantenkerkenvoordestadAmsterdam
(Amsterdam:VrijeUniversiteit,2006),13-32.
Hanciles,Jehu,“TheFutureofMissiologyasaDiscipline:AViewfromthenon-WesternWorld”,
Missiology:AnInternationalReview42(2014),121-138.
Jansen,Mechteld,“HermeneuticsasaKeyIssuebetweenMigrantandNon-MigrantChurches”,
StudiesinInterreligiousDialogue10(2010),133-147.
Jeanrond,WernerG.,TheologyofLove(NewYork:T&TClark,2010).
Jongeneel,J.A.B.,Missiologie(DenHaag:Boekencentrum,1991).
Jongeneel,J.A.B.,R.Budiman&J.J.Visser(eds),GemeenschapsvormingvanAziatische,Afrikaanse
enMidden-enZuidamerikaansechristeneninNederland(Zoetermeer:Boekencentrum,1996).
KoninklijkeNederlandseAkademievanWetenschappen(KNAW),Klaaromtewenden…de
academischebestuderingvanreligieinNederland:eenverkenning(2015).
Kritzinger,J.N.J.,“StudyingReligiousCommunitiesasAgentsofChange:AnAgendaforMissiology”,
Missionalia23(1996),366-396.
Laan,Cornelisvander,“KnockingonHeaven´sDoor:Non-WesternPentecostalMigrantChurches
intheNetherlands”,inAndréDroogers,CornelisvanderLaan&WoutvanLaar(eds),Fruitfulinthis
Land:Pluralism,DialogeandHealinginMigrantPentecostalism(Zoetermeer:Boekencentrum,
2006),47-61.
12
Kritzinger,J.N.J.,“Faithtofaith–MissiologyasEncounterology”,VerbumetEcclesia29(2008),764790.
Moltmann,Jürgen,ExperiencesinTheology:WaysandFormsofChristianTheology(Minneapolis:
FortressPress,2000).
Myklebust,OlavGuttorn,“MissiologyinContemporaryEducation:AfactualSurvey”,Mission
Studies12(1989),87-107.
Muis,Jan,“DeliefdevanGod”,NederduitseGereformeerdeTeologieseTydskrif53,Supplementum
3(2012),91-99.
Norman,Ralph,“Abelard’sLegacy:WhyTheologyisnotFaithSeekingUnderstanding?”,Australian
eJournalofTheology(2007),1-10.
Nyers,Peter&KimRygiel(eds),Citizenship,MigrantAgencyandthePoliticsofMovement(London:
Routledge,2012).
Oborji,FrancisAnekwe,“ContemporaryMissiologyinTheologicalEducation:OriginsandNew
Perspectives”,Missiology:AnInternationalReview34(2006),383-397.
Patmury,J.,“MissiologyinTheologicalEducation”,IndianJournalofTheology36(1994),18-30.
Schmiedel,Ulrich&JamesMatarazzo(eds),DynamicsofDifference:ChristianityandAlterity:A
FestschriftforWernerG.Jeanrond(London:BloomsburyT&TClark,2015).
Schüle,Andreas,“Kāmōkā–derNächste,deristwieDu.ZurPhilologiedesLiebesgebotsvonLev
19,18.34”,KUSATU:KleineUntersuchungenzurSprachedesAltenTestamentsundseinerUmgebung
2(2001a),97–129.
Schüle,Andreas,“Denneristwiedu.DieÜbersetzungundBedeutungdesLiebesgebotsvonLev
19,18”,ZeitschriftfürdiealttestamentlicheWissenschaft113(2001b),315–334.
Skreslet,Stanley,H.,ComprehendingMission:TheQuestions,Methods,Themes,Problems,and
ProspectsofMissiology(Maryknoll:Orbis,2012).
Song,Choan-Seng,“FromtheGreatCommissiontotheGreatCommandment:ABiblicaland
TheologicalShift”,paperpresentedatConsultationonMissionThePresbyterianChurchinTaiwan,
June2-3,2005.
Sölle,Dorothee,GottDenken.EinführungindieTheologie(Stuttgart:KreuzVerlag,1990).
Sölle,Dorothee,Liebenundarbeiten.EineTheologiederSchöpfung(München:Piper,2001).
Sölle,Dorothee,Godheeftmensennodig:eentheologievandeschepping,vertaalddoorHarmina
vanderVinne(Kampen:TenHave,2000).
Spijkerboer,Thomas,“MovingMigrants,States,andRightsHumanRightsandBorderDeaths”,Law
andEthicsofHumanRights7(2013),213-242.
13
Taylor,Charles,ModernSocialImaginaries(Durham:DukeUniversityPress,2004).
Tillich,Paul,TheNewBeing(CharlesScribner’sSons,1955).
Torpey,John,TheInventionofthePassport:Surveillance,CitizenshipandtheState(Cambridge:
CambridgeUniversityPress,2000).
TötösydeZepetnek&LouiseO.Vasvári,“TheStudyofHungarianCultureasComparativeEuropean
CulturalStudies”,inTötösydeZepetnek&LouiseO.Vasvári(eds),ComparativeHungarianCultural
Studies.(Lafayette:PurdueUniversityPress,2011),11-34.
WorldCouncilofChurches,The“Other”ismyNeighbour:DevelopinganEcumenicalResponseto
Migration(Geneva:WCC,2015).
14