39e jaargang nr. 284 - - 15 november 2013

39e jaargang nr. 284 - - 15 november 2013
Pagina 1
ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en
sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in
Nederland en België.
Het is een uitgave van de Nederlandse
Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde.
Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen.
Telefoon: 024 - 64 199 29
www.njrs.nl
[email protected]
Lidmaatschap-/abonnementsgeld:
20 euro voor een heel kalenderjaar.
Verschijnt plm. 13 keer per jaar.
Postgiro: 32 93 836
t.n.v. G. Keijzers
Postbus 38
5340 AA Oss
Voor België:
Bank Dexia - Neerpelt
rekeningnummer 083-97 32 526-34
Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor
1 december op, anders ben je verplicht opnieuw
voor een jaar te betalen.
Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor
Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed
doel op in uw testament !!!!!!
Eindredactie
Gerard Keijzers
Lay-out
- Theo Appeldoorn
- Ruud van Asseldonk
- Gerard Keijzers
Internet realisatie
Stephan Brands
Foto voorpagina:
Met succes bracht India de Marssonde Mangalyaan in
een baan om de aarde. Binnenkort zet het toestel koers
naar planeet Mars. Lees elders in ASTRUIM
INHOUD:
Indiase ruimtesonde op weg naar Mars ............................................................................. 3
ISS nieuws ......................................................................................................................... 5
Zorgen om raketmotor Delta 4 raket .................................................................................. 11
Zonsopkomst op Mercurius ................................................................................................ 12
Marsnieuws ........................................................................................................................ 13
Saturnusnieuws ................................................................................................................. 16
Vier kometen aan het firmament te zien ............................................................................ 18
NGC 3576 .......................................................................................................................... 20
3C353 ................................................................................................................................ 21
Heksenhoofdnevel .............................................................................................................22
NGC 3242 - Jupiternevel ................................................................................................... 23
Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode .......................................................... 24
Verenigingsnieuws .............................................................................................................26
Pagina 2
INDIASE RUIMTESONDE
WEG NAAR MARS
OP
Vanaf lanceerbasis Satish Dhawan Space
Center vertrok op dinsdag 5 november voor
het eerst een Indiase raket die een
ruimtesonde naar Mars schoot. Tot dusver
verloopt de missie naar wens en schaart India
hiermee zich tot de groep van Rusland, V.S.
en Europa die aan Marsonderzoek (gaan)
doen.
Terecht
was
de
Indiase
ruimtevaartorganisatie apetrots.
De Indiase Marssonde wordt gereed gemaakt voor zijn
lancering
Een aangepaste PSLV raket zorgde voor de
lancering. Aan de onderste rakettrap waren
zes hulpraketten bevestigd om de 1350 kg
wegende Mangalyaan (is Hindoe voor Mars
Orbiter) de ruimte ingeschoten te krijgen. Een
live-uitzending zorgde er voor dat de hele
wereld dat succes kon gadeslaan. Na 44
minuten was de lancering voltooid. Een extra
bijkomstigheid was, dat het de 25e keer op
een rij was dat met succes een PSLV raket
van start ging.
De Marssonde kwam in een ellipsvormige
baan om de aarde terecht op 245 bij 23.430
kilometer hoogte. Zes maal zal de motor aan
dit ruimtevaartuig worden ontstoken, alvorens
het aan de aantrekkingskracht van de aarde
kan ontsnappen. De laatste ontsteking staat
gepland op 1 december. Dan zal het toestel
definitief koers zetten naar de rode planeet.
Op 24 september 2014 zal het bij die planeet
aankomen en dan moeten de technici in staat
zijn de snelheid zodanig af te remmen dat het
in een baan om deze planeet komt.
Uiteindelijk moeten vijf wetenschappelijke
instrumenten met hun onderzoek beginnen.
Dat zal gebeuren vanuit een punt vlak boven
de Marsiaanse atmosfeer tot 80.000 kilometer
hoogte. Wat onderzoek betreft, zie hierover in
ASTRUIM nr. 283 (18 okt. 2013).
Wetenschappers hopen nu te weten te komen
of er methaan in de atmosfeer voorkomt en zo
ja hoeveel. Dat zou dan duiden op
geologische en of biologische activiteiten.
Maar de wetenschap is niet de belangrijkste
doelstelling van deze missie. Voor India draait
het vooral om de technologie. Zijn de Indiase
technici in staat de gehele vlucht naar Mars
met de nodige koerscorrecties ook perfect uit
te voeren? Kunnen zij inderdaad het toestel in
de geplande omloopbaan om Mars brengen?
En gaan daarna de instrumenten aan boord
volgens plan hun taken uitvoeren? Kortom,
het allerbelangrijkste werk moet nog komen.
De eerste stap, de Marssonde in de gewenste
baan om te aarde brengen, is gelukt. Nu nog
de 780 miljoen kilometers lange weg erheen
de komende 300 dagen.
CHINA LANCEERDE DE
SHIJIAN 16
Vanaf de Jiuquan lanceerbasis bracht een
Long March 4B raket de Shijian 16 in een
baan om de aarde. Volgens de Chinese
staatsmedia gaat het hier om een
experimentele kunstmaan voor het testen van
de allernieuwste technologieën. Ongeveer 13
minuten na liftoff bereikte de Shijian 16 zijn
500 kilometer hoge omloopbaan waarbij het
een hoek van 75 graden met de evenaar
maakte. Het was China's negende lancering
dit jaar en allemaal succesvol.
Pagina 3
Pagina 4
EINDE CYGNUS
RUIMTEVRACHTSCHIP
Leden van Expeditie 37 ontkoppelden op 22
oktober het ruimtevrachtschip Cygnus van de
Harmony module van het ISS. Een dag later
verbrandde het tijdens de terugkeer in de
dampkring grotendeels door de wrijvingshitte.
Het toestel had 23 dagen aan het
ruimtestation vastgezeten. Het had 589 kg
aan vracht afgeleverd waaronder voedsel,
kleding en experimenten van studenten.
helemaal door de wrijvingshitte te verbranden.
Maar dat ging bij de ATV-4 er anders aan toe.
Na de ontkoppeling nam het controlecentrum
in
Toulouse
het
vluchtverloop
over.
Gedurende vijf dagen werden er allerlei
manoeuvres
uitgevoerd
onder
het
ruimtestation. Die leverden de nodige
gegevens op die gebruikt kunnen worden voor
toekomstige terugkeer van ruimtevaartuigen in
de dampkring.
Op 2 november, de ATV-4 bevond zich toen
120 kilometer onder het ruimtestation, werd de
terugkeer ingezet. De ruimtevaarders in het
ISS konden het vertrek volgen. Het gevaarte
dook vervolgens de dampkring in en daarmee
kwam een einde aan het zwaarste
ruimtevrachtschip tot dusver gelanceerd.
Het einde van ATV 4 (1)
Met een robotarm ontkoppelden
Cygnus van het ISS
astronauten
de
EINDE VAN ATV-4
Het einde van ATV 4 (2)
Ook aan een tweede ruimtevrachtschip dat
aan het ISS gekoppeld zat, de Europese ATV4 Albert Einstein, is inmiddels een einde
gekomen. Op maandag 28 oktober werd het
van de koppelingspoort losgemaakt. In de
regel keert een dergelijk toestel binnen een
dag in de dampkring terug om er bijna
LANCERING SOJOEZ TMA-11M
Onder een oorverdovend lawaai verliet op 6
november een Sojoez raket lanceerbasis
Baikonoer. Op de top bevond zich de Sojoez
TMA-11M capsule met daarin de drie
Pagina 5
ruimtevaarders Michail Tyurin (Rusland), Rick
Mastracchio (V.S.) en Koichi Wakata (Japan)
OLYMPISCHE FAKKEL IN DE
RUIMTE
Symbolisch werd op zaterdag 9 november de
Olympische fakkel voor de Winterspelen 2014
overhandigd. Dat gebeurde tijdens een
ruimtewandeling.
De Olympische fakkel in de ruimte. Op de foto is Kotov
(met fakkel) te zien naast Ryazanskiy
Leden van Expeditie 38 poseren op de trap voor de
raket kort voor hun vertrek naar het ISS. Onder Michail
Tyurin (met Olympische fakkel) commandant, in het
midden de Japanner Koichi Wakata en boven de
Amerikaan Rick Mastracchio
Zowel de lancering als het vluchtverloop
verliepen vlekkeloos. Acht minuten en 45
seconden na liftoff vond de ontkoppeling met
de raket plaats. Even later ontvouwden zich
de
twee
grote
zonnepanelen.
Vier
omloopbanen om de aarde volgden alvorens
de capsule het ISS bereikte. Geheel
automatisch koppelde het toestel aan de
Rassvet module. De ruimtevaarders hadden
vervolgens tot taak te controleren of de
aansluiting 100% luchtdicht was. Toen
daarover geen twijfel bestond, konden de
beide toegangsluiken geopend worden en
zweefden ze het ruimtestation binnen. En
zoals bij elke aankomst van een nieuwe
bemanning was de begroeting allerhartelijkst.
Opnieuw
vertoefden
er
weer
negen
ruimtevaarders in het grote internationale
ruimtestation. En dat niet alleen: er zaten ook
drie Sojoez ruimtevaartuigen aan het ISS vast.
Dat waren de Sojoez TMA-9M, Sojoez TMS10M en de Sojoez TMS-11M.
Kosmonaut Sergey Ryazanskiy zweefde
vanuit de Pirs luchtsluis de ruimte in. Daarbij
werden video's en foto's gemaakt door Oleg
Kotov. Daarna overhandigde Sergey de fakkel
aan Oleg. Ook nu tijd voor het maken van
video's en foto's. Dat gebeurde door camera's
die op hun helmen zijn gemonteerd en op de
buitenkant van het ruimtestation. Al deze
opnames zijn belangrijk voor de public
relations rond de Winterspelen.
Als alles volgens plan verloopt keert de fakkel
na een vierdaags bezoek weer op aarde terug
tijdens de landing van de Sojoez TMA-09M op
zondag 10 november. Na een verblijf van 166
dagen in de ruimte keren de Rus Fyodor
Yurchikhin, de Amerikaan Karen Nyberg en de
Italiaan Luca Parmitano terug op aarde.
Karen Nyberg maakte op 9 november bovenstaande
foto van typhoon Halyan, die op de Filippijnen voor
meer dan 10.000 dodelijke slachtoffers zorgde.
Pagina 6
HALLOWEEN IN HET ISS
Erg uitbundig werd het Halloweenfeest (31
oktober) in de ruimte niet gevierd. ESAruimtevaarder Luca Parmitano wilde wel laten
zien dat hij hieraan gedacht had. Hij droeg die
dag een t-shirt met daarop een afbeelding van
Superman. De Canadese ruimtevaarder David
Saint-Jacques fotografeerde hem toen hij
daarmee
op
het
scherm
in
het
controlecentrum verscheen en zette die
vervolgens meteen op twitter.
KIROBO
WERK
KLAAR
VOOR
de drie ruimtevaarders keerde ook weer de
Olympische fakkel mee terug naar de aarde.
Tijdens een persconferentie na de landing,
vertelden ze alle drie vol lof te zijn over de
samenwerking en hun verblijf in het ISS. Luca
Parmitano liet nog weten, wanneer hij nog
eens de gelegenheid zou krijgen weer een
ruimtewandeling te maken, dat weer zou doen
ondanks de lekkage tijdens zijn tweede
ruimtewandeling.
HET
De testen en eerste experimenten met de
Japanse robotastronaut in het ISS zitten er op.
Hij moest nog wachten op zijn baas Koichi
Wakata. Maar die is inmiddels in het
ruimtestation
gearriveerd.
Iedereen
is
benieuwd of het experiment slaagt: kunnen
mensen en robots met elkaar samenwerken?
Mocht dat de komende jaren tot successen
leiden, dan gaat er langzaam maar zeker een
beangstigende situatie ontstaan. Robots
kunnen dan in de (nabije) toekomst
beslissingen gaan nemen. Zelfs beslissingen
tegen de wil van de mens in. Kortom, robots
gaan macht uitoefenen. En tot welke
rampzalige gevolgen kan dat leiden? Zoiets
lijkt nog futuristisch, maar pas op de toekomst
is er eerder dan men verwacht. In
wetenschappelijke en machtskringen wordt
wel keihard aan dit scenario gewerkt..
SOJOEZ TMA-09M
TERUGGEKEERD OP AARDE
De ruimtevaarders Fyodor Yurchikhin, Karen
Nyberg en Luca Parmitano landden op
maandagochtend in alle vroegte op de steppe
van Kazachstan. Na vijf en een halve maand
in het ISS met een aangename temperatuur,
kregen ze nu te maken met vrieskou. Een hele
overgang.
Op zondag 10 november nam dit drietal,
Expeditie 37, afscheid van de overige
bewoners van het ruimtestation. Dat gebeurde
nadat Yurchikhin het commando had
overgedragen aan Oleg Kotov, die nu de
nieuwe commandant is van Expeditie 38. Met
Yurchikhin met de Olympische fakkel
NIEUW RECORD VOOR
GRASSHOPPER
De herbruikbare raket waarvan het ook de
bedoeling is dat deze uiteindelijk ook weer
vertikaal kan landen na het uitvoeren van een
opdracht, heeft een nieuw hoogterecord
gevestigd. Het vertrok op 7 oktober vanaf een
lanceerplatform gelegen in de uitgestrekte
testlocatie in McGregor in Texas om na een
hoogte van 744 meter bereikt te hebben weer
keurig verticaal neer te komen op de plek
waarvan het was vetrokken. Een nieuw
hoogterecord waarmee de ontwerper en
bouwer SpaceX zeer tevreden is.
Pagina 7
De gehele test duurde ongeveer anderhalve
minuut. Vergeleken met de eerste testvlucht
op 21 september 2012 (3 sec.), waarbij de
raket niet hoger kwam dan ongeveer twee
meter, is deze laatste vlucht een grote
vooruitgang. Tijdens elke testvlucht worden er
ook weer nieuwe technieken beproefd. Zo
maakte de Grasshopper in augustus tijdens
die testvlucht een zijwaartse vlucht van 100
meter en keerde daarna weer terug.
De volgende testvlucht zal in december
uitgevoerd worden met zijn opvolger de
Falcon 9R. Het is uiteindelijk de bedoeling dat
de eerste trap van de Falcon 9 raket op deze
manier zal moeten starten om korte tijd later
weer op het lanceerplatform terug te keren.
Een
herbruikbare
raket
zou
enorm
kostenbesparend zijn. Aan brandstof behoeft
'maar' zo'n 150.000 euro neergeteld te
worden, terwijl de raket zelf enkele tientallen
miljoenen euro's kost. Zoals het er nu naar
uitziet, zal over enige jaren de raket van Kuifje
echt werkelijkheid gaan worden.
De Chinese Long March 2C raket op weg naar de
ruimte met aan boord de Yaogan 18
CHINA LANCEERDE DE
YAOGAN 18
PLANCK RUIMTETELESCOOP
UITGESCHAKELD
Geheel onverwacht lanceerde China op 29
oktober een Long March 2C raket. Hiermee
bracht het een militaire waarnemingssatelliet
in een baan om de aarde. Zeer waarschijnlijk
is het uitgerust met een synthetic aperture
radar waardoor het door wolken en duisternis
waarnemingen kan uitvoeren. Het draait op
ongeveer 500 kilometer hoogte om de aarde
waarbij het een hoek van 97 graden met de
evenaar maakt.
De lancering van deze op vloeibare brandstof
werkende tweetrapsraket was van tevoren niet
aangekondigd en dat duidt in de regel op een
spionagesatelliet. Een bekend verschijnsel dat
vrijwel alle landen uitvoeren.
Deze lancering was de tiende van China dit
jaar en de 59e wereldwijd dit jaar.
Bijna 4,5 jaar hebben wetenschappers kunnen
genieten van de foto's en gegevens die deze
ESA-telescoop naar de aarde stuurde. Een
stroom aan informatie vanaf ongeveer
380.000 jaar na de Big Bang tot heden over
de evolutie van sterren en sterrenstelsels.
Eind augustus liep de missie al op zijn einde.
Het werd uit het L2 punt (anderhalf miljoen
kilometer van de aarde) gestoten en op 23
oktober
werden
vanaf
het
ESOC
ruimtevaartcentrum signalen naar de Planck
gestuurd en werden daarmee de instrumenten
en het radiocontact uitgeschakeld.
ESA kijkt terug op een zeer succesvolle
missie van deze ruimtetelescoop die in 2009
werd gelanceerd.
RUSLAND LANCEERDE
RADUGA 1M
Gladjes verliet een Russische Proton raket
lanceerbasis Baikonoer. In de neuskegel nam
het de militaire communicatiesatelliet Raduga
1M mee en bracht die in een ruim 35.500
kilometer hoge baan om de aarde. Dankzij de
Pagina 8
bovenste rakettrap, Breeze M, werd die
ellipsvormige baan na 9 uren manoeuvreren in
een geostationaire veranderd. Deze derde
Raduga is bedoeld voor communicatie voor
het leger. Over zijn exacte werkzaamheden
e.d. deden de Russen geen mededelingen.
Duidelijk is dat het ook voor spionagedoeleinden
gebruikt
zal
worden.
De
gemoderniseerde Raduga's (of Globus) zijn
communicatiesatellieten
bedoeld
om
Russische troepen en hoge militaire
bevelhebbers met elkaar in contact te
brengen. Deze ruimtevaartuigen kunnen relais
berichten via mobiele installaties worden
ingezet op het slagveld. Deze lancering op 11
november was de achtste Proton lancering dit
jaar en de 391ste na de eerste start in 1965.
De volgende start van een Proton zal zijn
begin december. Dan zal het de Inmarsat 5 F1
communicatiesatelliet in de ruimte brengen.
gedurende ruim negen uren de hoofdmotor vijf
keer tot ontbranding gebracht worden. Die
manoeuvres bleken geen enkel probleem op
te leveren. Vanuit een vast punt boven de
evenaar, 116 gr. W.L., verzorgt het muziek,
nieuws en entertainment aan 25 miljoen
abonnees in Noord-Amerika de komende 15
jaar. Het is de tiende van dat type sinds de
eerste lancering in 2008.
GOCE TERUGGEVALLEN OP
AARDE
Sirius XM6
Aan de Europese onderzoeksatelliet GOCE is
een einde gekomen. Op maandagochtend kort
na middernacht (Ned. tijd) keerde het terug in
de dampkring en verbrandde grotendeels ten
gevolge van de wrijvingshitte. De brokstukken
die de tocht door de dampkring overleefden,
kwamen in de Zuid-Atlantische Oceaan in de
buurt van de Falklandeilanden terecht.
Tijdens zijn werkzaam leven heeft het de
zwaartekrachtsvelden van onze planeet in
kaart gebracht. Over zijn functioneren waren
wetenschappers en technici zeer tevreden.
De ongeveer 1000 kg wegende GOCE werd in
maart 2009 vanaf lanceerbasis Baikonoer in
de ruimte geschoten. Dankzij zijn ionenmotor
kon het gedurende drie jaar vanaf een hoogte
van 255 kilometer zijn taken uitvoeren.
DREAM CHASER BESCHADIGD
De eerste testvlucht op 29 oktober van de
Dream Chaser verliep tot vlak voor de landing
geheel naar wens., liet de bouwer Sierra
Nevada weten. En toen deed zich een
probleem
voor:
het
landingsgestel
functioneerde niet goed en al slippend kwam
het toestel naast de baan te staan. Het
probleem wordt nu onderzocht en de vraag is
of men doorgaat met nog enkele onbemande
testvluchten van deze aard, of zich helemaal
storten op de eerste bemande testvluchten
volgend jaar.
SIRIUS XM6 RADIO
GELANCEERD
Een Proton raket met als bovenste rakettrap
een Breeze M, bracht op vrijdag 26 oktober
een 6600 kg (inclusief een volle tank)
wegende Sirius XM6 kunstmaan in een
overgangsbaan om de aarde. Voordat deze
communicatiesatelliet
zijn
definitieve
geostationaire
baan
bereikte,
moest
De Dream Chaser net voor de touchdown
Pagina 9
De beschadiging was niet groot en een
woordvoerder van het bedrijf liet weten dat de
gehele missie voor 99% geslaagd was. Alle
testen konden tot tevredenheid uitgevoerd
worden. Jammer van het laatste deel van de
landing. Opgemerkt dient te worden dat het
gebruikte landingsgestel afkomstig was van
een F-5 opleidingsjet en deze zal niet tijdens
operationele vluchten gebruikt worden.
De Dream Chaser zal net als de SpaceX
ruimtevaarders naar en van het ISS
vervoeren. SpaceX hoopt dat al met de eerste
testvlucht in 2015 te kunnen doen. Maar dat is
helemaal afhankelijk van de financiële situatie.
Datzelfde geldt ook voor de Dream Chaser.
Ook dat bedrijf kampt met financiële tekorten.
Naar verwachting zal pas eind 2017 met
commerciële vluchten begonnen kunnen
worden.
OUDSTE STERRENSTELSEL
ONTDEKT ?
Amerikaanse wetenschappers denken dat zij
het oudste sterrenstelsel hebben ontdekt. Het
licht zou zo'n 13 miljard jaar geleden
vertrokken zijn en nu pas de aarde hebben
bereikt. Dat betekent 700 miljoen na het
ontstaan van het heelal. Dit sterrenstelsel
heeft de naam z8_GND_5296 gekregen. Een
jong stelsel dus en nog heel actief. Elk jaar
ontstaan er ongeveer 300 nieuwe sterren
hierin. Vergelijk dat met onze Melkweg met
een of twee per jaar, dan geeft het zijn
activiteit duidelijk weer. Echt helemaal zeker
zijn de wetenschappers ook weer niet. Er zijn
meerdere sterrenstelsels die in aanmerking
komen als de oudste. Van deze is de afstand
en leeftijd wel bekend.
LANCERING GAIA UITGESTELD
De lancering van de Europese astronomische
satelliet Gaia is uitgesteld. Deze had op 20
november moeten vertrekken, maar technici
hebben technische problemen ontdekt en
vinden dat er meer controles nodig zijn
alvorens de Gaia de ruimte in te sturen.
Enkele weken later werd de planning
veranderd. De Gaia zal nu pas op 20
december met een Sojoez omhoog gaan.
Hiervoor zal nog een andere Sojoez raket de
lanceerbasis verlaten en wel op 6 december.
Dan zullen de ASTRA 5B en de Amazones 4A
communicatiesatellieten in een baan om de
aarde geschoten worden.
EERSTE PROBLEEM MET DE
MANGALYAAN
ZO ZAG JUNO DE AARDE
Amper in de ruimte of het eerste probleem
met de Indiase Mars Orbiter diende zich al
aan. Een motor weigerde om de baan op 11
november te verhogen. De eerste drie
ontbrandingen leverden geen problemen op,
maar met de vierde ging het niet helemaal
goed. En die had de baanhoogte naar
100.000 kilometer moeten brengen. Maar
deze brandduur werd voortijdig afgebroken.
Op 15 november moet een extra lange
ontbranding volgen om de verloren afstand in
te halen.
In onze vorige ASTRUIM vermeldden we dat
het NASA-ruimtevaartuig Juno de aarde
passeerde op 558 kilometer. Dat gebeurde op
9 oktober 2013 op weg naar Jupiter. Tijdens
die passage werden de instrumenten aan
boord getest waaronder de JunoCam. Die
maakte o.a. bovenstaande foto van onze
planeet.
De
bedoeling
is
dat
het
ruimtevaartuig op 4 juli 2016 bij Jupiter
aankomt.
Pagina 10
ZORGEN OM RAKETMOTOR LEIDEN TOT UITSTEL LANCERING
VAN DE VOLGENDE DELTA-4 RAKET
Herman Bosman
Op 23 oktober zou een Delta-4-raket van
United Launch Alliance vanaf Cape Canaveral
vertrekken met aan boord de navigatiesatelliet
GPS-2F-5 van de Amerikaanse luchtmacht.
Dat is niet doorgegaan en wanneer de raket
dan wel van start gaat, is nog niet duidelijk.
Dit uitstel heeft te maken met een probleem
dat in oktober 2012 optrad tijdens de lancering
van een andere Delta-4-raket. Een van de
motoren van die raket, de RL10B-2 vertoonde
een brandstoflek toen die motor voor het eerst
werd aangezet (in totaal gebeurt dat drie keer)
waardoor de motor minder stuwkracht ging
geven. Om dat verlies aan stuwkracht te
compenseren, werd de motor langer aan het
werk gehouden. Daardoor slaagde de
lancering alsnog en kwam zijn lading, de
GPS-2F-3 in de beoogde omloopbaan rond de
aarde ongeveer 19.000 kilometer boven het
aardoppervlak. Toch gingen ingenieurs van
United Launch Alliance aan het werk om de
oorzaak van het brandstoflek op te sporen.
In het voorjaar kwamen ze tot de conclusie
dat de RL10-B2 betrouwbaar genoeg was om
te gebruiken. Vervolgens werden tussen mei
en augustus 2012 nog drie Delta-4-raketten
gelanceerd. Dat ging inderdaad zonder
problemen met de RL10B-2-motor van die
raketten.
Zo konden twee verbindingskunstmanen van de Amerikaanse luchtmacht
van het type Wideband Global SATCOM de
ruimte in worden geschoten en een uiterst
geheime spionagekunstmaan van de National
Reconnaissance Office. Ook gingen er enkele
Atlas-5-raketten van start zonder problemen
met zijn RL10-motor. Wel dient hierbij gezegd
dat de RL10 van een Atlas-5 niet helemaal
van hetzelfde ontwerp is als de RL10B-2motor van een Delta-4-raket. Om die reden is
de lancering van de Marsverkenner MAVEN
met een Atlas-5-raket, gepland voor 18
november niet voor onbepaalde tijd uitgesteld.
Dat is maar goed ook want het lanceervenster
voor MAVEN sluit halverwege december.
Laten we de RL10B-2-motor eens van dichtbij
bekijken.
De motor wordt gebouwd door Aerojet
Rocketdyne. Hij levert bijna 12.000 kilo
stuwkracht, heeft een lengte van vier meter
waarvan 2,10 meter wordt ingenomen door
zijn uitschuifbare straalpijp en hij heeft een
specifieke impuls van 465.5 seconden.
De Delta-4
Dat de betrouwbaarheid van de RL-10B-2
toch weer in twijfel wordt getrokken is het
gevolg van een vervolgonderzoek naar het
brandstoflek in een motor van dit type in
oktober 2012. Dat onderzoek is gaande want
men wil er helemaal zeker van zijn dat er zich
geen brandstoflekken zullen voordoen in een
RL10B-2-motor tijdens een lancering van een
Delta-4-raket. Dit vervolgonderzoek heeft
volgens medewerkers van United Launch
Alliance nieuwe inzichten opgeleverd in het
lek dat in oktober 2012 optrad. Daarom wil
men eerst nagaan hoe de motor verder
verbeterd kan worden na de verbeteringen die
al eerder zijn aangebracht voordat de GPS
2F-5 wordt gelanceerd.
Inmiddels is de raket klaargemaakt voor de
lancering op lanceerplatform 37B op Cape
Canaveral. Ook is de GPS 2F-5 die gebouwd
is
door
luchten
ruimtevaartbedrijf
Boeing,bijna klaar voor zijn reis in de ruimte.
Hij is al naar Cape Canaveral gebracht en
wacht op het moment dat hij in de neuskegel
van de Delta-4-raket kan worden geplaatst.
Dat moment komt als duidelijk is geworden
wat er aan de RL-10B-2-motor van de raket
moet worden verbeterd of dat de motor veilig
kan worden gebruikt zoals die nu in elkaar zit.
Wanneer dat moment komt, kan niemand nog
zeggen. Volgens United Launch Alliance is
Pagina 11
het in ieder geval een kwestie van enkele
weken.
apparaat is bezig het gehele oppervlak van
Mercurius in kaart te brengen. Gedurende de
ZONSOPKOMST OP
MERCURIUS
eerste twee jaar dat het nu om de planeet
draait, heeft het al ruim 150.000 opnames
naar de aarde verzonden. Dat zal zo blijven
doorgaan tot begin 2015.
De overige instrumenten zenden een schat
aan gegevens over, waaruit wetenschappers
zoveel mogelijk te weten te komen over de
geschiedenis en de ontwikkeling van deze
binnenplaneet.
Mercurius draait op een gemiddelde afstand
van 58 miljoen kilometer tot de zon om deze
ster. Daarover doet het 88 aardse dagen (1
jaar dus). Een dag duurt er ongeveer 59
aardse dagen. Het bezit geen atmosfeer
m.a.w. overdag kan de temperatuur wel
oplopen tot zo'n 350 graden Celsius. Aan de
nachtzijde dalen tot enkele honderden graden
onder nul.
De WAC-camera (Wide Angle Camera) aan
boord
van
het
NASA
ruimtevaartuig
Messinger, maakte op 2 oktober 2013 deze
schitterende opname van een deel van
Mercurius. De zon begint het landschap heel
langzaam te verlichten na een zeer lange
nacht. Het met kraters bezaaide oppervlak
komt weer in het zonlicht te liggen. Scherpe
schaduwen, vooral van kraterwanden tekenen
zich fraai af. Het is een klein stukje van het
noordwestelijke halfrond.
Aan boord van de Messinger bevinen zich
zeven
wetenschappelijke
instrumenten
waaronder een laser hoogtemeter. Dit
Pagina 12
door Michel van Pelt
MARSMETEORIETEN ECHT
VAN MARS
Op aarde zijn vele meteorieten gevonden
waarvan we bijna zeker zijn dat ze ooit
onderdeel uitmaakten van de planeet Mars.
Door grote inslagen zijn lang geleden kleine
brokken steen weggeschoten en uiteindelijk
op onze planeet beland. Dat ze van Mars
komen zien wetenschappers aan de
samenstelling van het gesteente: dat komt
goed overeen met wat we via onze
ruimtesondes geleerd hebben over de
samenstelling van het oppervlak en de
atmosfeer van de rode planeet.
Metingen van het gas Argon door de Curiosity
Marsrover heeft er nu voor gezorgd dat we
nog zekerder kunnen zijn over de oorsprong
van de Marsmeteorieten. De robotwagen
deed nauwkeurige metingen van de
hoeveelheden argon-36 en argon-38 op Mars.
Beide zijn zogenaamde isotopen van Argon:
vrijwel dezelfde atomen, maar met kleine
verschillen in massa. Argon-36 is iets lichter
dan Argon-38 en lekt daardoor wat
gemakkelijker weg de ruimte in. Daardoor is
de balans tussen deze twee isotopen in de
Marsatmosfeer anders dan op Jupiter en de
zon, waar het gas door de sterke
zwaartekracht niet zo gemakkelijk weglekt.
Op Mars blijkt de hoeveelheid argon-36 4,2
keer zo groot te zijn als de hoeveelheid argon38. Op de zon en de planeet Jupiter is die
verhouding hoger: ongeveer 5,5. Gasbellen
die zijn opgesloten in het gesteente van de
Marsmeteorieten blijken een balans tussen de
twee isotopen van Argon te laten zien die
overeenkomt met wat Curiosity heeft
gemeten. Deze meteorieten zijn dus echt van
Mars.
Marsmeteoriet ‘Black Beauty’. Metingen van de rover
Curiosity geven aan dat meteorieten als deze
inderdaad van Mars komen. (NASA/ESA/A. van der
Wel)
INDIA LANCEERT HAAR
EERSTE MARSMISSIE
Op 5 november lanceerde de Indiase
ruimtevaartorganisatie ISRO met succes de
Marssatelliet Mangalyaan. De sonde bevindt
zich nu in een sterk elliptische baan rond de
aarde, die langzaam aan met de raketmotoren
steeds langgerekter gemaakt wordt totdat
Mangalyaan aan de aarde ontsnapt en einde
november richting Mars vliegt (de motoren zijn
te zwak om dat in een keer te doen). Op 24
september volgend jaar moet de sonde dan
aankomen in een baan rond Mars. Daar zal
het onder andere foto's van het oppervlak
Pagina 13
maken en metingen verrichten aan
samenstelling van de ijle dampkring.
de
Er zal speciaal gezocht worden naar methaan,
dat mogelijk afkomstig is van microorganismen. Eerdere sondes hebben vanuit
de ruimte vrij hoge concentraties van dat gas
in de Marsatmosfeer gemeten, hoewel de
Marsrover Curiosity kortgeleden juist erg
weinig methaan bleek te hebben gevonden.
Verder is het project vooral een technologisch
experiment en een demonstratie van de
vergevorderde
ontwikkeling
van
India.
Bijzonder is alvast dat ISRO de missie in
slechts 15 maanden wist te realiseren, en
voor een in Marsmissie-begrippen zeer laag
budget van ongeveer 55 miljoen Euro.
MAVEN OP SCHEMA
NASA’s volgende Marsmissie, de MAVEN
(Mars Atmosphere and Volatile Evolution) ligt
goed op schema. Begin november werd de
sonde in de neuskegel van de Atlas V
lanceerraket geplaatst. Op 18 november moet
MAVEN naar Mars vertrekken. Daar
aangekomen zal het onderzoek doen naar de
atmosfeer, en vooral uitzoeken hoe deze
langzaam de ruimte in lekt.
India - Mangalyaan in de testhal
Op 5 november vertrok Indiaas eerste Marsmissie van
Satish Dhawan Space Centre. [ISRO]
Pagina 14
PHOBOS-GRUNT-2 IN 2022
NAAR PHOBOS
Rusland heeft aangekondigd in 2022
nogmaals een poging te ondernemen om een
sonde naar de Marsmaan Phobos te sturen.
Daar zal het monsters van het oppervlak
nemen en terug naar de aarde brengen. Dat is
niet alleen interessant omdat we daarmee
veel over de samenstelling en herkomst van
deze maan kunnen leren, maar ook omdat
verwacht wordt dat het materiaal van Mars
zelf zal bevatten: bij grote meteoriet-inslagen
op de rode planeet zal weggeslagen materiaal
op Phobos terecht zijn gekomen, waar het nu
nog te vinden moet zijn.
In 2011 lanceerde Rusland de eerste PhobosGrunt, ook met het doel bodemmonsters te
verzamelen, maar die kwam niet verder dan
een baan rond de aarde. De Phobos-1 en -2
die in 1988 werden gelanceerd kwamen een
stuk verder, maar gingen beiden verloren
voordat Phobos was bereikt. De Mars-96
missie viel in 1996 letterlijk in het water
vanwege een probleem met de lanceerraket.
Intussen werken het Russische Roscosmos
en ESA gezamenlijk aan ExoMars, dat uit
twee missies bestaat. De eerste is een
voornamelijk Europese Marssatelliet met een
kleine, experimentele lander die in 2016 moet
vertrekken. In 2018 volgt een ambitieuze
Europese Marsrover die door een Russische
lander op Mars neergezet moet gaan worden.
GROOTSTE
PLANETENSTELSEL ONTDEKT
Wetenschappers van het Duitse Centrum voor
Lucht- en Ruimtevaart (DLR) hebben tot
dusver het grootste planetenstelsel buiten ons
planetenstelsel ontdekt. Het zou hier gaan om
ster KOI-351 waaromheen zeven planeten
draaien. Er is wel een groot verschil: die
planeten staan veel dichter bij die ster.
Momenteel kennen we 771 sterren met
planeten, de zogeheten exoplaneten. De
meeste zijn maar een planeet rijk. Van slechts
170 sterren is bekend dat zij meerdere
planeten tellen. Een klein aantal bezit meer
dan vijf planeten. Kort geleden werd de
duizendste exoplaneet ontdekt.
EEN MILJARD AARDES
Enkele tientallen jaren geleden dacht iedereen
dat de aarde een unieke planeet in het heelal
was. Nergens zouden er nog om een ster
planeten draaien, laat staan dat die op onze
aarde zouden lijken. Maar de ruimtetelescoop
Kepler heeft er inmiddels al diverse gevonden.
Zeker enkele honderden zijn inmiddels al
ontdekt. Uit berekeningen en waarnemingen
kwamen Amerikaanse wetenschappers tot de
conclusie dat er in het heelal minstens een
miljard planeten moeten voorkomen, waarop
leven mogelijk kan zijn. Er wordt al beweerd
dat een op de vijf sterren een planeet bezit die
te vergelijken is met de aarde. Daar heerst
een milieu dat het mogelijk maakt. Dan komt
onmiddellijk de vraag op: wat voor leven?
Veruit de meeste mensen denken dat er
wezens voorkomen die op de aardbewoners
lijken. Die kans is uitgesloten. Mogelijk een
primitieve vorm van leven die tegen extreme
kou kan of tegen grote hitte. Er valt van alles
te benken. Alle denkbare vormen van leven.
Of we er ooit contact mee krijgen? Op dit
moment ziet het er echt niet naar uit. Hoe
meer we weten over het heelal, des te minder
geloven we nog in groene wezentjes met
vliegende schotels die onze aarde bezoeken.
Best wel jammer, want de romantiek van die
fantasieverhalen verdwijnen meer en meer. Er
komen ook geen ontvoeringen door
buitenaardse wezens meer voor.
DE METEORIET IN RUSLAND
De ontploffing van de meteoor in februari
boven Rusland had een kracht die
vergelijkbaar is met een explosie van
ongeveer 500 kiloton springstof.. Dat hebben
de Russische wetenschappers berekend. Dat
is tot nu toe het meest geschetste complete
beeld. De meteoor dook met een snelheid van
bijna 20 kilometer per seconde door de
damkring. Op ruim 45 kilometer hoogte begon
de meteoor uiteen te vallen waarna de
explosie bij de stad Tjeljabinsk volgde.
Minstens 1200 mensen raakten gewond,
vooral door puin van instortende gebouwen en
rondvliegend glas.
Pagina 15
SATURNUS VAN BOVENAF
GEZIEN
Het NASA-ruimtevaartuig Cassini maakte op
10 oktober 36 opnames. Daarmee ging de
Kroatische amateur foto precessor Gordan
Ugarkovic aan het werk. Met die opnames zag
hij kans een schitterende opname van
Saturnus en diens ringen samen te stellen.
Fraai is de schaduw van de gasbol op de
ringen te zien.
TITAN, DE MAAN VAN ZEEËN
EN MEREN
Momenteel valt het zonlicht volop op de
Noordpool van Saturnus' maan Titan. En met
wat geluk dat het weer goed blijft, zullen de
camera's aan boord van het NASAruimtevaartuig Cassini, naar de aardbewoners
fraaie opnames van het oppervlak overseinen.
Daarmee is dit ruimtevaartuig inmiddels al
begonnen. Vloeibare zeeën en meren van
methaan en ethaan in de omgeving van de
Noordpool.
Bij de Zuidpool ligt een groot meer en nog
enkele kleinere. Vreemd genoeg liggen de
overige, bijna allemaal, in de omgeving van de
Noordpool. Tot dusver waren wetenschappers
alleen maar in staat het oppervlak van deze
maan te bestuderen met een speciale radar
die door het wolkendek en de mist heen kon
'kijken'. Maar het was wel steeds in de
duisternis. Nu het oppervlak van de Noordpool
door de zon beschenen gaat worden en de
mist ook minder dicht wordt, zal dat
ongetwijfeld nieuwe opnames opleveren die
een stuk beter van kwaliteit te zien zullen zijn.
Die verbetering heeft ook te maken met
optische instrumenten die nu hun werk
kunnen doen.
Onderstaande foto is een samenstelling van
diverse opnames genomen in het infrarood.
Dat gebeurde op 10 juli, 28 juli en 12 sept.
2013 toen de Cassini langs deze maan vloog.
De kleuren (vals) zijn hoofdzakelijk door het
gebruik van infrarood ontstaan. Die onthullen
het bestaan van zout en organische
materialen. De zeeën en meren bestaan
vrijwel helemaal uit vloeibaar methaan en
ethaan en vallen hier op door hun
Pagina 16
oranjeachtige kleur tegen een groenachtige
achtergrond. Dat laatste duidt op waterijs.
Opnames in het nabije infrarood laten een wat
licht gebied zien in het noorden met meren die
nog niet eerder opgemerkt zijn. Dat gebied is
uniek en valt daardoor ook op. Misschien is
dat een aanwijzing waarom bijna alle meren in
het noordpoolgebied
liggen. De meren
vertonen allerlei (grimmige) vormen met vele
scherp aftekenende randen. Mogelijk hebben
hier
heftige
vulkanische
uitbarstingen
plaatsgevonden. Die hebben voor karst
terreinen gezorgd. Zoiets kennen we ook in
New Mexico, de Carlsbad Caverns.
Maan Titan blijft ons telkens opnieuw
verbazen, nadat we weer in het bezit komen
van nieuwe opnames. Dat heeft ook mede te
maken met de veranderingen van het
landschap. Door de beschijning van het
zonlicht
ontstaat
een
ander
beeld.
Landschappen, zeeën en meren lijken er dan
heel anders uit te zien.
Pagina 17
VIER KOMETEN TE ZIEN
Bijna iedereen is gespitst op komeet ISON.
Belooft die echt het spektakel van de eeuw te
worden? Zou zelfs overdag te zien zijn werd
voorspeld kort na diens ontdekking.
Dat kunnen we wel vergeten. Oogverblindend
zal deze staartster echt niet worden. Het ging
er zelfs lange tijd naar uit zien, dat zijn
verschijning een geweldige tegenvaller zou
gaan worden. Maar hoe is de situatie nu?
Komeet ISON bevindt zich bij ster Spica
In een vrij korte tijd is zijn helderheid sterk
toegenomen. De komeet is momenteel al in
een verrekijker te zien. En dat wil al heel wat
zeggen na de sombere berichten van de
laatste maanden. Komeet ISON had vorige
week een helderheid van magnitude 8. Het
gaat er nu op lijken dat ISON kort na half
november al vaag met het blote oog te zien
zal zijn. In een kijker valt de groenachtige
sfeer rond de kern duidelijk op.
Komeet ISON gefotografeerd in Oostenrijk op 10
november
Pagina 18
Kijken we goed naar het kaartje dan vallen
meteen nog drie andere kometen op. Dat zijn
komeet Lovejoy, komeet Encke en komeet
LINEAR X1.
Voor bezitters van een sterrenkijker, zouden
we willen toeschreeuwen: grijp nu deze
unieke kans om maar liefst vier kometen te
zien, die aan het firmament prijken. Met
behulp van het bijgevoegde kaartje moeten ze
goed te vinden zijn. Maak er foto's van en
stuur ze op naar ASTRUIM. Mooie opnames
zullen we zeker plaatsen.
Heel veel kijk-/waarnemingsplezier gewenst.
Komeet Lovejoy gaat een magnitude van 4,5
bereiken en is dus ook met het blote oog
zichtbaar. Op 19 november passeert het de
aarde en op 22 december staat Lovejoy het
dichtst bij de zon
Komeet Lovejoy
Pagina 19
NGC 3576
In het sterrenbeeld Schutter bevindt zich NGC
3576. Het ligt op ongeveer 9000 lichtjaar van
de aarde. Het is een gebied van gloeiend gas,
waarschijnlijk een restant van supernova
explosies. De opname is een mix van
Chandra infrarood opnames en ESO optische
foto's. De blauwe zweem is waarschijnlijk te
wijten aan de wind van jonge, zware sterren
die door de nevel waait.
Pagina 20
3C 353
Gigantische stromen van energiedeeltjes
verplaatsen zich over grote afstanden. Ze zijn
opgewekt door superzware zwarte gaten. In
het midden op de foto is de bron van de
straling
te
zien
(het
paarse
deel)
gefotografeerd
door
de
Chandra
ruimtetelescoop. De foto is bewerkt met radio
gegevens die verkregen zijn met behulp van
de Very Large Array (oranje gekleurd).
Pagina 21
HEKSENHOOFDNEVEL
Een infrarood opname van NASA's Wise
ruimtetelescoop. Deze nevel heeft de vorm
van een schreeuwende heks. Volgens
astronomen worden in de golvende wolken
nieuwe sterren geboren.
Massieve sterren zorgen ervoor dat die
wolken verlicht/verhit worden. Ze gaan
daardoor gloeien zodat ze in het infrarood te
zien
zijn.
De
Heksenhoofd-nevel
is
waarschijnlijk enkele honderden lichtjaren
groot en bevindt zich vlakbij de knie van het
sterrenbeeld Orion.
Pagina 22
NGC 3242 - JUPITERNEVEL
Een spookachtig plaatje gemaakt door
NASA's Spitzer ruimtetelescoop. Het laat de
overblijfselen zien van een stervende ster, die
we kennen als een planetaire nevel. Deze
nevels zijn het laatste stadium van een ster
wanneer de buitenste lagen zijn weggeblazen.
Wat we op deze opname zien is de NGC
3242, gelegen in het sterrenbeeld Waterslang
op ruwweg 1400 lichtjaar van ons vandaan.
Pagina 23
WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS
IN DE PERIODE VAN 20 SEPTEMBER TOT 18 OKTOBER 2013
MERCURIUS
Laag boven de zuidoostelijke horizon is vlak
voor zonsopkomst deze planeet te vinden. Hij
bevindt zich vanaf 19 november in het
sterrenbeeld Weegschaal. Voor die tijd in het
sterrenbeeld Maagd.
VENUS
Schittert als een heel heldere ster boven de
westelijke horizon aan het firmament in het
sterrenbeeld Schutter. Gaat rond 1 december
zo'n drie uren na de zon onder. De komende
weken zal geleidelijk die zichtbaarheidsduur
steeds korter worden.
MARS
Komt kort na middernacht op en is de rest van
de nacht zichtbaar. Deze roodachtige ster
bevindt zich tot 25 november in het
sterrenbeeld Leeuw en daarna in het
sterrenbeeld Maagd.
JUPITER
Verschijnt kort na 20.00 uur boven de
noordoostelijke horizon en is vervolgens de
gehele nacht zichtbaar in het sterrenbeeld
Tweelingen.
SATURNUS
Verschijnt vanaf 10 november weer aan de
sterrenhemel. Komt een paar uren voor
zonsopkomst op in het sterrenbeeld
Weegschaal.
URANUS
Is de gehele avond tot ver na middernacht in
het sterrenbeeld Vissen te vinden. Maar je
hebt wel op z'n minst een verrekijker hiervoor
nodig.
NEPTUNUS
Is eveneens de gehele avond zichtbaar.
Aanvankelijk gaat deze verste planeet kort na
middernacht onder, maar dat is half december
al voor 23.00 uur. Zoek met een sterrenkijker
in het sterrenbeeld Waterman.
VAN DAG TOT DAG
16 op 17 nov.: De vier grootste manen van
Jupiter staan ten westen van de planeet. Van
Jupiter naar buiten zijn dat achtereenvolgens
Europa, Io, Ganymedes en Callisto.
18 nov. Mercurius bereikt zijn grootste afstand
tot de zon
18 nov.: Rechtsonder de Maan zien we
Aldebaran staan, de helderste ster van het
sterrenbeeld Stier.
22 nov.: Rechtsboven de Maan prijkt Jupiter.
22 nov.: Te 2.25 uur is in een sterrenkijker het
einde van de bedekking van een ster van het
sterrenbeeld Tweelingen te zien. Deze ster
komt aan de donkere zijde tevoorschijn.
24 nov.: In een sterrenkijker is te 3.02 uur het
einde van de bedekking door de Maan van
een ster van het sterrenbeeld Kreeft te zien.
25 en 26 nov.: Iets boven de Maan zien we
Regulus, de helderste
ster van het
sterrenbeeld Leeuw.
27 nov.: De vier grootste manen van Jupiter
staan ten oosten van de planeet. Vanaf 6.40
uur begint maan Io voor langs de planeet te
trekken.
27 nov.: Omstreeks 3.00 uur bereikt maan
Titan de grootste oostelijke afstand tot
Saturnus.
27 nov.: Mars zien we linksboven de
maansikkel staan.
28 nov.: Boven de maansikkel is Spica te zien,
de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd.
1 dec.: De weerkundige winter begint.
1 dec.: Links van de maansikkel treffen we
Saturnus aan.
1 dec.: Linksonder de Maan, laag boven de
horizon, is het mogelijk met een verrekijker
planeet Mercurius te vinden.
5 dec.: Omstreeks 2.00 uur bereikt maan Titan
de grootste westelijke afstand tot Saturnus.
6 dec.: Links van de maansikkel prijkt Venus.
9 dec.: Venus zit in dezelfde baan als de zon.
Dat betekent wanneer je deze voormiddag je
kijker op een veilige manier wel te verstaan,
op de zon richt, je 2 uur en 48 minuten later
planeet Venus in je kijker hebt. Een boeiend
verschijnsel en daarvan dien je te genieten.
10 op 11 dec.:: De vier grootste manen van
Jupiter staan ten oosten van de planeet.
Pagina 24
11 dec. In een sterrenkijker is rond 23.21 uur
de bedekking van een ster van het
sterrenbeeld Vissen aan de donkere rand van
de Maan te zien.
13 dec.: Rond 3.00 uur bereikt maan Titan de
grootste oostelijke afstand tot Saturnus.
'VALLENDE STERREN'
In de tweede helft van november kunnen we
nog een enkele Tauride te zien krijgen, al zal
dat na 25 november vrijwel over zijn. Houd de
omgeving van het sterrenbeeld Stier in het
vizier. November is de maand van de
Leoniden die tussen 14 en 21 november actief
zijn. Het maximum valt in de nanacht van 16
op 17 november. Met wat geluk kun je er 5 tot
10 exemplaren per uur tellen. Kijk richting
sterrenbeeld Leeuw dat ver na middernacht
pas boven de horizon verschijnt. De
Geminiden verschijnen tussen 7 en 17
december met een maximum in de nacht van
13 op 14 december. Kijk richting sterrenbeeld
Tweelingen.
MAANFASEN
Volle Maan
Laatste Kwartier
Nieuwe Maan
Eerste Kwartier
DE ZON
17 november
27 november
02 december
12 december
17 november
25 november
03 december
09 december
OPKOMST ONDERGANG
8.03 uur
16.45 uur
8.20 uur
16.34 uur
8.27 uur
16.31 uur
8.39 uur
16.27 uur
LAATSTE NIEUWS: EUROPEES
MARSNIEUWS
De landingsmodule die over drie jaar wordt
meegestuurd met de Europees/Russische
ExoMars-missie is ‘Schiaparelli’ gedoopt. Dat
is een eerbetoon aan de 19de-eeuwse
Italiaanse astronoom Giovanni Schiaparelli,
die gedetailleerde kaarten van de planeet
Mars tekende.
De ExoMars-missie zal uit twee delen
bestaan. Het eerste deel, bestaande uit de
Trace Gas Orbiter en Schiaparelli, gaat begin
2016 van start. Twee jaar later volgt de
lancering van een Marsvoertuig. Doel van de
tweedelige missie is het zoeken naar sporen
van (vroeger) leven op Mars.
Schiaparelli zal gecontroleerd afdalen naar het
oppervlak van de rode planeet. Hij betreedt de
atmosfeer met een snelheid van 21.000
km/uur en remt met behulp van parachutes en
remraketten af tot een snelheid van minder
dan 15 km/uur. Tijdens die afdaling worden
gegevens over de Marsatmosfeer verzameld.
Ook na zijn landing, op een vlakte die
Meridiani Planum wordt genoemd, zal
Schiaparelli metingen doen.
De ExoMars 2016-missie komt aan bij Mars in
een seizoen waarin vaak grootschalige
stofstormen optreden. De metingen die
Schiaparelli tijdens zijn afdaling zal doen,
moeten
meer
inzicht
geven
in
de
atmosferische omstandigheden die het
ontstaan van deze stormen mogelijk maken.
Artist’s impression van de ExoMars Trace Gas Orbiter
(TGO) en de zojuist losgekoppelde landingsmodule
Schiaparelli. (ESA/AOES Medialab)
Pagina 25
ACTIVITEITEN KERNEN
NIJMEGEN
Bijeenkomst op vrijdagavond 13 december.
- bespreking nieuwtjes
- waterraketten
- bespreking project
- bespreking excursie
- wat verder ter tafel komt
Aanvang: 19.30 uur
Einde: 21.00 uur
UDEN
Bijeenkomst op vrijdagavond 13 december.
Gezamenlijke
bijeenkomst
met
kern
Veldhoven.
- bespreking nieuwtjes
- project tentoonstelling Ons Zonnestelsel
- Computerproject
- Wat verder ter tafel komt
Aanvang: 19.30 uur
Einde: 21.30 uur
VELDHOVEN
Bijeenkomst op vrijdagavond 13 december.
Gezamenlijke bijeenkomst met kern Uden.
- bespreking nieuwtjes
- project tentoonstelling Ons Zonnestelsel
- computerproject
- bespreking organisatie sterrenkijkavond
- wat verder ter tafel komt
Aanvang: 19.30 uur
Einde: 21.30 uur
De volgende ASTRUIM
verschijnt op
13 december 2013
MISSION-X: TRAIN ALS EEN
ECHTE ASTRONAUT
In 2012 verbleef ESA-astronaut Andre Kuipers
een half jaar in de ruimte. Om gezond te
blijven moest hij vooraf, tijdens en na zijn
vlucht elke dag veel sporten en gezond eten.
Wil jij net zo fit zijn als Andre Kuipers en zijn
collega ruimtevaarders? Wil jij meedoen aan
een internationale competitie en in contact
komen met internationale schoolkinderen? Wil
je een groot evenement bijwonen met Andre
Kuipers en prachtige prijzen winnen? Doe dan
mee aan Mission-X 2014: Train als een echte
astronaut.
Mission-X is een idee van NASA, ESA en
verschillende andere ruimtevaartorganisaties
in de hele wereld. Meer dan vijfentwintig
landen doen mee, waaronder de V.S.,
Australië, Japan, Rusland, Indonesië, ZuidAfrika,
Groot-Brittannië,
Duitsland
en
Frankrijk. In Nederland wordt Mission-X voor
de vierde keer georganiseerd door het
Nederlands Space Office.
Alle basisschoolkinderen van groepen 4 tot en
met 8 kunnen meedoen. Mission-X begint in
februari 2014. Inschrijven kan tot 9 december
2013.
De scholen die meedoen, volgen 6 weken
lang trainingsopdrachten waarmee punten te
verdienen zijn. Zo komen ze veel te weten
over
coördinatie,
ruimtelijk
inzicht,
uithoudingsvermogen en kracht. Ook wordt
het belang van gezonde voeding, wetenschap
en technologie besproken in de klas.
Wat is nieuw in 2014 ?
• Naast een trainingsdag voor leerkrachten
is er de mogelijkheid tot direct skype of
telefooncontact met NASA over het
lesmateriaal.
• Nieuwe ruimtevaartactiviteiten specifiek
voor de Nederlandse deelnemers.
• Nieuwe e-badges voor contact via Skype
met andere deelnemende landen en
penvrienden.
• Een geweldig openingsevenement samen
met een van de andere deelnemende
ruimtevaartorganisaties
en
Europese
ruimtevaarders.
• Tien lichamelijke activiteiten zijn aangepast
voor kinderen met speciale behoeften.
De scholen die mee willen doen, dienen zich
voor 9 december a.s. aan te melden. Zie
verder www.trainlikeanastronaut.org
Pagina 26