Chemie van de liefde

FOLIA 40 JAARGANG 59 23 JUNI 2006
Chemie van de liefde
5
DOOR BERBER ROUWÉ
10
15
20
25
30
35
40
45
50
55
Euforisch1, energiek en de rest van de
wereld kan je gestolen worden. We weten
allemaal hoe verliefdheid voelt. Toch
ontdekken wetenschappers nu
pas wat er gebeurt in verliefde hersenen.
Vanuit het halfdonker komt hij op je af: een
breedgeschouderde, imposante man. Je hart bonkt, je
spieren spannen zich en je voelt het bloed naar je
hoofd stijgen. Wat ga je doen? Wegrennen, heel hard
gillen? Of stap je op hem af om zijn telefoonnummer
te vragen? ‘Het lichaam heeft maar één manier om te
reageren op stress’, vertelt fysioloog2 Jan Hindrik
Ravesloot. ‘Of je nu doodsbang bent of hevig
verliefd, woedend of intens verdrietig: je wordt
opgewonden. Het deel van je zenuwstelsel dat zich
aan je wil onttrekt, krijgt de overhand. Daardoor raakt
je lichaam in een staat van paraatheid. Je ademhaling
en hartslag versnellen, je tijdsbeleving verandert, je
maag-darmkanaal gaat op de sluimerstand en je wordt
alert, energiek en levendig. Hoe je die lichamelijke
toestand ervaart, hangt af van het label dat je erop
plakt. Noem je het angst, dan is de spanning
onplezierig. Noem je het verliefdheid, dan vind je het
een prettig gevoel. Uiteraard binnen grenzen, als je
volkomen opgefokt raakt, is het niet leuk meer.’
Ravesloot, hoogleraar fysiologie in het
AMC, verdiepte zich in de biologie van verliefdheid:
‘Ik gebruik het als kapstok om iets over mijn
vakgebied te vertellen. Romantiek wordt geassocieerd
met verheven gevoelens, maar het komt neer op
chemische veranderingen in je kop.’
Veel onderzoekers beginnen bij de vraag hoe
we die ene persoon uit een massa potentiële partners
pikken. Ravesloot: ‘Je meent goede genen te
herkennen in de uiterlijke kenmerken van een
lichaam.’ Dat kan van alles zijn, van een op
vruchtbaarheid wijzende verhouding tussen
heupbreedte en taille tot de juiste lichaamsgeur. Veel
dieren gebruiken feromonen om een partner te
vinden. Feromonen zijn geurige signaalstoffen
waarmee dieren kunnen communiceren. De meeste
zoogdieren en ook slangen bezitten een speciaal
reukorgaan voor feromonen, het vomeronasaal orgaan
(VNO). Menselijke embryo’s hebben een VNO, maar
de functie ervan gaat voor de geboorte verloren.
Tenminste, dat dachten fysiologen tot een paar jaar
geleden. Nu zijn enkele Amerikaanse onderzoekers
1
Extreem blij, in een roes.
2
Onderzoekt de werking van organismen.
ervan overtuigd dat het orgaantje toch werkt en
zoeken ze naar farmaceutische toepassingen. Een
neusspray met een minieme dosis feromoon zou
vrouwen bijvoorbeeld van premenstruele klachten
60 kunnen afhelpen. Daarnaast wijst een recent Natureartikel erop dat zoogdieren waarschijnlijk ook
feromonen kunnen waarnemen met hun neus. Die
waarneming wordt, net als bij waarnemingen met het
VNO, doorgegeven aan hersengebieden die betrokken
65 zijn bij seksueel gedrag. Maar dan via een omweg.
Daarom wordt de menselijke
neus opnieuw getest op potentiële feromonen,
geïsoleerd uit okselzweet.
70
Maar wat doet verliefdheid met je hersenen als je
eenmaal een partner hebt gekozen? Daar wordt pas
een jaar of tien uitgebreid onderzoek naar gedaan,
voornamelijk omdat liefde zo’n moeilijk meetbaar
75 concept leek. Ravesloot: ‘Onderzoekers kunnen
meten of iemand tot over zijn oren verliefd is door te
vragen naar fysiologische, cognitieve 3 en emotionele
veranderingen. Bijvoorbeeld: als ik mijn geliefde zie,
krijg ik weke knieën. Of: ik kan alleen maar aan mijn
80 geliefde denken en als ik van mijn geliefde
gescheiden ben, voel ik jaloezie. Uit MRI-scans van
verliefde breinen blijkt dat hersengebieden die
verbonden zijn met plezier, optimisme en euforie
worden geactiveerd wanneer de proefpersoon een
85 foto van zijn geliefde ziet. Terwijl hersengebieden die
samenhangen met zwaarmoedigheid en depressie,
worden geïnactiveerd.’
Hoe dergelijke veranderingen teweeg worden
gebracht, is nog niet duidelijk. Maar er zijn wel
enkele stoffen die in overload aanwezig zijn in
verliefde hersenen, zoals fenylethylamine en
dopamine. Ravesloot: ‘Fenylethylamine is een door
de hersenen aangemaakt, amfetamineachtig stofje
95 waar je onwijs energiek van wordt.’ Dopamine
stimuleert een plek in de hersenen die gevoelig is
voor allerlei beloningen: van lekker eten tot drugs.
Daardoor kan verliefdheid net zo’n euforische rush
geven als een dosis cocaïne. Ravesloot: ‘Sommige
100 love junkies zijn verslaafd aan die euforie. Ze ervaren
liever telkens opnieuw de rush dan dat ze investeren
in een langetermijnrelatie.’
Chocola zou de oplossing zijn voor partnerloze
periodes, maar helaas. Chocola bevat wel
105 fenylethylamine, maar de stof wordt afgebroken in je
maag.
90
3
Wat met je verstand te maken heeft.
165
110
115
120
125
130
135
140
145
150
155
160
In het begin is een verliefdheid nog de kop in te
drukken, denkt Ravesloot. ‘Maar laat je verliefdheid
ontwikkelen, dan nemen een aantal serieuze krachten
het van je over. Oerkrachten die ervoor hebben
gezorgd dat wij als soort overleven. Op programma’s
als Temptation Island zie je die krachten mooi aan het
werk. Deelnemers laten hun oog vallen op één
verleider en raken op die persoon gefixeerd. Ze
verleggen steeds hun grenzen. Hadden ze
afgesproken dat zoenen mocht, dan wordt het
tongzoenen. En elke keer zeggen ze: als ik er een
goed gevoel bij heb, ga ik door. Ja, dank je de
koekoek. Als je verliefd bent, voelt alles goed, zelfs
rondlopen op een regenachtige dag. Daar zorgen de
stoffen in je hoofd wel voor. Als je je gedrag tijdens
een dergelijke situatie laat bepalen door je gevoel,
kom je in de problemen.’
Met zo’n chemische cocktail van stimulantia
in je hoofd moet je sowieso geen grote beslissingen
nemen, vindt Ravesloot. ‘Verliefd, verloofd,
gerouwd, is mijn motto. Je bent niet in staat om
objectief waar te nemen.’ Uit het eerder genoemde
MRI-scanonderzoek bleek dat verliefdheid
hersengebieden onderdrukt die verbonden zijn met
het vormen van kritische oordelen op sociaal en
emotioneel vlak. Zo kun je de emoties, intenties en
betrouwbaarheid van andere mensen moeilijker
inschatten. Ravesloot: ‘Liefde maakt blind, maar
verliefdheid helemaal. Verliefdheid is een
goedaardige maar monomane fixatie 4, grenzend aan
een psychiatrisch ziektebeeld. Je bent compulsief5
bezig met één persoon en verwaarloost andere
verplichtingen, zoals werk en vrienden. Het is een
prachtige kickstarter van je relatie, maar evolutionair
gezien is het logisch dat verliefdheid na een paar
maanden of jaren wegebt. Je zult toch een keer
verantwoordelijk genoeg moeten worden om die
kinderen op te voeden.’
Gelukkig neemt de liefde vaak toe als de
verliefdheid taant. Daarbij speelt stress een grote,
maar ingewikkelde rol. In het begin van een
verliefdheid, als je je angst voor het onbekende moet
overwinnen, komen stresshormonen als cortisol vrij
in je lichaam. Dit hormoon zet je lichaam en geest op
scherp. Liefde kan echter ook op de lange termijn
stress veroorzaken. Ravesloot: ‘Om iemands ware
wezen te leren kennen moet je het roze beeld van je
partner bijstellen naar de werkelijkheid.
Dat kan relatieproblemen veroorzaken.’
Uit onderzoek met zowel mensen als dieren
blijkt echter dat heftige, maar beheersbare stress de
behoefte aan plezier, nabijheid en verbondenheid
doet toenemen. Daarmee neemt de bindingsdrang toe.
Ravesloot: ‘Ware liefde ontstaat als je niet alleen
iemands finest hours ziet maar ook zijn darkest
hours.’ Dat heeft evolutionair nut: de kans dat je je
4
Gericht zijn op één ding/persoon.
5
Dwangmatig.
kroost veilig grootbrengt, neemt toe als de ouders een
sterke band hebben. Omgekeerd heeft liefde ook een
evolutionair voordelige invloed op stress. Chronische
stress is slecht voor je lichaam, je kunt er zelfs een
levensbedreigende ziekte als een hartkwaal van
170 krijgen. Niets ontspant zo goed als een avondje in de
armen van een geliefde. Individuen die met behulp
van liefde en sociale interactie goed in staat zijn
chronische stress te bestrijden, zouden een grotere
kans op overleving kunnen hebben.
175
180
185
190
195
Naast stresshormonen komen er bij verliefdheid ook
stoffen vrij die stress reduceren. Zo komt er
oxytocine en vasopressine vrij tijdens seks. Beide
stoffen reduceren angst en stimuleren de vorming van
sociale banden. De hersengebieden die tijdens
verliefdheid worden geactiveerd, blijken vol te zitten
met receptoren voor vasopressine en oxytocine. Of je
nu verliefd bent op je partner of liefde voelt voor je
kind, maakt daarbij niet uit. Ravesloot: ‘Als fysioloog
vind ik het interessant dat deze stoffen niet alleen
werken als signaalstoffen in je hersenen, maar ook als
hormonen die bij de voortplanting betrokken zijn.
Oxytocine brengt bijvoorbeeld de bevalling en de
melkproductie op gang.’ Bovendien legt oxytocine
een moleculaire basis voor monogamie 6. Ravesloot:
‘Er is onderzoek gedaan met twee typen sterk
verwante woelmuizen. De ene is promiscue, die duikt
overal op; de andere is monogaam. De hersenen van
de overspelige woelmuis blijken vele malen minder
gevoelig te zijn voor oxytocine dan de hersenen van
de monogame muis. Hartstikke fascinerend, maar
vreemdgaan ermee legitimeren, dat gaat me te ver.’
6
Niet meer dan één partner hebben.