We kennen allemaal de gemberwortel van Zingiber

© tekst en foto’s: Johan van der Perk Kwekerij bamboes, siergrassen en exoten www.PerkGroen.nl We kennen allemaal de gemberwortel van Zingiber officinale Roscoea purpurea ‘Peacock Eye’, een selec/e van de Tibetaanse gember met wijnrode stengels, groene bladeren en lilapaarse bloemen. Deze soort bloeit in september en oktober voor culinaire toepassingen in de keuken. Maar het is minder bekend dat er tal van gembersoorten bestaan die in onze tuinen als sierplant toepasbaar zijn. Gembers hebben een geheel eigen uitstraling. Het vrij grote, exo?sche blad staat om-­‐en-­‐om gerangschikt op stevige stengels met over het algemeen een eindstandige bloei. Hedychium greenii is vooral geschikt als kuipplant Soortdiversiteit Gembers zijn goed te combineren met bamboe. De opgaande groeivorm met relaEef grote bladeren contrasteert mooi met de fijne loofstructuur van bamboe. De grote, heldere bloemen steken fraai af tegen de groene omgeving. B i j n a a l l e v o r s t b e s t e n d i g e siergembers zijn bladverliezend en sterven in de winter bovengronds af. De hoogte varieert van amper 10 cm bij Roscoea alpina tot de 2 tot 3 meter bij de hogere Hedychium’s. De laatste Een jaar zijn er vele nieuwe soorten en culEvars in Europa geïntroduceerd, Habitus van Hedychium forres8i veel daarvan heb ik uitgeplant in in de vole grond onze assorEmentstuin. Uit de ruim 40 soorten volgt nu langzaam meer inzicht in de geschiktheid en toepasbaarheid voor ons klimaat. In dit arEkel een kort overzicht van de belangrijkste soortgroepen en hun toepassingen.
Ecologie, v erspreiding e n diversiteit
GemberachEgen behoren tot de orde der Zingiberales, verwant aan Musa, Heliconia, Canna en Marantha en komen vooral voor in Zuidoost Azië. Over het algemeen zijn het planten in de ondergroei van halfopen tot meer gesloten bosgebieden. Er zijn ca. 1.400 s o o r t e n b e s c h r e v e n . N a a s t culinaire toepassingen worden gemberachEgen ook gebruikt voor medicinale en fysiotherapeuEsche toepassingen. In de Verenigde Staten wordt al vele jaren met gemberachEgen gekruist en geselecteerd op kwaliteit van bloeiwijze, bloeiduur, kleur en vorm. Uit de lange reeks hybriden en selecEes zullen zeker nog bruikbare vormen voor ons klimaat volgen. Detail bloeiwijze van Hedychium forres8i Hort. Canna ‘StuBgart’ , detail van de bloeiwijze en het witbonte blad Bloeiwijze van Thalia dealbata Kleur
Wat betreY bloemkleur is er onder de gembers veel diversiteit te vinden. De kleinere rassen uit de Roscoea-­‐groep variëren in bloemkleur van wit, geel tot lila, paars en zelfs rood bij de zeldzame R. pupurea ‘Red Gurkha’. Cautleya heeY geel tot oranjegele bloemen, soms in rode bloeikolven. Hedychium is verkrijgbaar in de kleuren wit, geel, roze, oranje, rood. Binnen Hedychium en Roscoea is het meeste selecEewerk gedaan. Hieruit zijn een aantal bruikbare culEvars ontstaan. In dit arEkel daarom een korte introducEe van de verschillende soortgroepen en een overzicht van aanbevelingswaardige soorten en vormen.
Gembers kenmerken zich door vlezige wortels of rhizomen waarin voedsel wordt opgeslagen. Op het rhizoom zi^en slapende knoppen. De oppervlakkig liggende knoppen vormen de stengels en de dieper liggende knoppen groeien uit tot nieuwe rhizomen. De wortels van veel soorten hebben trouwens duidelijk het gemberaroma. In het najaar worden de oppervlakkig groeiende rhizomen van de gembers in de tuin afgedekt met een laag strooisel of schors. Deze mulchlaag voorkomt een sterk fluctuerende bodemtemperatuur in zomer en winter. Hiermee is het mogelijk om diverse gemberachEgen buiten te kweken. De toepasbaarheid van een soort wordt beperkt door ons relaEef korte groeiseizoen met soms koude winters en koele zomers. Veel soorten die in de V.S. goed groeien vallen hier af omdat ze pas zeer laat of niet tot bloei komen in vollegrondsteelt. Bij de planning van een beplanEngsplan met gembers is het belangrijk om er rekening mee te houden het feit dat de meeste soorten pas in mei of juni boven de grond verschijnen. Om het voorjaar op te vullen kunnen er vroegbloeiende bolgewassen zoals Allium of Arisaema gecombineerd worden op dezelfde plantplek. Het hoogtepunt van de bloei van veel soorten is in september en oktober, zodat ze goed te combineren zijn met siergrassen.
Hedychium densilforum ‘Sorung’ Roscoea auriculata ‘White Cap’ Roscoea purpurea ‘Peacock Eye’ heeH een prach8g contrasteerende bladsteel Tibetgembers De kleinste gemberachEgen (10 – 70 cm) behoren tot de Roscoea’s. Het g e s l a c h t R o s c o e a ( o o k w e l orchideegember of Tibetgember genoemd) is vernoemd naar William Roscoe, een sEchter van de Botanische tuin van Liverpool en een vroege liefebber van gembers. Roscoea’s komen voor in Oost-­‐Azië met twee belangrijke verspreidingsgebieden, de eerste reikt van Kashmir, oostwaarts door de Himalaya tot in de Indiase provincie Assam. De tweede ligt in Zuid-­‐China, de provincies Sichuan en Yunnan tot in Noord-­‐Vietnam. Allemaal op een hoogte tussen de 1.200 en 4.800 meter. Dit betekent niet alleen dat Roscoea het noordelijkste verspreidingsgebied kent van alle gembers, maar ook nog eens voorkomt in hooggelegen berggebieden. Het is dan ook geen verrassing meer dat dit het meest winterharde geslacht is binnen de gemberfamilie. Er zijn diverse soorten geschikt voor ons klimaat, waarbij Roscoea purpurea met diverse selecEes zoals ‘Dalai Lama’ en ‘Peacock Eye’, beide met wijnrode bladstelen en lilapaarse bloemen, tot de mooiste gerekend kunnen worden. Andere goede soorten zijn Roscoea auriculata en Roscoea brandisii ‘Purple Giant’. Ze groeien het beste in de halfschaduw of in het gefilterde zonlicht onder bomen op een doorlatende, humusrijke grond. Belangrijk is dat de standplaats in de winter voldoende draineert om uitval d o o r o v e r m a E g e n a j g h e i d t e voorkomen. Cautleya
Cautleya wordt van nature aangetroffen in bergrijke streken van de Himalaya zoals Bhutan, China, India, Kashmir, Nepal en Sikkim. Dit verklaart ook waarom Cautleya tot de meest winterharde onder de siergembers behoort. Wat betreY voorkomen lijkt Cautleya het meest op Hedychium al zijn er duidelijke verschillen. Zo zijn de rhizomen veel smaller en beschikken ze over smaller blad en slankere stengels. De bloemen vertonen veel gelijkenis met die van Roscoea waarbij het voorste bloemblad omlaag gebogen staat, de zogenaamde lip en het achterste bloemblad daarboven als een kap uitsteekt. Cautleya kent twee bloemkleuren, geel of oranje. Over het algemeen is Cautleya een betrouwbare plant voor onze tuinen die makkelijk groeit en sierlijke bloeiwijzen maakt. Ze houden van een plek in gefilterd licht of halfschaduw. De soorten spricata en lutea doen het goed in onze tuin en vormen snel flinke pollen. Cautleya spicata ‘Robusta’ heeY wijnrode stengels, wordt 70 – 120 cm hoog en bloeit rijk in het najaar. Cautleya lutea Bream (synoniem gracilis) is in alle delen kleiner (50-­‐70 cm) en bloeit rijk met citroengele bloemen. Een recente introducEe is nog zeldzame Cautleya catcarthii met donkergroen blad en een wijnrode onderzijde van het blad. De Cautleya-­‐groep bevat nog veel onbekende soorten welke in ons klimaat nog niet of te weinig zijn onderzocht. Cautleya is een betrouwbare bloeier in ons klimaat en zet vaak ook vrucht. De vruchten van de soort spicata kleuren naar helder rood.
Cautleya catcarthii bloeiwijze Bloeiwijze van Cautleya lutea Bream Habitus van Cautleya spicata ‘Robusta’ Vruchtontwikkeling Vruchtvlees met de zaden Hedychium densiflorum ‘Assam Orange’ Hedychium densiflorum ’Stephen’ Hedychium
Het geslacht Hedychium omvat ruim 50 soorten, voornamelijk voorkomend in Zuidoost Azië met name in Zuid China en in de Himalaya. Hedychiums zijn makkelijke planten die ieder jaar terugkomen en zich uitbreiden. Ze preferen Ejdens het groeiseizoen veel water en voeding en een warme, beschu^e standplaats. De bodem moet wel voldoende doorlatend zijn om wortelschade door overmaEge najgheid in de winter te voorkomen. Hedychium groeit vanuit dikke vleesachEge rhizomen en is met name interessant voor beplanEngen met een tropische uitstraling. Naast de bloei en vruchten biedt de plant het hele groeiseizoen een exoEsche aanblik door het weelderige blad. CombinaEes met grassen, bamboe, banaan, Canna’s en varens geven een mooi effect. De beste plek in ons klimaat is in de volle zon. Zolang er voldoende gefilterd zonlicht aanwezig is zal Hedychium het ook onder bomen doen. In gemengde borders zijn gembers een goede aanwinst door de hoogte, kleurrijke en geurende bloemen. De dikke rechte of gebogen stengels zijn voorzien van grote, groene, brede lancetvormige bladeren. De grootste soorten kunnen een hoogte bereiken van 3 meter. Ook zijn er soorten met purperrode kleur aan de onderkant
Hedychium ‘Tara’ Vrucht Hedychium densiflorum van het blad zoals Hedychium greenii en vormen van Hedychium spicatum. Zoals veel gembers komt Hedychium laat uit de winterrust maar door een snelle groei wordt dit in de loop van de zomer meer dan goed gemaakt. In juli beginnen de eerste soorten met bloeien, de meeste bloeien echter in de nazomer met in september de piek. Bloemkleuren variëren van wit naar geel, abrikoos, oranje, rood en zalmkleurig waarbij de lange meeldraad vaak een contrasterende kleur heeY. Deze opvallende meeldraad geeY de bloem een zeer hoge decoraEeve waarde. De vroege bloeiers zijn voor ons klimaat de beste keus, zeker omdat deze ook het meest winterhard zijn. Na de bloei komt er nog een toegiY in de vorm van vruchten die als ze openbarsten fel oranje van binnen zijn met dieprode vlezige aanhangsels waarin de zwarte zaden zi^en. Onder de Hedychiums bevinden zich ook de sterkst geurende soorten. Het aroma van de bloemen verschilt per soort. Hedychium coronarium ‘Chrysoleucum’ bijvoorbeeld, verspreidt een frisgeurend, sterk citroen-­‐gember aroma, terwijl een soort als Hedychium forres/i een zoete geur kent. Op warme dagen, vooral in de loop van de middag en avond is de geur het beste waarneembaar. Hedychium densiflorum ‘King’ is een van de beste Hedychiums voor de tuin Canna ‘Russian Red’ heeH grote purperrode bladeren en kleine helderrode bloemen. Roscoea purpurea’Peacock Eye’ heeN een rela?ef dikke, wijnrode stengel Hedychium spicatum USA Clone is een hoge, mooi rechtopgaande plant De sterkste botanische Canna’s kunnen ook in ons klimaat vrucht zeBen en zaad produceren. Andere g emberach?gen
Tot slot van dit soortenoverzicht is Alpinia, Thalia en Zingiber nog vermeldingswaardig. Binnen de Alpinia’s is de soort Alpinia japonica een interessante soort voor ons klimaat. Deze soort uit koele berggebieden in China geldt als de meest winterharde Alpinia en is groenblijvend tot ongeveer -­‐8 a -­‐10 graden Celsius. Thalia d e a l b a t a , e e n g e m b e r a c h E g e u i t d e Marantacaea is een fraaie aanwinst voor onze tuinen vanwege de sElisEsche groeiwijze met blauwgroene bladeren met rode rand en paarse bloemen. Deze plant groeit het beste op vochthoudende bodems tot in de moerasrand van de vijver. Curieus is dat een deel van de bloemen vleesetend is en insecten vangt terwijl een ander deel van de bloemen bestoven wordt en kogelronde vruchten maakt. Ten slo^e is Zingiber mioga een zeer sterke plant met een uitgroeihoogte van 40 – 70 cm afankelijk van de standplaats. Deze soort heeY een voor Zingiber kenmerkende groeiwijze en bloeit in september – oktober met zwavelgele bloemen in gezollen knoppen direct vanuit het rhizoom aan de voet van de plant. Zowel de bloemknoppen als de jonge scheuten gelden in Japan als delicatesse. Er bestaat ook een mooie bontbladige variëteit van Zingiber officinale.
Rijpe vruchten van Hedychium spicatum Toepassing, v erzorging, e igenschappen
In de winter worden bij een langdurige vorstperiode de rhizomen afgedekt met een luchEge, droge strooisellaag van organisch materiaal zoals blad, stro of schors. Dit ter vervanging van het sneeuwdek waarmee de soorten in het wild in de winter mee worden afgedekt. De meeste siergembers in de volle grond hebben na de winterrust een periode van 20 tot 30 dagen nodig met stabiel oplopende temperaturen om aan de groei te komen. Omdat ons vroege voorjaar vaak een grillig temperatuurverloop kent is juni vaak de maand waarin de meeste soorten ontluiken. Ondanks de late start kennen gembers een snelle vegetaEeve groei in de zomermaanden en staat er binnen enkele weken een mooie plant. Betrouwbaar bloeiende soorten in de tuin zijn onder meer alle soorten Roscoea, Cautleya en een aantal Hedychiums waaronder Hedychium spicatum, densiflorum, forres/i, coccineum ‘Tara’ en yunnanense. Sommige soorten ze^en ook vrucht met uitgerijpte zaden in de buitenteelt zoals Hedychium forres/i, H. spicatum, Cautleya en veel Roscoea’s. Misschien wel de belangrijkste Hedychium voor ons klimaat is Hedychium densiflorum. Deze soort kenmerkt zich door een compacte bloeiaar met veel kleine bloemen en kent een aantal vormen waarvan ik de belangrijkste drie noem: densiflorum ‘King’ is de rijkstbloeiende vorm en bloeit in sommige jaren vanaf midden juli tot begin november in golven. Deze soort wordt ongeveer 1 meter hoog, maakt veel scheuten en bloeit met zachtrode bloemen. De vorm densiflorum ‘Assam Orange’ wordt iets hoger en bloeit met oranje bloemen. De grotere vorm ‘Stephen’ wordt 1,5 m hoog en bloeit kort, maar rijk met grotere roomgele bloemen met een oranje stamper.
De grootste gember die geschikt is voor ons klimaat is Hedychium forres/i Hort. Deze soort maakt opvallend groot blad, wordt bijna manshoog en maakt helder wi^e vlinderachEge bloemen met een heerlijke friszoete gembergeur, gevolgd door rode stervruchten in het late najaar. Van Hedychium spicatum zijn verschillende vormen in omloop. Deze soort heeY een groot natuurlijk verspreidingsgebied met een relaEef grote variaEe in groeivorm en kleur. Zo zijn er spicatum-­‐typen met rode bladonderzijden, donkere tot rode stengels en hoog opgaande, groene soorten. Gezamenlijk kenmerk zijn de fijne, abrikooskleurige bloemen met een friszoet gemberaroma. Een van de beste vormen voor ons klimaat is Hedychium spicatum USA-­‐clone met een stevige opgaande groei tot 150-­‐170 cm met fraaie, aromaEsche abrikooskleurige bloemen. De temperatuursom en lengte van het groeiseizoen is bepalend voor het moment van bloei en de bloeiduur en dat kan van jaar tot jaar verschillen. Wie een geschikte soort op de juiste standplaats plant kan met enige zorg jarenlang genieten van siergembers. De meer gevoelige en laat bloeiende soorten kunnen als kuipplant gehouden worden en worden dan vorstvrij overgehouden. Door het bladbehoud in de winter zal de bloei eerder beginnen.
Canna musifolia ‘Grande’ is de grootste soort die bij ons ‘s zomers uitgeplant kan worden. Canna ‘Omega’ Canna’s Tot slot nog een korte toelichEng over de Amerikaanse familieleden van de gembers; Canna. Deze exoEsch ogende, grootbladige planten zijn vooral bekend als eenjarige tuinplant waarvan de wortelstokken voor de winter worden opgegraven en vorstvrij worden bewaard voor het volgende jaar. Er zijn honderden culEvars gemaakt waarbij vooral de bloem zo groot mogelijk is geteeld en de plant zo klein mogelijk. Er bestaan echter ook een aantal botanische of sterk aan de wilde vormen verwante selecEes die voor de liefebber zelfs in de tuin over te houden zijn. Ik heb ruim Een jaar ervaring met deze plantengroep in de volle grond en heb een aantal soorten met behulp van een mulchlaag door strenge winters kunnen brengen. Het zijn over het algemeen hoge soorten met kleine botanische bloemen. De soorten waar ik goede ervaringen mee heb zijn Canna altensteinii (zeer grote bladeren, abrikooskleurige bloemen, goede vruchtvorming), Canna ‘Russian Red’ (een roodbladige vorm met rode bloemen, geen v r u c h t v o r m i n g ) , C a n n a a n n a e i ‘Omega’ (blauwgroen blad, abrikooskleurige b l o e m e n , v r u c h t v o r m i n g ) , C a n n a ‘Stu^gart’ (witbont blad, abrikooskleurige bloemen) en Canna indica (groen blad, rode bloemen met vruchtvorming). Verkrijgbaarheid De soorten uit dit arEkel zijn samen met een aantal andere gemberachEgen terug te vinden in de assorEmentstuin van de kwekerij. Jaarlijks wordt een beperkt aantal soorten opgekweekt en aangeboden op de kwekerij. De meeste soorten zijn verkrijgbaar vanaf eind mei. Op de website is een actuele voorraadlijst te vinden. De kwekerij is geopend vanaf half maart tot half november, iedere vrijdag en zaterdag van 10 – 17 uur. Het adres is: ‘De Groene Toko’, Meinte 10, 4153 XE Beesd (NL). V o o r m e e r i n f o r m a E e z i e d e w e b s i t e : www.PerkGroen.nl Johan van der Perk Canna altensteinii Canna altensteinii Canna ‘Russian Red’