Middeleeuwse tandheelkunde in de Lage Landen 4. “Van

E.J. Jonkman, M.A.J. Eijkman
Geschiedenis en tandheelkunde
Middeleeuwse tandheelkunde in de Lage Landen 4.
“Van den tanden die siin gegaet”
Wat deed de middeleeuwse chirurgijn als in kiezen die
“siin gegaet”, caviteiten ontstonden? Dan dreigde, volgens
de chirurgijn, het gevaar dat er ‘tandwormen’ in kwamen.
Dat was gemakkelijk te herkennen, vond men, want als de
wormen stil lagen, dan zou de kiespijn tijdelijk ophouden.
Deze theorie was al heel oud, mogelijk gaat hij al terug tot
in het oude Egypte. In de middeleeuwen vermelden de chirurgijns de tandwormen nog wel, maar het is twijfelachtig
of zij het verhaal zelf nog serieus namen. Het ging uiteraard alleen over caviteiten die makkelijk te zien waren,
want het gebruik van een eenvoudig spiegeltje was nog onbekend. Genoemd wordt zelfs dat, als men de achterzijde
van de mond goed wilde inspecteren, dit het beste op een
zonnige dag kon plaatsvinden. De patiënt moest dan, op
zijn rug liggend en met het gezicht naar de zon toegewend,
de mond wijd open doen.
Voor de ernstige problemen bij kiespijn en caviteiten
werden door de schrijvers talloze recepten aangedragen.
Eén voorbeeld: een recept van De Chauliac gebaseerd op
Rhazis: “Neem peper, opium, mirre, assafoetida en castoreum,
van alles evenveel en meng het samen met honing. Doe dat in de
aangetaste wortel van de tand.” Castoreum was afkomstig
van bevertestikels, waaraan voor allerlei doeleinden grote
geneeskracht werd toegekend.
Dan komen de nog drastischer ingrepen aan bod. Olijfolie werd vermengd met het zaad van waterscheerling en
marjolein. Een stukje katoen hierin gedoopt kon dan met
een sonde in de caviteit worden gebracht. Beter was
natuurlijk een ijzeren sonde te nemen, die gloeiend heet te
maken, in de olie te dopen en door een beschermende huls
in de caviteit te steken (afb. 1). Deze toch - waarschijnlijk
zeer onprettige - behandeling moest 7 maal worden herhaald, maar gewaarschuwd werd om uit te kijken voor de
lippen en het tandvlees. Over het lijden van de patiënt
wordt niet gesproken. Dat is overigens nergens in deze
chirurgieën het geval, zelfs niet wanneer de schedel wordt
geopend! Over een primitieve vorm van anesthesie (bijvoorbeeld door overmatig alcoholgebruik) wordt ook nergens iets vermeld.
Als ultimum refugium dan maar extractie, maar daarvoor wordt in dit geval - althans door De Chauliac - verwezen naar een ‘tantmeestere’. Extractie was echter niet
zonder gevaar, zeker als er 2 caviteiten in 1 gebitselement
zaten en de kies niet loszat. Pogingen tot trekken kon dan
leiden tot grote ellende “ende vele sijnre bleven doet”. Er was
echter wel een oplossing voor dit probleem: “Neem chrysantenpoeder en vermeng dat met sterke azijn. Leg het 40
dagen in de zon. Doe dat om de wortel van de kies, nadat het
tandvlees met een speciaal mesje losgemaakt is van de kies.
Nederlands Tijdschrift voor Tandheelkunde
Afb. 1. Voorbeeld van een knopsonde in een beschermend buisje voor cauteriseren (wegbranden) van een wortelabces, uit de ‘Chirurgia’ van Jan Yperman (met toestemming van Master en Fellows van St John’s College,
Cambridge).
Afb. 2. Voorbeeld van een mesje om het tandvlees van de kies los te maken,
uit de ‘Chirurgia’ van J. Yperman (met toestemming van Master en Fellows
van St John’s College, Cambridge).
Hiermee komt de kies zo los te zitten dat hij makkelijk te trekken is, soms zelfs zonder een tang te gebruiken” (afb. 2).
Merkwaardig is dat hier voor het eerst (en zover wij
hebben kunnen nagaan als enige vermelding) over de ‘tandmeestere’ wordt gesproken. Was dit een vriendelijker aanspreektitel omdat de geleerde chirurgijn de praktijkman
hiervoor nodig had? Of bestond er toch nog een niveau tussen de chirurgijns en de rondreizende tandentrekkers?
Bron
E.J. Jonkman, M.A.J. Eijkman
Datum van acceptatie: 21 september 2014
Adres: prof. dr. em. E.J. Jonkman (klinisch neurofysioloog), Raaphorstlaan
11d, 2245 BG Wassenaar
[email protected]
188
122 | april 2015