- Free Documents

K Cellen staan aan de basis. Cellen alleen of samen, blz t/m .
KGT Een of meer cel kleinste deel van een organisme dat alle levenskenmerken heeft.
eencelligen organismen die uit cel bestaan bacterin, gist, pantoffeldiertje meercelligen
organismen die uit meer dan cel bestaan oppervlakte/inhoud Hoe groter een cel des te
kleiner is de oppervlakte/inhoud verhouding. minder oppervlakte per inhoud Hoe kleiner een
cel des te groter is de oppervlakte/inhoud verhouding. meer oppervlakte per inhoud Hoe
meer oppervlakte beschikbaar is des te sneller is de uitwisseling van stoffen voor een cel. km
Hoe groot mag een cel zijn m xx m m x m m m m m m , m m , m m , m m enz. , m m , m m ,
m m , m m , m m , m mm ,mm ,mm ,mm m micrometer m m m m micrometer m micrometer
m micrometer , m micrometer m micrometer
cm mm m nm
centimeter milimeter micrometer nanometer
plantencellen stuifmeelkorrel dierlijke cel rode bloedcel bacterie
Taakverdeling in meercellige Cellen kunnen zich specialiseren een bepaalde taak uitvoeren.
Weefsel groep cellen met dezelfde vorm en functie. Plantenweefsels steunweefsel stevigheid
transportweefsel vervoer in nerven en vaatbundels vulweefsel opvulling, fotosynthese en
reservevoedsel dekweefsel bescherming
dieren steunweefsel stevigheid been, kraakbeen en bindweefsel spierweefsel beweging
zenuwweefsel berichten doorgeven dekweefsel bescherming
K Cellen staan aan de basis. De cel en zijn organellen, blz t/m .
KGT Celbouw celmembraan cytoplasma celorganellen celkern chromosomen
bladgroenkorrel kleurstofkorrels zetmeelkorrel vacuole vliesje om het cytoplasma. bepaald
wat in / uit de cel gaat. taaie vloeistof in de cel bevat water, zouten, eiwitten en celorganellen.
onderdeeltjes van de cel met speciale taak. regelt belangrijke processen van de cel. bevat
chromosomen en genen die zijn opgebouwd uit DNA fijne draadjes met erfelijke
eigenschappen in de celkern DNA. celorganel voor fotosynthese in plantencellen celorganel
die de kleur van de cel bepaald. celorganel waarin zetmeel opgeslagen zit. ruimte in
plantencellen gevuld met vocht. duwtn van binnenuit tegen de celwand en zorgt voor
stevigheid. bevat ook zouten, kleurstoffen, afvalstoffen. stevig laagje om de cel, dode
tussencelstof. bij plant gemaakt van cellulose. bij schimmels gemaakt van chitine
celwand
Een schematisch overzicht .
Levenskenmerk . .erfelijke aanleg DNA veranderd .bladstek blaadje . In de cellen. blz t/m .
naar het licht groeien.voorbeelden van ongeslachtelijke voortplanting .levend heeft
levenskenmerken eten ademhalen uitscheiden waarnemen bewegen groeien voortplanten
eten en drinken zuurstof of koolstofdioxide opnemen stoffen uit het lichaam
verwijderen.erfelijke aanleg DNA blijft hetzelfde .Dood heeft geleefd . Met zintuigen
veranderingen in de omgeving signaleren lopen. voelen. Voortplanten Geslachtelijke
voortplanting en ongeslachtelijke voortplanting .broedknoppen . horen.levenloos heeft nooit
geleefd .Alle organismen doen aan stofwisseling. ruiken. en zijn samen stofwisseling.
plassen en zweten zien.K Cellen staan aan de basis.ongeslachtelijke voortplanting
voortplanting zonder bevruchting .knol uitloper .bol .zaadcel en eicel of bloemen nodig . KGT
Levenskenmerken . . opengaande bloem.stek stengel . groteren zwaarder worden jongen
krijgen Stofwisseling .Geslachtelijke voortplanting voortplanting met bevruchting seks
.stofwisseling Het geheel van opnemen verwerken en uitscheiden van stoffen.
Levenskenmerken.wortelstok . proeven.
Microscooponderdelen lampje condensor diafragma objecttafel klemmen objectief onderste
lens revolver draaischijf tubus grote stelschroef kleine stelschroef oculair bovenste lens
Teken volgens de regels. Preparaat Pak een schoon voorwerpglas.microscoop gebruik je om
hele kleine dingen te bekijken. Microscoop. klas en datum erbij teken niet te klein teken met
potlood teken horizontale verwijslijntjes naar kant met geodriehoek zet namen van bekende
delen erbij noteer de vergroting waarbij je getekend hebt .vergroting van x tot x
lichtmicroscoop . . daar moet een voorwerp heel dun zijn.Doe er een druppel water op. . .Leg
het voorwerp dat je wilt bekijken in de druppel water.Doe er voorzichtig een dekglaasje
op.Coupe koep een heel dun voorwerp. . Er mogen niet teveel luchtbellen onder zitten.een
microscoop draait het beeld om. . . schrijf naam.door het voorwerp moet licht kunnen gaan.K
Cellen staan aan de basis. Blz t/m KGT Microscoop .
Alle organismen in een gebied. .kleinste deeltjes van een stof. Groep cellen met dezelfde
vorm en functie. .deeltjes waaruit moleculen zijn opgebouwd. Een plant of dier uit een
populatie. KGT Biosfeer tot organisme Biosfeer Ecosysteem .Het gedeelte van de aarde en
de atmosfeer dampkring waar leven is.Een gebied met alle organismen. . hebben niet alle
levenskenmerken. sloot. bos.bv kern. Organellen Celdelen Celkern Moleculen
Koolstofdioxide Atomen Koolstof C Zuurstof O . regenwoud. bladgroenkorrel. . wind.
Organen in een organismen die met elkaar samenwerken. Levensgemeenschap Populatie
Mensen Organisme mens Orgaanstelsel Orgaan hart Weefsel spierweefsel Cel Spiercel .
spierstelsel factoren. Alle organismen van een soort die onderling voortplanten.biotische
factoren alle organismen benvloeden elkaar.Vb duingebied. met de stofeigenschappen. .
celmembraan.Onderdelen waaruit cellen opgebouwd zijn.Alle ecosystemen samen vormen
de biosfeer.uitzondering virussen. . .kleinste deel van een organisme dat alle
levenskenmerken heeft.K Cellen staan aan de basis. Deel ven een organismen met speciale
vorm en taak. biotische en abiotische . temperatuur . . Naar het volgende niveau t/m
.abiotische factoren de levenloze natuur regen. celwand. vacuole.
afvalstoffen en energie ontstaan tijdens de verbranding.De reactie van verbranding en
fotosynthese zijn elkaars omgekeerde.Levende cellen hebben nodig zuurstof en brandstoffen
voedingsstoffen. .stofwisseling in cytoplasma van cellen. KGT Stofwisseling .Planten maken
hun eigen voedsel met behulp van fotosynthese.K Cellen staan aan de basis.longen
koolstofdioxide .een deel van de zuurstof gaat via de huidmondjes de lucht in.opnemen eten.
. zweten en uitademen . .glucose bevat zonneenergie. drinken via darmen en inademen
.nieren water en zouten . verwerken en uitscheiden van stoffen . Opbouwen en afbreken t/m
. .de reactie van fotosynthese water koolstofdioxide glucose zuurstof .verwerken stoffen en
cellen opbouwen en afbreken . . Verbranden . .de reactie van verbranding glucose zuurstof
koolstofdioxide water .in bladgroenkorrels van blad en stengel .Levende cellen produceren
maken afvalstoffen . .afvalstoffen worden verwijderd uit het lichaam via uitscheidingsorganen
.water .Stofwisseling het geheel van opnemen.kan alleen als het licht is.uitscheiden plassen.
. .koolstofdioxide .zweetkliertjes water en zouten Plantencellen .een deel van de zuurstof
wordt gebruikt voor verbranding.Levende cellen moeten stoffen verbranden afbreken voor
energie.fotosynthese .
Donker . . Licht .plant produceert meer zuurstof dan hij nodig heeft.wortels bevatten geen
bladgroenkorrels en verbranden dus alleen maar. .plant produceert koolstofdioxide. .plant
geeft veel zuurstof af aan omgeving.plant neemt zuurstof op.plant doet aan fotosynthese en
verbranding.Plantencellen leven en doen dus ook een verbranding. . . .. .plant neemt meer
koolstofdioxide op. .plant doet alleen aan verbranding.plant geeft geen zuurstof af aan
omgeving.
Schematische tekening alleen de belangrijkste onderdelen.lees om te beginnen je tekstboek
tekenregels blz .. klas en datum erbij teken met potlood teken groot en duidelijk niet te klein
teken wat je ziet teken horizontale verwijslijntjes naar kant met geodriehoek zet namen van
bekende delen erbij noteer de vergroting waarbij je getekend hebt .K Cellen staan aan de
basis.x . Tekenen wat je ziet. omtrekken en vormen Tekenregels . noteer een titel schrijf
naam. Blz t/m KGT Soorten tekeningen Natuurgetrouwe tekening precies nagetekend tot in
detail.
.groene container .niet biologisch afbreekbaar afval. Reducenten. nuttig en soms schadelijk
Afbreken en conserveren.Reducenten .vb blaadjes. blz t/m . in water zitten bacterin die
resten van dode organismen organisch afval kunnen afbreken. Kringloop van stoffen in de
natuur worden stoffen steeds opnieuw gebruikt.wordt compost van gemaakt .De meeste
bacterin en schimmels leven van dode plantaardige en dierlijke resten. wol. Door meer
bacterin en meer zuurstof kan er meer afval afgebroken worden. Bacterin en schimmels
spelen daar een belangrijke rol bij.Voedsel waarin reducenten actief zijn geweest.
Schoonmakers . . . papier. KGT Microorganismen .grijze container . schimmels en
virussen.Zelfreinigend vermogen . Bederf .Bacterin.microorganismen die leven van dode
plantaardige en dierlijke resten biologisch afbreekbaar. allemaal biologisch
afbreekbaar.biologisch afbreekbaar afval GFT .K Schimmels en bacterin. hout. opruimen en
afbreken .
planten zich voort door delen ongeslachtelijk . .Bacterin .Bacterin leven bij . blz t/m . nuttig en
soms schadelijk Bacterin en schimmels. . .bestaan uit cel ongeveer micrometer groot
.overleven door sporen ..voldoende voedsel .K Schimmels en bacterin.Bacterin komen
overal op aarde voor.soms om de minuten delen . . .microscoop nodig om ze te zien.Hoe
groot . na uur .voldoende vocht . M .bacteriespore is klein en licht en makkelijk te
verplaatsen.bij slechte omstandigheden inkapselen. KGT Bacterin .voldoende warmte .hele
kleine levende wezens.voortplanting bij bacterin .
zuivel koffie groente.microorganismen worden gebruikt om bepaalde stoffen te maken
.vacum verpakken .gist door knopvorming . bier . zuurkool.doorstralen .vormen draden hyfen
. . Door .voldoende vocht Bedorven voedsel microorganismen tasten eten aan.vruchtlichaam
vormt heel veel sporen.juiste temperatuur .inblikken . macaroni vlees.ongeslachtelijk
meercelligen .versmelting van hyfen leidt tot vruchtlichaam paddestoel . bier . M .zuur/alcohol
minuten tot C minuten tot C zout.Bacterin kaas.Biologisch afbreekbaar materiaal dat door
schimmels en bacterin afgebroken kan worden. vruchten drinkwater.Voortplanting
eencelligen . vruchten vlees. wijn.pasteuriseren . kunstmatig geen water geen water/te koud
geen lucht geen lucht ozon/radioactieve straling bacterin/gist melk melk vlees.Gist
brood.Schimmels .geslachtelijk Microorganismen Reducenten .Sommige soorten eencellig
gist andere meercellig.als microorganismen via een opening in je lichaam binnengedrongen
zijn heb je een infectie Microorganismen in de biotechnologie. plastic Conserveren
Microorganismen leven bij . wasmiddel.Schimmels komen overal op aarde voor . vleeswaren
yoghurt.Schimmels x zo groot als bacterin ongeveer micrometer groot .
yoghurt.invriezen/koelen . Conserveren voedsel beschermen tegen
microorganismen.steriliseren . groente. . suiker..drogen . .netwerk van hyfen heet mycelium
.juiste zuurgraad .conserveermiddelen . Ziekteverwekkers .
K Schimmels en bacterin. hebben gastheercel nodig.oorontsteking . syfilis .koortslip .In je
lichaam gaat organisme zich delen.bloed Binnendringers .slijm .Virale infecties . candida
Hygine Infectie voorkomen door .lucht .blaasontsteking .verkoudheid .Bacterile infecties
.tanden poetsen . lichaam .Infectie als microorganismen via een opening in je lichaam
binnengedrongen zijn.zwemmerseczeem huid.speeksel . haren.Schimmelinfecties . herpes .
kunnen zelf niets.bodem .voedselvergiftiging .longontsteking . schimmels en virussen
veroorzaken besmettelijke ziekten .tuberculose .viraal .bacterieel .verspreiding door ziek
persoon via .voedsel afdekken .wondjes schoonmaken . blz t/m .keelontsteking .wassen
handen.Virussen zijn geen levende wezens. . nuttig en soms schadelijk Besmetten en
ontsmetten.Soa seksueel overdraagbare aandoening . .griep .water eerst koken sommige
landen .Vb virus Ziektekiemen overdragen . roos.chlamydia. gonorroe. KGT Besmettelijke
ziekten .sperma . .Bacterin.aids.
Medicijnen die bacterin doden. . dood bacterin. diarree.Sommige antibiotica door schimmels
gemaakt.licht. geen eetlust. .ziek maken door weefsels aantasten longweefsel door
tbcbacterie giftige stoffen maken salmonella bacterie in voedsel . .Bij infectie koorts.verhitten
onder hoge druk. hoofdpijn. toiletten en keukens .Afweersysteem witte bloedcellen maken
antistoffen.chemische stoffen voor levenloos materiaal . drinkwater .Bv.Ontsmetten .Bacterin
kunnen resistent worden tegen antibiotica er tegen kunnen . virussen zitten in cellen .Werkt
niet tegen virussen. .giftig gas. . eten microorganismen op. .Immuun onvatbaar voor
bepaalde ziekte door antistoffen Antibiotica . Afweer .Desinfecterende middelen gevaarlijk
voor levende weefsels. chloor.Bv.chemische stoffen voor levende weefsels. water. jodium en
dettol Ziek worden .Ziekteverwekkers doden steriliseren ozon UVstraling desinfecterende
middelen antiseptische middelen . .
bier. kaas . reinigen rioolwater geneeskunde antibiotica penicilline.Hogere opbrengst.
wijn.DNA van organismen wordt aangepast genetische manipulatie . plastic Enzym stoffen
die een reactie versnellen zonder zelf verbruikt te worden. Je kunt een gen van een plant in
dier zetten en andersom.Voorbeelden brood.toegenomen kennis erfelijkheid en DNA
Moderne biotechnologie .Geen DNAtechnieken Begrijpen en beheersen . betere kwaliteit
door . enzymen.Traditionele biotechnologie.kweken microorganismen .Bestaande gevonden
microorganismen schimmels en bacterin . hormonen. bier. wijn. KGT Biotechnologie . gaan
niet op Voorbeelden .enzymen om kaas te maken Klassieke biotechnologie .K Schimmels en
bacterin.ontdekking bacterin en schimmels . nuttig en soms schadelijk Biotechnologie. genen
veranderen in organismen . blz t/m . insuline gebruiken als medicijn. Genetische modificatie
Veranderen van het DNA van dieren en planten zodat ze gunstige eigenschappen
krijgen.Biotechnologie het gebruik van microorganismen of delen van organismen om stoffen
te maken. . insuline een .Chromosomen of genen kunnen van het ene organisme in het
andere worden gezet. yoghurt.Microorganismen verbeterd door selectie en kruising . klonen
reageerbuisbevruchting ivf . bacterie gaat insuline maken. bier yoghurt.Wel
DNAtechnieken.Vooral met bacterin en schimmels. Een gen is een stukje van een
chromosoom. al heel oud . vaccins.Voorbeelden Menselijk gen voor insuline in bacterie
zetten. kaas.Transgeen is een organismen dat ander gen heeft gekregen Biotechnologie in
drie gebieden landbouw brood. zuurkool.wasmiddel enzymen . wasmiddel. Gist Bacterien
brood. kaas. verbeterde gewassen Milieu compost maken. .
Biotechnologie en geneeskunde Antibioticum medicijn tegen infecties gemaakt van
penseelschimmel Afvalstof van de schimmel dood bacterin Hormonen zijn stoffen die
reacties in je lichaam benvloeden voorbeeld insuline. Vaccin is een vloeistof met dode of
verzwakte ziektekiemen. Na inenting met vaccin gaat het lichaam antistoffen maken. Je
wordt immuun voor de ziekte. kunt er tegen
K Mensen benvloeden hun omgeving Duurzaamheid, blz t/m .
KGT Milieuproblemen Mensen gebruiken het milieu brandstoffen voor scooter rijden. Mensen
maken afval eten en drinken spullen kopen Er komen steeds meer mensen dus steeds meer
afval Ecologische voetafdruk ieder mens gebruikt een stukje van de aarde je huis de grond
voor je voedsel, grondstoffen, producten enz. Door je ecologische voetafdruk te verkleinen
help je de natuur. Wat doe jij eraan Lokale milieuproblemen milieuproblemen dicht bij huis vb
zwerfafval afval op de grond luchtvervuiling door afvalbrandjes Horizonvervuiling hoge
gebouwen verstoren het uitzicht steeds minder natuur mensen komen minder goed tot rust
Mondiale milieuproblemen versterkt broeikaseffect gat in de ozonlaag Duurzaam leven
Duurzaam leven ecologische voetafdruk verkleinen, minder vervuilen consumptiepatroon
aanpassen Minder en groener Licht uit doen Apparaten niet op standby zetten Korter
douchen minder vlees eten Producten kopen met minder verpakkingsmateriaal Met de fiets
Minder kopen en minder weggooien Spaarlampen Carpoolen Groene energie windenergie
zonneenergie energie uit de bodem biomassa hout, groente fruit en tuinafval, plantaardige
olie, mest Minder vlees en meer seizoensgroente productie van vlees kost veel energie en
plantaardige producten per kilo vlees is tot kilo veevoer nodig veel landbouwgrond nodig.
productie van groente en fruit in kassen kost veel energie Groente en fruit uit verre landen
transport kost veel energie bevatten veel pesticiden tegen rotten vaak monoculturen dus veel
bestrijdingsmiddelen vaak veel kunstmest nodig geproduceerd met lage lonen koop zoveel
mogelijk seizoensgroente uit eigen land en omliggende landen. Fair trade betekent eerlijke
prijs EKO betekend biologisch product voor minimaal
K Mensen benvloeden hun omgeving Een werkplan maken voor een onderzoek, blz t/m .
KGT Wat ga je doen Hoofdvraag formuleren wat wil je uitzoeken Deelvragen formuleren Wat
je uit wilt zoeken in kleinere stukken breken Manieren van informatie verzamelen boeken
folders internet interview enquete Bronnen welke personen welke instanties Geschiktheid
van de informatie bruikbare en begrijpelijke info betrouwbaarheid beoordelen van wie is de
info waarom is de info gemaakt zijn het feiten of meningen vergelijk bronnen over hetzelfde
onderwerp Presenteren van de informatie verslag mondelinge presentatie poster
tentoonstelling film werkstuk Benodigdheden bord computer met internet dvdspeler enz
Taakverdeling vul elkaar aan wees op tijd houd anderen op de hoogte van wat je doet wie
doet wat verdeel de werklast eerlijk leg de taakverdeling vast op papier met afspraken maak
een centrale map met alle informatie en afspraken communiceer voldoende overleggen met
elkaar Tijdsplanning maak een tijdsplanning met daarin alle activiteiten overleg momenten
geschatte tijd die nodig is Voorbereiden presentatie doelgroep voor wie is het, niveau wat is
het doel wat wil je bereiken wat wel en wat niet zorg dat de hoofdvraag beantwoord is Hoe
ging het evaluatie, ging het goed
K Mensen benvloeden hun omgeving Genetische modificatie.Nadeel .Veranderen van het
DNA van dieren en planten zodat ze gunstige eigenschappen krijgen. . KGT Genetische
modificatie .Er zitten risicos aan vast als je het DNA van organismen verandert .genetisch
gemodificeerde visjes die licht geven mogen in Nederland niet verkocht worden . Een gen is
een stukje van een chromosoom.oude genetische modificatie .voordeel Geen of minder
chemische bestrijdingsmiddelen pesticiden meer nodig .het stuifmeel valt om omliggende
planten . nieuwe bacterin selecteren voor kaas en bier productie . Beschermd tegen vraat
.Het gen van een bepaalde bacterie in een masplant zetten.bestaande plantenrassen met
elkaar kruisen .duurt vaak lang .men probeert planten te kweken die plastic kunnen
maken.De plant maakt nu een giftige stof. .Moderne genetische modificatie Veranderen van
het DNA van dieren en planten zodat ze gunstige eigenschappen krijgen. .Koeien die melk
maken met een ontstekingsremmer erin worden niet gebruikt .doel is om rassen met
bepaalde eigenschappen te krijgen . Je kunt een gen van een plant in een dier zetten en
andersom.het stuifmeel bevat de giftige stof ook .genetisch gemodificeerde tomaat is langer
houdbaar. . blz t/m .vb.insecten die die planten bezoeken kunnen ook sterven Houdbaarheid
tot . Mag alles wat kan .Niet alle gevolgen kunnen van tevoren overzien worden.wat vind je
zelf .Aantastende insecten sterven als ze van de plant eten . Oude en moderne genetische
modificatie .veredelen door kunstmatige selectie .
Korte pakkende zinnen .Penodigdheden .papier.laatde natuurwetenschappelijke stappen
zien .conclusie .gebruik korte zinnen vat samen .Wat is de doelgroep . blz t/m .Deel de
poster op een duidelijke logische manier in welke dingen horen bij elkaar .Theoretisch .De
poster moet op een afstand van meter te lezen zijn .info zoeken let op betrouwbaarheid
.gebruik duidelijke kleuren .Welke inhoud en opmaak .gebruik grote plaatjes die iets
toevoegen.vermeld ook namen van makers en datum .doel . .computer . KGT Poster
.resultaten .benodigdheden .werkwijze .vermeld ook namen van makers en datum Opmaak
.Correct geschreven en gespeld .Praktisch .vermeld onder tekst en afbeeldingen de bron
.informatie . lijm.K Mensen benvloeden hun omgeving Het maken van een poster.ontwerp de
poster eerst als klad .gebruik een groot lettertype .Laat het door iemand nakijken Inhoud .
schaar Taalgebruik .
Bewerken .Wieden onkruid weghalen .Ammonia .Nadeel . . fruit en tuin afval .snelle
uitputting van de bodem Overbemesting en algenbloei . .Ammoniak .compost half verteerde
resten van groente.gevoelig voor ziekten.landbouw akkers met gewassen .uitwerpselen van
dieren poep .Mest bevat mineralen voedingszouten . plagen en vraat .Eutrofiering
overbemesting of vermesting teveel mest Algenbloei in mest zit veel stikstof en fosfaat regen
spoelt het teveel aan mest in het grondwater en sloten algen in het water gaan snel groeien
door stikstof en fosfaat er ontstaat een dikke laag algen Waterplanten krijgen geen licht meer
door de dikke laag algen er is geen fotosynthese meer in de waterplanten in het water
ontstaat een zuurstof tekort planten en dieren in het water gaan dood De algen sterven en
worden afgebroken door reducenten bacterin alle zuurstof wordt opgebruikt alleen nog
bacterieleven mogelijk Overbemesting voorkomen door het bijhouden van een
mineralenboekhpouding.hoeveel mineralen komen binnen .Mensen willen steeds beter
voedsel .bestrijdingsmiddelen onkruid weghalen Monocultuur .Voordeel .hoeveel mineralen
gaan naar planten en dieren . lossere grond .goedkoop veel voedsel produceren .hoeveel
mineralen via de bodem weg .K Mensen benvloeden hun omgeving Land en tuinbouw.Er
komen steeds meer mensen .veeteelt dieren Grondbewerking . beter water vasthouden.land
en tuinbouw verhogen en verbeteren hun productie . KGT Bevolkingsgroei .sproeien
.Salpeterzuur NH HO NHOH HNO .Mest .veel chemische bestrijdingsmiddelen nodig
.ploegen meer lucht in de grond. blz t/m .bemesten meer voedingsstoffen in de grond
.tuinbouw kassen met planten .Monocultuur groot stuk land met soort gewas erop.makkelijk
en snel met machines werken .mineralenboekhouding .Water .voedsel komt uit .
Ammonia reageert met water tot salpeterzuur NHOH HO HNO .minder last van plagen .zijn
slecht afbreekbaar . er ontsnapt weinig ammoniak .kunnen zeer giftig zijn .niet specifiek
doden ook onschadelijke organismen . .Chemische bestrijdingsmiddelen .Chemische
bestrijdingsmiddelen .Luchtvervuiling en zure regen .Hopen zich op in voedselketen
accumulatie Biologische landbouw .herbiciden tegen onkruid .Natuurlijke vijanden
.insecticiden tegen insecten .nadeel meer spullen kopen .andere planten ertussen zaaien
.aantasting beelden .Mest verspreiden Uitrijden. er ontsnapt veel ammoniak via de lucht
Injecteren.onkruid machinaal verwijderen .verzuring van de bodem planten gaan dood .meer
opbrengst .Burenhulpplanten .bodem minder snel uitgeput .Ammoniak reageert in de lucht
tot ammonia NH lucht NHOH .ongedierte en onkruid bestrijden op een biologische manier
zonder chemische bestrijdingsmiddelen .aantasting oude gebouwen .Gentegreerde
bestrijding combinatie van verschillende manieren van bestrijding.verzuring van meren en
rivieren planten en vissen dood Gewasbescherming .fungiciden tegen schimmels
.lieveheersbeestje tegen bladluizen .gezondere planten .sluipwesp tegen witte vlieg
.Gevolgen van zure regen .voorbeeld aardbeien naast spinazie . mest in de bodem
spuiten.Salpeterzuur zorgt voor zure regen . mest sproeien.meer afwisselen van producten
gewassen .
K Mensen benvloeden hun omgeving Mensen benvloeden hun omgeving.Stijging van de
zeespiegel . energie.drinkwater transport van stoffen in je lichaam.concentratieproblemen
.metalen . grondstoffen.Grondstoffen . steeds meer afval Lokale milieuproblemen .zand .Gat
in de ozonlaag .mensen komen minder goed tot rust Mondiale milieuproblemen
.lichtvervuiling . gas .Versterkt broeikaseffect . recreatie.Zwerfafval afval op de grond
.elektriciteit .Overstromingen .Milieu omgeving waar organismen leven .bewegen .groeien .
water.steeds minder natuur . blz t/m . .Kunstlicht .Verdroging .verstoring dagnachtritme van
organismen .hoge gebouwen verstoren het uitzicht . kolen. KGT Milieu .
bouwstof.boswandeling .Recreatie .wassen .adem halen . .Energie .voedsel verbranden
.gehoorbeschadiging .Watervervuiling .Er komen steeds meer mensen .warm worden
.fossiele brandstoffen aardolie.eten bereiden .Geluidshinder van vliegveld .Zure regen
.Horizonvervuiling .dus meer voedsel en energie nodig.Zuurstof .ontspannen .Water .hout
.stenen .Uit milieu haal je voedsel.kamperen .Luchtvervuiling door afvalbrandjes .Voedsel
.zonneenergie . zuurstof.wc doorspoelen .verhoogde bloeddruk .
Duurzaamheid en voetafdruk .kleding grondstoffen .ecologische voetafdruk verkleinen.Voor
alles wat je consumeert zou je kunnen uitrekenen hoeveel ruimte dat inneemt.je huis grond
.consumptiepatroon aanpassen . . minder vervuilen . Geen natuurlijke hulpbronnen op
maken.papier bomen .vervoer energie /brandstoffen .voedsel akkers .Duurzaam leven .
.leven zodat de toekomstige generatie ook goed kunnen leven.Ecologische voetafdruk ieder
mens gebruikt een stukje van de aarde .
Fossiele brandstoffen aardolie.Toename broeikasgassen door.Versterkt broeikaseffect De
gemiddelde temperatuur op aarde stijgt door toename broeikasgassen .smelten van
ijskappen noordpool. . kolen .ontbossing bomen omhakken planten gebruiken koolstofdioxide
. .stijging gemiddelde temperatuur op aarde .de laag is tot meter dik . ter zee . gas.randstof
voor voertuigen . zuidpool.verwarming van gebouwen .Gevolgen van versterkt
broeikaseffect.glas.Bergen afval trekken ongedierte en ziektes aan. . chemisch
afval.opwekken elektriciteit .Mensen produceren veel afval.Zelf afval verbranden zorgt voor
giftige gassen in de lucht die planten en dieren binnen krijgen. . KGT Versterkt broeikaseffect
.een gebied ter grote van de verenigde staten .Recyclen grondstoffen en producten opnieuw
gebruiken. kolen .Veel plastic afval licht in zee .verbranding fossiele brandstoffen aardolie.
gas. GFT. gletsjers . apparaten. methaan en ozon .Broeikaseffect Gassen in de atmosfeer
houden de warmte op aarde vast.door zeestromingen bij elkaar gekomen . blz t/m .Natuurlijk
broeikaseffect De dampkring om de aarde zorgt ervoor dat de gemiddelde temperatuur op
aarde C is in plaats van C .stijging van de zeespiegel .uitsterven van organismen .Afval kun
je scheiden .productie van plastic .Broeikasgassen koolstofdioxide CO waterdamp. . papier.
waardoor de temperatuur op aarde hoger is. .toename van blauwalgen in water Afvalbergen
ter land.K Mensen benvloeden hun omgeving Milieuproblemen.
industrie . Watervervuiling .Watervervuiling door .zakt .Zure stoffen in de lucht door
.drinkwater .meer dieren en planten van dezelfde soorten.aanleggen van bestrating waterkan
de grond niet meer in .Intensieve veehouderij ammoniak Salpeterzuur .meer
oogaandoeningen .industrie chemicalin .verbranding fossiele brandstoffen .intensieve
veeteelt mest .kappen van bomen ontbossing leidt tot modderstromen .verzuring van de
bodem planten gaan dood . .landbouw .Verbranding fossiele brandstoffen zwavel en stikstof
zwavelzuur.Overstromingen door .bouwen op plekken te dicht bij rivieren en de zee.Ozon
wordt afgebroken door Cfks chloorfluorkoolstof verbindingen .toiletgebruik .meer huidkanker
.Verdroging leidt tot .drainage droger maken voor landbouw .GFT groente fruit en tuin afval
wordt compost van gemaakt Zure regen .afwassen en wassen .kleinere biodiversiteit minder
dieren en plantensoorten .aantasting oude gebouwen .waterwinning voor .Gevolgen van zure
regen .aantasting beelden .Ozonlaag laag om de aarde met veel ozon een gas dat
UVstraling tegen houd .grondwaterstromen raken verstoord .Grondwaterpeil . .olierampen
Ozonlaag .verandering van het klimaat door versterkt broeikaseffect. salpeterzuur .verf van
schepen .. NH HNO zure regen NO HNO zure regen Zwavelzuur Ammoniak Ammonium
Stikstofoxiden Stikstofmonooxide Stikstofdioxide HSO NH uit mest NH NOx uit verkeer en
industrie NO NO Salpeterzuur HNO Verdroging en overstroming .Gat in de ozonlaag plekken
in de dampkring waar de hoeveelheid ozon heel weinig is. .Vervuiling zeewaterdoor
.intensieve veehouderij plas en poep van dieren .gevolgen van gat in de ozonlaag
.grondwaterstromen veranderen .Drinkwaterbereiding word duurder en moeilijker .verzuring
van meren en rivieren planten en vissen dood Vervuilende stoffen Zwaveldioxide SO uit
industrie en verkeer SO HSO zure regen.Nederland verdroogt door .
Kraakbeencellen kraakbeenweefsel . blz t/m .beenbalkjes vormen sponsbeen
.Pijpbeenderen .minder afweer tegen ziektes K Houding.Bouwstoffen van botten en functie
Been .ronde holle botten minder zwaar .door been lopen veel bloedvaten .lijmstof
buigzaamheid . beweging en conditie.Beencellen beenweefsel bot .kalkstof stevigheid
.Ouderen .geel beenmerg vet reservevoedsel ..Tussen de cellen zit tussencelstof.hebben
minder kalkstof en meer lijmstof botten breken minder snel Pijpbeenderen .hebben meer
kalkstof en minder lijmstof botten breken sneller . Kraakbeen .voorbeelden van
pijpbeenderen scheenbeen.Jongeren. opperarmen . dijbeen.beenbalkjes stevigheid uiteinde
van de botten . Been en kraakbeen. KGT Been en kraakbeen .
kraakbeen zit .veel buigzamer beweeglijker dan been .veel bloedvaten ..kraakbeen bevat
geen bloedvaten . heupbeen en borstbeen .platte brede botten .Platte beenderen
.voorbeelden platte beenderen schouderblad.op de gewrichtskom en gewrichtskop in
gewrichten .tussen borstbeen en ribben .Kraakbeen .tussencelstof bevat veel lijmstof .rood
beenmerg .productie bloedcellen .
Vergroeid . vergroeid heiligbeen onbeweegbaar naadverbinding schedelbeenderen
onbeweegbaar kraakbeen wervels / ribben beweegbaar gewricht vingers goed beweegbaar
Onbeweeglijke verbindingen . KGT Beenverbindingen .vergemakkelijkt de doorgang door
geboortekanaal . .heiligbeen wervels vergroeid .geen beweging mogelijk .Bovenste ribben
vast aan borstbeen .opening in de schedel van een baby .staartbeen wervels vergroeid De
borstkas en de wervelkolom Borstkas .K Houding. beweging en conditie.gewrichten .
Beenverbindngen.ribben en borstbeen .naadverbinding onbeweeglijke verbinding in
schedelbeenderen .zwevende ribben .niet vast aan borstbeen .kraakbeenverbinding .botten
zijn met elkaar vergroeid . blz t/m .Fontanel .Borstkas beweeglijk om adem te halen.Onderste
ribben .ribben en wervels .Botten zij op verschillende manieren met elkaar verbonden.
vergroot stabiliteit van de knie .Gewrichtskapsel .Kruisband houd botten op de plaats
.Wervelkolom .Hoe lager de wervel des te meer gewicht draagt hij en des te dikker is
hij.dempt schokken .Tussenwervelschijf gemaakt van kraakbeen . borstwervels
.Gewrichtsband versterkt gewrichtskapsel .soepele beweging onderarm spaakbeen / ellepijp
schouder schouderblad / opperarmbeen knie dijbeen / scheenbeen .Vergroeid staartbeen
.houd gewricht bij elkaar .Vangt schokken op door .Vergroeid heiligbeen .Meniscus .
lendenwervels .snachts ovaal .dubbele svorm .tussenwervelschijf .wervelkanaal .
halswervels .bruine stroperige vloeistof .Wervels . .produceer gewrichtssmeer .zuigt snachts
vocht op .Ruggenmerg .loopt door wervelgat .overdag plat gedrukt .Wervel beschermd
ruggenmerg .verandert van vorm .Beweeglijkheid bepaald door facetgewrichten Beweeglijke
gewrichten rolgewricht bot draait om ander bot heen kogelgewricht alle kanten uitdraaien
scharniergewricht een richting bewegen .Kraakbeen gaat slijtage tegen .Gewrichtssmeer .
Botongelukken en spierblessures.eventueel opereren bij meerdere breuken aan een bot
.gewrichtskop helemaal uit gewrichtskom geschoten.Verstuiking . vanzelf weer
terug.tussenwervelschijf die uitpuilt . .lang zitten in verkeerde houding .veel dezelfde
bewegingen .zetten bot weer op zijn plek zetten .Sommige breuken genezen door rust
sleutelbeen of ribben. schroeven .vocht kan in het gewricht komen zwelling .nieuwe cellen
groeien op de breuklijn. nek.val .Spierscheur .Botten leven en groeien weer aan elkaar vast
.door. KGT Botbreuken . pennen. schop ertegen .eventueel platen.Hernia . blz t/m .drukt
tegen zenuwen Blessures . handen.verzamelnaam voor aandoening aan bovenrug.
beweging en conditie. schouders.scheur in een spier . . weken gips .door verkeerde
draaiing.K Houding.verkeerde beweging .gescheurde meniscus/knieband kraakbeenring in
de knie .aanhechtingsplaats v/d armstrekspier ontstoken door overbelasting.bot te ver
doorgebogen gescheurde bloedvaatjes in het bot .koude natte doek koelen vermindert
bloedtoevoer .arts bot terug zetten . polsen. .Breuk .gewrichtskapsel gescheurd . vingers
.gewrichtskop even uit gewrichtskom geschoten.door.door langdurig trainen op harde
ondergrond .Ontwrichting .Kneuzing .koude natte doek koelen vermindert bloedtoevoer .
ellebogen. verstuiking.RSI .Repetitive Strain Injury repeterende stress aandoening
.voetbalknie .gewrichtskapsel uitgerekt . Kneuzing. ontwrichting . arm.bloeduitstorting
.langdurige overbelasting . .stoot .tennisarm .
lijmstof buigzaamheid .kalkstof stevigheid .Wervelkolom . KGT Skelet .minder beweeglijk
.Bouwstoffen van botten en functie . beweging en conditie.halswervels .heiligbeen
.lendenwervels .heupbeenderen .Hetzelfde bouwplan .K Houding.borstwervels
.Verschillende vormen van botten voor verschillend gebruik . blz t/m .beenderstelsel namen
van de botten t/m Schouder en bekkengordel .zeer beweeglijk .stevig .Schoudergordel
.ribben . .botten van dieren hebben dezelfde namen als bij mensen .borstwervels .borstbeen
Bouwplan .steun aan wervelkolom .sleutelbeenderen .schouderbladen . Het skelet.functies
skelet stevigheid vorm geven bescherming beweging .Alle gewervelde dieren hebben een
skelet.Bekkengordel .Borstkas .staartbeen .heiligbeen .
opgehoopte afvalstoffen afvoeren . .wisseldouche nemen. warm/koud Zit je goed . blz t/m
.tillen van zware dingen door je knien .tussencelstof stof tussen de cellen K Houding.meer
bloed in spieren .achter computer .cooling.spiercellen krijgen veel energie .betere
verbranding in spiercellen .spieren warm houden zonder al teveel inspanning .Spierpijn als
de afvalstoffen niet verwijderd worden.minder kans op blessures .Na werken bevatten
spieren veel afvalstoffen.even uitlopen en rek oefeningen .spieren warm maken .tijdens werk
.spiercellen krijgen meer zuursof en voedingsstoffen .duurt minuten . .Goede houding is
belangrijk .Als spieren gaan werken veel voedingsstoffen en zuurstof nodig .bloedvaatjes in
spier worden wijder .betere prestaties .down .beweging en rekoefeningen .warmingup . Het
voorkomen van blessures. beweging en conditie. KGT Warmingup / cooling down ..
Pezen .na impuls . blz t/m .K Houding.spier harder samentrekken door meer impulsen .Bij
samentrekken wordt de spier .Pezen .bindweefsel .spierschede .dikker .tegengestelde
beweging maken . . slapper maken.Maken beweging mogelijk.korter .Bouw van een spier zie
afbeelding hiernaast. KGT Pezen en spieren . .elkaars werking opheffen .bindweefsel
.Stevigheid van een spier door .Antagonisten twee spieren die .bevestigen spieren aan
botten .spierschede Spieren .Gebeurt door een ander spier. Samentrekken .Spier trekt
samen .kunnen zich niet samentrekken .samenwerken bij een beweging Ontspannen
.Spiervezel bevat meerder spiercellen .Impuls elektrisch stroompje .harder . dunner.slapper
.dunner . beweging en conditie.Een spier kan zich niet langer. . Pezen en spieren.Bij
ontspannen wordt de spier .langer .signaal van een zenuw .gevormd door . andere spier
nodig.Spiervezel bevat ook meerdere celkernen.zijn hard en taai .
behandeling .verschijnselen hoestaanvallen. Bacterile infecties.Infectie als een ziektekiem
via een opening in je lichaam komt.bij verminderde weerstand . schoon drinkwater
.salmonella bacterie komt binnen via besmet vlees of eieren .verschijnselen zware
verkoudheid.Ziektekiemen bacterin. taai slijm .behandeling inenting Kinkhoest Salmonella .
bronchin.verschijnselen opgezette lymfeklieren.legionellabacterie veroorzaakt
veteranenziekte .bacterie in de luchtwegen luchtpijp. diaree . longen .zeer besmettelijk .gaat
vanzelf over . .verschijnselen diaree.vlees en eieren gekoeld bewaren.koorts .behandeling .
longontsteking. braken . misselijkheid. . hoofdpijn.bacterie nestelt in dunne darm
.salmonellabacterie deelt snel bij kamertemperatuur .behandeling met antibiotica Cholera .
blz t/m .verschijnselen acute darmontsteking.antibiotica Legionella . Voorbeelden van
ontstekingen Keelontsteking .inademen kleine druppeltjes met bacterin erin . keelpijn
.cholerabacterie .behandeling antibiotica .gaat vanzelf over bij voldoende rust.
braken.besmetting via vervuild water . griep.Bacterin in keelholte .K Bescherming. schimmels
en virussen. KGT Ontsteking .antibiotica . koorts. dood .
Lederhuid dode cellen extra dikke laag dode cellen zurig vet delende cellen kleurstof in de
kiemlaag bevat zintuigjes bevat talgkliertjes bevat haarwortels bevat zweetkliertjes
ondoordringbare laag ontstaat waar de huid harder slijt houd de huid soepel. blz t/m .koude
.Talgvet .waarnemen van .Opperhuid .tast .Pigment .Kiemlaag .Functies van de huid
.Hoornlaag .regelt lichaamstemperatuur .druk . tegen uitdroging vult de hoornlaag aan
beschermd tegen uvstraling waarnemen produceren talgvet zweet produceren .K
Bescherming.uvstraling zon teveel uv veroorzaakt huidkanker .Eelt .beschadiging . KGT De
huid .warmte .vitaminen D aanmaken versterkt botten .laat zien hoe iemand zich voelt .Huid
grootste orgaan .infecties .hoornlaag .uitdroging .beschermen tegen .pijn . Een overbezorgd
lichaam.kiemlaag .
Schedel beschermt hersenen .Witte bloedcellen . .Beenderstelsel zorgt voor .Wervelkolom
beschermt ruggenmerg zenuwen Antistoffen .ziekteverwekkers kunnen niet goed meer
leven.snellere verbranding van giftige afvalstoffen .beweging .ze gaan zelf ook dood
.antistoffen gaan op de ziekteverwekker vast zitten.bescherming van tere organen
.stevigheid .opeten van ziekteverwekkers .antistoffen maken . .Koorts . longen
enz.Onderhuids bindweefsel vetweefsel bescherming tegen stoten en kou Het
beenderstelsel ..Ribben beschermen hart. .vorm .
meer afscheiding .ontstekingen vrouwen . Geslachtsziekten.oogklachten .anus vrouwen
.haaruitval .mond .pijn bij plassen antibioticum .kan leiden tot onvruchtbaarheid mannen
.ongeneeslijk .allemaal besmettelijk .vaak onopgemerkt . botten. vagina.andere afscheiding
.bij verminderde weerstand komen ze weer .zweertjes genezing antibioticum penicilline
.Vlekjes op de huid .abnormaal bloedverlies tussen menstruatieperioden na vrijen.penis
.opgezette lymfeklier .aantasting hersenen.groen/geel .wratten rond geslachtsdelen en anus
Nesteling in slijmvlies .bijbal ontsteking .prostaat.Ziekte die je door onbeschermd vrijen kan
oplopen .Wratten .K Bescherming.eileider ontsteking .penis .pus uit urinebuis .blaasjes en
zweertjes .branderig gevoel .Soa seksueel overdraagbare aandoening .Condoom gebruiken
ziekte Syfilis lues harde sjanker Ziekteverwekker bacterin ziekteverloop Stadium Nesteling in
slijmvlies mond.wratjes geslachtsdelen .bijbal ontsteking .kan leiden tot onvruchtbaarheid
Herpes genitalis virus Genitale wratten Gonorroe druiper virus bacterin .vagina .infecties op
en rond geslachtsdelen en huid . penis.meestal geen .Wratten aanstippen . blz t/m .jeuk
vrouwen .vagina . anus Stadium verspreiding via bloed klachten .jeuk .uitbreiding naar
eierstok mannen .pijn bij plassen .meer afscheiding mannen . .pijn bij vrijen . .
ruggenmerg.meer afscheiding .wegsnijden antibioticum Stadium aantasting verschillende
organen Chlamydia bacterin Nesteling in slijmvlies . blindheid. hart. KGT Geslachtsziekten .
.ziekteverwekker vermeerdert en maakt giftige stoffen . blz t/m .lichaam wordt niet meer
ziek.wondjes .Schimmelcel lijkt op plantencel geen bladgroenkorrels .Bij infectie met
dezelfde ziekteverwekker.giftige afvalstoffen maken .K Bescherming.Virus past zich aan de
omgeving aan muteren . Natuurlijke immuniteit .Geen celkern .vermeerderen
.ziekteverwekkers .schimmel . Ziekmakende schimmels kunnen zich dan
vermeerderen.Voortplanting door sporen In de darmen leven soorten bacterin en schimmels
samen in evenwicht.Heel erg klein .Nuttige bacterin .bacterie .En of meercellig . Bacterie
.eten en drinken .Kan zich niet zelf voortplanten .virus .wollig uiterlijk .Virus is altijd een
ziekteverwekker . witte bloedcellen maken snel de antistof . Bij verminderde weerstand wordt
het evenwicht verstoord.Ziekmakende bacterin en virussen in het lichaam .Schimmels
groeien over gezonde cellen heen.Plant zich voort met behulp van gezonde
cellen.Eencelligen bestaan uit cel .Ziekteverwekkers verkeerde bacterin veroorzaken infectie
Virus .infectie als ziekteverwekker in je lichaam is binnengedrongen .Lichaam wordt
ziek.Lichaam genfecteerd door ziekteverwekker .Witte bloedcellen maken nieuwe antistoffen
tegen ziekteverwekker . . Infectie. Schimmel .heel klein microorganismen .ademhalen
.Nieuwe antistof wordt goed onthouden door witte bloedcellen .Zit in cellen .Binnendringen
via .Ziekteverwekkers .Moeilijk om goed medicijn te maken . KGT Infectie .
ongeremde groei van cellen.Fout in DNA ontstaat door .Goedaardig gezwel
.alvleesklierkanker .operatie weghalen van het gezwel .cellen groeien niet door ander
weefsel of orgaan .botkanker enz.groeisnelheid van de cellen .normaal .Kanker na hart en
vaatziekten grootste doodsoorzaak.kans op genezing hangt af van .erfelijkheid in de familie
Verschillende soorten kanker .Celdeling stopt als schade gerepareerd is.roken .Steeds meer
begrip over kanker .Veel verschillende soorten .cellen groeien ongeremd .gezwellen op
andere plekken ontstaanuitzaaiingen Ontstaan van kanker .elke soort kanker .specifieke
tumoren .darmkanker .schadelijke stoffen asbest . van de mensen geneest .Kwaadaardig
gezwel .plaats van het gezwel .K Bescherming.staat van de patient .cellen groeien ongeremd
tot een gezwel is gevormd .stadium van het gezwel hoe groot .Behandelingen .De plek waar
het ontstaat . remmen celdeling . Kanker. Goedaardig of kwaadaardig gezwel
.chemotherapie zware medicijnen. . .eigen groeisnelheid .bestraling/radiotherapie
rntgenstraling . .eigen behandeling Verschillende behandelingen .cellen groeien door ander
weefselen orgaan heen .Cellen delen om oude of beschadigde cellen te vervangen . blz t/m
.verspreiding door lichaam via bloed of lymfe . enz.Onbeperkte deling door fout in DNA
.borstkanker . KGT Kanker .
Behandeling. haar en nagel .bij stress .Schimmel die op de huid in de darmen en slijmvliezen
groeit .ringvormige plekken .in zwembaden en gezamenlijke douche . ringworm .Rood rond
de schede .in de mond van baby .Schilfering tussen tenen.teveel met zeep wassen .
schimmelbestrijdende middelen Spruw .Witte aanslag in de mond Vaginale
schimmelinfecties .Meer en dikkere afscheiding .tijdens zwangerschap .Schimmels die leven
op huid.niet goed afdrogen tussen tenen .vaginale schimmelinfectie .na een antibioticakuur
.vermoeidheid . kloofjes .Oplopen .Jeuk .spruw .schilferige huid . KGT Zwemmerseczeem
.Candida infectie die over gaat naar de vagina .Behandeling.Schimmelinfectie .
Schimmelinfectie.Als evenwicht verstoord is veroorzaakt hij infecties .Voorbeeld.slecht
ventilerende schoenen .suikerziekte . schimmelbestrijdende middelen Candida . blz t/m .
rode plekken.K Bescherming.op de tepel van een vrouw .Behandeling met zalf Dermatofyten
.ontstaat .
inenting verminderd kans op infectie .influenza virus infectie .breekt je afweersysteem af
witte bloedcellen .loopneus .griepprik.seropositief besmet met virus maar nog niet
ziek.Waterpokken .moe . wel aidsremmers .Aids .HIV zit in bloed. sperma.Verkoudheid
.jeuk.hiv Humaan Immunodeficientie Virus .ongeneeslijk. overdraagbaar via .zwangerschap
en geboorte .vatbaarder voor allerlei aandoeningen.verspreiding virus via kleine
waterdruppels .onveilige seks . maar kan ook later . minder eetlust .tatoeage .bekendste soa
HIVvirus .keel. Virusinfecties.misselijk .virusinfectie . KGT Verkoudheid en griep .infectie van
slijmvliezen in luchtwegen . koorts.verschijnselen van aids zijn .rode vlekjes . vaginaal vocht .
.Griep .na keer infectie ben je immuun . hoofdpijn.besmettelijke ziekte. blz t/m . neus
bovenste luchtwegen .naalden .na paar dagen blaasjes gevuld met vocht
.koorts.kinderziekte.K Bescherming.koorts . keelpijn .slijmvlies verwijderd genfecteerde
cellen met slijm .aids Acquired Immune Deficiency Syndrome . .
Huid .Maag .neusslijmvlies vangt stof en ziekteverwekkers op . traanvocht verdelen .wimpers
tegen stof .ribben .Werkkleding .produceren antistoffen .slijmvlies vangt stof op .K
Bescherming. hart enz.oogleden tegen stof. Zelf bescherming.trilhaartjes transporteren slijm
en vuil uit de longen naar de keel .autogordel Lichaam zelf .paraplu/regenjas
.zonnebrandmiddelen .traanvocht tegen bacterin .Witte bloedcellen .infecties . ruggenmerg
.eten indringers op .beschadiging .schedel .ruggenwervels hersenen longen.ogen .Neus
.neusharen filteren stof uit de lucht .Botten . KGT Bescherming Voorbeelden wat je zelf kunt
doen .sporten met beschermende kleding .helm . dat dood bacterin . blz t/m .uvstraling zon
.uitdroging .produceert maagzuur.beschermen tegen .laskap .luchtpijp .
biotische factoren .licht .parasieten Abiotische factoren . Biotische en abiotische
factoren.populaties van verschillende soorten organismen in een bepaald
gebied.Bijvoorbeeld.groep individuen van dezelfde soort in een bepaald gebied.concurrentie
over voedsel of ruimte met soortgenoten .lucht . Levensgemeenschap Populatie . .De
omgeving heeft invloed op organismen.Levenloze dingen die invloed hebben op organismen
.een gebied met alle organismen en de abiotische factoren bij elkaar .levende organismen
die invloed hebben op andere organismen .bijvoorbeeld een duingebied of bos of sloot. blz
t/m .K Planten en dieren en hun samenhang.abiotische factoren Biotische factoren .ziektes
schimmels.bodem . invloed is onderverdeeld in. .van groot naar klein ecosysteem
levensgemeenschap populatie individu Ecosysteem . bacterin en virussen .roofdieren . KGT
Biotische en abiotische factoren .Alle biotische factoren in een bepaald gebied.voedsel
.Bijvoorbeeld.water .temperatuur . .
blz t/m .kenmerken van organismen .Wetenschappelijke naam bestaat uit twee delen
.organismen met dezelfde geslachtsnaam hebben meer overeenkomsten. .determineren het
opzoeken van de naam van een plant of dier met behulp van een determineertabel of een
zoekkaart Determineertabel . groepen organismen bacterin schimmels planten dieren
Latijnse naam .parmawallabie Macropus parma . . latijnse naam . Determineren.Elk
organisme heeft een wetenschappelijke naam.Hoe gaat determineren begin bij start kijk
goed naar de plaatjes zoekkaart beantwoord elke vraag met ja of nee ga naar de volgende
vraag . Determineertabel zoek de vraag met het kenmerk dat het best past bij het organisme
kijk achter die vraag naar de verwijzing naar welke volgende vraag moet je. . KGT
Determineren .reuzenkangaroe Macropus giganteus .K Planten en dieren en hun
samenhang.een soort vragenlijst .Doel van een wetenschappelijke naam naam over de hele
wereld hetzelfde. soortnaam vb . ga door met vragen beantwoorden totdat je bij een naam
komt. geslachtsnaam .Hoe gaat determineren begin in een determinatietabel altijd bij de
eerste vraag.Determineertabel .
insecten skelet gemaakt van chitine hoornstof .inwendig skelet skelet aan de binnenkant van
het lichaam beenderen. blz t/m .zoogdieren skelet gemaakt van kalk en lijmstof .lijf
algen.bloem naar beneden/boven laten hangen .skelet aan de buitenkant van het lichaam. . .
Hoefganger Topje van laatste teenkootje. houden lopen lang vol.stevigheid geven
.zoogdieren lopen op drie manieren.kreeftachtigen .dieren bewegen met Uitwendig en
inwendig skelet .functies skelet .bv gewervelden .verschillende manieren waarop dieren
voortbewegen.reptielen .poten . Dieren en planten bewegen. hoef nagel van middelvinger of
middelteen Lange benen. teenganger of hoefgangers .vinnen .spinnen .K Planten en dieren
en hun samenhang. .soorten skeletten zijn inwendig skelet.duizendpootachtigen .meevoeren
door het water .bewegen .bloemen gaan snachts dicht .Zoogdieren zijn zoolganger.
uitwendig skelet.vissen Voeten .planten bewegen door .blad/bloem meedraaien met de zon .
.uitwendig skelet .bescherming geven .vogels . Soort ganger Zoolganger voorbeeld beer aap
mens hond kat paard koe Loopt op Voetwortelbeentjes Middenvoetsbeentjes teenkootjes
Kenmerken Op twee benen staan Teenganger Teenkootjes Kunnen goed sluipen.
eendenkroos madeliefje zonnebloem meeste planten Dieren bewegen .amfibien .vorm geven
.bv geleedpotigen .vleugels . KGT Planten bewegen ook . hydroskelet waterskelet .
waadvoet laag water vb tureluur .zitvoet op tak zitten vb koolmees .zwemvoet zwemmen vb
eend .roofvoet prooi pakken vb arend .aan de vorm van vogelpootjes kun je zien waar ze
leven.renvoet rennen. . graven vb patrijs .klimvoet bomen klimmen vb specht .vogelpootjes
.loopvoet lopen vb graspieper .Vogels .
blz t/m . .haaknavel viseter zaadeter insecteneter vlees vb reiger vb kanarie vb
koolmees.planten maken zelf hun voedsel fotosynthese. . specht vb arend.aan snavel is te
zien wat ze eten . .kort .dieren eten andere organismen planten of dieren.K Planten en
dieren en hun samenhang. Aanpassingen om voedsel te verteren .vlees verteert snel eter
Plant Voorbeeld .veldmuis kiezen .mens .darmen . aalscholver .gebit .knobbel hoektanden
.doden prooi .vorm.lengte van het darmkanaal snijtanden .alleseter.leeuw .middelmatig . .
Alles .wild zwijn .vorm.planten verteren langzaam door de celwand cellulose .fijnmalen taai
voedsel .vleeseter.lichaam van vogels is ook aangepast. wel/ geen hoektanden .koe .
wel/geen snijtanden . .konijn .dieren eten andere organismen .spitse snavel .klein Lengte
darmen . Dieren en planten eten en verteren.snavels .klein .puntige smalle snavel .
.bovenkaak is groter dan de onderkaak. .lang . KGT Planten maken hun eigen voedsel
.planteneter.groot .groot .geen of klein Vlees . .onder en boven.vaak alleen onder
.middelmatig Snavels en vogelpootjes .schaap .vlees knippen .vorm van de kiezen .kiezen
glijden langs elkaar.kegelsnavel .verdedigen.knip en scheur .hond .Plooi .Zoogdieren zijn
aangepast aan wat ze eten eet alleen planten eet alleen vlees eet planten en vlees .
eencelligen .stigma opening aan de zijkant van lichaam.Energie is nodig voor .ademhalen
door pompend achterlijf.zwemmen met openbek.reptielen/vogels/zoogdieren .tracheen apart
buizenstelsel voor gaswisseling.Zuurstof nodig voor verbranding.ademhalen in het water
.Energie komt vrij bij verbranding. . Gaswisseling . niet actief . .amfibien .kieuwen .jonge
amfibien ademen met huid en kieuwen in het water . .groeien .K Planten en dieren en hun
samenhang. wapperen met kieuwdeksels . glucose zuurstof .geen aparte organen om adem
te halen.bewegen lopen rennen. . koolstofdioxide gaat lichaam uit. Dieren halen
adem.gaswisseling zuurstof gaat lichaam in. kieuwen.volwassen amfibien ademen met
longen en heel dunne huid. blz t/m . .tijdens de winterslaap alleen via de huid. .meercelligen .
.Insecten .longen . slapen . longen of tracheen. .de meeste wel aparte organen om adem te
halen. KGT Energie .zuurstofopname gaswisseling via celmembraan.in kieuwen zitten
kieuwbogen en kieuwplaatjes. zitten. .vissen . koolstofdioxide water .zuurstofopname via
huid.
vissen en amfibien .levend barend leggen geen ei .reptielen.erfelijke aanleg DNA veranderd
.Geslachtelijke voortplanting voortplanting met bevruchting eicel zaadcel .in water zonder
schaal .in vochtige omgeving . vogels en zoogdieren . KGT Ongeslachtelijke voortplanting en
geslachtelijke voortplanting . Dieren planten zich voort.vochtige omgeving leerachtige schaal
.K Planten en dieren en hun samenhang. .bevruchting kernen smelten samen . hermafrodiet
of tweeslachtig .geslachtscellen in het lichaam van vrouwtje brengen .geslachtscellen in het
water loslaten.land kalkschaal amfibie reptiel vogel .erfelijke aanleg DNA blijft hetzelfde . blz
t/m .Ongeslachtelijke voortplanting voortplanting zonder bevruchting .drogere omgeving
.bevruchting in het water .Regenworm heeft mannelijk en vrouwelijk
voortplantingsorgaan.zonder paren .zogen jongen moedermelk . .Inwendige bevruchting
.Slak kan zichzelf veranderen in mannetje of vrouwtje.bevruchting in het lichaam van het
vrouwtje .Alle andere dieren leggen eieren .vb deling bij eencelligen .Uitwendige bevruchting
.Zoogdieren .met paring .
Stikstofbindende bacterin zitten in de wortels van klaver en lupine.Reducenten hebben
zuurstof nodig anders gaan ze dood. . .Stikstofbacterin maken van ammoniak weer nitraat
NO. .Planten leggen koolstof C vast in glucose .Kunstmest of stalmest poep kan ook.Nitraat
NO bevat stikstof N. . Stikstofkringloop stikstof N .Alle levende cellen doen aan
verbranding.Dieren ademen koolstofdioxide weer uit.Reducenten bacterin en schimmels
maken de stikstof weer vrij.K Planten en dieren en hun samenhang. .Dieren verbranden de
glucose . . . .Ze halen stiksof uit de lucht. blz t/m .Boeren zaaien eerst klaver en lupine en
ploegen dan hun land om. . . KGT Koolstofkringloop .Afvalstoffen gaan via de reducenten
terug naar de planten. Er zit veel stikstof N in.eiwitten worden opgegeten door dieren.Planten
nemen nitraat op uit de bodem.dode dieren en planten en poep worden afgebroken door
rottingsbacterin.Stik stof is nodig om eiwitten te maken. . .Rottingsbacterin maken van
stikstof ammoniak NH dit is giftig. . . Kringlopen.Nitraat voedingsstof plant eiwitten maken .
Groenbemesting .
K Planten en dieren en hun samenhang. rijst.katoen .bomen .bloemen .blad . crme maken
voedsel grondstof voedsel grondstof sla.bloem .thee .suikerriet . KGT Wat eet en gebruik je
van planten .voor lijm maken .ui.margarine. kruidnagel. banaan.tarwemeel . artisjok .
brandstof.suikerbiet . pinda.suiker .vlas .brooad maken . aardappel.komkommer.zaad
voedsel . tomat. paprika.margerine maken . appel. mais.medicijnen .bloemkool.wortel
voedsel .hout papier en bouwmateriaal .meeldraden .asperge. knolselderij grondstoffen . blz
t/m .olie . kool.vruchten . peul grondstoffen . peen.stengel voedsel grondstof .papier maken .
erwt grondstoffen .olijfolie .linnen .honing . broccoli.vrucht .gerst . gember. prei. witlof.rubber
.bloemen .thee . knoflook. bleekselderij .suiker .biere maken .saffraan als kruiden in eten
.bruine boon.kleding maken voedsel .jam maken .parfums.rubberboom . spruitjes . Planten
als voedsel en grondstof.bakken en braden .zetmeel . radijs.nectar . thee .
hierin vindt fotosynthese plaats .nemen water en mineralen op .Dekweefsel .Wortelharen .K
Planten en dieren en hun samenhang.Sluitcellen . blz t/m .groeit beter de bodem in
.beschermd tegen uitdroging.hoofdnerf van het .uitwisselen van zuurstof en
koolstofdioxide.beschermd worteltop .Soorten weefsels dekweefsel vulweefsel steunweefsel
vaatweefsel Dekweefsel .bevat geen bladgroenkorrels beschermd het blad .snachts dicht
.Delende weefsels .eencellige uitstulpingen van de opperhuid .aan uiteinden en rand van
wortels en stengels . Plantenweefsels. beschadiging en schimmels .openen en sluiten van
huidmondje bevat bladgroenkorrels .Wortelmutsje .Huidmondjes .Waslaagje
.Bladgroenkorrel . KGT Plantenweefsels . .vaatbundel .groeien vlak achter de worteltop
.plakken vast aan bodemdeeltjes . soorten weefsels Weefsels die nog delen weefsels die
niet meer delen .overdag open .
Levende cellen. populatie en levensgemeenschap. .Alle biotische factoren in een bepaald
gebied. K Planten en dieren en hun samenhang. . Daardoor wordt water aangezogen en
verder omhoog geduwd. Transport van vloeistoffen door de plant door .Veel ruimte tussen de
cellen .Steun geven aan de plant Houtvaten .bijvoorbeeld een duingebied of bos of sloot. .
KGT .Zitten aan de binnenkant aan een vaatbundel.van groot naar klein ecosysteem
levensgemeenschap populatie individu Ecosysteem .Dode cellen . .Naar boven water en
zouten van wortels naar bladeren. invloed is onderverdeeld in. Soort.Dieren van dezelfde
soort die geen contact kunnen hebben met elkaar behoren tot een andere populatie.De
omgeving heeft invloed op organismen. Levensgemeenschap Populatie .een gebied met alle
organismen en de abiotische factoren bij elkaar . omdat die heel dun zijn.capillaire werking
aantrekkingskracht van het water aan de wanden van de vaten.Soort twee dieren behoren
tot dezelfde soort als ze vruchtbare nakomelingen kunnen krijgen.Cellen met dunne wanden
. . .populaties van verschillende soorten organismen in een bepaald gebied.Naar beneden
glucose van bladeren naar wortels . . .Geven stevigheid aan de plant Bastvaten . Zout trekt
water aan. .groep individuen van dezelfde soort in een bepaald gebied.Zeefvormige
tussenwanden .Dikke wanden.Veel bladgroenkorrels .Vulweefsel .Zitten aan de buitenkant
van een vaatbundel .zuigkracht van de bladerende huidmondjes verdampen voortdurend
water en zuigen daardoor nieuw water aan.Dunnere wanden. blz t/m . .abiotische factoren
.worteldruk wortel neemt zouten op.Opslag van zetmeel Steunweefsel .Cellen met dikke
wanden. . .biotische factoren .
Pijl geeft de energiestroom weer . . omdat elk organisme zelf energie verbruikt .b. . blz t/m .
.Dieren breken biomassa af. fotosynthese zonlicht .groeien .Voedselketen reeks organismen
waarbij het ene het andere opeet.Voedselketen begint altijd met een plant .Pijlen moeten de
goede kant op staan verdwijnt in de mond van.Plant is producent maakt zijn eigen voedsel
m.voedselweb heleboel voedselketens door elkaar heen.bewegen .Biomassa wordt in elke
schakel minder door verbruik van energie en productie van afval uitwerpselen .Hoeveelheid
energie wordt in elke schakel minder.Energie per schakel wordt minder.Planten bouwen
biomassa op.K Planten en dieren en hun samenhang.warm blijven .Voedselrelatie het ene
organisme eet het andere organisme op.Schimmels en bacterin zijn reducenten breken
organische stoffen af. . .Dieren zijn consument hebben andere organismen nodig als
voedsel.v. . Voedselketen en voedselweb. .aantal individuen in de verschillende schakels
van de voedselketen wordt steeds minder. .Biomassa totale hoeveelheid organische
stof.voedselpiramide weergave van voedselketen met biomassa en aantallen individuen. . . .
KGT Relaties tussen organismen . .
.
bloem zorgt voor geslachtelijke voortplanting.eicel .bestuiving Stuifmeel komt op de stamper
van een bloem van dezelfde soort .Stempel .organen .kelkblad .kroonblad .Stamper
.helmdraad .bevruchting De kern van de stuifmeelkorrel smelt samen met de kern van de
eicel .K Planten en dieren en hun samenhang.bloemsteel .vruchtbeginsel . KGT Zaadplanten
hebben organen . bevat eicellen vangt stuifmeel op wordt vrucht wordt zaad wordt kiempje
plantje groeit door de stijl en bevrucht de eicel . Zaadplanten.helmknop .stijl .meeldraad .
maakt stuifmeel bevat stuifmeel beschermd knop tegen kou en uitdroging houd bloem
omhoog vrouwelijk deel.bloem Bouw van een bloem .zaadbeginsel . . blz t/m .wortel .blad
.stuifmeelkorrel lokt insecten mannelijk deel.stengel .
bastvaten . .vaatbundels .behaarde bladeren .blad .in bladgroenkorrels van blad en stengel
.Fotosynthese .aan de buitenkant van een vaatbundel .glucose bevat zonneenergie. . .dikke
bladeren .planten op droge plaatsen .neemt water en mineralen op met
wortelharen.opnemen koolstofdioxide .de reactie van fotosynthese water koolstofdioxide
glucose zuurstof . .vervoert stoffen via de vaatbundels .fotosynthese .stengel .uitscheiden
waterdamp en zuurstof .Planten maken hun eigen voedsel met behulp van
fotosynthese.kleine blaadjes naalden Vaatbundels .in planten lopen buisjes waardoor
sappen vervoert worden.dunnen bladeren . . .aan de binnenkant van een
vaatbundel.verzonken huidmondjes . .geeft stevigheid aan de plant .bladeren met weinig
huidmondjes .in bladeren heten ze nerven.naar boven water en zouten van wortels naar
bladeren.hierin vindt fotosynthese plaats .De reactie van verbranding en fotosynthese zijn
elkaars omgekeerde.een deel van de zuurstof wordt gebruikt voor verbranding.grote
bladeren .dikke waslaag op bladeren .kan alleen als het licht is. Bladeren . .wortel .naar
beneden glucose van bladeren naar wortels .houtvaten . .planten hebben een vaste plek
kunnen niet weglopen . .een deel van de zuurstof gaat via de huidmondjes de lucht in. .veel
water verdampen .planten op vochtige plaatsen .bewaart reservevoedsel Zetmeel .houdt de
plant vast in de bodem .planten zijn dus goed aan hun omgeving aangepast.fotosynthese
door de bladgroenkorrels .alleen onderkant van blad heeft huidmondjes .
voortplanting bestuiving is daarvoor nodig .voorbeelden van ongeslachtelijke voortplanting bij
planten .broedknoppen . .insectenbloemen bloemen die door insecten bestoven worden.taak
van bloemen voortplanting vruchten en zaden maken . licht.bladstek blaadje .Voortplanting
.zaadlob .via insecten .bloemen zijn aangepast aan de manier waarop ze bestoven
worden.bol . . aanpassing kleur geur nectar stuifmeelkorrels stuifmeel meeldraden stamper
.naveltje .zaden .zaadhuid . luchtzakken Heel veel Hangen buiten de bloem veervormig.
zwaar.stek stengel .bestuiving .kiempje insectenbloemen felle kleuren geuren sterk maken
wel nectar groot.wortelstok .stuifmeel uit een meeldraad komt op de stamper van een bloem
van dezelfde soort.via de wind . ruw weinig hangen binnen de bloem binnen de bloem
windbloemen onopvallend groen geuren niet maken geen nectar klein.knol uitloper .poortje
.windbloemen bloemen die door de wind bestoven worden. hangt buiten de bloem beschermt
het zaad laat water binnen vastzitten in de peul / plant bevat reservevoedsel zetmeel plantje .
.