Louis Raemaekers

LOUIS
LOUIS
RAEMAEKERS
RAEMAEKERS
‘ M E T P E N E N P OT L O O D A L S WA P E N ’
Politiek tekenaar
van wereldfaam in de
Eerste Wereldoorlog
Ariane de Ranitz
The Times uit Londen wijdt in de zomer
van 1956 een necrologie aan een kleine, felle
Roermondenaar die tijdens de Eerste Wereldoorlog een wereldwijde reputatie genoot. ‘Er is
wel eens gezegd, dat Raemaekers de enige particuliere persoon is geweest, die een werkelijke en
grote invloed heeft uitgeoefend op het verloop
van de Eerste Wereldoorlog. Buiten de “kring
der groten” uit die tijd, keizers, koningen,
staatslieden en generaals, stond Raemaekers op
de voorgrond als de man, die zonder steun in de
rug, zonder titel en als ambteloos burger zonder
enige twijfel het lot van volkeren in zijn handen
had’, citeert De Telegraaf enkele dagen later, op
30 juli.
Wie was deze man die op het hoogtepunt
van zijn loopbaan, zowel binnen Nederland
als ver over de grenzen, tot de meest bekende
persoonlijkheden van zijn tijd behoorde, wiens
werk in duizenden kranten verscheen, van wie
tot in de verste uithoeken van de wereld prenten werden tentoongesteld, die te gast was bij
staatshoofden en regeringsleiders en die correspondeerde met vooraanstaande schrijvers en
kunstenaars?
Dit boek vertelt het verhaal van de Eerste
Wereldoorlog gezien door de ogen van Louis
Raemaekers, een man uit een neutraal land die
zowel de oorlogvoerende (de Geallieerden en de
Centralen) als de neutrale landen imponeerde
met zijn felle en dramatische satirische oorlogsprenten.
Ariane de Ranitz heeft haar dissertatie uit
1989 na jarenlang aanvullend onderzoek uitgebreid met nieuwe feiten en prenten die uit
binnen- en buitenlandse archieven boven water
zijn gekomen.
Met Louis Raemaekers, ‘met pen en potlood als
wapen’: politiek tekenaar van wereldfaam in de
Eerste Wereldoorlog verdient deze tekenaar een
plaats in het collectieve geheugen van Nederland.
Stichting Louis Raemaekers
ISBN 978-90-78074-15-1
Ariane de Ranitz
LOUIS
RAEMAEKERS
‘ M E T P E N E N P OT L O O D A L S WA P E N ’
Politiek tekenaar van wereldfaam
in de Eerste Wereldoorlog
Ariane de Ranitz
Gevolgd door de schets:
‘Een keizer in ballingschap: Wilhelm II in Doorn’
van de hand van
Liesbeth Ruitenberg
Stichting Louis Raemaekers, Roermond
0.Voorwerk 1-21.indd 3
19-09-14 10:07
Inhoud
4 De oorlog: anti-neutraliteit 75
(1914 -1915)
De eerste weken van de oorlog 75
Geruchtenstroom 75
Belgische vluchtelingen 77
Oorlogsverslaggeving 79
Raemaekers’ reactie op de Duitse inval 82
De houding van de Nederlandse pers 86
Raemaekers en De Telegraaf 88
Schending van de neutraliteit 89
De houding van De Telegraaf 89
De houding van De Telegraaf 93
Eerste album en tentoonstellingen 95
Meer publicaties 98
De neutraliteit in gevaar 101
Een prijs op Raemaekers’ hoofd? 103
Schröder in de gevangenis 107
Uitbreiding van de frequentie; thematiek en
bekendheid 108
Voorwoord 9
Inleiding 13
Bronnen 16
1 Jeugd in Roermond 23
(1869 -1886)
Het gezin Raemaekers 23
Strijd tussen liberalen en klerikaal-katholieken 24
De Roermondse kranten 26
Joseph Raemaekers mengt zich in de strijd 28
De Volksvriend opgeheven 30
Louis leert tekenen 31
De Firma Cuypers bepaalt het culturele leven 33
2 Opleiding en werk als tekenleraar 35
(1887-1905)
Tekenopleiding in Nijmegen, Roermond en
Amsterdam 35
Eerste aanstelling als tekenleraar 36
Vertrek naar Brussel 38
Aanstelling in Wageningen 38
Werk als illustrator en portrettekenaar 44
Huwelijk en geboorte kinderen 47
Kinderboeken 50
5 Bekendheid in het buitenland 115
(1915 -1916)
Verspreiding buiten de grenzen 115
Internationale bekendheid 121
Londen 121
Tentoonstelling in de Fine Art Society 122
Reproducties en albums 128
Huldiging in Parijs 128
Tentoonstelling in Parijs 132
Hoofdkwartier in Londen 135
Kritische reacties in Nederland 138
Succes in Londen 139
3 De eerste politieke tekeningen 53
(1906 -1914)
Algemeen Handelsblad 53
Raemaekers tekent voor het Handelsblad 53
Portretten van politici 55
Politieke satire… 55
… en illustraties 57
Eerste tentoonstelling met politieke prenten 58
Overstap naar De Telegraaf 58
Volledige vrijheid 61
Verhuizing naar Haarlem 61
Andere politiek tekenaars 65
Meer tentoonstellingen: Arti en Sint Lucas 66
Solotentoonstellingen 67
6. Rol in de geallieerde propaganda 147
(1916 -1917)
Britse oorlogspropaganda 147
Wellington House 147
Bryce Report 149
Verspreiding van Raemaekers’ werk 150
Gebruik van beeldmateriaal door Wellington House 154
Wellington House en Raemaekers Cartoons 155
Bryce Report een bron voor Raemaekers? 158
Tochten langs het front 159
Sigarettenkaartjes en propagandafilms 167
Verspreiding van Raemaekers’ werk wereldwijd 168
Nederland 174
5
0.Voorwerk 1-21.indd 5
19-09-14 10:07
6
0.Voorwerk 1-21.indd 6
19-09-14 10:07
INHOUD
10 De betekenis van Raemaekers voor de geallieerde
propaganda 257
De bekendste tekenaar uit de Eerste Wereldoorlog 257
Korte analyse van Raemaekers’ oorlogstekeningen 259
De boodschap: onderwerp, beeld en emotionele
lading 259
Onderwerp 260
Beeld 262
Symboliek 262
Tekst: titels en onderschriften 267
Emotionele lading 267
De juiste man om de wereld te overtuigen 272
7. Propagandareis naar de Verenigde Staten en einde van de oorlog 177
(1917-1918)
De Verenigde Staten het doelwit van Britse propaganda
177
Raemaekers’ bekendheid in de Verenigde Staten 180
Raemaekers’ prenten ingezet in de Verenigde Staten 180
Amerika verklaart Duitsland de oorlog 184
Nieuwe impuls vanuit Londen 186
Raemaekers bezoekt de Verenigde Staten 186
Contract met de Hearst-Press 190
Publiciteit: ‘the war as it is’ 191
Tentoonstellingen en publicaties 194
Rondreis door de Verenigde Staten 195
Doel van de missie bereikt 196
Nieuw contract Hearst-Press 197
Navolgers in Amerika 198
Terug in Engeland 200
Opnieuw naar het front 203
·
·
·
Liesbeth Ruitenberg
‘Een keizer in ballingschap: Wilhelm I I in Doorn’ 274
Keizer Wilhelm I I 272
De Eerste Wereldoorlog 276
Vlucht naar Nederland 277
Amerongen 278
Huis Doorn: aankoop 279
Het dagelijkse leven in Huis Doorn 279
Auguste Victoria en Hermine 282
Wetenschap en hobbies 283
Speciale gebeurtenissen 285
Bezetting en overlijden 286
Huis Doorn in 1941 287
Huis Doorn: van ballingsoord naar plek van herinnering 288
8. Het interbellum 209
(1918 -1939)
Wapenstilstand 209
Werk voor De Telegraaf 211
Raemaekers kan weer vrij reizen 212
Brussel 217
Tekenwerk voor Le Soir en De Telegraaf 218
Volkenbond: Engeland en Frankrijk 219
Correspondentie 224
Nederland 227
Polemieken 229
Houding van De Telegraaf in de jaren dertig 233
Raemaekers waarschuwt voor Duitsland 235
Afnemende kracht in Raemaekers’ werk 239
De Telegraaf en het nationaalsocialisme 241
Tentoonstelling in Maastricht 242
Bijlagen 289
Verantwoording beeldmateriaal 289
Register 290
De auteurs 294
Sponsoren 296
Bijlagen op www.louisraemaekers.com
Voetnoten (in pdf-formaat)
Bibliografie
Algemene werken
Albums en brochures met politieke prenten
Boeken met boekomslagen en illustraties
Overzicht Geraadpleegde bronnen en archieven
Lijst (verkoop)tentoonstellingen
Lijst erelidmaatschappen en onderscheidingen
9. De Tweede Wereldoorlog en Raemaekers’
laatste jaren 245
(1939-1956)
Vlucht naar de Verenigde Staten 245
Terug naar Brussel 249
Ereburger van Roermond 250
7
0.Voorwerk 1-21.indd 7
19-09-14 10:07
8
0.Voorwerk 1-21.indd 8
19-09-14 10:08
‘De aanstaande campagne
in 1913’. ‘Allemaal te gelijk:
“Mijn kool is alleen goed, de
concurrenten hebben apenkool” ’ (13-7-1912).
Necrologie van Raemaekers
in The Times, 27-7-1956.
Een vergelijk tussen de oorlogsmisdaden van de Geallieerden (de mug)
en de Centralen (de neushoorn):
“Lusitania”-logica’. ‘U ziet hier, geacht publiek, dat er aan beide zijden
gezondigd wordt, dat staat dus gelijk, en we mogen dus niet een der
partijen veroordeelen’ (13-5-1915).
12
0.Voorwerk 1-21.indd 12
19-09-14 10:08
was Louis Raemaekers. The agony of the
War drew from his pencil more savage
expressions of hate than I have ever seen
elsewhere in black and white.’
1
Winston Churchill, 1931
Inleiding
Louis Raemaekers
The Times uit Londen wijdde in de
zomer van 1956 een necrologie aan een
kleine, felle Roermondenaar die tijdens
de Eerste Wereldoorlog een wereldwijde reputatie genoot:
‘Louis Raemaekers, the biting anti-German cartoonist of the 1914-18
War, died on July 26, 1956 at Scheveningen, near The Hague, at the age of
87. It has been said of Raemaekers that
he was the one private individual who
exercised a real and great influence on
the course of the 1914-18 War. There
were a dozen or so people – emperors,
kings, statesmen, and commanders-in-chief – who obviously, and
notoriously, shaped policies and guided
events. Outside that circle of the great,
Louis Raemaekers stands conspicuous as the one man who, without any
assistance of title or office, indubitably
swayed the destinies of peoples.’2
Wie was deze man die op het hoogtepunt van zijn loopbaan, zowel binnen
Nederland als ver over de grenzen, tot
de meest bekende persoonlijkheden van
zijn tijd behoort, wiens werk in duizenden kranten verschijnt, van wie tot
in de verste uithoeken van de wereld
prenten tentoongesteld worden, die te
gast is bij staatshoofden en regeringsleiders en die correspondeert met vooraanstaande schrijvers en kunstenaars?
Het boek dat voor u ligt geeft een
inzicht in het leven van Louis Raemaekers en in zijn beweegredenen om in de
Eerste Wereldoorlog een actieve rol in
de geallieerde propaganda te spelen.
Hoofdstuk één behandelt zijn jeugd
in Roermond waar zijn vader in de
lokale strijd tussen klerikaal-katholie-
ken en liberalen een prominente plaats
in het liberale kamp inneemt. Hoofdstuk twee voert hem naar Nijmegen,
Amsterdam en Brussel, waar de jonge
tekenaar een opleiding volgt en de
keuze moet maken tussen een vrij leven
als kunstenaar of het zekere bestaan van
tekenleraar. Dan volgt de lezer hem via
Tilburg en Roermond naar zijn benoeming in Wageningen als hoofd van de
plaatselijke ambachtsschool en tekenleraar aan de Landbouwhogeschool.
In hoofdstuk drie neemt het leven van
Raemaekers een beslissende wending
als hij de uitnodiging accepteert om
politieke prenten voor de krant te
maken. Hij tekent eerst voor het Algemeen Handelsblad en vanaf begin 1909
voor De Telegraaf. Hoofdstuk vier tot
en met zeven vormen de kern van het
boek. Zij belichten het leven en werk
van Louis Raemaekers in de Eerste
Wereldoorlog, de periode waarin hij in
eigen land de neutraliteit aanvecht en
vervolgens als pion aan de zijde van de
geallieerden een positie verovert op het
wereldtoneel. Hoofdstuk acht bestrijkt
de tijdspanne van het interbellum. Raemaekers en zijn vrouw wonen inmiddels in Brussel en de tekenaar realiseert
zich dat hij geen gesprekspartner meer
is van wereldleiders. Hierna volgt de
opkomst van het nazitijdperk waarin
hij blijft tekenen voor De Telegraaf,
maar zijn positie gebruikt om de nationaalsocialistische sympathieën van de
hoofdredactie te pareren met anti-Hitler prenten. Hoofdstuk negen omvat de
periode van de Tweede Wereldoorlog
die Raemaekers in de Verenigde Staten
doorbrengt en de laatste jaren tot aan
zijn overlijden in 1956 in Den Haag.
‘Het Belgisch nationaal feest’. ‘Nederland: “Jouw leed is mijn leed, jouw lot
is mijn lot” (21-7-1915).
In het tiende en laatste hoofdstuk is
een korte analyse van de betekenis van
Raemaekers’ werk in en voor de Eerste
Wereldoorlog opgenomen.
Louis Raemaekers heeft zijn grootste
successen buiten de Nederlandse grenzen gekend. Wanneer hij eind 1915
Nederland verlaat en naar Londen
vertrekt, is dit voor alle partijen een
uitkomst. De Nederlandse regering kan
zich voortaan in het diplomatieke verkeer distantiëren van de kunstenaar en
zijn werk, waardoor de positie tegenover Duitsland stabiliseert. De tekenaar
zelf kan zijn uitzichtloze anti-neutrale
houding laten varen. Wellicht is hij er
zelf ook wel achter gekomen dat het
streven dat Nederland de wapens moet
oppakken om niet hetzelfde lot als
13
0.Voorwerk 1-21.indd 13
19-09-14 10:08
INLEIDING
In Amerika gaat Raemaekers prenten tekenen voor de Hearst Press.
Er verschijnen tientallen miljoenen
gedrukte exemplaren per maand.
‘Beter een levende Duitscher dan
een doode Hollander??’, een prent
van Raemaekers die hem in Nederland in een kwaad daglicht zet.
Een prent van Raemaekers in
De Telegraaf: ‘Het beuken van het
Somme-front’ (22-9-1916).
Aankondiging van Raemaekers’
bezoek aan de Verenigde Staten in
juli 1917.
desolated Belgium across the Dutch
frontier; and he heard the tale of the
abominations which they had suffered
from their own lips. […] His message
to the world, therefore, when he began
to speak, had all the authority not only
of a Neutral who was unbiassed, but of
a Neutral who knew.’4
tieke tekeningen opnieuw onder de
aandacht van het publiek te brengen.
De betekenis van deze tekenaar van
wereldfaam is in de loop der decennia
verloren gegaan. Waar in Raemaekers’
tekeningen uit de eerste maanden van
de oorlog zijn gedrevenheid nog in
zijn voordeel werkt, is er later voor zijn
hardnekkige houding minder waardering. Zijn boodschap is op den duur
minder helder en wordt zelfs verkeerd
opgevat. In zijn vaderland struikelt
men over Raemaekers’ vermeende
anti-Nederlandse houding, een verwijt
dat hem zijn leven lang blijft achtervolgen. In andere landen is het vooral zijn
bemoeienis met politieke zaken ná de
oorlog die irritatie opwekt en hem in
de vergetelheid doet raken.
Het belangrijkste aspect in Raemaekers’ loopbaan is ongetwijfeld
zijn rol in de geallieerde oorlogspropaganda. Hoewel tijdens de Eerste
Wereldoorlog ‘objectiviteit’ dikwijls
ver te zoeken is, heeft het woord
‘propaganda’ in die periode nog niet
de sterk negatieve betekenis die het
tegenwoordig kent. Door middel van
propaganda wordt er door elk van de
partijen naar gestreefd de publieke
opinie ten gunste van hun zaak te
beïnvloeden. Dagbladen zijn hiervoor
het meest geschikt en daarin neemt
België te treffen, niet van veel realiteitszin getuigt. In Engeland richt hij
zich al snel op een nieuwe uitdaging:
de massale verspreiding van zijn werk
in binnen- en buitenland ten behoeve
van de geallieerde propaganda. Dit is
het startsein voor een nieuwe fase in
zijn leven die hem zijn wereldfaam
bezorgt. ‘Raemaekers became the single
most influential figure in projecting
the Allied vision of the German enemy
to home audiences and to the rest of
the world’, oordelen historici Horne &
Kramer in 2001.3
In de geallieerde en overige neutrale
landen wordt de tekenaar niet zozeer
om zijn anti-neutrale houding geprezen, maar bevordert zijn neutrale status
juist Raemaekers’ geloofwaardigheid.
Zijn goede vriend, de journalist Perry
Robinson, drukt het in het album The
Great War: a Neutral’s Indictment uit
1916 nog het meest overtuigend uit:
‘Raemaekers’ testimony is a testimony
of an eye-witness. He saw the pitiable
stream of refugees which poured from
Het boek
Hoewel de Eerste Wereldoorlog
een belangrijke plaats inneemt in het
levensverhaal van Louis Raemaekers,
is het niet de bedoeling geweest om
een historische verhandeling over deze
periode te schrijven. Dit boek richt
zich met name op de oorlog gezien
door de ogen van Louis Raemaekers
zelf, de manier waarop hij de inval van
Duitsland in België beleeft, hoe hij met
De Telegraaf het verzoek negeert om de
neutraliteit van Nederland te respecteren, hoe hij in Londen en Parijs met
open armen wordt binnengehaald, hoe
zijn werk zich in korte tijd tot in alle
hoeken van de wereld verspreidt en hoe
hij op verzoek van de Britse premier
de oversteek naar de Verenigde Staten
maakt om daar een bijdrage aan de
geallieerde zaak te leveren.
Het hoofddoel van dit boek is de
persoon Louis Raemaekers, zijn rol in
de oorlogspropaganda en zijn poli-
14
0.Voorwerk 1-21.indd 14
19-09-14 10:08
het beeldend materiaal een belangrijke
plaats in. Een politieke spotprent is
een blikvanger in de monotone opmaak van de krant; de combinatie van
beeld en tekst versterkt de indruk die
de boodschap op de lezer achterlaat
en ook minder geletterden kunnen de
betekenis doorgronden. Raemaekers
brengt door zijn prenten de Europese
oorlog in de Amerikaanse huiskamer,
nadat hij ook in Engeland de nog
wat afwachtende bevolking voor de
geallieerde zaak heeft gewonnen. Een
medewerker van het Britse War Office
schrijft Raemaekers al vroeg in de
oorlog: ‘We have no doubt you have
greatly influenced public opinion in
the cause for which we are all fighting.’5
Heeft Louis Raemaekers werkelijk
invloed gehad op de publieke opinie?
Wie is deze man, die de belangrijkste politiek tekenaar uit de Eerste
Wereldoorlog wordt genoemd? Wat
brengt hem ertoe de Duitse inval
in België zo sterk te veroordelen en
onmiddellijk na het uitbreken van de
oorlog de kant van de geallieerden te
kiezen? Hoe komt de internationale
verspreiding van zijn werk tot stand?
INLEIDING
Twee heel verschillende prenten van Raemaekers:
het symbolische bondgenootschap tussen Kaiser Wilhelm en De Dood
en een afgrijselijk beeld van de gevolgen van gifgas
(1917 en 1915).
Welke middelen gebruikt hij om
zijn boodschap aan de lezer over te
brengen en in hoeverre verklaren deze
zijn succes?
Hoewel Raemaekers enkele bijzonder sterke prenten heeft gemaakt en de
door hemzelf gebruikte term ‘eendagsvliegen’ voor hen niet altijd opgaat, kan
veilig worden geoordeeld dat hij zijn
grote bekendheid niet aan de artistieke
waarde van zijn tekeningen, maar aan
het uitdragen van de boodschap dankt.
‘He would never have attained to
international fame if he had not turned
from painting to political caricature’,
oppert H.R. Westwood in 1931 terecht.6 Maar dat doet ook niet volledig
recht aan zijn werk. In dit boek is een
groot aantal prenten opgenomen. Een
deel daarvan dient voornamelijk als
illustratie bij het verhaal. Tussen de
hoofdstukken door is plaats ingeruimd
voor een selectie van zijn beste tekeningen en daar zitten in alle opzichten
meesterwerken bij. Waar tekenaars als
Albert Hahn en Johan Braakensiek
tijdens de oorlog – zeker internationaal
gezien – minder bekendheid genieten
dan Louis Raemaekers, hebben hun
prenten de tand des tijds beter doorstaan. In tegenstelling tot Raemaekers
worden zij in de geschiedenis van de
politieke spotprent in Nederland tot
de groten gerekend. Het wordt tijd dat
Louis Raemaekers zijn plaats tussen
hen inneemt.
Raemaekers te midden (met zwarte strik) van zijn Franse collega-tekenaars. Links zit Théophile Steinlen, februari 1916.
15
0.Voorwerk 1-21.indd 15
19-09-14 10:09
21
0.Voorwerk 1-21.indd 21
19-09-14 10:09
LOUIS
LOUIS
RAEMAEKERS
RAEMAEKERS
‘ M E T P E N E N P OT L O O D A L S WA P E N ’
Politiek tekenaar
van wereldfaam in de
Eerste Wereldoorlog
Ariane de Ranitz
The Times uit Londen wijdt in de zomer
van 1956 een necrologie aan een kleine, felle
Roermondenaar die tijdens de Eerste Wereldoorlog een wereldwijde reputatie genoot. ‘Er is
wel eens gezegd, dat Raemaekers de enige particuliere persoon is geweest, die een werkelijke en
grote invloed heeft uitgeoefend op het verloop
van de Eerste Wereldoorlog. Buiten de “kring
der groten” uit die tijd, keizers, koningen,
staatslieden en generaals, stond Raemaekers op
de voorgrond als de man, die zonder steun in de
rug, zonder titel en als ambteloos burger zonder
enige twijfel het lot van volkeren in zijn handen
had’, citeert De Telegraaf enkele dagen later, op
30 juli.
Wie was deze man die op het hoogtepunt
van zijn loopbaan, zowel binnen Nederland
als ver over de grenzen, tot de meest bekende
persoonlijkheden van zijn tijd behoorde, wiens
werk in duizenden kranten verscheen, van wie
tot in de verste uithoeken van de wereld prenten werden tentoongesteld, die te gast was bij
staatshoofden en regeringsleiders en die correspondeerde met vooraanstaande schrijvers en
kunstenaars?
Dit boek vertelt het verhaal van de Eerste
Wereldoorlog gezien door de ogen van Louis
Raemaekers, een man uit een neutraal land die
zowel de oorlogvoerende (de Geallieerden en de
Centralen) als de neutrale landen imponeerde
met zijn felle en dramatische satirische oorlogsprenten.
Ariane de Ranitz heeft haar dissertatie uit
1989 na jarenlang aanvullend onderzoek uitgebreid met nieuwe feiten en prenten die uit
binnen- en buitenlandse archieven boven water
zijn gekomen.
Met Louis Raemaekers, ‘met pen en potlood als
wapen’: politiek tekenaar van wereldfaam in de
Eerste Wereldoorlog verdient deze tekenaar een
plaats in het collectieve geheugen van Nederland.
Stichting Louis Raemaekers
ISBN 978-90-78074-15-1
Ariane de Ranitz