Richtlijnenboek Mens-Gezondheid

Richtlijnenboek Mer
o.b.v. studie VITO/SGS
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
RICHTLIJNENBOEK
MENS-GEZONDHEID
Milieueffectrapportage – 20 juni 2016
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Publicatie: 20/6/2016
Vragen/suggesties/verbetervoorstellen: via [email protected] te bezorgen voor 31/8/2016 (ook meegeven
op welke versie je reageert, dit is dus versie 20/6/16)
Definitief te gebruiken: voor kennisgevingen/gecombineerde kennisgeving-ontwerptekst ingediend vanaf
1/1/2017
www.lne.be
INHOUD
1
Mens-Gezondheid in milieueffectrapportage.......................................................................... 4
1.1
Deskundige Mens-Gezondheid: wanneer ?
2
3
4
Schematisch overzicht methodologie ...................................................................................... 6
Minimale inhoud van een kennisgeving .................................................................................. 7
Interactie met andere disciplines............................................................................................. 8
4.1
4.1.1
Timing en interactie met andere MER-disciplines
Onderlinge afstemming tussen disciplines
8
8
4.1.2
4.1.3
Studiegebied
Afspraken omtrent te leveren informatie door de abiotische disciplines
8
9
4.1.4
4.2
Inspraak en het opzetten van een consultatietraject
Nuttige documenten
5
Referentiewaarden voor de aftoetsing van de ernst ............................................................. 11
5.1
Normen en gezondheidskundige advieswaarden
11
5.1.1
5.1.2
Normen
Advieswaarden
11
12
5.2
5.2.1
Keuze van de meest geschikte gezondheidskundige advieswaarden
Carcinogeniteit
12
15
5.2.2
5.2.3
Sjabloon rapportering keuze GAW
Nuttige links
18
20
6
Stap 1. Beschrijving ruimtegebruik en betrokken populatie ................................................. 21
6.1
Ruimtegebruik en betrokken populaties
21
6.2
6.3
Samenvattende tabel STAP 1
Nuttige links
22
24
7
Stap 2: identificatie van potentiële relevante milieustressoren ............................................ 25
7.1
Chemische stressoren
25
7.2
7.3
Fysische stressoren
Biologische stressoren
27
28
7.4
7.5
Nabijheid van groene ruimte
Samenvattende tabel
28
30
7.6
Sectorspecifieke lijst met overzicht van de te behandelen polluenten
31
8
Stap 3: Inventarisatie van stressoren blootstellingsdata ....................................................... 34
8.1
8.2
Selectiecriteria voor verdere gezondheidskundige evaluatie van blootstelling
Inventariseren van de stressoren
34
35
8.2.1
8.2.2
Chemische stressoren
Fysische stressoren
35
36
8.2.3
Biologische stressoren
36
5
9
10
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 2 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
8.2.4
Nabijheid van groene ruimte
37
8.3
Samenvattende tabel stap 3
37
9
Stap 4: beoordeling gezondheidsimpact................................................................................ 39
9.1
9.2
Globale beoordelingsstrategie
Beoordelingskaders voor inschatting gezondheidsimpact van de stressoren
39
39
9.2.1
9.2.2
Beoordelingskader chemische stressoren met gekende gezondheidskundige referentiewaarde
Beoordelingskader geluidshinder
40
53
9.2.3
9.2.4
Beoordeling onbekende stressor, referentiewaarde of concentratie
Beoordelingskader elektromagnetische straling
62
62
9.2.5
9.2.6
Beoordelingskader slagschaduw
Beoordeling biologische agentia
62
63
9.2.7
9.2.8
Beoordeling groene ruimte
Lokaal geteelde voeding (volks- en particuliere tuinen)
63
64
9.3
9.4
Globale beoordeling
Milderende en flankerende maatregelen
65
65
10
11
12
13
14
Stap 5. Post-evalutie .............................................................................................................. 66
Afkortingenlijst ....................................................................................................................... 67
Begrippenlijst ......................................................................................................................... 69
Referenties & achtergrondinfo .............................................................................................. 71
Totstandkoming Richtlijnenboek Mens - Gezondheid ........................................................... 72
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 3 van 72
1 MENS-GEZONDHEID IN MILIEUEFFECTRAPPORTAGE
Milieueffectrapportage is een juridisch-administratieve procedure waarbij getracht wordt om zo vroeg
mogelijk de verwachte milieugevolgen van een activiteit, plan of project prospectief in kaart te brengen. Als
dusdanig is het MER een instrument om het voorzorgsbeginsel en het beginsel van preventief handelen te
helpen realiseren. De discipline ‘Mens-Gezondheid’ kan omschreven worden als: Het deel van de
milieueffectrapportage, dat zich bezighoudt met het verzamelen, verwerken en interpreteren van informatie
over wijzigingen in de leefomgeving ten einde de gevolgen, op korte en lange termijn, voor de
volksgezondheid te schatten.
De Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) definieert gezondheid als: “Health is a state of complete physical,
mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity”. Deze brede definitie
impliceert dat bij milieueffecten-inschattingen, naast de directe impact van stressoren, ook rekening moet
worden gehouden met de bestaande situatie, de effecten op langere termijn, de sociale context, met indirecte
psychosomatische effecten en de publieke perceptie.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 4 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
1.1 DESKUNDIGE MENS-GEZONDHEID: WANNEER ?
Het onderstaand kader geeft de voorwaarden voor het aanstellen van een erkend MER-deskundige Mensgezondheid.
Een erkend deskundige Mens – gezondheid wordt aangesteld indien de gezondheidsimpact van het
project/plan mogelijk belangrijk is, gebaseerd op volgende criteria:
Inrichtingen/plannen van het type:
chemische nijverheid, hout, landbouw, metaalindustrie (ferro & non-ferro), textielnijverheid, papierindustrie,
vuilverwerkingsinstallaties, asfalt-, rubber- en plastiekverwerkende industrie, textielnijverheid, energieopwekking, infrastructuurwerken en verkeersgenererende projecten
met bewoond gebied (d.w.z. woongebied volgens gewestplan/RUP/BPA en/of clusters van zonevreemde
woningen1) of een kwetsbare locatie binnen de richtafstand (zie tabel2 met richtafstanden uit de handreiking
bedrijven en milieuzonering) gelegen.
en/of

Er is al een belangwekkende milieustress in de omgeving, t.t.z. gezondheidskundige advieswaarden van
stressoren, relevant voor het project/plan (t.t.z. ook deze met gelijkaardige gezondheidseffecten),
worden al overschreden.
en/of

Er zijn bestaande gegronde (gezondheids)klachten. Het is de taak van de MER-coördinator en/of de
initiatiefnemer om na te gaan of er gegronde klachten (zullen) zijn.
1
In de veiligheidrapporten worden clusters van (zonevreemde) woningen aangeduid als minstens 5 woningen waarvan de afstand tussen de gevels maximaal 50 meter
bedraagt. In sommige RUP’s wordt dit echter wat ruimer geïnterpreteerd nl. 100 meter.
2
http://www.vng.nl/files/vng/vng/Documenten/Extranet/Wonen/Groene%20boekje/Bijlage_1.xls
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 5 van 72
2 SCHEMATISCH OVERZICHT METHODOLOGIE
Dit richtlijnenboek omschrijft welke aspecten opgenomen dienen te worden in de evaluatie van de
gezondheidseffecten voor de mens. Het bestaat uit vijf complementaire stappen (zie figuur hiernaast) die in
drie opeenvolgende fasen doorlopen worden:
FASE A. Inventarisatie (pre-fase)
Stap 1. Beschrijving van ruimtegebruik en betrokken populatie
Stap 2. Identificatie van potentiële relevante milieustressoren
FASE B. Milieueffectrapportage (MER-fase)
Stap 3. Inventarisatie van stressoren data
Stap 4. Beoordeling gezondheidsimpact
FASE C. MER-evaluatie (post-fase)
Stap 5. Post-evaluatie
In het proces beschreven in het richtlijnenboek komt de informatie nodig voor stappen 1 en 2 uit interne en
externe bronnen (van binnen en buiten het MER-team), terwijl stappen 3, 4 en 5 de analyse en interpretatie
door de Mens-Gezondheid MER-deskundige inhoudt, waarbij deze zich (ook) baseert op input die gekregen
wordt vanuit andere disciplines (zoals bvb. lucht en geluid).
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 6 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
3 MINIMALE INHOUD VAN EEN KENNISGEVING
Algemene methodologische aspecten m.b.t. milieueffectrapportage zijn terug te vinden in ons algemeen
richtlijnenboek.
Specifiek voor de discipline Mens-Gezondheid, is het de bedoeling dat volgende stappen reeds uitgevoerd
worden in de kennisgevingsfase:


Stap 1. Beschrijving ruimtegebruik en betrokken populatie
Stap 2. Identificatie van potentiële relevante milieustressoren
Concreet wil dit dus zeggen dat de samenvattende tabellen voor beide stappen moeten opgenomen worden in
de kennisgeving.
Daarnaast is ook een "klimaatreflex" van belang.
Klimaatreflex.
Indien klimaat niet als een aparte discipline wordt behandeld, wordt bij de bespreking van de
ontwikkelingsscenario’s een aanzet tot klimaatreflex opgenomen, waarbij de noodzaak tot het al dan niet
onderzoeken van dit klimaatreflex-ontwikkelingsscenario zal gemotiveerd worden. De opsteller van het MER
zal initieel nagaan of de schaal, reikwijdte en tijdshorizon van het plan of project zich lenen tot een toetsing
aan een dergelijk scenario, en indien niet, er een gemotiveerde uitspraak over doen. Bij de relevante
disciplines moet dit ontwikkelingsscenario m.b.t. de klimaatreflex aan bod komen.
Klimaatreflex is een analyse die eigenlijk ‘op alles’ moet worden uitgevoerd. Anderzijds moet deze uiteraard op
een gestructureerde wijze worden uitgevoerd in het MER. De klimaatreflex moet van meet af aan worden
getrieerd op wat voor het plan of project relevant is. Deze triage zal worden uitgevoerd bij het opmaken van
de ingreep-effect matrix, waar er steeds een kolom ‘klimaatreflex’ moet worden toegevoegd. Indien klimaat
behandeld wordt als een volwaardige discipline, zal de klimaatreflex binnen deze discipline uitgevoerd
worden.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 7 van 72
4 INTERACTIE MET ANDERE DISCIPLINES
4.1 TIMING EN INTERACTIE MET ANDERE MER-DISCIPLINES
4.1.1 Onderlinge afstemming tussen disciplines
Als integrerende discipline ontleent ‘Mens-Gezondheid’ de nodige gegevens van de meer abiotische disciplines
zoals ‘water’, ‘bodem’, ‘lucht’, ‘geluid/trillingen’, en andere, voor zover deze relevant zijn voor het bepalen van
de blootstelling en het inschatten van de menselijke gezondheidsrisico’s. In die meer technische disciplines
worden de wijzigingen in de leefomgeving beschreven, zoals bv. de immissies van schadelijke stoffen,
geluidsimmissie, geurimmissie, aanwezigheid van micro-organismen, slagschaduw,... Wanneer het relevant is,
wordt voor elk van de bovenstaande disciplines of deeldomeinen en zo ook voor de discipline ‘Mensgezondheid’ een erkend MER-deskundige aangesteld.
Aangezien de discipline Mens-Gezondheid gegevens nodig heeft van andere, vaak abiotische, disciplines,
wordt de discipline Mens-Gezondheid in de praktijk meestal op het einde van de m.e.r.-procedure uitgevoerd.
Om er voor te zorgen dat de discipline Mens-Gezondheid proactief kan interageren met de abiotische
disciplines, wordt een prefase aangeraden. In de fase van ‘kennisgeving’ moet de deskundige MensGezondheid eerst in overleg gaan met de deskundigen in de andere relevante disciplines. De kennisgeving
bevat een voorstel tot milieuonderzoek waarin wordt aangegeven welke methodologieën de deskundigen
plannen te volgen en welke alternatieven beschreven zullen worden. Dit voorstel kan bijgesteld worden via de
adviezen van de deskundigen in de adviesinstanties en inspraak van de bevolking.
4.1.2 Studiegebied
Om de milieudruk voldoende accuraat te beschrijven is de ruimtelijke voorstelling van het geografisch
invloedsgebied van een stressor van groot belang. Het geografisch invloedsgebied wordt gedefinieerd als de
ruimtelijke perimeter waarbinnen het project of plan (bedrijf, opstelling, aanleg,…) zijn invloed uitoefent en
wordt het studiegebied genoemd. In het studiegebied kunnen verschillende zones voorkomen, die onder
invloed staan van verschillende emissies (bv. lucht-, geluid, wateremissies.)
De grenzen van het gebied worden ook in de fase voorafgaand aan de ‘kennisgeving’ ingeschat, samen met
deze van de relevante abiotische disciplines (water, bodem, lucht,…) zoals beschreven in de bijhorende
richtlijnenboeken. Het studiegebied omvat zowel het plan- of projectgebied (bv. het gebied waarbinnen een
ruimtelijk uitvoeringsplan zal plaatsvinden) als de omgeving daarbuiten waar er nog invloed merkbaar is van
de activiteiten. Er wordt vastgelegd welke zones moeten worden weergegeven op de geografische
localisatiekaarten. Er wordt verder ingeschat welke aspecten van ruimtegebruik, milieudruk en risicopopulatie
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 8 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
in de prefase moeten worden geïnventariseerd (Stap 1 en 2) voor de latere inschatting van de impact op de
mens.
4.1.3 Afspraken omtrent te leveren informatie door de abiotische disciplines
In de prefase wordt met de abiotische disciplines bekeken welke stressoren met potentiële humane
gezondheidsrelevantie kunnen voorkomen (Stap 2). Voor de relevante stressoren wordt verder besproken
welke informatie de abiotische disciplines van het MER kunnen aanleveren. In samenspraak met de
coördinator en de erkende deskundige uit de relevante abiotische discipline wordt bepaald of een emissie-,
immissie-, en blootstellingsinschatting mogelijk en nodig is:
- voor welke chemische en fysische agentia en welke parameters immissies gemodelleerd, gemeten,
en/of ingeschat dienen te worden;
- voor welke agentia/parameters een kwalitatieve beoordeling mogelijk is.
4.1.4 Inspraak en het opzetten van een consultatietraject
Het is aangewezen om zo vroeg mogelijk in het project of plan een proces te starten met een
consultatietraject, dus vóór het eerste verplichte inspraakmoment van de kennisgeving, en dit ook verder te
laten doorlopen na de MER-procedure. Dergelijke aanpak verloopt best in overleg met de initiatiefnemer van
het project/plan.
Participatie kan best worden opgestart voorafgaand aan de kennisgeving, bij het tot stand komen van de
ideeën over het project/plan. Er kan maar een vertrouwensbasis worden opgebouwd indien er voldoende
ruimte is voor alle betrokkenen om mee te denken, ideeën door te geven, keuzes te bespreken en antwoorden
op vragen te krijgen. Informatie over de lokale bezorgdheid is nodig om de relevantie van de blootstelling te
kunnen inschatten. Indien de bevolking gegrond ongerust is omtrent een bepaalde stressor, moet deze steeds
behandeld worden in het milieueffectenonderzoek (vanaf Stap 2, zie verder).
Naast de overlegmomenten met burgers en maatschappelijke groepen, kan informatie over mogelijke
ongerustheid ook worden aangevuld via volgende bronnen:
(i) Registratie van relevante milieu- en gezondheidsgerelateerde klachten bij gemeenten (in MKROS of een
ander registratiesysteem), bij Milieu-inspectie of andere meldpunten voor klachten in de regio (bijvoorbeeld
van nabijgelegen bedrijven);
(ii) Negatieve berichtgeving in de media over milieu en gezondheid in de regio;
(iii) Bevragen van de algemene lokale perceptie van de leefomgeving via vragenlijsten (uitgevoerd conform de
methodologie en vragenlijst van het Schriftelijk Leefomgevingsonderzoek). De resultaten van deze bevraging
kunnen vergeleken worden met de meest recente Vlaamse resultaten.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 9 van 72
4.2 NUTTIGE DOCUMENTEN
Richtlijnenboek Lucht
Richtlijnenboek Geluid en Trillingen
Richtlijnenboek Bodem
Richtlijnenboek Water
Richtlijnenboek Algemene Methodologische Aspecten
Schriftelijk Leefomgevingsonderzoek
Registratiekanalen gezondheidsgerelateerde klachten



Gemeenten (MKROS of alternatief)
LOGO's
Milieu-inspectie
Handleiding Participatie in het m.e.r.-proces
Communiceren met uw buren (communicatie tussen bedrijf en omgeving)
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 10 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
5 REFERENTIEWAARDEN VOOR DE AFTOETSING VAN DE ERNST
De belangrijkste doelstelling van de discipline Mens-Gezondheid is om de mogelijke impact op de gezondheid
van de mens in beeld te brengen. Dit wordt bij voorkeur gedaan door het aftoetsen aan bestaande
gezondheidskundige advieswaarden3 van stressoren afkomstig van de geplande inrichting of activiteit. De
keuze van de juiste gezondheidskundige advieswaarde (GAW), staat in dit hoofdstuk uitgelegd. In Stap 4 wordt
beschreven hoe de toetsing t.o.v. de gezondheidskundige advieswaarden wordt uitgevoerd. Indien
referentiewaarden niet beschikbaar zijn, of geen metingen/berekeningen voorhanden zijn wordt de
inschatting kwalitatief uitgevoerd (zie Stap 4). De toetsing t.o.v. grenswaarden/wettelijke
normen/richtwaarden gebeurt in de afzonderlijke technische disciplines. Voor infrastructuurgeluid wordt
getoetst aan de toetsingswaarden binnen de discipline geluid. Voor geur wordt binnen de discipline geur
getoetst aan (buitenwettelijke) geurnormen.
5.1 NORMEN EN GEZONDHEIDSKUNDIGE ADVIESWAARDEN
Aan de hand van wetenschappelijke onderzoek worden normen en gezondheidskundige advieswaarden
vastgelegd:
5.1.1 Normen
In eerste instantie worden hiermee de milieukwaliteitsdoelstellingen bedoeld, zoals gedefinieerd in het DABM
(artikel 2.2.4.). Het kan gaan om basismilieukwaliteitsnormen en bijzondere milieukwaliteitsnormen.
Milieukwaliteitsnormen worden vastgesteld in de vorm van grenswaarden en richtwaarden.
Wettelijke normen zijn door de wetgeving vastgelegde bindende normen. Er zijn verschillende (inter)nationale
instanties die wettelijk bindende blootstellingsnormen (naar analogie met de grens- en richtwaarden in
Vlaanderen) hebben vastgelegd voor zowel chemische als fysische stressoren. In dalende orde van voorkeur,
zijn dit: de overheden van Vlaanderen; Europa; België (incl. Wallonië, Brussels Gewest); andere Europese
landen (vb. Nederland, Duitsland,…) Verenigde Staten,…. M.a.w. indien geen wettelijke norm voor Vlaanderen
beschikbaar is, wordt in het MER getoetst aan de Europese norm; indien er geen Europese norm is, geniet de
Belgische de voorkeur; enz.
Daarnaast zijn er ook normen die niet de status van grens- of richtwaarde hebben zoals begrepen in artikel
2.2.4. uit het DABM, maar die toch als toetsingswaarde worden gehanteerd omdat ze deel uitmaken van een
algemeen aanvaard beoordelingskader, zoals o.m. voorzien in MER RL-boek geluid en het MER RL-boek
deeldomein geur.
3
Uitgezonderd bij de stressor EM-straling
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 11 van 72
5.1.2 Advieswaarden
Gezondheidskundige advieswaarden worden opgemaakt enkel vanuit het oogpunt van de bescherming van de
volksgezondheid. Ze zijn gebaseerd op vastgestelde dosis-respons experimenten of vaststellingen. Deze
advieswaarden hebben geen wettelijke draagkracht. Ze worden vaak door internationale organisaties
vastgelegd. Daarnaast zijn er nog wetenschappelijke data die in sommige gevallen gebruikt kunnen worden als
richtinggevende toetsingswaarde. Wetenschappelijke advieswaarden voor externe milieublootstelling, zijn
o.a.:








WHO: (World Health Organisation): advieswaarde voor blootstelling
ATSDR (Agency for Toxic Substances and Disease Registry), US EPA (Environmental Protection Agency U.S.A), RIVM (Rijksinsituut voor Volksgezondheid en Milieu): gezondheidskundige toetsingswaarden
WHO advieswaarde voor inname (Tolerable Daily Intake, TDI)
Grenswaarden voor lichaamsbelasting: body burden, biomerkerconcentratie
Duitse human biomonitoring (HBM)-niveaus of Biomonitoring Equivalents voor toetsing van interne
concentraties.
Advieswaarden uit de peergereviewde internationale wetenschappelijke literatuur.
Arbeidsgeneeskundige advieswaarden
o Threshold Limit Values (TLV-waarden)
o Voor de algemene bevolking:
 1/10e van de TLV voor niet carcinogenen
 1/x van de TLV voor carcinogenen met x de waarde die het risico terugbrengt tot het
niveau van 10-6 bij een levenslange blootstelling. Bij onvoldoende wetenschappelijke
gegevens om x te bepalen, wordt x gelijkgesteld aan 1000;
Voor gedefinieerde risicogroepen:
o 1/200e van de TLV voor niet carcinogenen
o 1/5000e van de TLV voor carcinogenen
5.2 KEUZE VAN DE MEEST GESCHIKTE GEZONDHEIDSKUNDIGE
ADVIESWAARDEN
In de internationale literatuur vindt men een waaier aan gezondheidskundige advieswaarden bij verschillende
instanties (bv. WHO, ATSDR, US EPA, CalEPA, ECHA, etc.). De keuze van een toetsingswaarde uit deze waaier
vormt vaak een knelpunt bij risicoanalyses. Daarom liet het Agentschap Zorg en Gezondheid een protocol
ontwikkelen voor deze selectie van een gezondheidskundige advieswaarde (VITO, 2015). Het protocol leidt via
een systematische en gestandaardiseerde methode tot de selectie van de te gebruiken gezondheidskundige
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 12 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
advieswaarde op een uniforme en transparante manier. Daarom zal dit protocol (meer bepaald de standaard
evaluatie / default evaluation) in de m.e.r.-methodologie gebruikt worden om de GAW te selecteren.
De keuze van de meest “geschikte” toetsingswaarde uit deze waaier vormt vaak een knelpunt bij
risicoanalyses. Daarom heeft het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid het initiatief genomen om een
keuzeprotocol voor gezondheidskundige advieswaarden te ontwikkelen. Het keuzeprotocol leidt via een
systematische en gestandaardiseerde methode tot de meest geschikte gezondheidskundige advieswaarde. Het
voordeel van een dergelijke procedure is dat ze zal bijdragen tot meer uniformiteit en transparantie in de
keuze van toetsingswaarden. Daarom zal dit protocol ook in de m.e.r.-methodologie gebruikt worden om de
meest geschikte GAW te selecteren.
Het niveau van de standaardevaluatie in het keuzeprotocol is het meest geschikte om in een
milieueffectrapportage uit te voeren.
Onderstaande figuur geeft het hele werkschema voor het keuzeprotocol weer. Het schema voor de
standaardevaluatie voor de selectie van GAW is zowel voor carcinogene als voor niet-carcinogene effecten
toepasbaar.
De te raadplegen bronnen zijn opgesplitst in primaire, secundaire en tertiaire bronnen:



Primaire bronnen zijn afkomstig van internationale agentschappen, hebben een nauwkeurig peer
review proces en de methodes zijn transparant en goed gedocumenteerd (vb. WHO,US EPA, EFSA,
ATSDR).
Secundaire bronnen zijn over het algemeen ook goed gedocumenteerd en transparant, maar het peer
review
proces
is
beperkter
of
ze
zijn
van
nationale
agentschappen
(vb. OEHHA, ANSES, Health Canada, PPRTV van US-EPA).
Tertiaire bronnen kunnen geraadpleegd worden als de primaire en secundaire bronnen niet tot een
geschikte GAW leiden. Deze tertiaire bronnen hebben vaak ook en specifieker of beperkter
toepassingsgebied (vb. RIVM).
De GAW van primaire bronnen hebben een voorkeur boven de GAW van secundaire bronnen. Toch wordt het
meeste gewicht gegeven aan de recentheid van de GAW.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 13 van 72
Richtlijnenboek Mer
o.b.v. studie VITO/SGS
www.lne.be
Richtlijnenboek Mer
o.b.v. studie VITO/SGS
5.2.1 Carcinogeniteit
Bij het selecteren van de GAW voor een stof (of stressor) moet men nagaan welk type gezondheidseffecten de
stof kan hebben: niet-carcinogene en/of carcinogene effecten waarvoor elk een eigen GAW kan bestaan. In
eerste instantie dient dan ook nagegaan te worden of zowel een GAW voor carcinogene effecten als voor nietcarcinogene effecten dient geselecteerd te worden.
Om de carcinogene eigenschappen van een stof na te gaan, raadpleegt men de classificatieschema’s van
volgende 4 organisaties:




IARC = internationaal agentschap voor kankeronderzoek (International Agency for Research on Cancer)
EU-GHS = “Globally Harmonised System of Classification and Regulation” van de Europese Unie.
US EPA = “Environmental Protection Agency” van de V.S.
NTP = “National Toxicology Program”
Deze organisaties hebben elk hun eigen classificatiesysteem. De gekozen grenzen komen niet altijd overeen.
Een overzicht van de classificatiesystemen wordt weergegeven in de overzichtstabel onderaan.
Een stof wordt als carcinogeen beschouwd als minstens één van de organisaties de stof klasseert als:


Humaan carcinogeen
Waarschijnlijk humaan carcinogeen
Voor stoffen die geklasseerd zijn als “mogelijk humaan carcinogeen” (possible human carcinogen) of
“suggestief bewijs voor carcinogeen potentieel” (suggestive evidence for carcinogenic potential), kan er geen
beslissing gemaakt worden in dit stadium van het bepalen van de carcinogeniteit.
Een stof wordt als niet-carcinogeen beschouwd als ze niet onder één van de bovenstaande categorieën valt én
als minstens één van de organisaties ze klasseert als


Niet geclassificeerd als humaan carcinogeen
Waarschijnlijk niet carcinogeen
Als ten minste één van de 4 organisaties de stof als carcinogeen classificeert, dan moet de GAW voor
carcinogeniteit opgezocht worden (naast de GAW voor niet-carcinogene effecten). Als er consistentie is tussen
de verschillende organisaties, dan kan je hen als standaardevaluatie eerst consulteren. Als de organisaties niet
consistent zijn in hun classificatie, dan is een diepgaandere analyse voor carcinogene effecten nodig.
Onderstaande figuur geeft het werkschema voor carcinogeniteit weer.
www.lne.be
In het geval van carcinogeniteit, moet parallel ook de GAW voor niet-carcinogene effecten van deze stof
opgezocht worden. Beide soorten effecten met hun respectievelijke GAW en moeten dan gerapporteerd
worden in het MER. Indien de stof geen carcinogene eigenschappen blijkt te hebben, wordt met alleen de
niet-carcinogene effecten verder gegaan.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 16 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
Overzicht van classificatiesystemen voor humane carcinogeniteit van een stof (legende: rood = carcinogeen,
oranje = mogelijke carcinogeen, blauw = niet-carcinogeen)
IARC
group 1: carcinogenic to
humans
US-EPA
guidelines
group
A:
carcinogen
1986
human
US-EPA
guidelines
carcinogenic
humans
2005
EU – GHS
NTP
to
carcinogen Cat. 1A:
(H350) known to have
carcinogenic potential
for humans; largely
based
on
human
evidence
Known To Be Human
Carcinogen: sufficient
evidence
of
carcinogenicity
from
studies in humans,
which
indicates
a
causal
relationship
between exposure, and
human cancer.
Reasonably
Anticipated To Be
Human Carcinogen:
Limited evidence in
human studies, or
sufficient
evidence
from animal studies, or
less than sufficient
evidence from human
or animal studies ,
however belonging to a
well-defined
structurally
related
class of substances
whose
members
are
human
carcinogenic
or
substances
or
reasonably anticipated
to
be
human
carcinogenic
group 2A: probably
carcinogenic to humans
group B1: probable
human carcinogen based
on
limited
evidence
of
carcinogenicity
in
humans and sufficient
evidence
of
carcinogenicity
in
animals
likely
to
carcinogenic
humans
be
to
carcinogen Cat. 1B:
(H350) presumed to
have
carcinogenic
potential for humans;
largely based on animal
evidence
group 2 B: possibly
carcinogenic to humans
group B2: (probable
human carcinogen based on sufficient
evidence
of
carcinogenicity
in
animals
suggestive evidence of
carcinogenic potential
carcinogen
Cat.
2:
(H351)
suspected
human carcinogen
group 3: Not classifiable
as to its carcinogenicity
to humans
group C: possible human
carcinogen
inadequate
information to assess
carcinogenic potential
mutagen
Cat.
1A
(H340) known to induce
heritable mutations in
germ cells of humans
group 4: probably not
carcinogenic to humans
group D: not classifiable
as
to
human
carcinogenicity
not likely
carcinogenic
humans
mutagen
Cat.
1B:
(H340)
should
be
regarded as if they
induce
heritable
mutations in the germ
cells of humans
to
group E: evidence of
non-carcinogenicity for
humans
be
to
mutagen Cat. 2: (H341)
may induce heritable
mutations in the germ
cells of humans
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 17 van 72
5.2.2
Sjabloon rapportering keuze GAW
Reporting format for the selection of Reference values
Exposure situation
Describe here the context of use of the RV (duration of exposure, route of exposure), and the question to address.
General Information
Substance identifier (name, CAS no)
Date of selection RV
Name/unit of assessor
Route and duration of exposure
Context of use RV
Tiered level of Risk value selection : default evaluation
Classification of carcinogenicity
Agency
Date
Carcinogenicity classification
Source/hyperlink
IARC
US EPA
EU-GHS
NTP
Conclusion: RV to select for
- Carcinogenic effects
- Non carcinogenic effects
(/scratch ‘RV to select for carcinogenic effects if no classification for carcinogenicity)
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 18 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
Table for reporting ‘default evaluation’
Agency
Date
RV
Name
and
date of
key
6
study
Non-carcinogenic effects
5
Speciation
Route
RV
1
and
name
duration
Critical
endpoint
RV
value
RV
units
Source/Hyperlink
Primary sources
WHO
US EPA IRIS
3
EFSA
ATSDR
Secondary
sources
OEHHA
ANSES
Health
Canada
US EPA
PPRTV
Tertiary
4
sources
RIVM
Carcinogenic effects (to be completed if substances is classified as carcinogenic)
Agency
date speciation
Route RV
Type of
RV
RV
Source/Hyperlink
1
2
name
effects/tumour
value
units
site
Primary sources
WHO
US EPA IRIS
3
EFSA
Secondary
sources
ANSES
Health
Canada
US EPA
PPRTV
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 19 van 72
OEHHA
Tertiary
4
sources
1
name of the reference value in the original sources. (for example: RfC (reference concentration))
2
unit risk value (slope factor) or pseudo-threshold value
3
if oral route is the relevant route of exposure
4
tertiary sources to consult where no suitable reference values from primary or secondary sources are available
5
mention speciation if for various species, different RV are applicable (e.g. Cr3+ versus Cr6+)
6
date and name of key study to complete in case of absence of recent (< 10 years old) RV, while recent secondary sources are available
Conclusion ‘default evaluation’ RV selection:
Either:
o RV: X (units), Agency, Date
o Critical effect on which is the RV is based:
Or : The outcome of TIER 2 analysis is non-conclusive, a TIER 3 analysis is needed
5.2.3 Nuttige links
Organisaties:








WHO: World Health Organisation
ATSDR: Agency for Toxic Substances and Disease Registry
CalEPA: California Environmental Protection Agency
ECHA: European Chemicals Agency
IARC: International Agency for Research on Cancer
US EPA: Environmental Protection Agency (U.S.A)
EU-GHS: Globally Harmonised System of Classification and Regulations (E.U.)
NTP : National Toxicology Program
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 20 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
6 STAP 1. BESCHRIJVING RUIMTEGEBRUIK EN BETROKKEN
POPULATIE
6.1 RUIMTEGEBRUIK EN BETROKKEN POPULATIES
In Stap 1 van de Discipline Mens-Gezondheid wordt het ruimtegebruik in het studiegebied beschreven en de
inventarisatie van de betrokken populatie opgelijst in een overzichtstabel én ruimtelijk weergegeven op kaart.
De afbakening van het studiegebied wordt in eerste instantie overgenomen uit de afbakening die gemaakt is
binnen de disciplines geluid en trillingen en lucht. De beschrijving wordt gegeven voor het totale
invloedsgebied van de berekende of ingeschatte stressoren. Een korte beschrijving (oppervlakte, gemeentes,
types wegen, etc.) is wenselijk.
Het ruimtegebruik, dat wordt geïnventariseerd omvat o.a. woonzones, landbouwactiviteit,
waterwinningsgebieden, recreatie, scholen, bejaardencentra en kinderdagverblijven (zie samenvattende
tabel). In het geval er plannen zijn om het ruimtegebruik op korte of langere termijn te wijzigen, wordt dit
aangeduid in de tabel als ‘gepland ruimtegebruik’ (ontwikkelingsscenario’s, Zie Algemeen richtlijnenboek). De
beschrijving wordt gegeven voor het totale invloedsgebied van de berekende of ingeschatte stressoren.
De bevolkingsgroepen welke binnen de grenzen van het studiegebied verblijven, worden beschreven volgens
bevolkingsdichtheid en demografische opbouw, zoals weergegeven in de samenvattende tabel. Kinderen zijn
gevoeliger aan bijvoorbeeld de gezondheidseffecten van milieuvervuiling omdat zij door hun gedrag meer in
aanraking komen met de aanwezige vervuiling (hand-mond gedrag, bodemcontact bij het spelen) en hun
gestalte (ademhoogte bijvoorbeeld dichter bij verkeersuitstoot). Ze nemen in verhouding grotere volumes
lucht op, maar zijn ook gevoeliger aan de gezondheidseffecten van de vervuiling. Ouderen kunnen o.a. omwille
van comorbiditeiten (= het tegelijkertijd hebben van twee of meer stoornissen of aandoeningen bij een
patiënt) meer gevoelig zijn aan (fysische/chemische) stressoren. Afhankelijk van specifieke stressoren kunnen
bijkomend nogrisicogroepen en/of aspecten van ruimtegebruik geïdentificeerd worden, die op gelijkaardige
wijze beschreven worden als degene opgenomen in de samenvattende tabel. Anderzijds kunnen bepaalde
items uit de samenvattende tabel soms niet opgenomen worden in het MER, als er geen info beschikbaar is of
als een bepaald aspect van ruimtegebruik, of een bepaalde risicogroep niet relevant is voor het geplande
project/plan.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 21 van 72
6.2 SAMENVATTENDE TABEL STAP 1
In de samenvattende tabel wordt ruimtegebruik in het studiegebied en de betrokken populatie opgelijst. Het
aantal scholen, speel- en sportterreinen e.d. wordt aangeduid met de benaderde afstand en de windrichting
tot de inrichting of het planningsgebied (vb. 2 km ten O van bron, t.t.z. de
inrichting/weg/bedrijvigheid/plangebied). Verder wordt aangegeven welk percentage van het invloedsgebied
ingenomen wordt door woonzone, landbouw, natuur,… . Voor de populaties die in het gebied wonen worden
de aantallen of het percentage gegeven (vb. niet enkel absoluut aantal kinderen geven tot 5 jaar, maar ook
het % t.o.v. de totale populatie) . Indien bepaalde gegevens niet worden geïnventariseerd, moet gemotiveerd
worden waarom ze niet in de overzichtstabel opgenomen zijn in de kolom ‘argumentatie’ van de tabel: bv.
data niet beschikbaar of geen relevante invloedsgroep voor de stressor.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 22 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
Overzichtstabel van aspecten ruimtegebruik en betrokken bevolking in het studiegebied van de inrichting. De
beschrijving wordt gegeven voor het totale invloedsgebied.
STAP 1: ruimtegebruik &
populatie
Eenheid
Invloedsgebied
Aantal of %
Afstand &
van gebied
windrichting
tot bron
Argumentatie
RUIMTEGEBRUIK
Kinderdagverblijven
Aantal
Kleuterscholen
Aantal
Basisschool
Aantal
Secundaire school
aantal
Speelterreinen,
vakantieverblijven
Sportterreinen, scoutsterrein,
speelbos,…
Ziekenhuizen
aantal
Bejaardentehuizen/woonzorg centra,
assistentiewoningen
Woonzone
aantal
Landbouwactiviteit
% van
aantal
aantal
% van
studiegebied
studiegebied
Watergewinningsgebied:
opp. water + grondwater
Groenzone/natuur
% van
studiegebied
% van
studiegebied
Andere: (specifieer)
POPULATIE
Totaal aantal personen
4
aantal
Kinderen<=5j
aantal
Kinderen 6-18j
aantal
Andere: (specifieer)
4
Zowel inwoners als populatie in kinderdagverblijven, etc.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 23 van 72
6.3 NUTTIGE LINKS
Statbel
Kind en Gezin
Agiv
APS Vlaanderen: lokale statistieken
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 24 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
7 STAP 2: IDENTIFICATIE
MILIEUSTRESSOREN
VAN
POTENTIËLE
RELEVANTE
Grosso modo kan het project/plan potentiële blootstelling aan drie verschillende categorieën van stressoren
veroorzaken: chemische, fysische, en/of biologische. Daarnaast speelt ook blootstelling aan groene ruimte
mee. Hierna volgt een oplijsting van de in het MER te overlopen relevante milieustressoren in een
samenvattende tabel.
Indien de milieudruk van het project of plan nog niet gekend is, wordt de huidige situatie beschreven. Verder
wordt in dat geval uitgegaan van mogelijke activiteiten die volgens stedenbouwkundige voorschriften
toegelaten worden. De deskundige lijst in dat geval alle potentiële (relevante) stressoren afkomstig van die
activiteiten op. De stressoren die in Stap 2 opgelijst worden, zijn deze die in de technische disciplines
behandeld moeten worden.
7.1 CHEMISCHE STRESSOREN
Potentiële chemische stressoren die relevant zijn en binnen het MER besproken worden, zijn opgenomen in
een sectorspecifieke lijst (zie verder). Daarnaast kunnen bijkomende chemische stressoren gedefinieerd
worden door de abiotische MER disciplines:


Sectorspecifieke lijst van gezondheidsrelevante stressoren: is een lijst van stoffen die zeker
besproken moeten worden in het MER. De matrix-tabel geeft aan welke polluenten a priori relevant
zijn voor specifieke industriële sectoren, en door de disciplines lucht (L), Water (W) en/of Bodem (B)
besproken moeten worden. Deze lijst werd opgesteld aan de hand van de emissiecriteria van de
Vlaamse Milieumaatschappij (opgesplitst per industriële sector, NACE sector, bron: Integraal
Milieujaarverslag; geraadpleegd maart 2015) en lijsten met gezondheidsrelevante stressoren
(rijksoverheid.nl).
Bijkomende chemische stressoren: alle bijkomende chemische stressoren, die in de andere MERdisciplines geïdentificeerd werden, moeten hier ook opgenomen worden.
In bepaalde gevallen is het mogelijk om een stressor uit de sectorspecifieke lijst toch niet in de discipline
mens-gezondheid te behandelen,
maar wel in de relevante technische discipline (gemodelleerd,
geïnventariseerd, afgetoest…). In de discipline mens-gezondheid kan dan naar deze discipline verwezen
worden. Wanneer een bepaald polluent ‘niet van toepassing’ is voor de betrokken inrichting, moet dit
gemotiveerd worden.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 25 van 72
Geurhinder is meestal het gevolg van de blootstelling aan een complex mengsel van chemische stressoren. De
concentratie van de stoffen is meestal niet van die aard dat er directe gezondheidseffecten optreden. Wel
kunnen er indirecte gezondheidseffecten optreden die psychosomatisch van aard zijn(stress), maar waaruit
ook stress gerelateerde somatische gezondheidseffecten kunnen voortvloeien. De blootstelling aan geur kan
ook een verstoring in gedrag of activiteit als effect hebben (ramen sluiten, tuin vermijden, geen bezoek
uitnodigen,…).
Specifieke informatie m.b.t. chemische stressoren bij infrastructuur- of verkeersgerelateerde projecten.
Lucht
De WHO beschouwt PM2.5 als de belangrijkste indicator voor gezondheidsimpact in health impact assessment
studies (HIA) voor luchtverontreiniging in het algemeen. De grootste gezondheidsimpact wordt veroorzaakt
door de relatie tussen PM2.5 en vroegtijdige sterfte (= sterfte vóór levensverwachting). Stikstofdioxide (NO 2)
gold lange tijd als indicatorstof voor verkeersemissies. NO2 en elementair koolstof (EC) zijn in stedelijke
omgeving met veel verkeer in hoge mate gecorreleerd. Dat maakt het ondoenbaar om gezondheidseffecten op
basis van epidemiologische studies toe te schrijven aan de ene of de andere stof. Hoewel een recente review
van de WHO directe gezondheidseffecten als gevolg van blootstelling aan NO2 niet uitsluit, is de heersende
opinie onder gezondheidsdeskundigen dat gezondheidseffecten als gevolg van langdurige blootstelling aan
verkeersemissies in grotere mate veroorzaakt worden door roet (elementair koolstof met daaraan gebonden
organische koolstoffen) dan door NO2 (Voogt and Eijk, 2014).
Verschillende studies tonen aan dat roet een betere indicator is voor verkeersgerelateerde
gezondheidseffecten dan PM10 en PM2.5 (Janssen et al., 2011; Keuken et al., 2012). Het gebruik van een roet
indicator in het MER heeft zeker meerwaarde als verschillende verkeersscenario’s en –maatregelen op
gezondheidseffecten beoordeeld moeten worden (Commissie MER, 2014). Er bestaat nog geen grenswaarde
(noch wettelijke, noch een gezondheidskundige advieswaarde) voor roet, maar er zijn wel dosisresponsrelaties in de literatuur beschreven die gehanteerd kunnen worden om de gezondheidsimpact ten
gevolge van EC blootstelling te kwantificeren.
Het gebruik van EC als indicator voor verkeersgerelateerde luchtverontreiniging geniet de voorkeur. Echter, de
meest gebruikte modellen binnen verkeersgerelateerde MER’s (IFDM-traffic en CAR-Vlaanderen) laten
momenteel nog geen voorspellingen van EC-concentraties toe.
Wanneer EC-concentraties niet voorhanden zijn, kan de EC-concentratie bij benadering geschat worden op
basis van een andere polluent. De meest voor de hand liggende polluent is hier NO2.
Idealiter is de beoordeling van de gezondheidsimpact gebaseerd op EC-concentratiekaarten. Wanneer er geen
informatie beschikbaar is voor de jaargemiddelde EC-concentratie (μg/m3) kan deze dus, voor het gebruik in
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 26 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
een MER, arbitrair gemiddeld gelijk gesteld worden aan 6% van de jaargemiddelde NO2-concentratie (μg/m3).
Toch wordt op de eerste plaats aangeraden om gemeten (gemodelleerde) EC-concentraties te gebruiken om
de impact van gezondheid door verkeerspolluenten in te schatten in een MER.
Conclusie:
Op basis van voorgaande wordt gekozen om de analyse van de gezondheidsimpact te baseren op blootstelling
en effecten van elementair koolstof, fijn stof (PM2.5) en stikstofdioxide als de belangrijkste indicatoren voor
gezondheidseffecten van verkeer.
Indien er geen informatie beschikbaar is over de blootstelling aan EC zal getracht worden deze bij benadering
af te leiden uit NO2-concentraties.
7.2 FYSISCHE STRESSOREN
Geluid, licht, visuele hinder, schaduw, EM-straling, trillingen, warmte, windhinder of overstromingsrisico zijn
fysische stressoren die van belang kunnen zijn bij diverse projecten/plannen. De deskundige Mens-Gezondheid
duidt in Tabel 6 aan welke fysische stressoren voor de inrichting of het plan van belang zijn. Tabel 3 geeft een
overzicht van relevante fysische stressoren geïdentificeerd uit een hinderenquête uitgevoerd door de Vlaamse
Overheid. Die enquête kan helpen bij de bepaling van de relevantie van een fysische stressor voor een
bepaalde activiteit. Het is belangrijk steeds te motiveren waarom een stressor niet van toepassing is voor de
activiteit in kwestie.
Fysische stressoren kunnen in eerste instantie aanleiding geven tot hinder (geluid, licht,…) of ongerustheid
(EM-straling, overstromingsrisico), tot een verstoring in gedrag/activiteit of tot stress. Daaruit kunnen dan
stress gerelateerde gezondheidsklachten volgen.
Specifieke informatie m.b.t. fysische stressoren bij infrastructuur- of verkeersgerelateerde projecten.
Blootstelling aan geluid heeft een negatieve impact op gezondheid. Verkeersgeluid veroorzaakt hinder en
slaapverstoring, maar ook stress met als gevolg een hoge bloeddruk en hart- en vaatziekten. In MER’s over
infrastructuurwerken die wegverkeer dragen of genereren, is het belangrijk om in te zoomen op geluid
veroorzaakt door wegverkeer.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 27 van 72
7.3 BIOLOGISCHE STRESSOREN
Biologische stressoren worden beschreven indien zij, door de mate van voorkomen, als hinderlijk worden
ervaren of potentieel gevaarlijk zijn. Of de biologische stressor daadwerkelijk een gezondheidsrisico vormt,
hangt o.a. af van de potentiële kans op verspreiding naar de omwonenden, de aard van het organisme, de
hoeveelheid biologisch materiaal, de manier waarop het agens het lichaam binnendringt en de gevoeligheid
van de persoon. De biologische stressoren worden opgesomd en de gerelateerde potentiële
gezondheidsimpact wordt als volgt beschreven:





infectiegevaar of transmissierisico’s: infectiegevaar door virussen, bacteriën of andere pathogene
organismen en overdracht door ongedierte; bv. Legionella (infectiegevaar naar de omgeving
voornamelijk bij aanwezigheid van koeltorens), bio-aërosolen (afkomstig van composteringsinstallaties
en rioolwaterzuiverings-installaties) , multiresistente kiemen,…
acute vergiftiging door toxines; bv. mycotoxinen van schimmels, exo- en endotoxinen van bacteriën,
fytotoxinen van planten;
chronische toxiciteit: DNA-schade, kanker of schade aan het ongeboren kind; bv. door pathogene
bacteriën;
allergische reacties: door het vrijkomen van en potentiële blootstelling aan allergenen; bv.
dierenharen bij intensieve veeteelt;
overlast van ongedierte; bv. ratten, vliegen, kakkerlakken of muggen.
7.4 NABIJHEID VAN GROENE RUIMTE
Nabijheid van groen wordt bekeken indien de geplande wijzigingen een verandering in de hoeveelheid of
toegankelijkheid van groengebieden met zich meebrengen. Hoewel er veel wetenschappelijke evidentie is dat
groene ruimte een bijdrage levert aan het verbeteren van de fysieke en mentale gezondheid, zijn er weinig
studies die toelaten om deze effecten te kwantificeren. De berekeningstool ‘natuurwaardeverkenner’ kan
hiervoor gebruikt worden. Deze houdt rekening met het aantal inwoners in de buurt van het groen. Verder zit
in de tool een kwantitatieve waardering, waarbij het verband tussen aanwezigheid van groen in de nabije of
ruime omgeving van een burger en zijn gezondheidstoestand in rekening wordt gebracht (uitgedrukt in
DALY’s5 t.t.z. een verandering in de maat voor de totale last ontstaan door ziekte). De kwantificering is
gebaseerd op de resultaten van een wetenschappelijk meerjarenprogramma in Nederland (Vitamine G - Maas,
2008). Dit onderzoek toont aan dat er een positief verband is tussen de hoeveelheid groenoppervlakte binnen
5
De DALY ('Disability-Adjusted Life-Years') kwantificeert gezondheidsverlies en is opgebouwd uit twee componenten: de jaren verloren door vroegtijdige sterfte en de jaren
geleefd met ziekte. Het concept is afkomstig van de 'Global Burden of Disease' studie (GBD) van de Wereldbank en de WHO (Murray & Lopez. The global burden of disease: a
comparative assessment of mortality and disability from disease, injuries, and risk factors in 1990 and projected to 2020. Cambridge (MA): Harvard University Press on
behalf of the WHO and the World Bank, 1996).
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 28 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
een straal van 1 km van de woning en het minder voorkomen van 18 op een totaal van 24 specifiek
onderzochte ziektebeelden. Er werd o.a. een positief effect gevonden op hartziekten, nek- en rugklachten,
depressie, angststoornissen, infecties van de bovenste luchtwegen, astma, infectieziekten van het
maagdarmkanaal, urineweginfecties en diabetes. De relatie was het grootst voor mentale ziekten.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 29 van 72
7.5 SAMENVATTENDE TABEL
Oplijsting van de stressoren en de gerelateerde gezondheidsimpact voor het huidig project of plan
STAP 2: Stressoren
Specifieke omschrijving stressor
(1)
en/of bron, gezondheidsimpact
Argumentatie waarom stressor
niet wordt opgenomen
Chemische stressoren
Stressoren uit de
sectorspecifieke lijst hier op
te lijsten
Andere stressoren dan deze
opgenomen in
bovengenoemde lijst:…
(2)
Geur
Fysische stressoren
Geluid
Trillingen
Wind
Licht, schaduw
Visuele hinder
Warmte
EM-straling
Andere:
Biologische stressoren
Infectiegevaar
Acuut gevaar voor
vergiftiging
Chronische toxiciteit
Allergenen
Overlast van ongedierte
Andere:
Nabijheid groene ruimte
(1)
Uit de sectorspecifieke lijst van chemische stressoren en de fysische/biologische stressoren worden de voor het huidige project/plan
relevante stressoren, aangeduid. Deze laatste worden door de technische disciplines behandeld. Indien om technische redenen deze
niet door die disciplines behandeld worden, kan dat aangegeven worden in de laatste kolom van bovenstaande tabel.
(2)
Verplicht op te nemen bij intensieve veeteelt, slachten van dieren, afvalverwerking, voedingsindustrie, luchthavens, niet op te nemen
voor weg- en spoorinfrastructuren.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 30 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
SOx
NOx
Ozon
Fluor-verbindingen
Chloorverbindingen
NH3
N2O
L
L
L
L
L
W
L
L
L
L
W
W
W
/B
L
L
L
L
L/
W
L/
W
L
L
W
L
L
L
W
L
L
L
L
L
L
L
L/W
L
L
L
L
W
L
L
W
W
W
L/W
W
W
W
L
L
L
L
L
www.lne.be
L
L
L
L
38223; 32110-32400; 32910-32990; 35210-3700; 45111Vuilverwerkingsinstallaties
46110; 46130-49420; 50200-99000)
(NACE 38219)
(NACE 01110-03320; 05200-07210; 08920-09100; 38222-
Overige be- en verwerkende industrie
(NACE 22110-22290)
Rubber- en plastiekverwerkende industrie
(NACE 17110-18200)
Papier- en papierwarenindustrie e.d.
Houtindustrie e.d. (NACE 16100-16292; 31010-31092)
Textielnijverheid (NACE 13100-13960)
(NACE 10110-120000)
Voedings- en genotsmiddelenindustrie
(NACE 26510-26800; 32500; 33200)
Fijnmechanische en optische industrie
(NACE 29100-30990; 33110-33150)
(NACE 24510-26400; 27110-28990)
Automobielbouw e.d.
e.g.
Vervaardiging van producten in metaal, machinebouw
vezelfabrieken (NACE 20600)
Kunstmatige en synthetische continugaren en
Chemie (NACE 20110-20590; 21100-21209)
(NACE 08111-08910; 23110-23990; 41101-43999)
Graverijen/mijnbouw/ontginningen,asfaltcentrales e.d.
Non-ferro industrie (NACE 24410-24450)
Stalenbuizenfabrieken e.d. (NACE 24200-24340)
Ijzer- en staalindustrie (NACE 24100)
Pijpleidingen (NACE 49500)
Elektriciteitscentrales (NACE 35110-35140)
Raffinaderijen (NACE 19200)
Parkeergarages
Landbouw
Richtlijnenboek Mer
o.b.v. studie VITO/SGS
7.6 SECTORSPECIFIEKE LIJST MET OVERZICHT VAN DE TE BEHANDELEN POLLUENTEN
L = verplicht te beoordelen door discipline Lucht ; W = idem voor discipline Water; B= idem voor discipline Bodem
Cyaniden
CH4
Benzeen
1,2-dichloorethaan
Dichloormethaan
Fenol
Formaldehyde
Styreen
Tetrachloormethaan
Tolueen
Xylenen
L
L
L
L
W
L
L
W
L
L/
W
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
W/B
L
W
/B
L/W/
B
L
L
L
L
L
L
L
L/
W
/B
L
L/W
/B
L
L
L
L
L
L
L/
W
/B
L
L
L
L
W
L
L/W
L/W
L/W
L/W
L
L
W
L/W
L/W
W
L
L
L
L/W
W
L/W
W
L
L
L
L
L
L
L
L
L/W
L/W
W
Metalen
6
L
W
Trichloorbenzeen
Trichloorethaan
Trichloormethaan
Gehalogeneerde
NMVOS
Aromatische NMVOS
Totaal NMVOS
Totaal ozonafbrekende
stoffen
6
PAKs
PM2.5&10
UFP/EC
L
L
L
L
W
W
W
L
L
L
L
L/W
/B
L
L
L/W/B
L/W
/B
L/W
/B
L/W
/B
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
20.06.2016
L
W
L
L
L
L
W/B
W/B
W
W/B
W
/B
L
L/W
/B
W/B
W/B
L/W
/B
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
W
W
W
De exacte samenstelling (welke PAKs/metalen) wel en niet behandeld worden, moet specifiek besproken en beargumenteerd worden in het MER.
pagina 32 van 72
L
Dioxines
Totaal stikstof
Totaal fosfor
Sulfide
Zwevende stoffen
BZV
CZV
W
W
L/
B
W
W
W
W
W
L/B
L/
B
L/B
W
W
W
W
W
W
L/B
L/B
L/B
L/
B
W
W
W
W
W
W
W
W
W
W
W
W
W
W
W
W
W
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 33 van 72
L/B
W
Legende: BZV=biochemisch zuurstofverbruik, CZV=chemisch zuurstofverbruik, NMVOS= niet-methaan vluchtige organische
stoffen, PAK=polycyclische aromatische koolwaterstoffen, UFP=ultra fine particles
20.06.2016
L/B
W
W
W
W
W
W
W
W
Richtlijnenboek Mer
o.b.v. studie VITO/SGS
8 STAP
3:
INVENTARISATIE
BLOOTSTELLINGSDATA
VAN
STRESSOREN
In Stap 2 werden de potentiële stressoren opgelijst die relevant zijn voor het beschouwde project/plan. In Stap
3 worden de gegevens uit de technische disciplines geïnventariseerd. Deze inventarisatie wordt enkel
uitgevoerd voor de stressoren die relevant zijn. De relevantie wordt afgetoetst aan de criteria die opgenomen
zijn in de tabel "selectiecriteria". De blootstellingsgegevens worden geleverd als resultaat van modelleringen,
gemeten externe concentraties (emissies, immissies), berekende inschattingen of kwalitatieve beoordelingen.
Al deze aspecten worden vooraf bepaald in overleg met de MER-coördinator en de deskundigen van de
abiotische disciplines.
8.1 SELECTIECRITERIA VOOR VERDERE GEZONDHEIDSKUNDIGE EVALUATIE
VAN BLOOTSTELLING
De tabel "selectiecriteria" geeft selectiecriteria voor de milieustressoren (in lucht) die behandeld worden in
het MER (overgenomen uit het vorige richtlijnenboek Mens-Gezondheid). Een blootstelling (via lucht) moet
verder onderzocht worden indien:



de bestaande achtergrondimmissie boven 80% van de advieswaarde ligt; of
indien de bijdrage door de beschouwde activiteit meer is dan 1% van de norm/advieswaarde, of t.o.v.
de huidige toestand; of
indien er lokale bezorgdheid aanwezig is of reeds bestaande klachten zijn.
Deze percentages zijn vrij scherp gesteld. Ze houden er rekening mee dat de beschouwde activiteit nooit de
alleen-vervuiler is, of zal blijven, en houden ook rekening met fluctuaties en foutmarges van de meetwaarde,
of de mogelijkheid om cumulatieve effecten te vinden. Indien de bestaande achtergrondconcentratie lager is
dan 80% van de wetenschappelijke advieswaarde en als de bijdrage door de beschouwde activiteit kleiner is
dan 1%, wordt in het geval van klachten of ongerustheid t.g.v. de bestudeerde activiteit, de gerelateerde
blootstelling steeds bestudeerd. Een evaluatie van risicoperceptie wordt derhalve best opgestart bij aanvang
van het MER-proces.
Bij chemische, fysische en biologische agentia waarvoor niet altijd advieswaarden beschikbaar zijn, wordt de
stressor belangrijk geacht als er hinder, verstoring in gedrag/activiteit of gezondheidseffecten te verwachten
zijn en/of als er bestaande gegronde en structurele klachten zijn. Ingeval van geluid als milieustressor wordt
www.lne.be
verder onderzoek nodig geacht bij een stijging van het omgevingsgeluid met 3 dB of meer en/of bij klachten in
het gebied.
Tabel "selectiecriteria": Selectiecriteria voor verder te karakteriseren blootstellingen aan fysische,
chemische en biologische agentia (waar mogelijk, vnl. voor blootstelling via lucht)
Blootstelling verder onderzoeken Wettelijke
indien
norm
Achtergrondimmissie
Wetenschappelijke
advieswaarde
Huidige
toestand
³ 80%
OF ³ 80%
/
³ 1%
OF ³ 1%
OF ³ 1%
/
OF
Bijdrage
activiteit
door
de
beschouwde
OF
Reeds
(gezondheids)klachten
bestaande
OF
Reeds bestaande onrust bij de
bevolking
De stressoren die relevant zijn worden hierna verder geïnventariseerd in een tabel. De gegevens worden
bekomen vanuit de technische disciplines.
8.2 INVENTARISEREN VAN DE STRESSOREN
Voor elk van de (verwachte*) stressoren van een bepaalde sector (*indien milieudruk nog niet exact gekend)
wordt een overzicht gemaakt van de beschikbare data in grafische vorm (kaart met isocontourlijnen) en via
een tabel.
8.2.1 Chemische stressoren
Voor elk van de geïdentificeerde relevante chemische stressoren in Stap 2, moet aangegeven worden welke de
bronnen zijn en zal, wanneer beschikbaar, volgende informatie in een overzichtstabel opgelijst worden:

Isocontourconcentraties van 80% en 100% van de gezondheidskundige referentiewaarde voor de
chemische stressoren waarvoor gegevens beschikbaar zijn (bv. meetposten of geïnterpoleerde
waarden). Deze waarden worden opgelijst voor de bestaande situatie én de toestand inclusief
verwachte bijdrage door het project of plan.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 35 van 72

Geur: de 98 percentielscontouren (eventueel aangevuld met hogere percentielen ingeval van
discontinue geurbron) van concentraties gaande van 0.5 tot 10 se/m³ of ouE/m³. Deze waarden
worden op kaart weergegeven voor de bestaande situatie en de toestand inclusief bijdrage
project/plan. Het aantal woningen binnen de verschillende contourbanden wordt in tabel
opgenomen. Gegronde en structurele klachten worden gerapporteerd.
8.2.2 Fysische stressoren
Informatie te inventariseren voor de fysische stressoren zoals geluid, trillingen, licht, slagschaduw,
schaduwwerking, windhinder, EM-straling en visuele hinder:




Omschrijving van de bronnen;
Intensiteit van de stressor en afname volgens afstand en profiel (dag-avond-nachtcyclus, indien
informatie beschikbaar) voor de bestaande situatie én voor de toestand inclusief de verwachte
bijdrage door het project/plan;
Klachten of ongerustheid;
Voor EM-straling wordt zowel binnen de contour van de gezondheidskundige advieswaarde 0.4 µT als
binnen de contour van de wettelijke norm 10 µT78 het totaal aantal bewoners/woningen (inclusief na
te gaan hoeveel woningen gepland zijn, gezien de lange tijdsmarge van aanleg bij dit type
projecten/plannen) en het aantal kinderen (jonger dan 15 jaar) opgelijst/ingeschat.
8.2.3 Biologische stressoren
Indien biologische stressoren relevant zijn, moeten volgende parameters beschreven worden:



Aard van het organisme en potentieel voorkomen in verschillende milieu-compartimenten
(oppervlaktewateren, lucht);
Verwachtte grootte (eventueel numeriek) voor de bestaande situatie én voor de toestand inclusief de
verwachte bijdrage door het project/plan;
Aanwezige klachten of ongerustheid.
7
Optioneel kan ook voor de contour van de richtwaarde 0,2 µT (volgens Besluit Binnenmilieu) het totaal aantal bewoners/woningen/kinderen opgelijst/ingeschat worden.
Voor de EM-straling zal de beoordeling t.a.v. de wettelijke norm van 10 µT (volgens Besluit Binnenmilieu) ook uitgevoerd worden in de discipline Mens-gezondheid. De
berekeningen voor de geschatte aantal bewoners/kinderen binnen de respectievelijke contouren gebeurt op dezelfde wijze en worden best samengehouden.
8
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 36 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
8.2.4 Nabijheid van groene ruimte
Als de geplande wijzigingen invloed hebben op de omvang van de groene ruimte binnen het studiegebied,
worden de onderstaande gegevens van de groenzones geïnventariseerd. Onder groenzone(s) wordt in dit
hoofdstuk de zone(s) in het plan-gebied verstaan waar ten gevolge van het plan groene ruimte verdwijnt en/of
bij komt. Groene ruimte bestaat hier dan uit landbouw, natuur, bos, park en stedelijk groen. Voor de huidige
toestand, de geplande toestand en alle alternatieven worden volgende gegevens bekeken:



Oppervlakte van de groene ruimte in het plan- of projectgebied
Aantal inwoners in een buffer van 1 km en 3 km rond de groene ruimte
Verandering in type groen/landgebruik (natuurwaardeverkenner)
8.3 SAMENVATTENDE TABEL STAP 3
STAP 3:
Bron
Inventarisatie
omschrijving
stressor
Chemische stressoren
Stressoren
verkeersgenerer
ende plannen en
projecten
Stressoren uit de
sectorspecifieke
lijst hier op te
lijsten
Geur
Andere:…
Fysische stressoren
Geluid (indien
mogelijk zowel
% als in absolute
getallen)
Trillingen
(telkens
aangeven wat
met intensiteit
bedoeld wordt)
VOOR
NA
Concentraties
Concentraties
(jaargemiddelde of ander
(jaargemiddelde of ander
tijdsvenster indien relevant)
tijdsvenster indien relevant)
Concentraties
Concentraties
(jaargemiddelde of ander
(jaargemiddelde of ander
tijdsvenster indien relevant)
tijdsvenster indien relevant)
P98 of hoger percentiel
concentratie
P98 of hoger percentiel
concentratie
Geluidsdrukniveau en
afname volgens afstand
en dag-nacht cyclus, %
gehinderden, %
slaapverstoorden
Intensiteit en afname
volgens afstand en dagnacht cyclus
Intensiteit en afname
volgens afstand en dagnacht cyclus, %
gehinderden, %
slaapverstoorden
Intensiteit en afname
volgens afstand en dagnacht cyclus
Klachten
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 37 van 72
STAP 3:
Inventarisatie
stressor
Licht, schaduw
Bron
omschrijving
VOOR
NA
Voor
slagschaduw ook
rekening ouden
met
klimatologische
omstandigheden
, zonnestand,…
Intensiteit en afname
volgens afstand
Intensiteit en afname
volgens afstand
Intensiteit en afname
volgens afstand
Intensiteit en afname
volgens afstand
Aantal inwoners en
kinderen (<15j) binnen
contouren van 0,4 µT en
10 µT. Optioneel kan ook
de contour van 0,2 µT
opgenomen worden.
Intensiteit en afname
volgens afstand
Intensiteit en afname
volgens afstand
Aantal inwoners en
kinderen (<15j) binnen
contouren van 0,4 µT en
10 µT. Optioneel kan ook
de contour van 0,2 µT
opgenomen worden.
Grootte (evt numeriek)
Grootte (evt numeriek)
Grootte (evt numeriek)
Grootte (evt numeriek)
Grootte (evt numeriek)
Grootte (evt numeriek)
Grootte (evt numeriek)
Grootte (evt numeriek)
Grootte (evt numeriek)
Oppervlakte groene
9
ruimte + groentypes
Aantal woningen en
aantal inwoners binnen
1 en 3 km
Grootte (evt numeriek)
Grootte (evt numeriek)
Grootte (evt numeriek)
Oppervlakte groene
9
ruimte + groentypes
Aantal woningen en aantal
inwoners binnen 1 en 3
km
Visuele hinder
Warmte
EM-straling
Andere:
Biologische
stressoren
Infectiegevaar
Acuut gevaar
voor vergiftiging
Chronische
toxiciteit
Allergenen
Overlast/hinder
Andere:
Groene ruimte
9
Klachten
Aard
organisme/voor
komen in
milieucomparti
ment
Types groengebied zoals in te vullen in http://natuurwaardeverkenner.be/nwv2/role.jsf
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 38 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
9 STAP 4: BEOORDELING GEZONDHEIDSIMPACT
9.1 GLOBALE BEOORDELINGSSTRATEGIE
Gezondheidsrisicoanalyse is de studie van fysische, chemische en biologische agentia in de leefomgeving, die
een (relevante) impact kunnen hebben op de gezondheid. Om de impact van een activiteit/instelling op de
gezondheid van de betrokken populatie in het studiegebied in het MER te evalueren, wordt rekening
gehouden met:


De ernst van de wijziging in het milieu – indien relevant - afgetoetst aan de mate van overschrijding
van de gezondheidskundige advieswaarden.
De omvang en aard van de bestaande milieudruk en de grootte van de betrokken populatie
Omwille van de potentiële complexiteit van de emissies, de verschillende blootstellingsroutes, en de complexe
interacties die mogelijk zijn tussen verschillende stressoren, (additie, antagonisme, synergisme, …) is het
onmogelijk om een ‘one-size-fits-all’ benadering te hanteren. De verschillende milieufactoren hebben
verschillende gezondheidskundige eindpunten, zoals kans op gezondheidsschade of kanker bij blootstelling
aan chemische agentia en het aantal (ernstig) gehinderden bij blootstelling aan geluid. De grote verschillen in
gezondheidskundige eindpunten maken het strikt gezien onmogelijk de gezondheidsrisico’s in absolute zin met
elkaar te vergelijken. Er zal een semi-kwantitatieve benadering gevolgd worden.
De milieugezondheidskwaliteit wordt beschreven aan de hand van de relevante stressoren afkomstig van het
project/plan (vb. luchtverontreiniging, geluid, slagschaduw en elektromagnetische velden, cf. Stap 3). Per
milieustressor wordt er afgetoetst aan de gezondheidskundige advieswaarden. Daarnaast wordt kwalitatief
beschreven welke gevoelige groepen blootgesteld worden, wat het ruimtegebruik is en wordt de aard van de
verschillende mogelijke gezondheidseffecten beschreven (zie verder).
9.2 BEOORDELINGSKADERS VOOR INSCHATTING GEZONDHEIDSIMPACT
VAN DE STRESSOREN
Als eerste stap in de beoordeling wordt de noodzaak aan milderende maatregelen bepaald via een
scoringssysteem. Deze zogenaamde significantiekaders zijn analoog opgevat aan de beoordeling in de
richtlijnenboeken lucht en geluid & trillingen, waar getoetst wordt t.o.v. normen. Bij de toetsing wordt in de
discipline Mens-Gezondheid rekening gehouden met de impact (= bijdrage) van het project/plan t.o.v. de
gezondheidskundige advieswaarde GAW én de mate waarin de waarde van de stressor (na realisatie van het
project/plan) verwijderd ligt van deze GAW. De beoordelingskaders zijn bedoeld om gezondheidskundige
knelpunten te signaleren en te beoordelen hoe dwingend milderende maatregelen op project- of planniveau
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 39 van 72
zijn. Maar ze laten niet toe om de ernst van de (potentiële) impact op de volksgezondheid tussen verschillende
stressoren te vergelijken, noch in absolute wijze in te schatten.
9.2.1 Beoordelingskader
referentiewaarde
chemische
stressoren
met
gekende
gezondheidskundige
Per stressor (die in de selectie van relevante stressoren werd behouden) evalueert men zowel de
globale wijziging van de blootstelling(simpact) over het volledige studiegebied beschouwd, als de wijzigingen
op deelgebied t.g.v. de realisatie van een gepland project of alternatief. De evaluatie houdt rekening met:





de reeds bestaande milieudruk (achtergrond, aandeel immissie huidige toestand
project/plan/milieutechnische eenheid, geschatte bijdrage immissie in geplande toestand)
de wijzigingen in immissie/blootstelling
bij hervergunning wordt een vergelijking met het nul-alternatief gemaakt (scenario zonder het bedrijf
in exploitatie)
overschrijdingen van de gezondheidskundige advieswaarde (GAW)
de omvang en aard van de betrokken populatie in het studiegebied relevant voor de stressor(en)
De evaluatie en scoring heeft als doel om de noodzaak aan milderende maatregelen te kunnen inschatten.
De bedoeling is geenszins om een “eind-som” van de toegekende scores aan alle relevante stressoren toe te
kennen om tot een finale uitspraak van (on)aanvaardbaarheid van het project op vlak van volksgezondheid te
komen. Dit is omwille van de grote verschillen in de aard van de gezondheidseindpunten niet mogelijk en
bijgevolg onzinnig. Het is wel de bedoeling om een overzicht te krijgen welke stressoren dusdanig zouden
wijzigen qua blootstelling dat milderende maatregelen voor die stressor aangewezen zijn.
Aandachtspunten waarmee rekening moet gehouden worden bij de beoordeling van de blootstellingswijziging
aan chemische agentia (in lucht) in de discipline MER-gezondheid :
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Drempel- en niet-drempel-effecten van 1 stof
Stoffen waarbij de gezondheidskundige advieswaarde van bv WHO géén drempelwaarde is
Gezondheidsgebruiksruimte
Cijfers in het beoordelingskader: arbitrair, pragmatisch, strevend naar uniformiteit
Per stressor wordt een beoordeling gemaakt in 2 of 3 delen
Koppeling aan milderende maatregelen (per stressor apart)
Effectscores van verschillende stressoren NIET sommeren om tot 1 eindscore te komen
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 40 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
9.2.1.1
Drempel- en niet-drempel-effecten van 1 stof :
Eén chemische stof kan zowel gezondheidseffecten veroorzaken met een drempelwaarde als
gezondheidseffecten zonder drempel (bv.kanker). Voor drempel-effecten zijn er gezondheidskundige
toetsingswaarden die concentraties in lucht, (drink)water, … aangeven waarbij géén nadelige
gezondheidseffecten optreden zolang deze gezondheidskundige toetsingswaarden (“drempels”) niet
overschreden worden.
Andere effecten van chemische stoffen kennen geen drempelwaarde. Dit betreft overwegend carcinogene
effecten, maar ook niet-carcinogene effecten kunnen zonder drempelwaarde zijn (bv. vervroegde mortaliteit
ten gevolge van PM2,5).
Voor de meeste genotoxische carcinogene effecten bestaat er een lineair verband tussen blootstelling en kans
op effect, althans bij lage blootstellingsniveaus, die typisch zijn voor milieublootstellingen: hoe hoger de
blootstelling, hoe groter het risico (unit risk). Bij elke blootstelling die groter is dan nul, is er bij genotoxische
carcinogene stoffen een bepaald, weliswaar soms heel klein, risico. Bij deze niet-drempelwaarde-effecten
wordt sinds een kleine halve eeuw internationaal een extra risico van 1/106 op (sterfte door) kanker bij
levenslange blootstelling aan die stof gelijkgesteld aan “ongeveer nul effect”. Gezondheidskundig wordt dus
het bijzonder kleine 1.10-6-risico (= 1 op een miljoen) van niet-drempelwaarde-effecten gelijkgesteld aan “geen
effect” bij drempelwaardestoffen waarbij de concentratie onder de GAW zou blijven (zie ook document
“Carcinogene risico’s in volksgezondheidskundige risico-inschattingen”, Zorg en Gezondheid, 2015).
Voor niet-carcinogene effecten zonder drempel voor effect maakt men voor de beoordeling gebruik van


onderbouwde dosis-effectrelaties om de effecten voor de gezondheid te beschrijven
“pseudo”-gezondheidskundige advieswaarde (veelal WHO), waarbij de gezondheidskundige
advieswaarde hier géén veilige ondergrens is waaronder geen gezondheidseffecten kunnen optreden.
Zie ook punt 2: "Stoffen waarbij de gezondheidskundige advieswaarde van bv. WHO geen
drempelwaarde is".
Het kan soms volstaan om de inschatting van de betreffende chemische stof uit te werken voor het gevoeligste
effect : drempel- of niet-drempel-effect.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 41 van 72
9.2.1.2
Stoffen waarbij de gezondheidskundige advieswaarde van bv. WHO géén drempelwaarde is
Om een uniforme beoordelingsstrategie te kunnen toepassen op stoffen met en zonder drempel-effect, wordt
voor effecten zonder drempel een “pseudo-Gezondheidskundige AdviesWaarde” (“pseudo-GAW”) vastgesteld
voor de uitwerking in het MER (door dienst MER i.s.m. Agentschap Zorg en Gezondheid). De inschatting wordt
hier vervolledigd door de gezondheidseffecten te berekenen op basis van dosis-effectrelaties (zie verder).
Voorgestelde pseudo-GAW:
Voor
waarde Uitleg
Dit komt overeen met de Interim target-3 van de WHO Air Quality guidelines 2005. De
PM2.5 15µg/m³ eigenlijke Air Quality guideline van de WHO van 10 µg/m³ (2005), omwille van gemiddelde
concentratie PM2,5 in Vlaanderen niet weerhouden.
EC
9.2.1.3
EC wordt nu nog steeds berekend aan de hand van de NO2-concentraties, dus eigenlijk is het
een maat voor NO2. Op termijn zullen de EC-immissieconcentraties rechtstreeks kunnen
gemodelleerd worden. We stimuleren deze evolutie door nu al rekening te houden met EC.
Wanneer er geen informatie beschikbaar is voor de jaargemiddelde EC-concentratie (µg/m3),
kan deze dus voor het gebruik in een MER, arbitrair gemiddeld gelijk gesteld worden aan 6%
2µg/m³
(95% BI 5% tot 7%) van de jaargemiddelde NO2-concentratie (µg/m3). Toch wordt op de
eerste plaats aangeraden om gemeten (gemodelleerde) EC-concentraties te gebruiken om de
impact van gezondheid door verkeerspolluenten in te schatten in een MER. Uit: ”Ontwikkelen
van een methodiek die de gezondheidsimpact in kaart brengt van infrastructuurprojecten die
wegverkeer dragen of genereren”, 2015, VITO i.o.v. Agentschap Zorg en Gezondheid”
Gezondheidsgebruiksruimte:
Indien men wenst in te schatten of er een toename resp. daling is van de ziektelast / gezondheidseffecten, zijn
voor drempel-effecten enkel blootstellingen die hoger zijn dan de GAW van belang. Zolang de blootstelling
voor en na realisatie onder de GAW blijft, zullen verhogingen resp. dalingen van immissies zich niet vertalen in
toename of daling van ziektelast of klinische gezondheidseffecten, omdat deze pas kunnen optreden bij
immissies > GAW.
Het is echter evident dat één bedrijf of project niet (nagenoeg) de hele beschikbare
“gezondheidsgebruiksruimte” mag opvullen (of m.a.w. emitteert tot de immissie de GAW bereikt). Indien
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 42 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
echter in discipline lucht het significantiekader en de er bij horende koppeling aan milderende maatregelen
wordt toegepast (blz. 96 van het richtlijnenboek lucht) wordt de opvulling van de gezondheidsgebruiksruimte
hierdoor in de praktijk vanzelf gelimiteerd:
Richtlijnenboek lucht blz. 96 :
een immissiebijdrage 3-10 % van de milieukwaliteitsnorm wordt als “belangrijke bijdrage” beschouwd
waarvoor milderende maatregelen moeten worden gezocht in het MER met zicht op implementatie ervan op
korte termijn (score -2).
Een immissiebijdrage van >10% van de milieukwaliteitsnorm wordt als “zeer belangrijke bijdrage” beschouwd
waarvoor milderende maatregelen essentieel zijn (score -3).
Een immissiebijdrage van 1-3% van de milieukwaliteitsnorm beschouwt men als beperkte bijdrage (score -1)
waarvoor onderzoek naar milderende maatregelen minder dwingend is, tenzij de milieukwaliteitsnorm reeds
voor 80% is ingenomen.
Voor de bewaking van de opvulling van de gezondheidsgebruiksruimte door 1 project is een toepassing van de
bewaking van de milieukwaliteitsruimte door discipline lucht meestal voldoende.
De beoordeling in mens-gezondheid is complementair aan de beoordeling in discipline lucht: discipline lucht
bewaakt de immissiebijdrage t.o.v. de milieukwaliteitsnorm. In discipline mens toetst men aan de GAW en
houdt men (explicieter) rekening met het aantal (of %) blootgestelde personen aan toenemende/dalende
concentraties in functie van de GAW. Gezondheidskundige advieswaarden kunnen strenger zijn dan
milieukwaliteitsnormen. Anderzijds kan discipline mens-gezondheid minder streng zijn voor een bepaalde
immissie, indien op die plaats geen personen worden blootgesteld en bijgevolg geen gezondheidseffecten
kunnen optreden.
Aangezien niet elke gezondheidskundige advieswaarde (van EPA, ATSDR, …) rekening houdt met de intake van
de stressor via andere blootstellingswegen dan inhalatie (bv. via zelf geteelde voeding, inslikken van stof, …),
wordt voorzichtigheidshalve een reserve ingebouwd voor de zone (net) onder de gezondheidskundige
advieswaarde. In het beoordelingskader wordt daarom rekening gehouden met de zone tussen 80 - 100% van
de gezondheidskundige advieswaarde. (Ter info: De keuze voor “80%”, en niet een ander getal, is geïnspireerd
door het richtlijnenboek Lucht omwille van uniformiteit. In de discipline Lucht moeten namelijk bij een
beperkte bijdrage van 1-3% toch al milderende maatregelen worden gezocht indien de milieukwaliteitsruimte
voor 80% is opgevuld. Met dit verschil dat bij lucht de 80% slaat op immissie vooraf, en bij gezondheid op
immissie na realisatie.)
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 43 van 72
9.2.1.4
Cijfers in het beoordelingskader: arbitrair, pragmatisch, strevend naar uniformiteit
Om een methode van “beoordeling” te kunnen toepassen, zijn heel wat “getallen” arbitrair vastgelegd. In
Vlaanderen is geen ruim maatschappelijk debat over de (on)aanvaardbaarheid van milieugezondheidsrisico’s
gevoerd. De keuze van de getallen is arbitrair, pragmatisch en streeft naar uniformiteit met andere
beoordelingskaders (o.a. in discipline lucht, internationaal gebruik van (on)aanvaardbaarheid van carcinogene
risico’s). Het is belangrijk de inschattingen en scores in de discipline gezondheid NOOIT als absolute
inschattingen van ziektelast door een project te interpreteren. Een verduidelijking van enkele “getallen” en
begrippen in het beoordelingskader als illustratie:





De scoring van de (procentuele) toename van blootstelling of ziektelast wordt uitgedrukt als
“beperkt”, “belangrijk”, of “zeer belangrijk” (zie kader onder). Deze scoring staat rechtstreeks in
verband met het adviseren tot of opleggen van milderende maatregelen.
Voor drempel-effecten is in principe elke immissie > GAW = onaanvaardbaar.
Voor stoffen zonder drempel (er is geen veilige concentratie waaronder geen gezondheidseffecten
kunnen optreden) is het minder eenduidig:
o Voor niet-drempel-effecten streeft men naar een zo laag mogelijke immissie:
 voor kanker-effecten wordt een immissie die overeenkomt met een extra kankerrisico
van 10-6 bij levenslange blootstelling gelijk gesteld aan “nul-effect” en 10-4 aan
onaanvaardbaar (tussenin streven naar ‘ALARA’ = As Low As Reasonably Achievable) ;
 voor niet-drempel-effecten van bv PM2,5 kan men ook het ALARA-principe toepassen,
maar is voor de toepassing van de beoordelingsmethode gezondheid in het MER een
pseudo-GAW vastgelegd (ook arbitrair).
Aangezien niet elke gezondheidskundige advieswaarde (van EPA, ATSDR, …) rekening houdt met de
intake van de stressor via andere intake-wegen (bv via zelf geteelde voeding, inslikken van stof, …)
wordt voorzichtigheidshalve een reserve ingebouwd voor de zone tussen 80-100% van de
gezondheidskundige advieswaarde. Ook deze “80%” is arbitrair. Het is geïnspireerd door
richtlijnenboek lucht (waarbij reeds bij een beperkte bijdrage van 1-3% toch milderende maatregelen
dienen te worden gezocht indien de milieukwaliteitsruimte vooraf reeds voor 80% is opgevuld).
Scoringstabel ter beoordeling noodzaak milderende maatregelen :
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 44 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
Bijstelling
Bijgestelde
10
Immissie-
Tussen-
bijdrage in
het
score
o.b.v.
score* o.b.v.
immissie NA
deel/studie
– gebied
immissiebijdrage
t.o.v. GAW
Kleurcode
(% GAW)
Immissie
na < 80 %
Toename
immissie
>10%
-3
3-10%
-2
Afzwakking
wegens
-2
Oranje
-1
GAW
door
project
Geel
immissie na
< 80% GAW
1-3%
-1
< 1%
0
0
Wit
0
Wit
Afname
< 1%
immissie
door
1-3%
0
0
Wit
+1
0
Wit
project**
3-10%
+2
+1
Lichtblauw
>10%
+3
+2
Groen
Immissie
na = 80 –
Toename
immissie
>10%
-3
-3
Rood
3-10%
-2
-2
100 %
GAW
Oranje
door
project
1-3%
-1
-1
Geel
< 1%
0
0
Wit
Afname
immissie
< 1%
0
0
Wit
1-3%
+1
+1
Lichtblauw
door
project
3-10%
+2
+2
Groen
>10%
+3
+3
Donkergroen
Immissie
Toename
>10%
-3
Verstrenging
-3
Rood
na > GAW
**
immissie
door
3-10%
-2
-3
Rood
1-3%
-1
wegens
immissie na >
-2
Oranje
project
< 1%
0
GAW
-1
Geel
Afname
immissie
< 1%
0
+1
Lichtblauw
1-3%
+1
+2
Groen
door
project
3-10%
+2
+3
Donkergroen
>10%
+3
+3
Donkergroen
Geen bijstelling
*DE SCORES NOCH BIJGESTELDE SCORES ZIJN NOOIT TE INTEPRETEREN ALS (ABSOLUTE) MAAT VOOR
ZIEKTELAST GEGENEREERD DOOR HET PROJECT !
** Belang van een goede duiding van de positieve scores wanneer de immissie na realisatie > GAW: “De
realisatie brengt een daling van de immissie met zich mee, maar de heersende concentratie na realisatie kan
nog steeds aanleiding geven tot gezondheidseffecten”.
10
Bijstelling met ± 1 punt : al naargelang de immissie de GAW al dan niet benadert, wordt de tussenscore bijgesteld:
naar lager (indien de immissie < (80%) GAW worden geen gezondheidseffecten verwacht door de blootstelling)
hoger (vanaf een blootstelling boven de GAW kunnen gezondheidseffecten optreden).
De tussenzone tussen 80-100% is uit voorzichtigheid ingebouwd om rekening te houden met mogelijke effecten van geïntegreerde blootstelling (opname via
andere blootstellingswegen dan inhalatie). Indien de immissie afneemt door realisatie, maar ook na realisatie nog > GAW is er een voor de gezondheid relevante
daling van immissies opgetreden waardoor het effect relevanter is dan bij immissies < GAW (hoewel ondanks de daling nog steeds gezondheidseffecten mogelijk
zijn).
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 45 van 72
9.2.1.5
Per stressor wordt een beoordeling gemaakt in 2 of 3 delen:
1) een globale inschatting hoe door realisatie van het geplande project de immissie toeneemt/afneemt in
het invloedgebied per statistische sector (gewogen met aantal blootgestelde bewoners/gevoelige bestemming
aan een bepaalde immissie-toename/afname). Dit is voornamelijk nuttig bij het vergelijken van varianten.
Hypothetisch voorbeeld:
Een geplande realisatie wijzigt de immissies in het invloedgebied (bestaande uit zone 1, 2 en 3) voor een
stressor met GAW = 20 µg/m³ als volgt (gemodelleerd):
In zone 1 ondergaan 1000 mensen een immissiestijging van 13 naar 15 µg/m³.
In zone 2 ondergaan 2000 mensen een immissiestijging van 17 naar 20 µg/m³.
In zone 3 ondergaan 5000 mensen een immissiedaling van 22 naar 18 µg/m³.
Globale beoordeling immissie-wijziging gewogen met aantal blootgestelde bewoners :
ð 1000/8000 x (+2 µg/m³) = + 0.25
ð 2000/8000 x (+3 µg/m³) = + 0.75
ð 5000/8000 x (-4 µg/m³) = - 2.5
----------------------------------------------ð ∑ = -1.5 µg/m³
ð De realisatie van het project zorgt voor een gemiddelde gewogen immissiedaling (wijziging in
blootstelling) van 1.5 µg/m³.
ð Merk op dat dit geen informatie geeft over eventuele gezondheidseffecten. Voor die inschatting dient bij
drempel-effecten rekening gehouden te worden met de mate van onder/overschrijding van de GAW voor en na.
Dit kan worden uitgewerkt per ruimtelijke eenheid in luik 2.
2) een overzicht van de immissietoename/immissiedaling per ruimtelijke eenheid11 (“zone”) en/of voor
de aanwezige gevoelige bestemmingen ( + overzichtskaart) .
Als ruimtelijke eenheden worden in eerste instantie statistische sectoren aangeraden, omwille van het relatief
eenvoudig verkrijgbaar zijn van bevolkingsgegevens op dat niveau. Het kan wenselijk zijn hiervan af te wijken
(kleinere zones / hogere resolutie kan noodzakelijk zijn om te veel uitmiddeling van immissies te vermijden).
11
Nadeel van het gebruik van vaste afstanden/zones/statistische sectoren is de uitmiddeling. Het nadeel daarentegen van het werken met contouren is dat die voor elke
stressor verschillend liggen op de kaart wat het identificeren van de meest benadeelde gebieden moeilijk maakt.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 46 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
Indien er zones zijn waar de immissie na realisatie > (80%) GAW dient de aard van de potentiële 12
gezondheidseffecten (o.a. het kritisch effect, dit is het gevoeligste effect dus het 1ste effect dat optreedt bij
toenemende blootstelling) besproken te worden.
Het kan zinvol zijn (indien er een “redelijk alternatief is voor het plan/project”) om het nul-alternatief (d.w.z.
het project houdt op te bestaan; bv. de bestaande fabriek wordt gesloten of de bestaande weg wordt
afgebroken) als alternatief in de geplande situatie ook door te rekenen naar gezondheidsimpact. Zo kan in
beeld worden gebracht wat de gezondheidsimpact van de referentiesituatie is én welke gezondheidswinst
maximaal zou kunnen geboekt worden.
Hypothetisch voorbeeld (vervolg):
Overzicht van immissie toename/daling per ruimtelijke eenheid en bijhorende score
Referentietoestand
Geplande situatie
Zone 1
Zone 2
Zone 3
Zone 1
Zone 2
Zone 3
Immissie (µg/m³)
13
17
22
15
20
18
Bewoners
1000
2000
5000
1000
2000
5000
Immissie-bijdrage:
+ 10%
+ 15%
-20%
(tussenscore o.b.v.
immissiebijdrage )
(-2)
(-3)
(+3)
Bijgestelde score
-1
-3
+3
o.b.v. immissie NA
t.o.v. GAW
Zone 1: immissie na realisatie < 80% GAW ; toename immissie door project = 10% GAW => tussenscore = -2 maar bijgestelde
score = -1 (voor 1000 personen) (omdat ook na realisatie de immissie voldoende < GAW zit en bijgevolg ondanks de toename
van de immissie er ook na realisatie geen gezondheidseffecten worden verwacht).
Zone 2: immissie na realisatie = GAW ; toename immissie door project (= 3/20) = 15% GAW => pre-score = -3 en bijgestelde
score = -3 (voor 2000 personen).
Zone 3: : immissie na realisatie > 80% GAW ; afname immissie door project (=4/20) = 20% GAW => pre-score = +3 en
bijgestelde blijft score = +3 (voor 5000 personen).
Waak ook hier steeds over een juiste interpretatie van de scores: de score is géén maat voor ziektelast, maar
een beoordelingskader voor het toewijzen van de noodzaak tot milderende maatregelen/zone.
12
GAW zijn voor drempel-effecten veilige grenzen. Het overschrijden van de GAW impliceert echter niet dat altijd gezondheidseffecten zullen optreden, wegens ingebouwde
veiligheidsfactoren o.a. voor interindividuele verschillen in gevoeligheid.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 47 van 72
3) Indien PM2,5 en EC als relevante stressoren werden weerhouden (o.a. in verkeer genererende en
verkeer dragende projecten):
Voor PM2,5 en EC wordt supplementair een berekening gemaakt van het verschil in aantal sterfgevallen en
dagen levensverwachting voor en na geplande realisatie. Dit is relevant in mobiliteit genererende/mobiliteit
dragende infrastructuurwerken. In opdracht van Agentschap Zorg en Gezondheid schreef VITO in 2015 het
rapport: ”Ontwikkelen van een methodiek die de gezondheidsimpact in kaart brengt van
infrastructuurprojecten die wegverkeer dragen of genereren”. Agentschap Zorg en Gezondheid heeft op basis
van dit rapport van VITO PM2,5 en EC weerhouden als prioritair voor het illustreren van de gezondheidsimpact
van verkeer. Er worden 2 indicatoren weerhouden, namelijk sterfgevallen en levensverwachting (geselecteerd
op basis van beschikbaarheid en onderbouwing van de dosis-responscurves).
Onderstaande tekst neemt fragmenten over uit dit rapport
De berekende effecten mogen nooit absoluut geïnterpreteerd worden als een (exacte) berekening van de
ziektelast door verkeer, omwille van vele redenen:


Onzekerheden:
o over de toepassing van de dosis-responscurves: relatieve risico’s (RR) zijn doorgaans opgesteld
op basis van relatief grote studiegebieden, met een groot aantal deelnemers. Ook bij het
omzetten van RR naar dosis-responsfuncties voor Vlaanderen, werd gebruik gemaakt van
cijfers op Vlaams niveau (bv. sterfte, demografische opbouw, …). Het extrapoleren van deze
dosis-responsrelaties naar andere (vaak kleinere) gebieden moet daarom met voorzichtigheid
geïnterpreteerd worden (ze dus veronderstellen dat de bevolkingsopbouw in het blootgesteld
gebied dezelfde is als op Vlaams niveau, en dat de personen uit het studiegebied even
gevoelig zijn als de personen uit de studie waarop de RR gebaseerd is).
o over
de
werkelijke
langetermijnblootstelling
gezien
er
geen
persoonlijke
blootstellingsmetingen zijn
o in de modellering van luchtkwaliteit,
o het gebruik van NO2-concentratiekaarten om een schatting te maken voor EC-concentraties
gaat gepaard met een onzekerheid in de omrekeningsfactoren. Dit probleem valt weg zodra er
EC-modelleringen voorhanden zijn,
o over andere factoren die een invloed hebben op gezondheid (Dominici et al., 2014) etc.
De hieronder berekende “gezondheidsimpact” (uitgedrukt in wijziging aantal sterfgevallen en
maanden/dagen levensverwachting) is slechts een deel van de werkelijke (totale) gezondheidsimpact
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 48 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016

te wijten aan EC en/of PM2,5 want dit zijn niet de enige gezondheidseffecten van EC en PM2,5. Het is
dan ook wenselijk de berekende gezondheidsimpact als “partieel” te benoemen. De ‘pyramid of
health effects’ door luchtvervuiling (
Onderstaande figuur toont aan dat extreme effecten (zoals sterfte) slechts het topje van de ijsberg zijn
van veel effecten, zoals ziekenhuisopnames, doktersbezoeken, medicatiegebruik, verminderde
(professionele) activiteit, die momenteel niet alle betrouwbaar kunnen gekwantificeerd worden. Een
berekening van de mortaliteit en levensverwachting geeft bijgevolg een onderschatting van de totale
gezondheidsimpact van luchtverontreiniging (en geluid).
Figuur: piramide van gezondheidseffecten (KÜNZLI, N. ET AL. Public-health impact of outdoor and trafficrelated air pollution: a European assessment. Lancet, 356: 795–801 (2000)).

Anderzijds mogen de cijfers van het “aantal sterften door PM2,5” en “aantal sterften door EC” (of
“daling levensverwachting door PM2,5” en “daling levensverwachting door EC”) niet zomaar opgeteld
worden omdat EC deel uitmaakt van PM2,5.
Bijgevolg moet dan ook gewaakt worden over een juiste communicatie en duiding van de berekende cijfers.
Een bezorgde burger zou de interpretatie van X maanden daling in levensverwachting door
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 49 van 72
luchtverontreiniging zeer persoonlijk kunnen nemen (‘mijn leven zal x maanden ingekort worden door lokale
luchtverontreiniging’), terwijl dit in werkelijkheid om populatiegemiddelde effecten op de levensverwachting
gaat met onzekerheden van modellering, extrapolatie van RR uit een studiegebied naar een ander
studiegebied enz.
Voorgestelde werkwijze:
voor elke spatiale eenheid i13 wordt de “partiële gezondheidsimpact” berekend als:
Partiële gezondheidsimpact i = (DR) - functie x concentratie van i x aantal blootgestelden aan i
(waarbij ‘aantal blootgestelden’ gelijk is aan het aantal inwoners14 en het aantal kwetsbare functies /
gevoelige groepen in de spatiale eenheid i)
Vervolgens wordt de partiële gezondheidsimpact gesommeerd over alle spatiale eenheden i uit het
studiegebied:
Gezondheidsimpact studiegebied = ∑𝑛𝑖=1 𝑔𝑒𝑧𝑜𝑛𝑑ℎ𝑒𝑖𝑑𝑠𝑖𝑚𝑝𝑎𝑐𝑡𝑖
= (D-R functie) x som van alle concentraties x aantal blootgestelden
In het rapport van VITO wordt aangeraden om ook nog een opsplitsing te maken tussen de winst- en
verliesfactoren, met andere woorden: voor hoeveel mensen er een positief effect zal zijn (winst in
gezondheid), en voor hoeveel mensen een negatief effect (verlies in gezondheid) bij vergelijking
tussen 2 scenario’s.
13
14
De spatiale eenheid wordt gedefinieerd als statistische sector.
Eventueel via gemiddelde bewoning per woning.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 50 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
Voorgestelde dosis-effectrelaties
(naar : “Ontwikkelen van een methodiek die de gezondheidsimpact in kaart brengt van
infrastructuurprojecten die wegverkeer dragen of genereren”, 2015, VITO i.o.v. Agentschap Zorg en
Gezondheid)
Polluent
Effect
EC
Sterfgevallen
PM2,5
Dosis-responsrelatie
Eenheid
Toepasbaar op
populatie
5,5 10
-4
(95% BI: 3,6 – 8,2 10 )
per persoon
3
per µg/m
Gehele populatie
Levensverwachting
3,5
(95% BI: 3,0 – 4,0)
maanden per
3
0,5 µg/m
Gehele populatie
Sterfgevallen
5,19 × 10
-5
(95% BI: 3,5 - 6,7 × 10 )
a
21 (95% BI: 14-27)
per persoon
3
per µg/m
dagen per
3
µg/m
Gehele populatie
Janssen en Hoek
(2011); Keuken et al.,
(2012)
Pope et al. (2002)
Gehele populatie
Janssen et al. (2011);
-4
-5
Levensverwachting
Referentie
achtergrondinfo
dosis-respons
Janssen et al. (2011)
Voorbeeld van uitwerking van luik 3 (naar : “Ontwikkelen van een methodiek die de gezondheidsimpact in
kaart brengt van infrastructuurprojecten die wegverkeer dragen of genereren”, 2015, VITO i.o.v. Agentschap
Zorg en Gezondheid) (met enkel EC en PM2,5)15:
Referentie
c
EC
PM2,5
3
Zone 1
Zone 2
Zone 3
…
Scenario 1
3
c
EC
Verschil in blootstelling (referentie – scen 1)
PM2,5
3
3
∆EC
∆PM2,5
3
3
µg/m
µg/m
µg/m
µg/m
µg/m
µg/m
3.6
2.1
16,00
15,95
3,2
1,9
15,9
15,85
0,4
0,2
0,10
0,10
1.5
15,90
1,6
15,92
-0,1
-0,02
15
In het rapport van VITO wordt ook NO2 voorgesteld en het effect qua FVC-daling. Wegens onduidelijkheid over de klinische relevantie (bij kinderen zonder
luchtwegproblemen) en de minder eenduidige interpretatie naar gezondheid toe wordt niet gevraagd om NO2 standaard uit te werken.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 51 van 72
Aantal
personen
Aantal scholen
(#POP)
(#SCO)
Verschil gezondheidsimpact (referentie - scen 1)
PM2,5
Zone 1
2000
1
Zone 2
1000
2
Zone 3
5000
5
Aantal
personen
Aantal scholen
EC
# sterfgevallen
levensverwachting
(aantal)
=∆PM2,5*#pop*5,19E-5
(95%BI 3,47E-5 tot
a
levensverwachting
(dagen)
(aantal)
(dagen)
=∆PM2,5*#pop*21
(95%BI 14 tot 27)
=∆EC*#pop*0,000550
(95%BI 0,000366 tot
=∆EC*#pop*2*30*3,5
(95% BI 3,0 tot 4,0)
6,72E-5)
0,000825)
Verschil gezondheidsimpact
PM2,5
EC
sterfgevallen
levensverwachting a
# sterfgevallen
levensverwachtinga
aantal
dagen
aantal
dagen
Zone 1
2000
1
0.010(0.007tot0.013)
4200(2800tot5400)
0.40(0.26tot0.59)
151200(129600tot172800)
Zone 2
1000
2
0.005(0.003tot0.007)
2100(1400tot2700)
0.10(0.07tot0.15)
37800(32400tot43200)
-0.17(-0.11tot-0.25)
-63000(-54000tot-72000)
0.33(0.22tot0.49)
126000(108000tot144000)
Zone 3
5000
5
-0.005(-0.003tot-0.007)
-2100(-1400tot2700)
Grand
total
8000
8
0.010(0.007tot0.013)
4200(2800tot5400)
Deze berekende effecten worden als dusdanig beschreven en overwogen: ze illustreren wat achter de scores zit
voor PM2,5 en EC. Er wordt echter geen bijkomende scoring op toegepast (o.a. omdat de geselecteerde effecten
(sterfgevallen, levensverwachting) niet alle beschreven gezondheidseffecten van PM2,5 en EC zijn).
9.2.1.6
Koppeling aan milderende maatregelen (per stressor apart)
De koppeling van milderende maatregelen aan de bijgestelde scores is identiek als in het algemeen RLB:
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 52 van 72
a
# sterfgevallen
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
Bijgestelde
score
Noodzaak milderende maatregelen
-1
Beperkte
negatief
Onderzoek naar milderende maatregelen is minder dwingend. Als de
milieukwaliteit in de referentiesituatie echter reeds slecht is dan kunnen
milderende maatregelen toch nodig zijn om een bijkomende verslechtering te
vermijden.
-2
Negatief
Er dient gezocht te worden naar milderende maatregelen.
-3
Aanzienlijk
negatief
Er dienen in elk geval milderende maatregelen te worden voorgesteld.
9.2.1.7
Effectscores van verschillende stressoren NIET sommeren om tot 1 eindscore te komen:
Door grote verschillen in aard van gezondheidskundige eindpunten van stressoren in het geenszins de
bedoeling om bv. per ruimtelijke eenheid de scores te gaan sommeren, omdat dit gezondheidskundig niet
correct en niet zinvol is. De scores geven ook géén rechtstreekse maat voor ziektelast / gezondheidseffecten
en mogen dan ook niet als dusdanig geciteerd of gebruikt worden. Ze dienen louter om scenario’s met mekaar
te vergelijken en om aan te geven waar milderende maatregelen aangewezen zijn of overbodig zijn, gebaseerd
op blootstelling en GAW en op verbetering/verslechtering in de geplande toestand.
9.2.2 Beoordelingskader geluidshinder
Opgelet: dit hoofdstuk (9.2.2 beoordelingskader geluidshinder) is nog in ontwikkeling. Er dienen
nog een aantal doorrekeningen te gebeuren met concrete cases alvorens dit hoofdstuk definitief
wordt.
Wij hebben er echter voor gekozen dit hoofdstuk toch reeds op te nemen, zodat u hierop ook nu
reeds verbetervoorstellen/aandachtspunten/bedenkingen kan formuleren.
Om een inschatting te maken van de mogelijke impact van geluidshinder van een plan of project op de
bevolking, wordt enerzijds rekening gehouden met de wijziging van het totaal aantal potentieel ernstig
gehinderden en anderzijds met de wijziging van het aantal slaapverstoorden.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 53 van 72
9.2.2.1
Stap 1: Baken het studiegebied af
In de discipline Mens – Gezondheid wordt het studiegebied voor geluidshinder bepaald door de Lden = 50 dB(A)
en de Lnight, outside = 40 dB(A). Als de Lnight, outside = 40 dB(A) in het betreffende studiegebied niet realistisch is, kan
gemotiveerd worden dat er voor de interim doelstelling van de WHO van L night, outside = 55 dB(A) gekozen wordt.
In de ‘Night Noise Guidelines’ wordt deze waarde van 55 dB(A) voorgesteld als een tussentijdse waarde voor
landen waar de richtlijn van 40 dB(A) op korte termijn niet kan gerealiseerd worden, zoals voor Vlaanderen
ook soms ook het geval is. De rasterresolutie van de berekeningen is afgestemd met het richtlijnenboek
“Geluid & trillingen”. De rasterresolutie voor project-MER bedraagt 10 x 10m en voor plan-MER 25 x 25m.
9.2.2.2
Stap 2: Bereken de gevelbelasting door invallend geluid in het studiegebied
Voor de beoordeling van geluidshinder in de discipline gezondheid moet het invallend geluidsniveau op de
gevels berekend worden.
Omdat in deze discipline de focus ligt op de gezondheidseffecten t.a.v. de mens, moet er enkel rekening
gehouden worden met de gevelbelasting van geluidsgevoelige objecten. In stap 1 van de methodologie wordt
het ruimtegebruik en de betrokken populatie geïnventariseerd. De samenvattende tabel van stap 1 kan
gebruikt worden om te bepalen of een gebouw een relevant geluidsgevoelig object is dat moet meegenomen
worden in de beoordeling (woningen, scholen, ziekenhuizen, …). Plaatsen waar ’s nachts geen personen
slapen, moeten niet in beschouwing genomen worden om het aantal slaapverstoorden te bepalen.
Om het aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden te bepalen, wordt uitgegaan van de
berekende gevelbelastingsniveaus en de formules van Miedema. Er zijn verschillende types van
geluidsbronnen die elk hun eigen dosis-responscurve hebben. Op basis van de dosis-respons-curve van het
brontype en het invallend geluidsniveau, kan het aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden
ingeschat worden. Er zijn ook andere benaderingen mogelijk, maar de methode van Miedema is tot op heden
de meest toegepaste werkwijze in Vlaanderen.
De formules van Miedema werken op basis van een Lden. Deze parameter is voornamelijk interessant voor
geluidsbronnen die een relatief continu geluid genereren over de dag-, avond- en nachtperiodes (zoals
wegverkeer en met de nodige nuances ook spoor- en vliegverkeer). Wanneer een Lden bepaald wordt voor
bronnen die geen continu geluid genereren, wordt het geluid uitgemiddeld. Dit kan het geval zijn bij industrie
die niet volcontinu werkt of bij windturbines. Voor deze laatste twee kunnen we de hinder op een bepaalde
plaats bepalen op het moment dat de bron in werking is. De Lden wordt dan ook bepaald alsof de bron continu
werkt, in de wetenschap dat dit een overschatting zal zijn van de werkelijke situatie.
Om het aantal potentieel ernstig gehinderden en het aantal slaapverstoorden in te schatten, is het
noodzakelijk om het aantal inwoners van elke woning binnen het studiegebied te kennen. In stap 4 worden
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 54 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
twee mogelijke methodes voorgesteld. In de toekomst wordt er een specifieke methode uitgewerkt om het
aantal inwoners op een makkelijkere uniforme wijze te bepalen.
9.2.2.3
Stap 3: Verdeel het studiegebied in beoordelingsrasters
Na de berekeningen van de gevelbelasting door invallend geluid wordt het studiegebied verdeeld in
beoordelingsrasters van 100 x 100m (1ha). Indien zou blijken dat een bepaald project volledig binnen 1
beoordelingsraster zou komen te liggen, dan is het mogelijk het raster op te splitsen in kleinere rasters.
9.2.2.4
Stap 4: Bepaal het aantal inwoners per woning
Er zijn momenteel twee mogelijkheden om het aantal inwoners per woning te bepalen. In het MER moet
aangegeven worden voor welke methodiek er gekozen wordt. Verder moet er gemotiveerd worden waarom
de gekozen methodiek de beste optie is voor het voorliggende plan/project.
9.2.2.4.1
Op basis van de CRAB-methode
De eerste methode maakt gebruik van het “Centraal Referentie AdressenBestand” (CRAB). Het CRAB is de
authentieke bron voor adressen in Vlaanderen. Het bevat alle officiële adressen, en hun geografische locatie
en wordt beheerd door de Vlaamse steden en gemeenten. Het CRAB is gratis en open voor iedereen om te
gebruiken. Door te werken met deze GIS-laag heb je een vrij nauwkeurig adressenbestand. Het nadeel van
deze methode is dat de laag alle officiële adressen bevat, los van de functie van het gebouw. Dat betekent dat
je niet alleen woningen in rekening brengt, maar bv. ook bedrijven. Je moet het adressenbestand dus nog
filteren zodat je alleen rekening houdt met de geluidsgevoelige objecten. In Vlaanderen is het gemiddelde
aantal bewoners per wooneenheden gelijk aan 2,3.
9.2.2.4.2
Op basis van statistische sectoren
De tweede methode is gebaseerd op de statistische sectoren. Het begrip 'statistische sector' is in 1970
ingevoerd door het Nationaal Instituut voor Statistiek (NIS). Voordien was de gemeente de kleinste
administratieve entiteit waarvoor sociaal-economische gegevens beschikbaar waren. De statistische sectoren
delen het grondgebied in op basis van morfologische en/of socio-economische kenmerken. De begrenzing van
statistische sectoren valt meestal samen met duidelijk in het landschap herkenbare elementen of
administratieve/bestuurlijke indelingen. Deze methode is iets minder gedetailleerd, maar is mogelijk praktisch
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 55 van 72
beter toepasbaar voor grote studiegebieden omdat er dan al rekening gehouden wordt met de functie van
gebouwen.
9.2.2.5
Stap 5: Bepaal het aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden per raster
Op basis van de gevelbelasting van de geluidsgevoelige objecten kan het aantal potentieel ernstig gehinderden
of slaapverstoorden binnen dit beoordelingsraster van 1 ha bepaald worden. Dit wordt bekomen door eerst
voor elke woning het aantal potentieel ernstig gehinderden en slaapverstoorden te berekenen op basis van de
maximale gevelbelasting en aantal inwoners, en daarna te sommeren voor alle woningen binnen het
beoordelingsraster.
Ernstig gehinderen (HA)16 en potentieel ernstig slaapverstoorden (HSD)17
Opmerking keuze formule: het is mogelijk dat er voor bepaalde plannen/projecten verschillende bronnen een
invloed hebben op het studiegebied. Omwille van de verschillende dosis-respons-curves kunnen de resultaten
niet zomaar bij elkaar opgeteld of van elkaar afgetrokken worden. Daarom wordt er enkel rekening gehouden
met de bronnen die deel uitmaken van het project en moeten de resultaten per brontype besproken worden.
Bijvoorbeeld: het project betreft een nieuwe stationaire bron t.g.v. een industriële activiteit. In het
studiegebied bevind zich ook een weg met enig wegverkeer. In dat geval zal er voor de bepaling van
het aantal ernstig gehinderen enkel rekening gehouden worden met de dosis-respons-curve voor
stationaire bronnen.
Wegverkeer
%HA = 9,868*10-4(Lden-42)³ - 1,436*10-2(Lden – 42)² + 0,5118 (Lden – 42)
%HSD = 20,8 – 1,05 (Lnight) + 0,01486 (Lnight)²
Spoorwegverkeer
%HA = 7,239*10-4(Lden-42)³ - 7,851*10-3(Lden – 42)² + 0,1695 (Lden – 42)
%HSD = 11,3 – 0,55 (Lnight) + 0,00759 (Lnight)²
16
17
“Position paper on dose response realationships between transportation noise and annoyance”, European communities, 20 februari 2002
“Position paper on dose-effect relationships for night time noise”; European commission working group on health and socio-economic aspects; 11 november 2004
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 56 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
Vliegverkeer
%HA = -9,199*10-5(Lden-42)³ + 3,932*10-2(Lden – 42)² + 0,2939 (Lden – 42)
%HSD = 18,147 – 0,956 (Lnight) + 0,01482 (Lnight)²
Windturbines18
%HA = -97,94 + 9,627 Lden – 0,3175 Lden² + 0,003522 Lden³
%SD = 4,32 + 0,194 Lnight + 0,00826 Lnight²
Industrie19
%HA = 0,02523 Lden² – 1,886 Lden + 36,307
Uit de berekening van de gevelbelasting wordt ingeschat hoeveel potentieel ernstig gehinderden of
slaapverstoorden zich in de woning bevinden. Het aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden
in de woning, is dan dit percentage vermenigvuldigd met het aantal inwoners in deze woning.
9.2.2.6
Stap 6: Rekening houden met de referentiesituatie
He aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden wordt bepaald aan de hand van een dosisrespons-curve die typisch is voor bepaalde geluidsbronnen. Dat betekent dat, net zoals bij geurhinder, het
aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden door verschillende brontypes niet zomaar kan
gesommeerd of afgetrokken worden. Daarom wordt enkel de geluidshinder van het brontype dat de
onderwerp van het project/plan uitmaakt in rekening gebracht. De resultaten kunnen nadien wel
genuanceerd worden.
9.2.2.6.1
Situatie 1: in de referentiesituatie zijn al gelijksoortige geluidsbronnen aanwezig.
Als er al gelijksoortige brontypes aanwezig zijn in de referentiesituatie, kunnen deze wel in rekening gebracht
worden. Je kan dan het aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden bepalen in zowel de
18
“A comparison between exposure-response relationships for wind turbine annoyance and annoyance due to other noise sources”; Sabine Janssen, Henk Vos; Acoustical
society of America, 2011
19
“Noise annoyance from stationary sources: relationships with exposure metric day-evening-night level and theid confidence intervals”; Henk Miedema, Henk Vos;
Acoustical society of America, 2004 & TNO-rapport: Hinder door geluid van windturbines’ (referentie 2008-D_R1051)
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 57 van 72
referentiesituatie als in de gewenste situatie. De bijdrage van het project kan dan wel bepaald worden door
het verschil van beide te berekenen. In dit geval kan de bijdrage van het project getoetst worden.
Bijvoorbeeld: het project betreft de aanleg van een nieuwe weg terwijl er al een bestaande weg in het
studiegebied aanwezig is.
9.2.2.6.2
Situatie 2: in de referentiesituatie zijn al andere geluidsbronnen van een ander type aanwezig.
Zoals reeds eerder toegelicht kunnen de resultaten van verschillende brontypes niet zomaar opgeteld of
afgetrokken worden. Daarom wordt de berekening alleen voor het brontype van het plan/project uitgevoerd.
Als er in het projectgebied nog andere geluidsbronnen van een ander type aanwezig zijn, dan wordt daar toch
ook best rekening mee gehouden. Hieronder worden twee methodes beschreven waarmee de resultaten
eventueel beter kunnen gekaderd worden.
Methode 1: op basis van het specifiek geluid
Voor de verschillende aanwezige geluidsbronnen kan het specifiek geluid berekend worden in functie van de
afstand. Op de plaats(en) waar de andere geluidsbronnen een impact hebben van meer dan 10 dB(A) dan de
geluidsbron van het plan/project, kan verondersteld worden dat de andere geluidsbron de onderzochte
geluidsbron volledig domineert. In dit geval wordt enkel rekening gehouden met de dominante geluidsbron.
Methode 2: op basis van potentieel ernstig gehinderden
Voor de verschillende aanwezige geluidsbronnen kan telkens het aantal potentieel ernstig gehinderden
berekend worden. Wanneer het aantal ernstig gehinderden voor een reeds aanwezige geluidsbron groter is
dan het aantal ernstig gehinderden door de onderzochte bron, kan verondersteld worden dat er geen extra
geluidshinder optreedt door het plan of project.
9.2.2.6.3
Aftoetsing potentieel ernstig gehinderden
Voor elk beoordelingsraster van 100 x 100 m moet er een beoordeling uitgevoerd worden van het plan/project
op basis van de significantiekaders voor ernstig gehinderden (tabel ‘potentieel ernstig gehinderden’) en
slaapverstoorden (tabel ‘slaapverstoorden’). Elke score komt ook overeen met een kleurcode. Door al de
beoordelingsrasters op een kaart in te kleuren met de overeenkomstige kleurcode wordt de geografische
spreiding van de impact van de effecten visueel voorgesteld.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 58 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
Tabel ‘potentieel ernstig gehinderden’ Score-indeling voor stressoren die (ernstige) geluidshinder veroorzaken:
aftoetsing met het aantal potentieel ernstig gehinderden
Aantal potentieel ernstig
Beoordeling
gehinderden/beoordelingsraster
-5
+3
-3
+2
-1
+1
0
0
1
-1
2
-2
3
-3
9.2.2.6.4
Aftoetsing slaapverstoorden
Tabel ‘slaapverstoorden’ Score-indeling voor stressoren die (ernstige) geluidshinder veroorzaken: aftoetsing
met het aantal slaapverstoorden
Aantal potentieel ernstig
Beoordeling
slaapverstoorden/beoordelingsraster
-5
+3
-3
+2
-1
+1
0
0
1
-1
2
-2
3
-3
9.2.2.7
Formuleer een algemene conclusie
De berekeningen en resultaten van de bovenstaande methodiek geven heel wat informatie over de
geluidshinder van plan/project en de omgeving. Het is belangrijk om al deze informatie overzichtelijk weer te
geven en op een juiste manier te interpreteren.
De aftoetsing aan de twee significantiekaders geeft weer hoeveel potentieel ernstig gehinderden of
slaapverstoorden er zijn door de realisatie van het plan/project (per beoordelingskader) in een worst case
benadering. Indien er andere geluidsbronnen aanwezig zijn van een ander type worden deze immers maar
beperkt in rekening gebracht.
Voor slaapverstoring is het ook belangrijk om rekening te houden met hoe frequent er ‘s nachts incidenteel
geluid voorkomt door het plan/project.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 59 van 72
Om verschillende alternatieven van het plan/project op vlak van geluidshinder tegenover elkaar af te wegen is
het belangrijk om het totaal aantal potentieel ernstig gehinderden of slaapverstoorden te bepalen en met
elkaar te vergelijken. Er moet dus rekening gehouden worden met twee aspecten:
1. De geografische spreiding van de hinder moet in beeld gebracht worden. In de methodiek wordt per
beoordelingsraster een effectscore en kleurcode bepaald. Door de verschillende beoordelingsraster in
de overeenkomstige kleurcode in te kleuren, wordt de geografische spreiding van de hinder visueel op
kaart weergegeven. Hieruit kan bepaald worden welk alternatief op welke plaats het meeste effect
veroorzaakt.
2. Voor het ganse studiegebied moet het totaal aantal potentieel ernstig gehinderden/slaapverstoorden
bepaald worden. Door het totaal aantal gehinderden van verschillende alternatieven te berekenen,
kan bepaald worden welk alternatief het meeste gehinderden veroorzaakt.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 60 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
9.2.2.8
Addendum – overzicht formules
Wegverkeer
%A = 1,79510-4(Lden- 37)³ - 2,110*10-2(Lden – 37)² + 0,5353 (Lden – 37)
%HA = 9,868*10-4(Lden- 42)³ - 1,436*10-2(Lden – 42)² + 0,5118 (Lden – 42)
%SD = 13,8 – 0,85 Lnight + 0,01670 (Lnight)²
%HSD = 20,8 – 1,05 (Lnight) + 0,01486 (Lnight)²
Spoorwegverkeer
%A = 4,538*10-4(Lden- 37)³ - 9,482*10-3(Lden – 37)² + 0,2129 (Lden – 37)
%HA = 7,239*10-4(Lden- 42)³ - 7,851*10-3(Lden – 42)² + 0,1695 (Lden – 42)
%HSD = 11,3 – 0,55 (Lnight) + 0,00759 (Lnight)²
Vliegverkeer
%A = 8,588*10-6 (Lden- 37)³ + 1,777*10-2 (Lden – 37)² + 1,221 (Lden – 37)
%HA = -9,199*10-5(Lden- 42)³ + 3,932*10-2(Lden – 42)² + 0,2939 (Lden – 42)
%HSD = 18,147 – 0,956 (Lnight) + 0,01482 (Lnight)²
Windturbines20
%A = 34,25 – 0,864 Lden – 0,0548 (Lden)² + 0,001551 (Lden)³
%HA = -97,94 + 9,627 Lden – 0,3175 (Lden)² + 0,003522 (Lden)³
%SD = 4,32 + 0,194 Lnight + 0,00826 (Lnight)²
Industrie21
%HA = 0,02523 Lden² – 1,886 Lden + 36,307
20
“A comparison between exposure-response relationships for wind turbine annoyance and annoyance due to other noise sources”; Sabine Janssen, Henk Vos; Acoustical
society of America, 2011
21
“Noise annoyance from stationary sources: relationships with exposure metric day-evening-night level and theid confidence intervals”; Henk Miedema, Henk Vos;
Acoustical society of America, 2004
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 61 van 72
9.2.3 Beoordeling onbekende stressor, referentiewaarde of concentratie
9.2.3.1
Beoordelingskader voor stoffen zonder gekende referentiewaarde of zonder berekende of
ingeschatte concentratie of grootteorde van de stressor
Als geen score kan afgeleid worden, zal de beoordeling gebeuren op basis van een expertenoordeel. Dit
oordeel moet gemotiveerd worden met vermelding van de gehanteerde criteria: grootteorde van stressor
(kwantitatief of kwalitatief), aantal gehinderden of blootgestelde groepen.
9.2.3.2
Beoordelingskader in het geval de milieustressor(en) nog niet gekend is (zijn)
Indien de milieudruk van het geplande project/plan nog niet gekend is, wordt de huidige situatie gedetailleerd
beschreven (Cvoor) om de draagkracht van het milieu goed in te schatten. Daarnaast wordt nagegaan welke
mogelijke activiteiten volgens stedenbouwkundige voorschriften toegelaten worden (bv. bij ontwikkeling
van een bedrijventerrein waarbij nog niet concreet gekend is welke specifieke bedrijven er zich zullen
vestigen). Voor elk van de relevante milieustressoren (stap 3) vergelijkt de deskundige de bestaande toestand
(Cvoor) met een fictieve toestand na realisatie van het project/plan, gebaseerd op technische gegevens van
constructeurs, voor zover beschikbaar, zoals emissie- concentratie en -debiet. Indien mogelijk wordt de
significantie verder afgetoetst zoals weergegeven in ‘Beoordelingskader chemische stressoren met gekende
gezondheidskundige referentiewaarde’.
9.2.4 Beoordelingskader elektromagnetische straling
Voor EM-straling wordt (voor de bestaande toestand en de toestand na realisatie van de inrichting/plan) op
basis van het totaal aantal kinderen binnen de contouren van de gezondsheidskundige advieswaarde 0.4
µT22 een inschatting gemaakt van de potentiële toename van het aantal gevallen van kinderleukemie. Gezien
de grote onzekerheid van de impact op de mens is het beoordelingskader eerder indicatief te beschouwen.
9.2.5
Beoordelingskader slagschaduw
Momenteel is een studie lopende om een richtlijnenboek op te maken voor windturbines.
22
Er werd bij bevolkingsonderzoeken een statistisch verband gevonden tussen wonen in de buurt van hoogspanningslijnen en het meer voorkomen van kinderleukemie
(oa. Ahlbom (2000) en Greenland et al. (2000)). Het gaat om een statistisch verband, dat wil niet zeggen dat magnetische velden de oorzaak zijn van het meer voorkomen
van leukemie. Om te bewijzen dat dat magnetisch veld de oorzaak is, was er bevestiging nodig uit onderzoek op proefdieren en op cellijnen. Dat bijkomend onderzoek
heeft nooit kunnen aantonen dat de velden de oorzaak van het meer voorkomen van kinderleukemie zijn. Er bestaat dus nog steeds relatief grote onzekerheid over de
effecten.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 62 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
Uit (de input van) deze studie zal dan een kader voorgesteld worden in overleg met de relevante instanties.
Dit gedeelte wordt dus later nog aangevuld.
9.2.6
Beoordeling biologische agentia
De blootstelling aan biologische agentia kan de gezondheid van de mens op verschillende manieren schaden:




infectieziekten veroorzaakt door virussen, bacteriën of andere pathogene organismen;
vergiftiging door toxines;
allergische reacties door blootstelling aan allergenen;
DNA-schade, kanker of schade aan het ongeboren kind.
Daarnaast kan ook hinder en overlast beschouwd worden, bv. in het geval van ratten, vliegen enz.
Of het agens een daadwerkelijk risico vormt, hangt af van vele factoren, waaronder de aard van het
organisme, de hoeveelheid biologisch materiaal, de manier waarop het agens het lichaam is binnengedrongen,
de gevoeligheid van de persoon,...
Een experten-oordeel zal afgeleid worden. De nadruk zal hier daarom liggen op preventieve maatregelen. Een
beoordelingskader d.m.v. scores wordt niet voorgesteld.
9.2.7 Beoordeling groene ruimte
9.2.7.1
Beoordelingskader groene ruimte
Vlaanderen heeft groenstreefwaarden qua oppervlakte gedifferentieerd naar gebiedstype en afstandsnormen
voor verschillende groentypologieën. Deze laten toe om de hoeveelheid groen te normeren. Voor de
gezondheidskundige inschatting wordt in het Richtlijnenboek mens-gezondheid gebruik gemaakt van de
‘natuurwaardeverkenner’. Deze webtool houdt rekening met het aantal inwoners in de buurt van het groen.
Hoe meer inwoners in en rond het groengebied wonen, hoe hoger de score. Verder zit in de tool een
kwantitatieve waardering, waarbij het verband tussen aanwezigheid van groen in de nabije of ruime omgeving
van een burger en zijn gezondheidstoestand in rekening wordt gebracht. De kwantificering is gebaseerd op de
resultaten van een wetenschappelijk meerjarenprogramma in Nederland (Vitamine G - Maas, 2008). De
relaties worden uitgedrukt in verandering van aantal DALY’s (disability-adjusted life years) t.t.z. een
verandering in de maat voor de totale last ontstaan door ziekte. De scores die deze tool berekent (kwalitatieve
beoordeling, score tussen 1 en 10) voor de gezondheidseffecten van contact met groen worden gebruikt voor
de toetsing in onderstaande tabel.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 63 van 72
Scoresysteem voor beoordeling aandeel groene ruimte in het plangebied
Groenscorena – groenscorevoor
Score
Toename groen
7 of 8 of 9
+3
4 of 5 of 6
+2
1 of 2 of 3
+1
Stabilisering groen
0
0
Afname groen
-1 of -2 of -3
-2
-4 of -5 of -6
-3
-7 of -8 of -9
-3
Groenscorena: score van’ natuurwaardeverkenner’ voor de gewenste situatie
Groenscorevoor: score van ‘natuurwaardeverkenner’ voor de referentiesituatie (vóór de wijzigingen)
Groenstreefwaarden (link)
Natuurwaardeverkenner (link)
9.2.8 Lokaal geteelde voeding (volks- en particuliere tuinen)
9.2.8.1
Beschrijving volks- en particuliere tuinen, lokaal geteelde voeding
Bij bewoners in het plan- en/of projectgebied heerst dikwijls bezorgdheid over het feit of ze hun zelf geteelde
groenten of de eieren van hun kippen nog mogen opeten. Het is zeer moeilijk om op basis van één plan of
project een inschatting mee te geven voor de bewoners van het hele gebied.
De algemene bodemkwaliteit moet in het MER beoordeeld worden in de discipline bodem.
In de discipline Mens-gezondheid kan wel een verwijzing opgenomen worden naar de webtool die OVAM en
het Departement Leefmilieu, Natuur en Energie van de Vlaamse Overheid ontwikkelden m.b.t. gezond
tuinieren. Deze webtool is terug te vinden op: www.gezonduiteigengrond.be.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 64 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
De deskundige zal in de disciplines Mens-gezondheid eveneens een kwalitatieve bespreking opnemen waarbij
aangegeven wordt in hoeverre de activiteiten waarvoor het MER wordt opgemaakt invloed kunnen hebben op
de consumptieadviezen van de zelfgekweekte groenten en eieren.
Webtool Gezond uit Eigen Grond
9.3 GLOBALE BEOORDELING
Na de beoordeling per stressor wordt een globale beoordeling gegeven van de impact van de verschillende
stressoren (o.b.v. bovenvermelde beoordelingskaders). De deskundige Mens-Gezondheid geeft in een globale
synthese welke mogelijke effecten er te verwachten zijn van de verschillende stressoren, hoe deze eventueel
gemilderd kunnen worden en of er nog specifieke aandachtspunten zijn.
De bedoeling is geenszins om een “eind-som” van de toegekende scores aan alle relevante stressoren toe te
kennen om tot een finale uitspraak van (on)aanvaardbaarheid van het project op vlak van volksgezondheid te
komen. Dit is omwille van de grote verschillen in de aard van de gezondheidseindpunten niet mogelijk en
bijgevolg onzinnig. Het is wel de bedoeling om een overzicht te krijgen welke stressoren dusdanig zouden
wijzigen qua blootstelling dat milderende maatregelen voor die stressor aangewezen zijn.
9.4 MILDERENDE EN FLANKERENDE MAATREGELEN
Samen met de kwalitatieve eindevaluatie, worden milderende of flankerende1 maatregelen geformuleerd
indien de gezondheidsscore van de stressor -3 bedraagt. Bij score -2 en -1 zijn aanbevelingen, t.t.z. eventuele
maatregelen om de impact de verminderen, aanbevolen. Milderende of flankerende maatregelen, zijn
maatregelen die potentieel genomen kunnen worden voor reductie van de stressoren of vermindering van de
blootstellingskans.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 65 van 72
10 STAP 5. POST-EVALUTIE
De initiatiefnemer van het project/plan formuleert voorstellen om bepaalde stressoren t.g.v. het project/plan
op te volgen in de tijd. Dit kunnen voorstellen zijn van het type milieumetingen, gezondheidsregistraties,
klachtenregistratie –en behandeling, bevraging bij de bevolking, organisatie van (risico-)communicatie,
opvolging van wetenschappelijke literatuur, samenwerking met overheidsdiensten of lokale
gezondheidswerkers (bv. medische milieukundigen), of eventuele lokale klankbordgroepen.
In de vergunningsvoorwaarden kan opgelegd worden om na een aantal jaren een vergelijking te maken tussen
de volgens het MER verwachtte stressor concentraties en/of hinder en de werkelijke, wanneer het project of
het plan gerealiseerd is.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 66 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
11 AFKORTINGENLIJST
%A: percentage gehinderden (annoyed)
BI: betrouwbaarheidsinterval
BPA: bijzonder plan van aanpak
BZV: biochemisch zuurstofverbruik
Cna: Concentratie van stressor na realisatie van project/plan
Cvoor: Concentratie van stressor voor realisatie project/plan (bestaande toestand)
CZV: chemisch zuurstofverbruik
DALY’s: Disability-adjusted life years
dB(A): decibel (A-gewogen)
DC: bijdrage aan concentratie van stressor door het project/plan (Cna-Cvoor)
DT: bijdrage aan tijdsduur dat hinder aanwezig is door realisatie van het project/plan (Tna-Tvoor)
EC: Elemental carbon of elementair koolstof
EFSA: European Food Safety Agency
EM: elektromagnetisch
GAW: gezondheidskundige advieswaarde
GRW: gezondheidskundige referentiewaarde
%HA: percentage potentieel ernstig gehinderden (highly annoyed)
HBM: humane biomonitoring
HGR: Hoge Gezondheidsraad
%HSD: percentage potentieel ernstig slaapverstoorden (highly sleep disturbed)
ISO: international standard organisation
LA95,T: de waarde van het achtergrondgeluidsdrukniveau volgens VLAREM II (indien waarnemingsperiode T = 1
uur)
LAeq,T: A-gewogen equivalent, constant geluidsdrukniveau, dat gedurende het tijdsinterval T dezelfde
geluidsenergie zou veroorzaken als het werkelijk (veranderlijk) A-gewogen geluidsdrukniveau gedurende
dezelfde periode
LAmax, T: het maximaal geluidsdrukniveau geregistreerd in de periode T
Lden: het gewogen gemiddelde van de geluidsdrukniveaus voor de dag (07.00-19.00), de avond (19.00-23.00)
en de nacht (23.00-07.00). De avond- en nachtniveaus krijgen daarbij een straffactor van +5 resp. +10 dB
aangerekend.
LNE: departement Leefmilieu Natuur en Energie
Lnight: equivalent geluidsdrukniveau buiten geassocieerd met een bepaald type geluidsbron tijdens de
nachtperiode (23h-07h), berekend over een jaar
LA95,T,na: LA95, T na of met de uitvoering van het plan/project
LA95,T,voor: LA95, T vóór of zonder de uitvoering van het plan/project
MER: milieueffectrapport
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 67 van 72
MKROS: Milieuklachten Registratie- en Opvolgingssysteem
MOS: margin of safety
NACE: Europese activiteitennomenclatuur
NMVOS: niet-methaan vluchtige organische stoffen
OVAM: Openbare Vlaamse Afvalmaatschappij
PAK: polycyclische aromatische koolwaterstoffen
PM2.5: Particulate matter of fijn stof met aerodynamische diameter < 2.5 μm
PM10: Particulate matter of fijn stof met aerodynamische diameter < 10 μm
%SD: percentage slaapverstoorden (sleep disturbed)
RUP: ruimtelijk uitvoeringsplan
RW: referentiewaarde
TDI: tolerable daily intake
TLV: treshold limit value
Tna: tijdsduur van slagschaduwhinder na realisatie van het project/plan (aantal h/jaar)
Tvoor: tijdsduur van slagschaduwhinder voor realisatie van het project/plan (bestaande toestand) (aantal h/jaar)
UFP: ultra fine particles
VLAREM: Vlaams reglement betreffende de milieuvergunning
VMM: Vlaamse Milieumaatschappij
WGO: Wereldgezondheidsorganisatie
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 68 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
12 BEGRIPPENLIJST
NOG IN OPBOUW!!!!!
Grenswaarde: bovenwaarde; mag, tenzij in geval van overmacht, niet overschreden worden.
Milieuhinder: de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) definieert hinder als “a feeling of displeasure
associated with any agent or condition known or believed by an individual or group to be adversely affecting
them”. De WHO stelt ook dat hinder als een gezondheidseffect kan beschouwd worden, want “Gezondheid is
een toestand van compleet fysiek, mentaal en sociaal welbevinden en niet alleen de afwezigheid van
ziekte”. Onder milieuhinder worden in de context van het RL-boek mens-gezondheid de thema’s
geluidshinder, trillingshinder, geurhinder, stofhinder, rookhinder en lichthinder begrepen. Dit zijn typisch
thema’s met een lokaal, gradueel afnemend maar direct merkbaar effect. Binnen het verstoringsgebied kan de
hinder leiden tot geestelijke, en bij ernstige hinder zelfs tot lichamelijke aantasting van het welzijn (stress,
hartritmestoringen, braakneigingen, ...). Sommige vormen van verstoring leiden eveneens tot materiële
aantasting van goederen. Milieuhinder is een beleving met zowel een objectief als een subjectief karakter. Als
objectieve factoren kunnen fysische en andere eigenschappen vermeld worden: het geluidsniveau, de
geluidsscherpte, de tonaliteit, de geurconcentratie, de geurintensiteit, de geurdrempel, de lichtsterkte, de
frequentie van optreden, de duur en variabiliteit in de tijd, e.d. De subjectieve beoordeling staat in functie van
leeftijd, geslacht, opleidingsniveau, moment van de dag, emissiehistorie, betrokkenheid bij de verstoringsbron
en de mate van (on)aangenaamheid.
Nuleffectniveau: gegeven belasting waarboven hinder van een bron verwacht kan worden. Is gelijk aan het
achtergrondhinderniveau of het hinderniveau in een controlegroep (buiten de invloedsfeer van een
hinderbron gelegen). Komt m.a.w. overeen met het niveau waaronder geen negatieve effecten te verwachten
zijn. Zie ook streefwaarde.
Richtwaarde: kwaliteitsniveau dat zoveel mogelijk bereikt of gehandhaafd moet worden.
Streefwaarde: Niveau waarbij geen nadelige effecten te verwachten zijn. Zie ook nuleffectniveau.
SLO: Schriftelijk Leefomgevingsonderzoek. Onderzoeksmethode waarbij middels schriftelijke enquêtering op
basis van een standaard vragenlijst het percentage gehinderden door geur, geluid en licht kan worden
bepaald. Op Vlaams niveau gebeurt dergelijke peiling elke 5 jaar.
Referentiewaarde: definitie nog in te vullen
Advieswaarde: definitie nog in te vullen
Gezondheidskundige advieswaarde (GAW): definitie nog in te vullen
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 69 van 72
Norm: definitie nog in te vullen
DALY’s (disability-adjusted life years): definitie nog in te vullen
Stressor: definitie nog in te vullen
Carcinogeniteit: definitie nog in te vullen
potentieel ernstig gehinderden
slaapverstoorden
beoordelingsrasters
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 70 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016
13 REFERENTIES & ACHTERGRONDINFO












Antea Belgium NV. 2013. Handleiding participatie in het m.e.r.-proces
Bautmans B, Pillu G, Tilborghs G, Van Rooy L, Wildemeersch D, Noorts F. 2002. Milieueffectrapport,
Discipline Mens&Gezondheid: Praktisch. 54p.
Bruinsma R. 2009. Bedrijven en milieuzonering.
DLNE, Technum, 2015. Richtlijnenboek Milieueffectrapportage algemene methodologische en
procedurele aspecten.
Europese Commissie, 2004. Position paper on dose response relationships for night time noise. 30p.
Europese Commissie, 2002. Position paper on dose response relationships between transportation
noise and annoyance. 40p.
Fast, T., van den Hazel, P.J., van de Weerdt, D.H.J. 2012. Gezondheidseffectscreening. Gezondheid en
milieu en ruimtelijke planvorming. Handboek voor een gezonde inrichting van de leefomgeving. 346 p.
Hoge Gezondheidsraad, 2013. Public health effects siting and operating onshore wind turbines.
Publication No. 8738. 46p.
WGO. 2009. Night noise guidelines for Europe.
WGO. 2006. Air Quality Guidelines for particulate matter, ozone, nitrogen dioxide and sulphur dioxide.
Global Update 2005. Summary of risk assessment.
WGO. 2000. Air Quality Guidelines for Europe. WHO Regional Publications, European Series, No. 91.
WGO. 1999. Guidelines for Community Noise. Edited by Birgitta Berglund, Thomas Lindvall, Dietrich H
Schwela.
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
20.06.2016
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
pagina 71 van 72
14 TOTSTANDKOMING RICHTLIJNENBOEK MENS - GEZONDHEID
Dit richtlijnenboek Mens – Gezondheid is een grondige actualisatie en herziening van het oude richtlijnenboek
Mens – Gezondheid van 2002.
De basis van het richtlijnenboek is gelegd door een eerste actualisatie die uitgevoerd is door VITO en SGS. De
dienst Mer heeft deze actualisatie gebruikt om een praktische herziening te schrijven voor de verschillende
methodologieën en de significantiekaders voor de discipline “Mens – Gezondheid”. De herziening kwam tot
stand in samenwerking met een aantal overheidsadministraties.
Voor de methodologie voor verkeersgerelateerde projecten werd gebruik gemaakt van de verkennende studie
van VITO over infrastructuurprojecten (2015). Het keuzeprotocol om de meest relevante gezondheidskundige
advieswaarde te selecteren werd afgestemd met het keuzeprotocol van het Vlaams Agentschap Zorg en
Gezondheid volgens “Protocol for the selection of health-based reference values (RV)” (VITO, 2015).
Auteurs:
Richtlijnenboek Mens – Gezondheid (Dienst Mer/AZG 2016); Acke Stefan, De Backer Joke, De Munck
Sarah, Wouters Sven
“Richtlijnenboek Mens-Gezondheid project- en plan-MER” (VITO/SGS 2015); Colles A, Koppen G,
Smolders R, Tombeur A, Van Holderbeke M, Bauwens M
“Ontwikkelen van een methodiek die de gezondheidsimpact in kaart brengt van
infrastructuurprojecten die wegverkeer dragen of genereren” (VITO/Technum, 2015); De Brouwere Katleen,
Buekers Jurgen, Temmerman Anne, Verhaegen Katelijne
“Protocol for the selection of health-based reference values (RV)” (VITO, 2015); De Brouwere Katleen,
Christa Cornelis
Projectteam:
De Munck Sarah, Dheere Ellen, Frank Melanie, Smeets Veronique, Wouters Sven
In samenwerking met het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid
//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
pagina 72 van 72
Richtlijnenboek Mens-Gezondheid
20.06.2016