heerlijkheid almelo

Een korte inleiding in de geschiedenis van de ‘HEERLIJKHEID ALMELO’
Voor de geschiedenis van Almelo is het ontstaan van de Heerlijkheid Almelo en Vriezenveen zeer belangrijk
geweest. Je denkt natuurlijk aan iets heerlijks maar het woord (1)heerlijkheid komt van een adellijke
bezit. Een heerlijkheid werd bestuurd door een heer, die in een versterkt huis woonde, Huize Almelo:
(2)In een oorkonde (soort akte) uit 1157 is al sprake van ene heer Everhardus van Almelo. In 1236 gaf de
Utrechtse Bisschop Otto III toestemming aan de heer van Almelo, Henricus of wel Henricus van Almelo en
aan de mensen die daar woonden om een kapel te bouwen, de latere Grote Kerk.
Uit deze akte blijkt voor het eerst dat de familie Van Almelo een bijzondere positie in deze streek had
opgebouwd. De heerlijkheid Almelo en Vriezenveen bestond uit de plaats Almelo, die in 1420 officieel
stadsrechten kreeg, mèt het omliggende gebied.
Heer Van Almelo werd Heer Van Rechteren Limpurg
Halverwege de 14de eeuw trouwde erfdochter Beatrix van Almelo met Evert van Heeckeren. Door dit
huwelijk kwam huis Almelo in bezit van de familie Van Heeckeren, later Van Rechteren genaamd. In 1711
trouwde Joachim Hendrik Adolph van Rechteren met een erfdochter Rijksgravin von Limpurg Speckfeld
en zo is er de naam Limpurg bijgekomen. De heren van Almelo (van Rechteren Limpurg) wonnen in de loop
van de tijd steeds meer aan invloed. In 1705 ontving Adolph Hendrik van Rechteren vanwege zijn staat van
verdienste (vele goede diplomatenwerk) van de Duitse keizer(!!) de titel van graaf. In 1822 kreeg Adolph
Frederik Lodewijk van Rechteren Limpurg, Heer van Almelo en Vriezenveen (en ook zijn kinderen) bij
Koninklijk Besluit de titel van graaf. De huidige bewoner van kasteel Almelo heet dan ook Adolph Frederik
Lodewijk graaf Van Rechteren Limpurg.
Heerlijke rechten en belastingen
(3) Een heerlijkheid beschikte over diverse voorrechten. Zo benoemden de heren van Almelo de pastoor,
later predikant, de schout, de leden van het gerecht, de koster, de doodgraver, de voorzanger en de
schoolmeester. Tussen 1814 en 1848 had de heer het voordrachtsrecht van de schout, secretaris en de
ontvanger van de gemeente. In deze periode had hij ook het benoemingsrecht van functies als nachtwaker,
turfsteker en schipper.(4)Daarnaast genoot hij opbrengsten uit belasting op onroerend goed (huizen en
gebouwen), pachtgelden (voor het huren van boerderijen), tiendrecht (een soort BTW) en tolrecht .
Hieronder zie je een foto van het tolbord uit de Gravenallee met de toltarieven. Er stonden op
meerdere hoofdwegen rond Almelo tolhuizen. Telkens als je er voorbij kwam, bijvoorbeeld als je als
boer met enkele dieren op weg was naar de markt in Almelo, moest je tol betalen!
Er moest ook betaald worden voor windrecht (windmolen), jachtrecht (jagers), visrecht (vissers), recht
tot het steken van turf (turfstekers), marktrecht (om iets op de markt te verkopen), recht op het houden
van zwanen en een eendenkooi(kooiker). Geen wonder dat de graaf de op één na rijkste man van
Overijssel was! In de loop van de geschiedenis zijn er heel wat problemen ontstaan over de hoogte van
deze ‘belastingen’ tussen de bewoners en de heren van Almelo, dat snap je wel. Veel zaken, zoals
bijvoorbeeld het betalen van de pacht in de vorm van boter, zijn uiteindelijk via de rechtbank tot een
oplossing gekomen. (5) De patriotten kwamen in opstand tegen deze voorrechten en belastingen, zij wilden
vrijheid en gelijke rechten voor iedereen.
Vandaar dat ze een vrijkorps (vrijwilligersleger van vrije burgers) oprichtten om deze vrijheid en gelijkheid
te bevechten. De gravin die toen regeerde vond dat maar helemaal niets. Haar familie had vele honderden
jaren het bestuur geregeld. De burgers hadden daar maar respect voor op te brengen! Zij had de bijnaam
‘de meuje’ (‘het mens’) en riep haar eigen zoon terug uit Amerika (waar hij -gek genoeg- meevocht in de
Amerikaanse Revolutie tegen de Engelsen) om met een legertje van Almelose boerenzoons dit vrijkorps
onder de duim te houden. Om indruk te maken reed hij regelmatig met het legertje –inclusief kanonnen(!)met veel bombarie door de Grotestraat.
Je kunt je voorstellen dat het in die dagen erg spannend was in Almelo!! Met de komst van de PruisenDuitsers- (De vrouw van stadhouder Willem V had haar broer, de koning van Pruisen, om hulp gevraagd
om met die brutale patriotten af te rekenen.) Door het professionele leger (20.000 goed bewapende
soldaten) van Pruisen werden de patriottenlegertjes gemakkelijk uitgeschakeld. (6)Vele patriotten
vluchtten daarna naar Frankrijk, waar later de Franse Revolutie plaatsvond en het gewone volk de baas
werd onder het motto: Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap. Er werd op een bloedige manier afgerekend
met de macht van de Franse edelen en geestelijkheid (Kloosters en bisschoppen). De guillotine (valbijl)
draaide overuren en veel edelen vonden de dood. Al gauw ontstond er ruzie onder de opstandelingen en
nam een jonge legerofficier de macht in eigen handen: Napoleon Bonaparte. Hij zorgde er voor dat de
Franse Revolutie door heel Europa werd verspreid, dus ook naar Nederland!! De gevluchte patriotten
vonden dat natuurlijk geweldig en zij hielpen de Fransen dus ook waar ze maar konden.
(7)De komst van de Franse legers in de winter van 1795 maakte ook in Almelo een einde aan de
bevoorrechte positie van de gravin. De Fransen veroverden Nederland met hulp van de patriotten, ook wel
Bataven genoemd. Zo begon de Bataafse Republiek en de gewone burgers dansten van blijdschap om de
vrijheidsboom! In Almelo waren eindelijk verlost van de strenge gravin! Toch duurde het niet lang of de
mensen mopperden ook over de Fransen. Ze moesten bijvoorbeeld opdraaien voor de hoge kosten van het
Franse leger in Nederland! (De ene belasting waren ze kwijt maar er kwam een andere voor terug…)
In Almelo nam een belangrijke Franse generaal Vandamme tijdelijk zijn intrek in Huize Almelo.
De gravin probeerde nog te redden wat er te redden viel, maar het mocht niet baten. Ze was haar invloed
kwijt. Na verloop van tijd begon Napoleon overal familieleden op belangrijke plaatsen te benoemen. (8)Zijn
broer Lodewijk Napoleon benoemde hij tot koning van Holland. (Nederland werd voor het eerst een
koninkrijk. Deze Lodewijk Napoleon had het beste voor met Nederland. Hij probeerde zo goed mogelijk
naar de stem van het volk te luisteren. (Onze eigen Koningen van Oranje hebben veel geleerd van zijn
betrokkenheid.) Zo kwam hij zelfs op bezoek in Huize Almelo om daar allerlei dringende Almelose zaken te
regelen, bijvoorbeeld de ruzie over het gebruik van de Grote Kerk tussen de Protestanten en de
Katholieken.
Napoleon zelf bleek na een aantal jaren niet tevreden over zijn broer en maakte Nederland tot een
provincie van Frankrijk. Via de dienstplicht, door middel van een soort loterij, moesten alle jonge mannen
meevechten (ook in Almelo) in de vele legers van Napoleon dat bijna heel Europa veroverde! Zo moest
Almelo bijvoorbeeld een bakker leveren aan het Franse leger. Er ontstond veel geharrewar en uiteindelijk
werd besloten dat een jonge Almelose bakker dan maar in het leger moest. De andere bakkers hadden
namelijk vrouw en kinderen! Het jonge bakkertje is meegetrokken met het Franse leger naar Rusland. Daar
werd het leger van Napoleon vernietigend verslagen en het moest zich onder barre winterse
omstandigheden terugtrekken. Van het eens zo machtige leger bleef weinig meer over. Van het Almelose
bakkertje is dan ook nooit meer iets vernomen….evenals van tientallen andere Almeloërs.
Sommige soldaten probeerden te vluchten uit het leger, te deserteren. In Almelo kwamen twee van deze
deserteurs aan hun einde doordat ze werden opgepakt door de Almelose koddebeier (politieagent). Op
deze vlucht stond de doodstraf en die kregen ze dan ook… In het Rectorshuis –het geschiedenis museum
van Almelo- vind je hierover een oude muurschildering.
Napoleon verloor -na de dramatische veldtocht naar Rusland- de ene veldslag na de andere en nadat hij
definitief bij Waterloo werd verslagen kwamen de oude (heerlijkheids-)rechten gewoon weer terug in bij de
adel in Europa en Nederland, dus ook in Almelo.(9) Almelo werd uiteindelijk ‘bevrijd’ door Kozakken, de
Russische ruitersoldaten, die samen met Engelse en Duitse legers de Franse legers overwonnen.
Kozakken in Twente
De macht van de graaf en gravin werd weer in ere hersteld. Pas in 1848 met de nieuwe Grondwet en de
Gemeentewet van 1851 kwam er een einde aan, hoewel enkele rechten nog tot in de eerste helft van de
20ste eeuw bleven bestaan! (10)Veel ideeën die uit de Franse tijd stammen, bleken van waarde, onder
andere het metriek stelsel, de wetgeving, de burgerlijke stand, de dienstplicht en uiteindelijk de
democratie: de macht van adel en geestelijkheid werd overgedragen aan het volk.
De door Almelose burgers gekozen gemeenteraad bepaalt tegenwoordig het beleid in Almelo!
Weet je nog het motto van de Franse revolutie? Vrijheid, gelijkheid en broederschap!
We leven tegenwoordig in vrijheid en zijn allemaal gelijk voor de wet. Een beetje meer broederschap zou
zo nu en dan echter geen kwaad kunnen!!
Gekroonde boerderijen in de omgeving van Almelo
De familie van heren van Almelo heeft altijd veel invloed in Almelo en omgeving gehad. Tijdens de
Reformatie (Godsdienstige opstand binnen de Katholieke kerk, waardoor een nieuwe Protestantse
Godsdienst ontstond) speelden de heren van Almelo een belangrijke rol bij de overgang van de oude
katholieke godsdienst naar de nieuwe protestantse. Johan van Rechteren sloot zich in 1620 aan bij de
gereformeerde kerk en stelde daarmee een belangrijk voorbeeld. De vele bezittingen gaven de familie ook
heel veel zeggenschap. Bij de ontginning (afgraving) van de Weitemanslanden in de jaren dertig van de
vorige eeuw in het kader van werkverschaffing speelde de graaf van Rechteren Limpurg met diverse
landerijen in dat gebied een belangrijke rol. Tegenwoordig zijn de boerderijen die in die periode zijn
gebouwd nog te herkennen aan de luiken en de gevelsteen met daarop een kroon met de letters RL,
Rechteren Limpurg. De graaf van Rechteren Limpurg bezit nog steeds heel veel grondgebied met een flink
aantal boerderijen! Als de gemeente Almelo wil uitbreiden moet ze ook nu nog eerst in overleg met de
graaf! De vele bezittingen van de graaf hebben er voor gezorgd dat nog heel veel oude gebouwen,
boerderijen en hun landerijen bewaard zijn gebleven! Hieronder de boerderij bij Huize Almelo.
Vraag 1: Leg uit waar de term ‘Heerlijkheid Almelo’ vandaan komt.
Vraag 2: Wie werd in 1157 voor het eerst in een akte van de bisschop van Utrecht genoemd?
Vraag 3: De graaf was belangrijk. Welke beroepen werden in Almelo door de graaf benoemd?
Vraag 4: De graaf was heel rijk. Waar verdiende hij al dat geld mee?
Vraag 5: De patriotten kwamen in opstand. Wat wilden de patriotten bereiken?
Vraag 6: De Franse Revolutie brak uit in 1789. Wat was het motto van deze revolutie?
Vraag 7: Waarom kwam er in 1795 een einde aan de heerschappij van de gravin in Almelo?
Vraag 8: Welke broer van Napoleon werd koning van Holland?
Vraag 9: Door wie werd Almelo bevrijd van de Fransen?
Vraag 10. Noem een aantal ideeën die uit de Franse Tijd werden overgenomen.