lokeren

Toelichting
Quartairge logische Kaart
Ka
a
rtb
lad
bij de
14
LOKEREN
Kaart en tekst opgemaakt door:
Prof. Em. Dr. Guy De Moor
met medeweking van
Dirk van de Velde
Vlaamse overheid
Dienst Natuurlijke Rijkdommen
Universiteit Gent
1995
InhoudSTAFEL
1 INLEIDING ............................................................................................................................. 3
1.1 Kaartindeling ................................................................................................................. 3
1.2 Landschapskenmerken................................................................................................... 4
1.2.1 Het Vlaamse Valleilandschap ..........................................................................................4
1.2.2 Het cuestalandschap van het Land van Waas ...............................................................7
1.2.3 De Scheldepolders............................................................................................................8
2 METHODIEK VAN VERZAMELING EN VERWERKING VAN GEGEVENS............11
2.1 Inleiding..........................................................................................................................11
2.1.1 Gegevensverzameling ....................................................................................................11
2.1.2 Classificatie van de quartaire afzettingen ....................................................................11
2.1.3 Weergave van de driedimensionele opbouw ................................................................11
2.2
2.3
2.4
2.5
Lithofaciës classificatie (De Moor, 1973) ................................................................... 14
Stratigrafische interpretatie en correlatie ................................................................. 15
Gegevensbronnen.......................................................................................................... 16
Opbouw van de gegevensbank..................................................................................... 16
3 QUARTAIRGEOLOGISCHE EENHEDEN....................................................................... 19
3.1 Het lithofaciës in een stratigrafische context . ........................................................... 19
3.1.1 Holoceen marien kleiig faciës (m) . ...............................................................................19
3.1.2 Holoceen marien zandig faciës (M) ..............................................................................20
3.1.3 Holoceen perimarien kleiig faciës (p) ...........................................................................20
3.1.4 Holoceen continentaal kleiig faciës (k) .........................................................................21
3.1.5 Holoceen continentaal niet-eolisch zandfaciës (K) ......................................................21
3.1.6 Holoceen continentaal venig faciës (v) .........................................................................21
3.1.7 Laat-Weichseliaan - Vroeg-Holoceen Overgangscomplex...........................................22
3.1.8 Eind-Weichseliaan eolisch dekzandfaciës (D) .............................................................25
3.1.9 Weichseliaan fluvioperiglaciaal lemig faciës (f) . .........................................................28
3.1.10Weichseliaan fluvioperiglaciaal zandig faciës (F) . ......................................................29
3.1.11 Eemiaan marien zandig faciës (E).................................................................................31
3.1.12Eemiaan continentaal fijn faciës (c) . ............................................................................33
3.1.13Pre-Eemiaan faciës (X) ..................................................................................................33
3.2 Profielschetsen ontsluitingen Vlaamse Vallei ............................................................ 36
4 METHODIEK VAN DE KAARTVOORSTELLING......................................................... 49
4.1 Opbouw van de kaartlegende...................................................................................... 49
4.1.1 Lithofaciessymbolen ......................................................................................................49
4.1.2 Lithosequentiesymbolen.................................................................................................49
4.1.3 Lithoprofieltypesymbolen . ............................................................................................51
4.2 Kaartvoorstelling van de lithoprofieltypes ................................................................ 54
4.2.1 Fundamentele voorstellingswijze...................................................................................54
4.2.2 Ordening van de kaartvlakken .....................................................................................54
4.2.3 Onvolledige boorprofielen .............................................................................................54
4.3 Overzicht van de kaartsymbolen voor de lithoprofieltypes ..................................... 55
5 CARTOGRAFIE.................................................................................................................... 59
5.1 Lokalisatiekaart van de waarnemingspunten ........................................................... 59
5.2 Verwerking van de gegevens tot kaarten ................................................................... 63
5.2.1 5.2.2
5.2.3
5.2.4
5.2.5
5.2.6
Algemene procedure en kwaliteitscontrole...................................................................63
Het reliëf van de basis en de dikte van het quartair dek ............................................63
Verspreidingskaarten van afzonderlijke quartairgeologische eenheden ..................63
Isohypsenkaarten van de basis van afzonderlijke quartairgeologische eenheden .....63
Isopachenkaarten van afzonderlijke quartairgeologische eenheden ........................64
Lithoprofieltypekaart van het quartair dek ................................................................64
5.3 Kaartbeschrijving......................................................................................................... 64
5.3.1
5.3.2
5.3.3
5.3.4
Isohypsenkaarten............................................................................................................64
Isopachenkaarten............................................................................................................75
Verspreidingskaarten van afzonderlijke lithosequenties ...........................................85
Lithoprofieltypekaart van het quartair dek..................................................................93
6 VORMINGSGESCHIEDENIS VAN DE QUARTAIRE AFZETTINGEN...................... 95
6.1 Het Onder- en Midden-Pleistoceen ............................................................................ 95
6.2 De Saaletijd .................................................................................................................. 96
6.3 De Eemtijd . .................................................................................................................. 96
6.4 De Weichseltijd . ........................................................................................................... 96
6.5 Het Holoceen ................................................................................................................ 98
7 TOEGEPASTE GEOLOGIE ............................................................................................. 101
7.1 Funderingen ............................................................................................................... 101
7.1.1
7.1.2
7.1.3
7.1.4
Algemeen........................................................................................................................101
Grondmechanische kenmerken van het quartair dek ..............................................101
Korrelgroottekenmerken van het quartair dek ........................................................102
Compactie en zetting van het sediment.......................................................................104
7.2 Nuttige delfstoffen . .................................................................................................... 104
7.2.1 Freatisch grondwater....................................................................................................104
7.2.2 Zandwinningen.............................................................................................................. 111
7.2.3 Klei-, mergel- en veenwinning......................................................................................112
8 BIBLIOGRAFIE...................................................................................................................113
9 ADDENDUM.........................................................................................................................117
9.1 Pollenanalvses..............................................................................................................117
9.1.1 Pollenanalyses in de veenlagen in het dekzandfaciës.................................................117
9.1.2 Pollenanalyse van de limnische afzettingen................................................................118
9.2 Genese van de mergellaag in de Moervaartdepressie ............................................ 120
9.2.1 Biologische oorsprong . ................................................................................................120
9.2.2 Geochemische oorsprong . ...........................................................................................120
9.3 Verklarende woordenlijst . ........................................................................................ 121
1 INLEIDING
1.1 Kaartindeling
Topografische
Indeling
kaart
Bassevelde
14/1
Zelzate
14/2
Langelede
14/3
Stekene
14/4
Evergem
14/5
Lochristi
14/6
Zeveneken
14/7
Lokeren
14/8
Het kaartblad Lokeren (1:50.000) (kaartblad 14, Nationaal Geografisch Instituut, Brussel, 1989) is ingedeeld in acht deelkaarten. De vier zuidelijke kaartbladen beslaan elk 8000 ha; drie van de vier noordelijke
omvatten elk min of meer grote delen Nederlands
grondgebied dat niet meegekarteerd werd. Die deelkaarten hebben alnaar de bron verschillende identificatiecodes (tabel l).
Geologische
kaart
Bodemkaart
25W
25E
26W
26E
40W
40E
41W
41E
25 (XIII 1-2)
26 (XIII 1-2)
40 (XIII 1-2)
Het kaartblad (figuur l) beslaat het grondgebied van
41 (XIII 7-8)
de fusiegemeenten Assenede (14/1), Zelzate (14/2),
Stekene (14/4), Evergem (14/5), Lochristi (14/6),
Wachtebeke en Moerbeke (14/7) en Lokeren (14/8). Tabel l: Identificatiecode van de deelkaarten
Op de randen van het kaartblad komen delen voor van de gemeenten Sint-Laureins (13/4), Kaprijke (13/4), Waarschoot en Lovendegem (13/8), Zele (22/4), Hamme (22/4), Waasmunster en Sint-Niklaas (15/5) en Sint-Gillis-Waas
(15/1). Een groot deel van het deelblad Lochristi (14/6) wordt ingenomen door het noordelijk deel van de stad Gent.
Het noordoosten van het deelblad Zelzate (14/2) en het noorden van de deelkaarten Langelede (14/3) en Stekene (14/4)
worden ingenomen door Nederland met
als belangrijkste steden Sas van Gent
op deelkaart Zelzate (14/2), Axel op het
deelblad Langelede (14/3) en Sint-Jansteen op het deelblad Stekene (14/4).
Nederland
Antwerpen
Brugge
14
Gent
Hasselt
0
14/1
25W
14/2
25E
10
20
30
40
14/3
26W
50 km
14/4
26E
Kaprijke
Assenede
Wachtebeke
14/6
40E
aart
Moerv
14/7
41W
Moerbeke
14/8
41E
Sint-Niklaas
Waasmunster
ka
Evergem
na
al G
en
t-
Te
r neu
zen
14/5
40W
Waarschoot
Lovendegem
0
Stekene
Zelzate
Lochristi
Lokeren
Du
rm
e
5 km
Fig. 1: Situering van het karteringsgebied
Inleiding 1.2 Landschapskenmerken
Fysisch-landschappelijk strekt het kaartblad Lokeren zich uit over het grondgebied van drie morfologische hoofdeenheden (figuur 2):
• het Vlaamse Valleilandschap, dat het grootste deel van het kaartblad in beslag neemt en waar de hoogte zelden
boven +10 m stijgt. Het Vlaamse Valleilandschap bevindt zich in de Vlaamse Vallei. Dit laatste is een quartair­
geologisch begrip dat aangeeft de zone van opgevulde diepe jong-pleistocene thalwegen van het Scheldebekken in
Noord-België;
• de westrand van het cuestalandschap van het Land van Waas, waar de hoogte tot boven +20 m stijgt en die
overeenkomt met de oostflank van het pleistocene doorbraakdal van de Vlaamse Vallei, en die ten oosten van de
lijn Stekene - Waasmunster ligt;
• de zuidelijke uitlopers van de Scheldepolders die het hele noordelijke deel van het kaartblad beslaan en in feite
overeenkomen met een relatief jong ingepolderd paleowad waarbij recente mariene kleien het opvullingsvlak van
de Vlaamse Vallei bedekken.
Elk van die gebieden vormt een grote landschappelijke eenheid op hoog niveau en kan verder onderverdeeld worden
in landschapseenheden van lager niveau maar met een grotere homogeniteit, door de kenmerken van de landschaps­
componenten zoals hoogte, reliëf, hydrografisch patroon, bodems, enzovoort met meer detail te gaan bekijken.
Hierna volgt een korte bespreking van de voornaamste fysische landschapskenmerken van het kaartblad.
Fig.2: Landschapelijke eenheden
1.2.1 Het Vlaamse Valleilandschap
De kern van de Vlaamse Vallei strekt zich uit tussen Maldegem en Stekene ten noorden van Gent en vormt een reliëfarm, laag en vlak gebied dat deel uitmaakt van Zandig Vlaanderen (De Moor, 1963). Op het kaartblad Lokeren
schommelt de hoogte van het Vlaamse Valleilandschap tussen +3 m en +10 m. Op dit breed, vlak en zandig gebied
sluiten de dalen van de Leie en van de Boven-Schelde aan vanuit het zuiden, terwijl de vallei van de Beneden-Schelde
naar het oosten doorloopt in het pleistoceen dal van de ‘Oerrupel’ die in het Boven Pleistoceen naar het westen
stroomde en er de Vlaamse Vallei vervoegde. De oostelijke uitloper verloopt langsheen de Beneden-Schelde, de Rupel
en de Dijle en dringt door tot nabij Werchter. De meer recente insnijding van de rivieren heeft het jongste pleistocene
Inleiding
opvullingvlak van de Vlaamse Vallei in reliëf gesteld en het in een laagterras herschapen. Alhoewel het veralgemeend
oppervlak afhelt in de richting van de Noordzee en de Westerschelde, geschiedt de afvloei in dit gebied thans in oostelijke richting, langsheen de Beneden-Schelde en de Zeeschelde over Antwerpen. Noordwaarts daalt het pleistocene
opvullingsvlak zo laag dat het door de Duinkerkiaan III-B overstromingen met mariene en estuariene sedimenten
bedekt werd. Het Vlaamse Valleilandschap vertoont verschillen in microreliëf en hydrografisch patroon waardoor een
verdere landschappelijke onderverdeling mogelijk is.
1.2.1.1
Het vlaklandschap van Bassevelde
Het vlaklandschap van Bassevelde vormt in het noordwestelijk deel van het kaartblad Lokeren een zeer vlakke en zandige zone waarvan de hoogte gemiddeld +4 m bedraagt. Die grenst ten noorden aan de Scheldepolders, ten zuiden aan
de grote dekzandrug. Deze zone vertoont een breedte van 4 km ter hoogte van Bassevelde, versmalt vanaf Assenede en
komt in oostwaartse richting nog maar enkel discontinu voor. Ter hoogte van Zelzate wigt deze zone uit. Westwaarts
van Bassevelde gaat dit vlaklandschap over in het Vlaklandschap van Eeklo (Heyse, 1979).
Het zeer vlakke karakter wordt verstoord door een complex van microruggen die tot 1 m boven de omgeving kunnen uitsteken. De kleine ruggetjes zijn opgelijnd zowel volgens een zuid-noord als volgens een zuidwest-noordoost
richting en vormen een discontinu ruggenpatroon. De laagten ingesloten tussen deze ruggen kunnen door de hoge
grondwaterstand zeer moerassig zijn en vertonen bijna geen microreliëf. Opvallend is de uitgesproken oost-west
georiënteerde rug van Boekhoute, die asymmetrisch gebouwd is en een korte maar steilere zuidhelling vertoont en
westwaarts aansluit op de rug van Sint-Laureins (Heyse, 1979).
Genetisch wordt dit gebied beschouwd als een tardiglaciale deflatiezone vanwaar een gedeelte van de aanvoer naar de
zuidelijk gelegen dekzandrug gebeurd is (De Moor en Heyse, 1994).
Het drainagepatroon is sterk antropogeen beïnvloed. De afwatering gebeurt hoofdzakelijk langs een reeks beken en
ontwateringsgrachten die tot het kunstmatig ontwateringsbekken van het Leopoldkanaal behoren. Het meest oostelijke
gedeelte van het vlaklandschap, gelegen aan de rechteroever van het kanaal Gent - Terneuzen, wordt via een aantal
kleine beken rechtstreeks in dit kanaal ontwaterd.
1.2.1.2
De dekzandrug van Lembeke-Stekene
Dit landschap vormt de oostelijke voortzetting van de dekzandrug van Maldegem, zelf een onderdeel van het grote
oost-west strekkende dekzandruggencomplex Maldegem - Stekene (De Moor en Heyse, 1974) (zie verklarende tekst
kaartblad Brugge).
Ten westen van Zelzate grenst dit gebied noordwaarts aan het vlaklandschap van Bassevelde; oostwaarts Zelzate
grenst het nagenoeg rechtstreeks aan de Scheldepolders. De breedte varieert van 1 tot 4 km terwijl de hoogte schommelt van +5 m (noordelijke grens) tot +10 m ter hoogte van Lembeke. De zuidelijke begrenzing komt bijna altijd met
een duidelijke helling overeen: ten westen van Evergem domineert die het kommengebied van Sleidinge, ten oosten
de Moervaartdepressie.
De dwarsdoorsnede van deze rug verloopt duidelijk asymmetrisch met een steile zuidflank en een zwakhellende
noordflank. Langs de steile zuidkant bereikt het hoogteverschil tussen de topconvexiteit en de basisconcaviteit meer
dan 4 m. Die steile zuidflank wordt op verschillende plaatsen verlaagd door zwakke dalwandconcaviteiten. Deze zouden kunnen verband houden met de ligging van oude noordwaarts gerichte afwateringsassen waarvan de sedimenten
onder het dekzand te vervolgen zijn.
De top van de dekzandrug zelf vertoont een microreliëf van ruggen en depressies. De oriëntatie van de ruggen is
overwegend westzuidwest-oostnoordoost maar kan onderling we1 wat verschillen. Hierdoor ontstaan plaatselijk vlakkere zones en depressies ingesloten tussen microruggen. Op plaatsen waar de ruggen elkaar kruisen kunnen brede
rugvlakken ontstaan.
De uniformiteit van de dekzandrug is groter ten westen van St.-Kruis-Winkel dan verder oostwaarts. Oostwaarts
komen duidelijker afzonderlijke kleine dekzandmassieven voor tussen vlakke lagere zones. Daarom is ook het drainagepatroon sterk antropogeen beïnvloed. De Moor en Heyse (1994) brengen naar voor dat in dit oostelijk gedeelte
een meer niveo-fluviale origine overheerst wat verband zou houden met de geleidelijk oostwaartse afbuiging van het
afwateringspatroon in de eind-pleistocene Vlaamse Vallei. Overigens komt er alleen in het oostelijk deel ten noordwesten van Stekene een lage zadelvormige engte (zadeldal van Stekene) doorheen de dekzandrug voor. Ze wordt gevormd door de lage smalle depressie genepen tussen de dekzandrug en de noordwestrand van de cuesta. Doorheen dit
zadeldal passeert de ‘vaart van Hulst’ (ook ‘Gentse vaart’ genoemd; zie topografische kaart kaartblad Stekene uitgave
1868). Ook deze engte vormt een argument voor de fluvio-eolische origine van het dekzandgebied in deze oostelijke
zone (zie geomorfologische kaart, kaartblad Lokeren) en voor de oostelijke afbuiging van de afwatering in de eindpleistocene Vlaamse Vallei.
Inleiding Vooral ten noorden van Moerbeke, tussen Zelzate en Koewacht, is de noordrand van de dekzandrug meer versneden
en verlaagd waardoor brede getijdegeulen tot ver zuidwaarts in het dekzandgebied kunnen doordringen (zoals in de
Sint-Elooispolder en in de Overslagpolder).
Op verschillende plaatsen komen ook kleine lage stuifzandbulten voor.
Genetisch wordt de dekzandrug bescbouwd als ontstaan door tardiglaciale lokale eolische activiteit waarbij zand,
vanuit het noorden weggeblazen vanaf het droogliggend fluvioperiglaciale opvullingsvlak van de Vlaamse Vallei,
opgehoopt werd in een transversale rugzone.
Het cultuurlandschap wordt gekenmerkt door het voorkomen van bospercelen. Dit is vooral het geval in de omgeving
van Lembeke en ten noorden van Moerbeke.
1.2.1.3
Het kommengebied van Sleidinge
Dit sublandschap ligt in het westelijk deel van het kaartblad Lokeren. In het noorden grenst het aan het ruggencomplex
Lembeke - Stekene, in het zuiden aan de vallei van de Beneden-Kale en aan het meest westelijk deel van de Moervaartdepressie. Kilometers breed ten westen van Sleidinge wigt het ten oosten van Evergem geleidelijk uit tussen de
zuidrand van de dekzandrug en de Moervaartdepressie
Het gebied ligt op een gemiddelde hoogte van +6 m. Het gemiddelde peil van het oppervlak daalt zeer langzaam naar
het noorden tot tegen de zuidrand van de dekzandrug waar de hoogte tot beneden het peil +5 in kan dalen. Het vertoont
een confuus patroon van lage ruggetjes waarvan de meeste noord-zuid of westzuidwest tot oostnoordoost gericht zijn.
De ruggen reiken tot op een peil van +6 à +7 m en langs de zuidrand zelfs tot +8 m. Ze suggereren er een aansluiting
op de verder zuidwaarts gelegen kouters.
Hierdoor vindt men naast vlakke zones ook kommen die soms gesloten zijn en soms aan één zijde open staan. Sommige van de noord-zuid ruggen lopen loodrecht op de zuidrand van de dekzandrug wat de vorming van gesloten kommen in de hand werkt. In de laagten ontsluit plaatselijk het fluvioperiglaciaal opvullingsoppervlak, op andere plaatsen
komen colluviale afzettingen voor. Sommige van de ruggen, vooral de oost-west gerichte, zouden een niveo-eolische
origine hebben, andere, vooral de noord-zuid gerichte, zouden verband houden met stroomruggen van verwilderde
rivieren die noordwaarts afvloeiden. Sommige laagten zouden een thermokarstische origine kunnen hebben (De Moor
en Heyse, 1994).
De hydrografie in dit gebied is erg confuus en sterk anthropogeen beïnvloed door het graven van kleine kanaaltjes
voor afwatering en transport (Burggravenstroom, Sleidings Vaardeken, Lieve, en andere). Toch schijnen de meeste
natuurlijke waterloopjes een min of meer westzuidwest-oostnoordoostelijke richting te volgen. De belangrijkste is het
Brakeleiken dat van Kluizen opgevangen wordt in de Burggravenstroom en aldus naar het zuiden toe afvloeit om nabij
Langerbrugge in de Beneden-Kale uit te monden. De oorspronkelijke hydrografie kan nog goed waargenomen worden
op de eerste topografische kaart van dit gebied (topografische kaart, kaartblad Evergem, uitgave 1868).
1.2.1.4
De vallei van de Beneden-Kale
De vallei van de Beneden-Kale is een riviervallei die op de zuidwestrand van het kaartblad vanuit het westen (Vinder­
houte) tot voorbij Evergem doordringt en die meer oostwaarts, tussen Langerbrugge en Doornzele, uitmondt in de
Moervaartdepressie.
De dalbodem van de vallei vormt een vlakke alluviale zone op een gemiddeld peil van +4 m (zie topografische kaart,
kaartblad Evergem, 1868), dit is één tot twee meter beneden het niveau van het laagterras. Op dit kaartblad is hij ten
zuidwesten van Evergem maximum 600 m breed en vernauwt wat oostwaarts in stroomafwaartse richting.
De alluviale vlakte van de Beneden-Kale is thans in het landschap nagenoeg niet meer waar te nemen. De vallei van
de Beneden-Kale is zeer sterk antropogeen verstoort enerzijds doordat in het oosten het Gent - Terneuzen er oorspronkelijk in aangelegd werd (zie topografische kaart, kaartblad Evergem, uitgave 1868) en anderzijds doordat tussen
Evergem en Mariakerke de Ringvaart in de dalbodem aangelegd werd. Langs beide waterlopen werden belangrijke
zandopspuituigen uitgevoerd en hebben zich belangrijke industriezones ontwikkeld.
1.2.1.5
De Moervaartdepressie
Ten oosten van Wachtebeke, aan de zuidrand van de Dekzandrug Lembeke - Stekene strekt zich over een breedte van
1 tot 2 km een zeer vlak landschap uit, gelegen op een gemiddeld peil +3,5 m. Het peil daalt er zeer langzaam van het
westen naar het oosten toe. Ten zuiden van Moerbeke is de depressie tot 2,5 km breed. Deze depressie wigt evenwel
op korte afstand oostwaarts uit ter hoogte van Stekene. Ze sluit er aan op een nauw en laag zadeldal dat tussen de
noordrand van de cuestarug van het Land van Waas en de grote dekzandrug Lembeke - Stekene genepen ligt.
Inleiding
Ondanks het overwegend vlakke karakter komen er zeer lage, overwegend west-oost gerichte microruggetjes en kopjes tot 0,3 m relatieve hoogte voor (Heyse, 1984). Ze werden geïnterpreteerd als stroomruggetjes uit de periode van de
laatste belangrijke natuurlijke afvloei naar het oosten in deze depressie (De Moor en Heyse, 1994).
Thans vertoont de depressie nog steeds een moerassig karakter. Ze wordt via de Moervaart in het noorden, de Zuidlede
in het zuiden en het kanaal van Stekene ten oosten van Moerbeke ontwaterd, ten dele dank zij pompstations. Ingevolge de sterke verzanding van de Durme, wordt water thans in het kanaal van Gent - Temeuzen geloosd. Opvallend
is het voorkomen van zones waar witte mergelachtige afzettingen dagzomen. Dit is vooral het geval ten zuiden van
Moerbeke.
Deze dalbodem wordt hoofdzakelijk ingenomen door weilanden en akkers.
1.2.1.6
De ruggenzone van Zeveneken
Ten zuidoosten van de Beneden-Kale en ten zuiden van de Moervaartdepressie ligt een zeer vlak zandig gebied gelegen op een gemiddeld peil van +5 à +6 m. Het loopt zeer langzaam op vanaf het noorden (zuidrand van de Moervaartdepressie) naar het zuiden en daalt zeer geleidelijk vanaf het westen naar het oosten waardoor het ook een invloed van
de laatste oostwaarts gerichte afvloei op het laagterras verraadt. Het reikt vanaf Oostakker over Lochristi oostwaarts
tot aan de Durmevallei nabij Lokeren. Het wordt gekenmerkt door een mikroreliëf van evenwijdige en overwegend
westzuidwest-oostnoordoost gerichte ruggen en ondiepe beekdalletjes of opgelijnde kommen die tot 1 à 2 m beneden
de omgeving liggen (De Moor en Heyse, 1978). Op de ruggen zelf daalt de hoogte oostwaarts van het peil +8 m nabij
Oostakker tot +6 m tussen Eksaarde en Zeveneken. De oorsprong van de ruggen werd in verband gebracht met het
laatste, reeds oostwaarts gerichte pleistocene afvloeisysteem in dit deel van de Vlaamse Vallei (De Moor en Heyse,
1994). Er zijn ook aanwijzingen dat lokaal op deze ruggen kleine dekzandvlekken van fluvio-eolische oorsprong kunnen voorkomen.
1.2.1.7
De Durmevallei
De Durmevallei kan onderverdeeld worden in een noord-zuid gerichte fluviatiele Durmevallei tussen de Moervaartdepressie (nabij Zwaanaarde) en Lokeren en een oost-west gerichte perimariene zone stroomafwaarts Lokeren. Stroomopwaarts Lokeren ligt de valleibodem op peil +4 m. Stroomafwaarts Lokeren ligt het oppervlak in de rivierpolders
maar op +2,5 à +3,0 m, dit is dus heel wat beneden de springtijhoogwaterstanden op de Zeeschelde waar de Durme
in uitmondt.
In het perimariene gedeelte stroomafwaarts Lokeren vertoont de dalbodem belangrijke komvormige verbredingen
waardoor de overstromingsvlakte tot meer dan 600 m breed kan zijn. De rivier zelf is er gekenmerkt door talrijke
meanderbochten die duidelijk te onderscheiden zijn van de veel grotere dalbodemmeanders. De perimariene zone
omvat een actief perimarien gedeelte met wadsedimentatie in de uiterwaarden tussen de rivierdijken en een ingedijkte
perimariene zone (rivierpolders) waar het vroeger opslibbingsniveau een tweetal meter lager ligt dan het peil in de
thans nog actieve perimariene zone. Op de linkeroever komen enkele lage stuifzandduinen voor. Meer bepaald nabij
Daknam is er een laag paraboolduin tot ontwikkeling gekomen (De Moor en Heyse, 1994).
In de fluviatiele zone stroomopwaarts Lokeren is de dalbodem minder breed (gemiddeld 200 m) maar vertoont er
toch ook enkele komvormige verbredingen. De dalbodem wordt begrensd door dalwanden die tot 1 m hoogte kunnen
reiken.
Het dalhoofd van de Durmevallei eindigt tegen de Moervaartdepressie nabij Zwaanaarde tussen Eksaarde en Sinaai.
De Moervaart sluit er zelf aan op de Durmeloop.
1.2.1.8
Het hellingsvoetvlak van Sinaai
Het gebied ten zuiden van Zwaanaarde en ten oosten van de Durme loopt oostwaarts op van +5 m nabij de Durme tot
+1 m aan de voet van de westelijke flank van de Cuesta van het Land van Waas. Het vertoont een onregelmatig patroon
van ruggen en koppen die tot boven +8 m reiken en vooral op de zuidrand ontwikkeld zijn. Ze sluiten lokaal soms
vochtige depressies in. Door zijn ligging en door zijn mikroreliëf aan de voet van de steile helling op de westrand van
de cuesta herinnert dit gebied aan een periglaciaal pediment.
De westflank van het Land van Waas die dit gebied beheerst is versneden door verschillende dalwandvalleien die van
de cuestarug afdalen en waarlangs beken afvloeien. De belangrijkste is de Belselebeek die door Sinaai stroomt.
1.2.2 Het cuestalandschap van het Land van Waas
De oostelijke rand van het Vlaamse Valleilandschap wordt gedomineerd door de cuesta van het zwak golvende gebied
van het Land van Waas en Boom. De randzone ten westen van Waasmunster bereikt een peil van meer dan +30 m. De
cuesta wordt gekenmerkt door een steile zuidflank (5-6%) en een zwak afhellende noordflank (1-2%) die noordwaarts
verdwijnt onder de Scheldepolders. Kenmerkend voor het landschap van het Land van Waas is het voorkomen van
Inleiding een koepelvormige akkertopografie waarbij de randen 1 tot 2 m lager liggen dan het akkercentrum dat bekend staat als
‘bolle akker-reliëf’. Bovenop de zuidrand komen stuifzandduinen voor die beplant zijn met naaldbossen.
1.2.3 De Scheldepolders
Het noordelijk deel van het kaartblad Lokeren, meer bepaald het gebied ten noorden van de gemeenten Assenede en
Boekhoute en de Nederlandse grens, wordt ingenomen door de polderstreek, een laag en vlak landschap waarin het
peil schommelt tussen +2,0 m en +3,5 m. Deze polders behoren tot de Scheldepolders, afgezet langsheen de linker­
oever van de Schelde. De landwaartse grens valt samen met de maximale uitbreiding van de polderafzettingen.
Dit landschap vertegenwoordigt een wad met hoogwadafzettingen, dat door inpolderingen, verlanding en drainering
drooggevallen is. Het zwak ontwikkelde mikroreliëf is hoofdzakelijk ontstaan door de verlandingsgraad van de geulen en door het voorkomen van dijken. Selectieve afzettingen en reliëfsinversie na inpoldering spelen bij deze jonge
polders nauwelijks een rol bij de landschapsvorming. De restkreken zijn in het landschap meestal waarneembaar als
negatieve reliëfsvormen en zijn ofwel met water gevuld, ofwel gedeeltelijk toegeslibd. Zandige kreekoeverwallen
zijn zelden ontwikkeld en enkel waarneembaar langsheen de bredere kreekarmen (Heyse, 1980). De meest in het oog
springende reliëfsvormen zijn de bedijkingen die tot 3 m hoog boven de poldervlakte kunnen uitsteken en het landschap typisch opdelen in afzonderlijke kleinere polders.
De Scheldepolders behoren tot de Nieuwlandpolders en werden gevomd na de Dumkerke III transgressies. Ze zijn het
resultaat van eeuwenlange, zeer geleidelijke inpolderingen, waarbij de jongere polders een hoger peil bereikten dan
de oudere, en dit ten gevolge van langer durende opslibbing. Figuur 3 geeft een beeld van enkele van de belangrijkste
fasen in de evolutie van dit gebied, waarbij de Braakman zo een belangrijke rol gespeeld heeft en waarlangs het getij
zelfs in 1950 nog tot Boekhoute doordrong.
Inleiding
Schoondijke
(oud)
Br
aa
km
an
Biervliet
IJzerdijke (oud)
Biervliet
Watervliet
Watervliet
Boekhoute
Boekhoute
Bassevelde
Assenede
1200
Assenede
1530
Schoondijke
(oud)
an
Biervliet
IJzerdijke
Br
Br
aa
km
an
Biervliet
aa
km
IJzerdijke
Jonkvrouw
Clarap
Watervliet
Watervliet
Boekhoute
Bassevelde
Boekhoute
Bassevelde
Assenede
1570
0
old
er
Assenede
1649
10km
Fig 3: Ontwikkeling van de Scheldepolders: Duinkerkiaan IIIB-overstromingen en inpoldering in het inbraakgebied van de Braakman (naar Brand, 1895).
Inleiding absolute ouderdom
in 106 jaren (B.P.)*
Chronostratigrafie
gemiddelde
julitemperatuur
in °C
0°
Tijd
10° 20°
Tijdvak
Periode
Informele
Lithostratigrafische
eenheden
HOLOCEEN
0.0
JONG
PLEISTOCEEN
Weichseliaan
Eemiaan
Saaliaan
Holsteiniaan
Elsteriaan
De Kampel
INTERGLACIAAL IV
INTERGLACIAAL III
0,5
Zie volgende
tabellen
MIDDEN
PLEISTOCEEN
Cromeriaancomplex
INTERGLACIAAL II
INTERGLACIAAL I
1,0
LEERDAM
INTERGLACIAAL
BAVEL
INTERGLACIAAL
QUARTAIR
Baveliaan
Menapiaan
Waaliaan
Niet aanwezig
Eburoniaan
OUD
PLEISTOCEEN
1,5
Tigliaan
2,0
Reuveriaan
2,5
LAAT
PLIOCEEN
TERTIAIR
Pretigliaan
*BP (Before Present, d.w.z. vóór 1950)
Fig. 4: Algemene quartairstratigrafische kolom (naar Zagwijn, 1985) voor de Belgisch-Nederlandse regio
10 Methodiek
2 METHODIEK VAN VERZAMELING EN VERWERKING VAN GEGEVENS
2.1 Inleiding
De kartering van de quartaire deklagen berust op de inventarisatie van de quartairgeologische opbouw binnen het
studiegebied, op de identificatie van de aanwezige quartaire lagen binnen een classificatiesysteem en op de onderlinge correlatie van afzonderlijke laagelementen. Dit zijn gedeelten van de geologische opbouw die op basis van een
bepaald criterium (zoals zelfde lithologie, zelfde genese, zelfde ouderdom) tot eenzelfde samenhangend gesteente­
lichaam kunnen gerekend worden. Hierbij is de kartering niet alleen een doel maar tevens een middel.
2.1.1 Gegevensverzameling
De inventarisatie zou in wezen dienen te gebeuren door een terreinverkenning van de quartaire lagen via ontsluiting­
en en boringen. Deze zou moeten uitgevoerd worden met een voldoende vertikale en horizontale resolutie. Gezien
de enorme vertikale en horizontale complexiteit en de relatief grote dikte van de quartaire deklaag in het grootste
deel van dit gebied vie1 een dergelijke originele inventarisatie met een voldoende resolutie en volledigheid geheel
buiten de mogelijkheden van de opdracht. Ze diende vervangen te worden door een compilatie en bewerking van
bestaande waamemingsverslagen over de opbouw van het quartaire dek in vroegere boringen of ontsluitingen. Die
waarnemingspunten liggen echter onregelmatig verspreid. In de meeste gebieden is hun dichtheid zeer gering. In vele
gevallen is de beschrijving onvolledig wegens te geringe diepte en dikwijls ook te weinig gedetailleerd. Dikwijls
is het ook moeilijk om een eenduidige geologische identificatie terug te vinden. Hierdoor stelt ook de laterale correlatie van laagelementen tussen afzonderlijke boringen grote problemen. Men zou hieraan kunnen verhelpen door
de geometrische continuiteit van de gesteentelichamen te volgen met vooruitschrijdende boringen. In het geval van
discontinue gesteentelichamen, wat bij de quartaire continentale afzettingen veelal het geval is, vereist dit evenwel
een grote dichtheid van boorpunten vooral als de totale dikte van het quartaire dek groter wordt. Deze werkwijze stelt
evenwel logistieke eisen die om financiële redenen onuitvoerbaar zijn. Geofysische prospectiemethodes verschaffen
alleen directe informatie over fysische parameters, zoals elektrische resistiviteit, akoestische voortplantingssnelheid,
puntweerstand, mantelweerstand, enzovoort.
Die gegevens moeten dan zelf geologisch geïnterpreteerd worden. Meestal kan men op die manier overigens geen
rechtstreekse stratigrafische interpretatie bekomen zonder bijkomende boringen of ontsluitingen in te schakelen.
2.1.2 Classificatie van de quartaire afzettingen
Voor wat betreft het Quartair van België is er geen definitief en algemeen aanvaard stratigrafisch classificatiesysteem
beschikbaar waarin men de afzettingen zou kunnen identificeren. We1 bestaat er een algemene stratigrafische kolom
(figuur 4) die hoofdzakelijk gebaseerd is op de geologische effecten van de quartaire klimaatsveranderingen en zeespiegelwijzigingen. Er is evenwel minder eensgezindheid voor wat betreft een specifieke stratigrafische opdeling van
de quartaire afzettingen in België. Dit is voor een deel te wijten aan de onvolledigheid van de effectieve terreininventarisatie, voor een deel aan de grote diversiteit van de opbouw en voor een deel ook aan de moeilijkheid om tot algemeen
aanvaarde criteria voor identificatie en voor begrenzing te komen. Wel dient vermeld dat er tal van lokale afzettingen
of sequenties op individuele basis beschreven, geïnterpreteerd en benoemd geweest zijn.
Figuren 5 en 6 geven een meer gedetailleerde stratigrafische kolom respectievelijk voor het Boven- Pleistoceen en
voor het Holoceen in de Belgisch-Nederlandse regio.
2.1.3 Weergave van de driedimensionele opbouw
Naast deze problemen van classificatie en identificatie stoot de Quartairkartering, in tegenstelling tot de klassieke
geologische kartering (zoals die van het tertiair substraat) die alleen de verbreiding van de ontsloten eenheden aangeeft,
op de vereiste om op de kaart een tweedimensioneel beeld van een driedimensionele opbouw weer te geven. Kaarten
die de lithologische aard van het ontsloten Quartair voorstellen en daarbij eventueel ook een chronostratigrafische
interpretatie weergeven, zijn recentelijk uitgewerkt vooral op basis van de lithologische informatie geleverd door de
bodemkartering (R. Maréchal, 1993). De Quartairkaart zoals ze hier bedoeld is moet een kaartbeeld van de volledige
opbouw van het quartair dek verschaffen.
Methodiek 11
Chronostratigrafie
Informele
Lithostratigrafische
eenheden
Continentaal milieu
Fluviatiele
0°
5° 10°
10
11
11,8
12
13
15° 20°
Vroeg
Holoceen
37
39
Preboreaal
Eolische
Hellings-
Holoceen
Laat Dryas Sud
LaatAlleröd Interst
Weichseliaan
Vroege Dryas St
(Laat-Glaciaal)
Burkel
Bölling Interstad
29
32
Moeras-
Marien
milieu
afzettingen afzettingen afzettingen afzettingen
MiddenWeichseliaan
(Pleniglaciaal)
Maldegem
Denekamp
Interstadiaal
Hengelo
Interstadiaal
43
Moershoofd
Interstadiaal
Eeklo
Weichseliaan
Absolute ouderdom (B.P.)
in 103 jaren
Gemiddelde
julitemperatuur
in °C
Bokke
50
Odderade Interst
circa
65
VroegWeichseliaan Brörup Interstad
(Vroeg-glaciaal)
Ronsele
+ Damme
+ Brugge,
Jong Pleistoceen
circa
58
Amersfoort
Interstad
Eemiaan
buiten bereik van C14-methode
circa
68
(=Dendermonde)
+ Beernem
Oostwinkel
+
Bentille
+
Moerkerke
+
Saaliaan
Kaprijke
LaatSaaliaan
Adegem
+
Zoetendale
Fig. 5: Stratigrafische kolom van het Boven-Pleistceen (naar Zagwijn en Van Staalduinen, 1975)
12 Methodiek
Meetkerke
absolute ouderdom
in 103 jaren
Informele
Lithostratigrafische
eenheden
Chronostratigrafie
Tijd
Standaardindeling van
mariene
Tijdvak
transgressiefasen
Continentaal milieu
Moerasafzettingen
Vallei- en
hellingsafzettingen
Marien milieu
Eolische
afzettingen
0
Dunkerque III
(na 1100 na Chr.)
Dunkerque III
(= Middelland +
Nieuwland)
Dunkerque II
(250-800 na Chr.)
Dunkerque II
(= Oudland)
1
SubAtlanticum
2
Dunkerque I
(500-200 voor Chr.)
3
Subboreaal
Calais IV
(2700-1800 voor Chr.)
Calais III
(3300-2700 voor Chr.)
5
Holoceen
4
Dunkerque 0
(1500-1000 voor Chr.)
Veen van
Nieuwmunster
Alluvium +
Colluvium +
Beekdalveen
Stuifzand van
Lembeke
Calais II
(4300-3300 voor Chr.)
6
Atlanticum
Calais I
(6000-4300 voor Chr.)
7
8
Boreaal
9
Preboreaal
10
Fig. 6: Stratigrafische kolom van het Holoceen (naar Zagwijn en Van Staalduinen, 1975 en naar Mostaert, 1985)
Methodiek 13
2.2 Lithofaciës classificatie (De Moor, 1973)
Lithologie en geometrie zijn de fundamentele attributen van elke boor- of profielbeschrijving. Gewoonlijk bestaat een
boorbeschrijving uit de beschrijving van opeenvolgende boormonsters. Die hebben veelal een gelijke dikte. Die beschrijvingen van opeenvolgende boormonsters kunnen dan op basis van lithologische analogie (of een ander criterium) gegroepeerd worden (figuur 7). Er moet in elk geval getracht worden om de originele boorbeschrijvingen zo veel mogelijk
ongewijzigd te houden. Als basiselement voor de indeling van een profielbeschrijving wordt het lithosoom genomen.
L1k
S1
L2
L3
L4
L1z
L1
S1 bis
s1
s
2
s
3
s
4
s
5
s
6
s
7
s
8
s
9
s
10
s
11
s
12
s
13
s
14
s
15
s
16
s
17
s
18
s
19
L1
90°
Ontsluiting
Boorprofiel
L1w
L1k
L3
S1
L2
L3
L1w = lithosoom
L1k
L1z
= faciëswisseling in lithosoom L1w
zullen in een boring waarschijnlijk
als afzonderlijke eenheden
waargenomen worden
In S1 bis komt een hiaat voor (L2)
sn = boorstaal
Ln = lithosoom uniform lithotype
Sn = lithosequentie
Fig. 7: Definitie van lithotype, faciëswisseling, lithosoom en lithosequentie
Een lithosoom is een gesteentelichaam dat
op basis van zijn specifieke lithologische en
eventueel sedimentstructurele kenmerken voldoende duidelijk onderscheiden kan worden
van lateraal en van vertikaal aangrenzende gesteentelichamen. Naast lithologie en primaire
sedimentaire structuren kunnen onder andere
secundaire sedimentaire structuren (die op
specifieke milieuvoorwaarden wijzen), grensvlakken met een gelijkaardige betekenis, erosieve grensvlakken en hiaten een belangrijke
betekenis hebben voor de begrenzing van lithosomen. Ze kunnen toelaten lithologisch
uniforme eenheden verder op te splitsen. Het
ontbreken van dergelijke grensvlakken kan
zelfs toelaten vertikale of laterale wisselingen
als faciësovergangen te beschouwen. Dergelijke criteria zijn meestal echter niet in boorbeschrijvingen terug te vinden en alleen op
ontsluitingen duidelijk waar te nemen.
L1 Weichseliaan eolisch dekzand
Sw
L2 Weichseliaan fluvioperiglaciaal zand
P
L3 Eemiaan subtidaal zand
Se
L4 Eemiaan wadklei
Ln = lithosoom met eigen lithotype en positie in de lokale sequentie
S. = lithosequentie met eigen stratigrafische positie
Lithosomen worden in de eerste plaats gekenP. = lithoprofiel(type)
merkt door hun lithotype dat de lithologische
kenmerken van de lithosomen weergeeft (zoals Fig. 8: Definitie van een lithoprofieltype
14 Methodiek
klei, leem, zand). Elk lithotype kan enkelvoudig (bijvoorbeeld zand) of samengesteld (bijvoorbeeld zand-leem-kleicomplex) zijn. Lithotypes (en a fortiori lithosomen) kunnen dan verder geclasseerd of gegroepeerd worden overeenkomstig de sedimentatieomstandigheden en de sedimetatieprocessen waardoor ze gevormd zijn. In dit geval spreekt
men van een lithofaciës (bijvoorbeeld marien zand).
Een lithofaciës is een lithotype dat behalve door zijn lithologie, ook door zijn sedimentgenetische kenmerken gekarakteriseerd is (bijvoorbeeld getijdegeulzand). Het kan een lithofaciëscomplex zijn dat door min of meer samenhangende sedimentatieprocessen ontstaan is (zoals een combinatie van verschillende wadfaciës).
Elke vertikale successie van verschillende lithosomen die tot eenzelfde Quartairstratigrafische eenheid behoren, vormt
een lithosequentie (bijvoorbeeld marien Eemiaan zand rustend op mariene Eemiaan klei).
Elke vertikale successie van verschillende lithosequenties vormt een lithoprofiel. Zo vormt Weichseliaandekzand rustend op Eemiaan getijdegeulzand boven Eemiaanwadklei een lithoprofiel (figuur 8). Een specifieke vertikale successie
van verschillende lithosequenties vormt een lithoprofieltype.
In dit kader is de Quartairkaart een lithoprofieltypekaart. Ze stelt gebieden voor waar gelijke lithoprofieltypes voorkomen, dat wil zeggen gelijke opeenvolgingen van gelijke lithosequenties, zonder dat de dikte van de afzonderlijke eenheden daar onmiddellijk bij aangegeven is. Afzonderlijke isopachenkaarten van afzonderlijke eenheden of complexen
moeten kartografische informatie over hun lokale dikte verschaffen.
2.3 Stratigrafische interpretatie en correlatie
De quartairgeologische kartering heeft niet tot doel alleen maar de lithologische opeenvolging in afzonderlijke plaatsen voor te stellen alhoewel dit natuurlijk het vertrekpunt vormt van de beoogde lithoprofieltypekartering. Die kartering vereist inderdaad correlatie van de samenhangende lithosomen tussen de verschillende waarnemingspunten, dat
wil zeggen onderlinge verbinding op basis van geologische samenhang. Het is duidelijk dat men niet zonder meer op
basis van lithologische analogie (zelfde lithotype) of van sedimentgenetische of sedimentstructurele analogie (zelfde
lithofaciës) afzonderlijke gesteente-elementen of lithosomen met gelijk faciës lateraal kan correleren. Die kartering
vereist inderdaad correlatie van de samenhangende lithosomen tussen de verschillende waamemingspunten.
Geologische samenhang vereist stratigrafische analogie. Het enige criterium dat toelaat de geologische samenhang op
autonome wijze te bepalen en de sedimenten stratigrafisch te correleren is de analogie in ouderdom (chronostratigrafische identificatie). Alle andere groeperingswijzen zijn daaraan ondergeschikt. Toch zal getracht worden de diverse
eenheden in de mate van het mogelijke aan bestaande lithostratigrafische concepten te associëren.
In het kader van deze kartering werd vertrokken van het standpunt dat een lithostratigrafische identificatie berust op
de situering van waargenomen lithosomen (s.l.) in een classificatiesysteem dat vooral gesteund is op lithofaciëskenmerken en op de positie van het lithosoom in een lithoprofieltype. De vereiste volledigheid van het referentiema­teriaal
en zijn lokale betekenis vormen hierbij een belangrijke handicap. Het voorkomen van typische grensvlakken of grensvlakverschijnselen en ook faciëskenmerken kunnen toelaten lithosomen lithostratigrafisch te situeren. Er dient toch
voor ogen gehouden:
• dat gelijke faciës in verschillende stratigrafische eenheden kunnen aangetroffen worden omdat dezelfde afzettingsomstandigheden kunnen bestaan hebben;
• dat door laterale faciëswisselingen en vertandingen sterk verschillende lithofaciës naast elkaar kunnen voorkomen
in éénzelfde stratigrafische eenheid, wat in de continentale afzettingen van dit gebied veelvuldig voorkomt;
• dat lithosomen met een verschillende ouderdom maar met een analoog faciës naast elkaar kunnen voorkomen,
alleen gescheiden door een belangrijk erosievlak, indien insnijdingen later opgevuld zijn onder dezelfde omstandigheden;
• dat een faciës op zichzelf geen voldoende criterium voor stratigrafische interpretatie is. Dit alles maakt stratigrafische identificatie op basis van het lithofaciës controversieel.
Om bovenvermelde redenen worden lithotypes en lithofaciës hier zoveel mogelijk gesitueerd in een chronostratigrafische context. Dit houdt eventueel een ouderdomsinterpretatie in, wat in zeer veel gevallen moeilijk is of controversiële resultaten oplevert omwille van de grote moeilijkheid om originele en gedetailleerde ouderdomsbepaling van
sedimenten te bekomen en zeker om dit op een groot aantal stalen te doen.
Voor ouderdomsinterpretatie is bij deze studie voorzichtig gebruik gemaakt van kritisch gecontroleerde beschikbare
archiefinterpretaties. Men is dan eventueel aangewezen op de ouderdomsinterpretaties vermeld in het oorspronkelijk
archiefdocument. Die zijn over het algemeen zeer vaag en beperken zich tot de vermelding “Quartair”. Meestal zouden eventuele opdelingen overigens moeten geactualiseerd worden. Voor deze kartering werden geen nieuwe dateringen met klassieke geologische dateringstechnieken uitgevoerd. We1 is bij de ouderdomsevaluatie gebruik gemaakt
Methodiek 15
van zelfcontroletechnieken door vergelijking van voorliggende data met recentere gegevens uit omringende boringen.
Ook werd rekening gehouden met de betere inzichten in de quartaire stratigrafie in het algemeen, soms met indicaties
van pedologische aard (zoals de profielontwikkeling), of met de geomorfologische positie van het sediment (zoals in
het geval van grove heuveltopsedimenten). Over het algemeen werd ook aandacht geschonken aan eventuele indicaties voor het afzettingsmilieu (zoals niveau’s met periglaciale verschijnselen die wijzen op specifieke klima­tologische
omstandigheden) of voor zeespiegelveranderingen gedurende de opbouw van de afzettingssequentie. Die aspecten
leiden tot een situering in een QuartairstraArchiefgegevens
tigrafie onderbouwd door de opeenvolging
van de quartaire klimaatswisselingen. DerBeschrijving
Beschrijving
Interpretatie
Interpretatie
gelijke ouderdomsidentificaties berusten
dus niet op absolute dateringen. Door deze
Geometrische
Lithologische
Sediment
Stratigrafie
gegevens
beschrijving
genese
problemen bij ouderdomsbepaling riskeert
een deel van de lithoprofieltype-identificaHerziene
Herziene
tie en van de correlaties een hypothetisch of
sediment
stratigrafie
een controversieel karakter te vertonen.
genese
Gebrek aan ouderdomsbepalingen en te lage
dichtheid van het waarnemingsnet vormen
twee fundamentele lacunes bij de aanwending van het beschikbare gegevensbestand
voor de uitwerking van deze Quartairkaart.
De werkwijze wordt voorgesteld in het
schema hiernaast.
Lithosoom
Lithotype
Lithofacies
Lithosequentie
Lithoprofieltype
2.4 Gegevensbronnen
De eerste stap in de opmaak van de quartairgeologische kaart is het verzamelen en opslaan van alle beschikbare informatie. De hier gebruikte gegevens komen uit het archief van de Belgische Geologische Dienst, uit het archief van het
Geologisch Instituut van de Universiteit Gent en het archief van de afdeling Geotechniek van het ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap. Tevens kon gebruik gemaakt worden van informatie uit licentiaats- en doctoraatsproefschriften en van de punctuele gegevens vermeld op de bestaande afgedekte geologische kaarten. Ook gegevens afkomstig
uit privé-archieven werden geraadpleegd. Al die gegevens bestaan in hoofdzaak uit lithologische beschrijvingen van
boringen en ontsluitingen, interpretaties van geofysische metingen en verder uit stratigrafische interpretaties die, zoals
reeds vermeld, meestal zeer beperkt zijn. Verder vormen de bodemkaarten en geomorfologische kaarten eveneens een
belangrijke bron aan informatie bij het opmaken van de quartairgeologische kaart.
2.5 Opbouw van de gegevensbank
Om alle gegevens ordelijk en efficient te bewaren, om een latere actualisering te vergemakkelijken, om eventuele
consultatie gebruiksvriendelijker te maken en om de poort te openen voor toepassing in een GIS omgeving, werd de
voorkeur gegeven aan een computerbestand. Als computeromgeving werd geopteerd voor een PC en een computer­
matige gegevensbank, vermits deze configuratie zeer veel mogelijkheden biedt, algemeen ingang heeft gevonden
en daarenboven zeer gebruiksvriendelijk is. Het aldus opgebouwde gegevensbestand kan geraadpleegd worden op
de Belgische Geologische Dienst en op de afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie van het ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap.
Alvorens de gegevens in te voeren werden de aaneensluitende uniforme stalen (elementaire beschrijvingseenheden) in
elk afzonderlijk gegevensbestand (dit is de beschrijving van een boorprofiel) gegroepeerd in uniforme lithosomen.
De gegevensbank bestaat per kaartblad uit vier tabellen met volgende gegevens per waarnemingspunt:
• identificatiegegevens (BGD- of andere archiefnummers), topografische gegevens (x-, y- en z-coördinaten), technische kenmerken (aard van de waarneming, boormethode, diepte,...) en betrouwbaarheidsevaluatie;
• de lithologische beschrijving per kleinst onderscheiden beschijvingseenheid;
• de diepte van de top per kleinst onderscheiden beschrijvingseenheid;
• de stratigrafische interpretatie van elke kleinst onderscheiden beschrijvingseenheid.
Er werd vertrokken van het bestand dat opgesteld werd voor het opmaken van de tertiairkaart voor het kaartblad Lokeren (14) (Jacobs, De Ceukelaire, De Breuck, De Moor, 1993). Dat gegevensbestand werd zo nodig verbeterd en in elk
geval aangevuld met gegevens beschikbaar over het Quartair. Deze bijkomende gegevens werden per boring systematisch ingevoerd. Daarbij werd bijzondere aandacht besteed aan de betrouwbaarheid van de informatie. Lithologische
16 Methodiek
beschrijvingen van droge boringen zijn meer betrouwbaar dan die van boringen met inspoeling omdat bij deze laatste
vermenging van boormateriaal vanop verschillende dieptes optreedt. Bovendien is in spoelboringen de diepte van de
monsters en van de grensvlakken tussen de verschillende eenheden niet altijd nauwkeurig gekend en kan zich uiteraard ook in min of meerdere mate vermenging voordoen.
De beschrijving is natuurlijk van fundamenteel belang: een zeer gedetailleerde boorbeschrijving laat meer gemakkelijke en vooral meer betrouwbare interpretaties en bepaling van eenheidsbegrenzingen toe dan een eerder beperkte
beschrijving. Tevens zijn er boringen gekend waarvan de topografische gegevens onjuist zijn of slechts bij benadering
gekend zijn (zoals boringen waarvan de hoogte van het maaiveld afgelezen werd van oude topografische kaarten).
Deze boringen werden dan toch in de mate van het mogelijke op het kaartblad gesitueerd, doch de betrouwbaarheid
van de kartering in de omgeving van deze boringen dient met enige omzichtigheid gebruikt te worden.
Een belangrijk probleem voor de laterale correlaties is het feit dat de lokale quartaire afzettingen zowel lateraal als
vertikaal sterk kunnen variëren en dat lithologische homogeniteit en continuïteit zeer dikwijls niet samenvalt met stratigrafische continuïteit, daar waar deze laatste het hoofdargument voor de geologische correlatie vormt.
De meest betrouwbare en tot duidelijke interpretatie leidende informatie wordt bekomen uit beschrijvingen van ontsluitingen. Hierbij kan de beschrijving zodanig uitgebreid en gedetailleerd zijn dat een synthese van de beschreven
eenheden nodig is. Voor een volledige beschrijving van de ontsluitingen wordt desgevallend verwezen naar de literatuur.
Bij de kaartopmaak werden gegevens met een lagere betrouwbaarheidsgraad met het nodige voorbehoud gehanteerd.
Het feit dat op dit kaartblad nagenoeg geen permanente ontsluitingen bestaan, wat meestal een gevolg is van de hoge
grondwaterstand in losse sedimenten, beperkt het gebruik van ontsluitingsgegevens voor verdere referentie en voor
analyse.
Het is onvermijdelijk dat door de gevolgde werkwijze de bovenste lagen met groter detail en met grotere nauwkeurigheid weergegeven worden. Zo bevat het gegevensbestand veel meer minder diepe boringen en waarnemingen. Het
bestand van de bodemkaart levert boorgegevens om de 75m maar slechts tot op 1,25m diepte. Op zichzelf is dit niet
oninteressant, omdat juist deze bovenste lagen bij een groot aantal potentiele gebruikers van de kaart in de belangstelling liggen (zoals bij geomorfologen, landbouwdeskundigen, wegenbouwers, vastgoedexperten, bouwkundigen, militaire experten, terreintoegankelijkheidsproblemen, en andere). Zuiver wetenschappelijk gezien liggen de zaken wel
iets anders maar er werd voor gezorgd dat een maximale informatie op de kaart weergegeven blijft, zij het misschien
met een iets geringere leesbaarheid tot gevolg .
Methodiek 17
3 QUARTAIRGEOLOGiSCHE EENHEDEN
Inventarisatie van de quartaire afzettingen werd aangevat op basis van vier argumenten:
• de chronostratigrafische positie;
• de lithologische en sedimentologische faciës;
• de sedimentgenetische en paleomilieu-indicaties ;
• de karteerbaarheid van de onderscheiden eenheden.
Ze worden hier besproken als lithofaciës in een stratigrafische context. Hierbij werd geen strikte lithostratigrafische
classificatie nagestreefd. Wel kunnen die lithosomen bestaan uit complexen van lateraal aansluitende faciës die gelijktijdig binnen eenzelfde afzettingsmilieu tot ontwikkeling gekomen zijn. Die faciësverschillen zijn dan toe te schrijven
aan het afzettingsmechanisme zelf of aan een geleidelijke evolutie in de sedimentatieomstandigheden zoals door
laterale verschuivingen van de sedimentatie-agens. Dergelijke ontwikkelingen kunnen zich ook uiten in een verticale
overgang tussen verschillende faciës.
3.1 Het lithofaciës in een stratigrafische context
3.1.1 Holoceen marien kleiig faciës (m)
Lithologie:
Fijnzandige klei tot zware klei, met subhorizontale lamellatie. Op sommige plaatsen humeus. Soms met roestconcreties en reductievlekken. De sedimentaire structuren van de oppervlakkige afzettingen zijn dikwijls verstoord door
menselijke activiteit.
Insluitsels:
Bevat plaatselijk talrijke mariene schelpresten van Scrobicularia plana, Cerastoderma edule, Mytilus edule en
voornamelijk Hydrobidae, eenmalig is er een concentratie aan Bryozoa aangetroffen (zie boring 14-l/RUG-HB8;
X= 102820,0; Y= 218100,0)(*), verspreide plantenresten, soms rechtopstaande, niet verteerde stengelresten (Phragmites) en veengruis.
Sedimentatie-omstandigheden:
Hoogwadsedimenten van slikken en schorren, afgezet vanuit getijdegeulen in een laag-energetisch wadmilieu langs
de linkeroever van de Westerschelde.
De ontwikkeling van hoogwadomstandigheden hangt af van de relatieve hoogteligging van het substraat.
Energieniveau en transportvermogen van de getijdegeul dalen vanaf de Westerschelde naar de randzone toe en verminderen ook vanaf de as van de getijdegeulen. Met toenemende afzettingshoogte ontstaat daarbij een graduele toename van het slibgehalte. Het voorkomen van doodtij- en splingtijpieken kan het beeld wel verstoren.
In dit gebied echter ontstonden hoogwadomstandigheden meestal ingevolge menselijke ingrepen zoals bedijking en
schorreaanwinst. Plaatselijk werd dit proces vertraagd door latere stormvloeden, die het gebied opnieuw onder water
zetten.
Voorkomen:
Dit faciës komt voor in de Scheldepolders. Die valt ongeveer samen met de hoogtelijn van de hoogste overstromingen
voor de eerste bedijking. Deze afzettingen vormen soms ook de toplaag van al dan niet volledig toegeslibde kreken en
getijdegeulen. Soms bedekken ze rechtstreeks het onderliggende pleistocene substraat of oppervlakteveen (veen van
Nieuwmunster), dat in het Belgische deel van het kaartblad meestal geen belangrijke uitbreiding kent.
De dikte van deze holocene mariene kleilaag bedraagt overwegend minder dan l m, toch kunnen er in kreek- en getijdegeulopvullingen diktes bereikt worden van enkele meters, zoals onder andere waargenomen in de boring 14‑ l/
RUG-HB8 (X= 102820,0; Y= 218100,0).
Dit faciës behoort tot de afzettingen van Duinkerke, meer bepaald tot de afzetting van de DIIIB-fase (Ameryckx ‘69,
Tavernier ‘70).
* De lokalisatie van de waarnemingspunten wordt opgegeven in Lambertcoördinaten.
Quartairgeologische eenheden 19
3.1.2 Holoceen marien zandig faciës (M)
Lithologie:
Grijs, kalkrijk, plaatselijk kleiig tot silteus, middelmatig fijn zand. Vertoont kruisgelaagdheid en planaire sets, soms
ook lamellaire structuren. Bioturbaties kunnen de primaire structuren verstoren. De basis van de getijdegeulen is grover en rijk aan schelpgrind (zie boring 14-l/RUG-HB1; X= 101300,0; Y= 217340,0).
Insluitsels:
Schelpen, schelpkleppen en schelpgruis van Hydrobidae, Cerastoderma edule, Scrobicularia plana en andere (zie boring 14-l/RUG-HB1; X= 101300,0; Y= 217340,0 en boring 14- 2RUG20; X= 108730,0; Y= 213670,0); kleibrokjes,
kleine keitjes, veenbrokjes, vegetatierestjes, (zie boring 14-2/RUG 15; X= 106520,0; Y= 21367,0), vooral afkomstig
van de synsedimentaire afbraak van getijdegeulwanden of herwerkt door insnijding in het onderliggende substraat.
Sedimentatie-omstandigheden:
Door zijn grotere korrelgrootte suggereert dit faciës een hoger energetisch milieu bij de afzetting. Hoogenergetische
omstandigheden komen onder andere voor langsheen de laagwaterlijn van het lage zandwadgebied en langs de randen
van subtidale getijdegeulen. Bij stormvloeden kan de golfwerking meer intens zijn zodat op zulke ogenblikken grover
materiaal afgezet wordt. Getijdegeulen meanderen en zijn onderhevig aan laterale migraties. Ze kunnen daardoor
grote delen van het wad herwerken. ln dit gebied is de getijdegeulopvulling niet altijd zandig maar kan er ook uit een
kleiig pakket bestaan. Op vele plaatsen zijn de getijdegeulen overigens maar gedeeltelijk opgevuld, zoals de Rode
Geul te Assenede en de Grote Kreek ten noorden van Moerbeke.
Als gevolg van de vermenging van de hoogwadsedimenten met het onderliggend zandig pleistoceen substraat, kunnen in de randzone van de kustvlakte zandige sedimenten met kleibijmenging dagzomen (de zogenaamde ‘gebroken
gronden’, (cf. Bodemkaart ).
Voorkomen:
Overwegend getijdegeulopvullingen die door laterale migratie tot zandwad evolueerden, oeverwalafzettingen alsook
‘gebroken gronden’.
Zandige getijdegeulopvullingen werden onder andere weergegeven in de boring 14-1RUG-HB8; X= 102820,0;
Y= 218100,0, ‘gebroken gronden’ in boring 14-l/RUG 43; X= 105490,0; Y= 214660,0.
De dikte van dit zandig faciës kan in het studiegebied meer dan 5 m bereiken.
Dit faciës behoort eveneens tot de afzetting van Duinkerke, (‘Assise de Dunkerque’, Dubois, 1924), meer bepaald
tot de afzetting van de DIIIB-fase (Ameryckx, 1959).
3.1.3 Holoceen perimarien kleiig faciës (p)
Lithologie:
Overwegend klei tot zware klei, soms lemig.
Insluitsels:
Plantenrestjes.
Sedimentatie-omstandigheden:
Dit fijne faciës is afgezet onder wadomstandigheden in een laag-energetisch getijdemilieu. Thans is de actieve klei­
sedimentatie beperkt tot de strook langsheen de meanderende Durmeloop, gelegen in het binnendijkse deel. Ingevolge
de toename van de sedimentatiesnelheid door enerzijds fixatie van het sediment door de wadvegetatie (riet, wilgen)
en anderzijds door recentelijke uitbaggering van de Durme waardoor de getijdegolf steeds gemakkelijker binnendringt, slibben de schorren steeds hoger op zodat ze zich reeds meer dan 2 m boven het actuele peil van de alluviale
vlakte bevinden. Dit veroorzaakte de laatste decennia een enorme verzanding van de Durme waardoor dit deel van de
Durme onbevaarbaar is geworden. Tevens verhoogde bij ongunstige omstandigheden het gevaar op dijkdoorbraken
met overstromingen van de binnendijkse alluviale vlakte tot gevolg. Door laterale stroomverleggingen worden deze
wadsedimenten enerzijds weggeërodeerd en anderzijds opnieuw gevormd (Heyse, 1984).
Voorkomen:
De perimariene zone van de Durme bestaat uit een door bedijking inactief geworden gedeelte van de Durmevallei en
een actief-perimariene zone stroomafwaarts Lokeren, evenwel beperkt tot de uiterwaarden van de Durme De getijdewerking wordt in Lokeren opgevangen door een waterkering. De hoogte van het opslibbingsniveau van het actiefperimariene gedeelte ligt zo’n 2 m boven het natuurlijk alluviaal oppervlak.
Dit holoceen kleiig perimarien pakket wordt hier ondergebracht in de afzetting van Hamme.
20 Quartairgeologische eenheden
3.1.4 Holoceen continentaal kleiig faciës (k)
Lithologie:
Heterogene samenstelling variërend van zandige en lemige klei tot zware klei. Dit faciës vertoont geen profielontwikkeling.
Insluitsels:
Plantenrestjes.
Sedimentatie-omstandigheden:
Overwegend fijn beekalluvium ook colluvium, in lokale depressies.
Voorkomen:
In beekvalleien buiten de poldervlakte en in sommige depressies in het gebied Sleidinge. De dikte is doorgaans gering
(< l m). Het voorkomen is meestal af te leiden van de bodemkaarten omdat het ontbreken van een profielontwikkeling
daarop goed aangegeven is.
3.1.5 Holoceen continentaal niet-eolisch zandfaciës (K)
Lithologie:
Sterk variërend van kleiig of leemhoudend zand tot zuiver zand en vertoont geen profielontwikkeling.
Insluitsels:
Plantenrestjes.
Sedimentatie-omstandigheden:
Overwegend afgezet als colluviale sedimenten.
Voorkomen:
Het colluviale faciës komt voor in sommige lage kommen in het gebied van Sleidinge en langs de hellingsvoet van de
cuesta van het Land van Waas. De dikte van dit zandig faciës is in de valleien meestal groter dan elders, maar bedraagt
zelden meer dan l m.
3.1.6 Holoceen continentaal venig faciës (v)
Lithologie:
Donkerbruin veen tot venige klei, soms venig zand.
Insluitsels:
Lokaal zandige of kleiige lenzen.
Sedimentatie-omstandigheden:
Het veen dat op het kaartblad Lokeren voorkomt onder de mariene Duinkerkiaan dekklei in de Scheldepolders, kan
geïnterpreteerd worden als verdrinkingsveen, gevormd bij een stijging van de grondwatertafel onder invloed van de
Flandriaanse zeespiegelstijging en nog vóór de Duinkerkiaanse trangressies. Dit veen sluit aan bij het oppervlakteveen
van de kustvlakte (De Moor, Houthuys en Sommé, 1993).
Buiten de Scheldepolders komt er lokaal verdrinkingsveen voor in depressies, beekvalleitjes en rivierdalen. Het werd
er meestal gevormd gedurende de veenrivierfase (Kiden, l995). Sinds de anthropogene ontbossing die geleidelijk een
aanvang nam in het Neolithicum, werd dit veen bedolven onder alluviale of colluviale sedimenten afgezet ingevolge
versnelde aanvoer van bodemerosiepuin. Verbruggen et al. situeren de veenrivierfase tussen 10.000 en 6500 BP en de
aanvang van de ontbossing tussen 6500 en 6000 BP (Verbruggen, Huybrechts, en andere, 1994).
Voorkomen:
In de Scheldepolders op het kaartblad Lokeren wordt veen aangetroffen onder de holocene mariene afzettingen. Daar
hier, in de randzone van de Scheldepolders, geen mariene sedimenten uit het Atlanticum aangetroffen worden (Houthuys, De Moor en andere, 1992) rust dit veen er meestal rechtstreeks op het pleistoceen substraat en vormt er het
onderste deel (maar niet de basis) van de holocene sequentie.
De huidige verspreiding van dit veen hangt af van de intensiteit van de erosie bij de ontwikkeling en de uitdieping
van getijdegeulen gedurende de latere Duinkerke IIIB overstromingsfasen, maar vooral van de hoogteligging van het
oorspronkelijke oppervlak van het pleistoceen substraat. De dikte van het veen neemt algemeen toe in de richting
Westerschelde. Binnen het gekarteerde gebied bedraagt die dikte hoogstens enkele decimeters. Dat is deels een gevolg
van het afslaan van het veen bij de eerste overstromingen. Buiten enkele sporadisch verspreide veenafzettingen ten
noordoosten van Boekhoute en Assenede, wordt er op het kaartblad Lokeren praktisch geen veenvoorkomen vermeld,
hoogstens een sterk humeuze bodem, ontwikkeld in het onderliggend pleistoceen substraat.
Quartairgeologische eenheden 21
Deze eenheid komt overeen met het oppervlakteveen (Tavernier, 1947), en met het veen van Nieuwmunster
(De Moor, De Breuck en Marechal, 1969) en is van subboreale ouderdom (De Muynck, 1976).
In de Zandstreek komen dunne venige afzettingen (maximum enkele decimeters dik) voor in enkele verspreide depressies van het gebied van Sleidinge en in enkele kleine beekvalleitjes nabij Sleidinge (deelblad 14/5). Hun aanwezigheid
kan afgeleid worden uit de Bodemkaart. Het is evenwel niet uitgemaakt of het veen nabij de oppervlakte hier wel
degelijk van subboreale ouderdom is.
De belangrijke oppervlakkige veenafzettingen die in de Moervaartdepressie voorkomen werden niet tot deze eenheid
gerekend omdat zij grotendeels reeds voor de aanvang van het Holoceen gevormd waren (zie verder).
3.1.7 Laat-Weichseliaan - Vroeg-Holoceen Overgangscomplex
3.1.7.1
Inleiding
In dit gebied hebben het eind-Weichseliaan en het Tardiglaciaal een periode gevormd van snelle overgangen en wisselingen in klimatologische, morfogenetische en hydrologische kenmerken die onder de betere klimatologische omstandigheden en de stijgende zeespiegel van het Vroeg-Holoceen geleidelijk gestabiliseerd zijn. Fluviatiele erosie,
eolische, fluviatiele en colluviale sedimentatie, alsook organogene sedimentvorming hebben zich soms snel in tijd en
plaats opgevolgd en zich afgewisseld of gelijktijdig op verschillende plaatsen voorgedaan gedeeltelijk in onderlinge
samenhang. Ondertussen grepen ook belangrijke morfografische en hydrografische veranderingen plaats waardoor onder andere heel het noordwaarts gerichte verwilderde afwateringspatroon van de Vlaamse Vallei oostwaarts afgebogen
werd langs de Beneden-Schelde. Verbruggen et al. situeren het Eind-Weichseliaan tussen 14.000 en 13.000 BP, het
Tardiglaciaal tussen 13.000 en 10.000 BP en het Vroeg-Holoceen tussen 10.000 en 6500 BP. Die morfo-sedimentologische periode wordt gekenmerkt door:
1. Een geleidelijke klimaatsverbetering die echter, vooral gedurende het Tardiglaciaal, met recurrenties van enkele
koude fasen (zoals Dryas I en Dryas II) gepaard ging, die zelf afwisselden met warmere fasen (zoals Bølling en
Allerød).
2. Waarschijnlijk is in de beginfase van die periode, mede ten gevolge van klimaatsveranderingen een gevoelige
verandering in de rivierwerking (met veranderde debieten, regime, lading) ontstaan. Aansluitend daarbij zijn de
rivieren geëvolueerd van een verwilderd naar een meanderend beddingspatroon en hebben ze zich ook ingesneden,
Die insnijding ging gepaard met de vorming van de zogenaamde Holocene valleien (Tavernier, 1947). Ze veroorzaakte de in-terras-stelling van het fluvioperiglaciale opvullingsvlak van de Vlaamse Vallei dat veranderde in een
laagterras (De Moor en Tavernier, 1974) dat plaatselijk eolisch overstoven werd, plaatselijk depressies vertoonde
en plaatselijk door rivierdalen versneden werd.
3. De klimaatsverbetering is gepaard gegaan met het verdwijnen van de permafrost, alhoewel in sommige fasen
ongetwijfeld terug omstandigheden met topografisch gebonden bevroren grond ontstondt . Hierbij heeft de differentiatie in intensiteit van bevriezen tussen dalbodems en de omgevende interfluviale zones voor een geringere
intensiteit van de bevroren grond in de dalbodems gezorgd, wat de insnijding en de beddingsfixatie vergemakkelijkt heeft.
4. Zeespiegelstijging: in begin van die morfo-sedimentologische periode stond de zeespiegel nog zeer laag (lager
dan -50 m), terwijl de permafrost reeds verdween, wat ongetwijfeld de intensiteit van de verticale erosie in sommige gedeelten van de rivierdalen in de hand heeft gewerkt.
5. Belangrijke veranderingen in het afvoerpatroon van de waterlopen uit het Scheldebekken en in de micromorfologie van de Vlaamse Vallei. De meest belangrijke gebeurtenissen zijn:
• de vorming van de grote dekzandrug Maldegem-Stekene die mede aan de basis ligt van (2) en (3);
• de min of meer geleidelijke afdamming van de noordwaarts gerichte afvloei van de rivieren van het Scheldebekken in de Vlaamse Vallei;
• de ontwikkeling van een oostwaarts gerichte rivierafvloei die doorheen de Moervaartdepressie op de zuidkant
van de dekzandrug passeerde en die geleidelijk tegen de cuesta van het Land van Waas aangedrukt werd;
• de doorbraak van het dal van Hoboken door regressieve erosie van de Oosterschelde vanaf Antwerpen (De Moor
en Tavernier, 1974) met aftapping van de Rupel en afbuiging van de stroomrichting in de ‘Oerrupel’ naar het
oosten;
• het geleidelijk regressief verder westwaarts doordringen van de Beneden-Schelde wat gepaard ging met de
aftapping van de Dender en van de Boven-Schelde wat nog voor het einde van het Tardiglaciaal gebeurde
(De Moor, 1974; ontsluiting Berlare);
• de aftapping van de Moervaarthydrografie door de Durme die ingevolge regressieve erosie vanuit de BenedenSchelde noordwaarts doorgedrongen was.
22 Quartairgeologische eenheden
De sedimenten die in deze periode gevormd zijn en nu nog altijd aan of nabij de oppervlakte voorkomen, hebben over
het algemeen slechts een geringe dikte en dikwijls slechts een beperkte verspreiding. Een systematische kartering in
het kader van deze algemeen Quartairgeologische kaart met behulp van de beperkte bestaande gegevens is nagenoeg
onmogelijk. Evenmin is een systematische datering uitgaande van enkele typelokaliteiten mogelijk wegens de discontinue vorming van deze afzettingen onder snel wisselende omstandigheden.
De vorming van veel van deze afzettingen was niet beperkt tot één enkele fase: stuifzanden zijn herhaaldelijk gevormd
geweest zowel door lokale verstuiving van tardiglaciale dekzanden en van weigeliaanzanden als van holocene rivierbeddingszanden en dalwandzanden. Erosie in sommige meer energierijke riviersecties ging gepaard met gelijktijdige
afzetting in andere secties. Voorbeelden daarvan zijn de puinwaaiers die zich in deze overgangsfasen gevormd hebben
aan de monding van bijrivieren. Overigens zijn dergelijke verschijnselen niet alleen plaatsgebonden maar zijn ze ook
klimatologisch geconditioneerd en dus tijdsgebonden. Ook de zeespiegelrijzing en differentiële ontdooiing van de bevroren grond hebben differentiaties in de morfologische dynamiek van de loop van de rivieren veroorzaakt waardoor
de plaats van erosie en afzetting in de rivierlopen zich aan het evoluerend lengteprofiel gingen aanpassen. Mergels
ontstonden in de dalbodems zowel in de iets warmere tussenfasen van het Tardiglaciaal als in het Holoceen en zowel
door geochemische processen ten gevolg van de kalkuitloging van de bodems als door biogene processen (Spiers,
1986). Venen ontstonden met alleen in de iets koudere fasen van het Tardiglaciaal (plasveenfase) maar gedurende het
Vroeg-Holoceen ook in de lage, natte gedeelten van het landschap en in de dalbodems van de rivieren (veenrivierfase,
De Moor en Pissart, 1992).
3.1.7.2
Tardiglaciaal-Holoceencomplex (o)
3.1.7.2.1 Definitie
In het kader van deze kartering werden de afzettingen van de hele overgangsperiode van Eind-Weichseliaan tot en
met Vroeg-Holoceen als één enkel morfo-sedimentdynamisch complex beschouwd. Daarin werden wel verschillende
lithofaciës onderscheiden als varianten. Alleen de dekzanden uit de aanvangsfase van deze overgangsperiode zijn als
een afzonderlijke quartaire eenheid gekarteerd. Waar mogelijk zijn varianten zoals stuifzanden, rivierduinen of mergels wegens hun specifieke morfologische en sedimentologische kenmerken op de kaart aangeduid.
Dit complex is opgebouwd uit klastische sedimenten variërend van klei over leem tot zand, die zowel lateraal als in de
diepte vertanden en afwisselen met organische sedimenten zoals veen en mergel. Opmerkelijk is het lokaal voorkomen
van belangrijke mergelafzettingen.
Het complex komt voor in riviervalleien van de Beneden-Kale, de Zuidlede, de Durme, in de Moervaartdepressie en
ook in kleine lokale depressies vooral langsheen de zuidrand van de Dekzandrug van Lembeke-Stekene in de buurt
van Ertvelde, maar ook op andere plaatsen.
In de valleien kan de dikte van het dalcomplex oplopen tot enkele meters (zie boring 14-5/RUG-L06.1; X= 102407,0;
Y= 198618,0), terwijl in de lokale depressies de dikte eerder gering (<1 m) blijft.
De afzetting in de riviervalleien en de Moervaartdepressie nam waarschijnlijk al een aanvang in het Tardiglaciaal en
duurde voort tot in het Holoceen (Verbruggen, 1971). Het gehele complex is hier ondergebracht in het complex van
Moerbeke.
Hierna worden de verschillende lithologische varianten beschreven waaruit dit complex is opgebouwd. Alleen aan
de stuifzanden en aan de mergels werden afzonderlijke symbolen en een afzonderlijke lithostratigrafische identiteit
toegekend.
3.1.7.2.2 Lithologische varianten
3.1.7.2.2.1 Zandige alluviale afzettingen
Lithologie:
Overwegend fijn zand, soms leemhoudend
Insluitsels:
Weinig plantenrestjes
Sedimentatie-omstandigheden:
Dit zandige faciës werd hoofdzakelijk afgezet in een hoger energetisch milieu in of nabij rivierbeddingen onder de
vorm van lage stroomruggetjes of oeverwallen en verspreide overstromingsvlakten (De Moor en Heyse, 1994) waarin
laterale migratie van de stroombeddingen en veranderingen in milieu-omstandigheden optraden.
Voorkomen:
In de rivier- en beekvalleitjes van de Beneden-Kale, de Zuidlede, de Durme en in de Moervaartdepressie.
Quartairgeologische eenheden 23
3.1.7.2.2.2 Zandige eolische afzettingen(stuifzanden) (õ)
Lithologie:
Geelbeige, humusarm, kalkloos, goed gesorteerd, fijn zand. (zie ontsluiting 14-4/RUG-OS1; X= 12583,0,
Y= 21355,0).
Insluitsels:
Geen insluitsels vermeld of waargenomen; bedolven bodems.
Sedimentatie-omstandigheden:
De stuifzanden zijn onder verschillende omstandigheden lokaal en diachroon afgezet. Het betreft hier verschillende
types sedimenten:
• lokale stuifzanden, die ontstaan zijn door plaatselijke verstuivingen van Weichseliaan dekzand;
• rivierduinen, ontstaan door uitwaaiingen van zandig sediment uit de dalwanden en uit de bedding van vroegtardiglaciale en holocene valleien. Rivierduinen komen eerder op de westzijde van dalen voor wat op een westelijke windwerking wijst.
Op de dekzandruggen werden op deze wijze landduinen gevormd, terwijl langs de rivierbeddingen en ook op donken
rivierduinen ontstonden. Die eolische herwerking gebeurde ingevolge de daling van de grondwatertafel waardoor het
zand gevoelig werd voor windwerking, Die daling van de grondwatertafel werd veroorzaakt door:
• het verdwijnen van de permanent bevroren grond, waardoor infiltratie mogelijk werd;
• de dalinsnijding;
• de klimaatsverbetering waardoor de evaporatie toenam terwijl er nog geen belangrijk plantendek was. Vooral langs
de rivierbeddingsranden greep geleidelijk verdroging plaats ingevolge verlagen van de grondwatertop nog vóór de
gevolgen van de holocene zeespiegelrijzing zich daar lieten gevoelen.
In ontsluitingen zijn de stuifzanden meestal goed te onderscheiden van de onderliggende Weichseliaan dekzanden, onder andere door de granulometrische kenmerken (betere sortering, wat fijner), door de afwezigheid van kryoturbaties,
door typische eolische sedimentaire structuren en eventueel door het voorkomen van een bedolven bodem aan de basis. Uit boorbeschrijvingen kan het onderscheid echter moeilijk afgeleid worden, tenzij er een bedolven bodemprofiel
kon waargenomen worden.
Er zijn gevallen bekend waar meerdere stuifzandfasen elkaar bedekken. Er dient inderdaad opgemerkt dat er zich
ook zandverstuivingen hebben voorgedaan in recentere tijden, meer bepaald rond het begin van onze tijdrekening
en gedurende de Middeleeuwen zoals waargenomen op de dekzandrug te Stekene-Wildernis (Verbruggen, 1971).
Overstuiving van neolithische en Romeinse artefacten door stuifzand in het nabijgelegen Waasland wordt vermeld
(Snacken, 1961).
De stuifzanden behoren tot de afzetting van Lembeke (Heyse, 1979).
Voorkomen:
De stuifzandduinen komen overwegend verspreid voor als landduinen op de dekzandrug Lembeke-Stekene zoals ten
zuiden van Lembeke en tussen Zelzate en Stekene. Ze vormen ook de ‘duinen van Waasmunster’ gelegen langs de
westelijke topconvexiteit van de cuesta van het Land van Waas ter hoogte van Waasmunster waar ze tot op een peil
van +25 m voorkomen, In de omgeving van Daknam komen er langs de linkeroever van de Durmevallei rivierduinen
voor waarvan één een groot paraboolduin vormt met armen die nagenoeg 1 km uit elkaar liggen (Heyse, 1984).
De dikte kan meerdere meters bedragen.
3.1.7.2.2.3 Kleiige plassedimenten
Lithologie:
Overwegend lemige klei tot zware klei
Insluitsels:
Plantenrestjes, veenbrokjes, zoetwaterschelpjes en schelpgruis (onder andere Pisidium) (zie boring 14-6/RUG-HB10;
X= 111595,0; Y= 204606,0).
Sedimentatie-omstandigheden:
Deze fijne sedimenten zijn als rivier- en beekalluvium afgezet in weinig energetische omstandigheden van de ‘plas­
rivierfase’ (Verbruggen en andere, 1994).
Voorkomen:
Deze alluviale kleien komen voor in de valleien van de Beneden-Kale, de Zuidlede, de Durme en in de Moeivaartdepressie.
24 Quartairgeologische eenheden
3.1.7.2.2.4 Venige afzettingen
Lithologie:
Zwart-bruin, dikwijls kleiig veen.
Insluitsels:
Plantenresten, tot plantengruis, zandige en kleiige lenzen.
Sedimentatie-omstandigheden:
Tijdens het Tardiglaciaal (meestal gedurende koudere fasen) werden venen gevormd in ondiepe plassen (onder andere
in de Moervaartdepressie) ten zuiden van de dekzandrug gedurende de afdamming van de noordwaarts gerichte afvloei. Pollenspectra en C14-ouderdomsbepalingen op monsters afkomstig uit de veenbasis op verschillende plaatsen
wijzen erop dat de ontwikkeling van dit veen reeds een aanvang nam in de eind-Pleniglaciale periode. Plaatselijk
kende het een groei doorlopend tot het begin van het Holoceen. Lokaal kan de groei wat later in het Tardiglaciaal
begonnen zijn. Op sommige plaatsen is de veengroei reeds snel gestopt (Bølling ) (Heyse, 1979). De ouderdomsbepalingen schommelen allen tussen ± 14.000 en ± 10.000 BP (Verbruggen, 1971).
Tijdens de ‘veenrivierfase’ van het Holoceen, wanneer door bodemvorming en vegetatieontwikkeling erosie en alluviale activiteit tot een minimum beperkt bleven, werden belangrijke veenlagen afgezet in de dalbodems (dalbodemvenen).
Voorkomen:
In de dalen van de Beneden-Kale, de Zuidlede, de Moervaart en de Durme.
3.1.7.2.2.5 Mergelafzettingen (ô)
Lithologie:
De mergels die hier voorkomen bestaan hoofdzakelijk uit mikrogranulair CaC03 of uit een falun van zoetwaterschelpjes (Pisidium, Anisus,...) en schelpfragmentjes. Ze kunnen lemig tot kleiig zijn en venige tussenlaagjes vertonen.
Meestal komt er aan de basis een dun zwartveenlaagje voor. Aan de bovenkant van de mergellaag ligt er dikwijls een
vermengde laag met een heterogeen karakter, wijzend op remaniatie (diffuse mergel). Het is niet uitgesloten dat het
hier een rest betreft van een vroeger geëxploiteerde mergeltop.
Insluitsels:
De belangrijkste componenten van de mergellaag zijn micriet en zeer talrijke fossielfragmenten, zoals enerzijds zoetwatermollusken zoals Bithynia tentaculata, Valvata macrostoma, Valvata cristata, Lymnea, Nisus crista, Anisus planorbis, Anisus nitidas, Pisidium en waarschijnlijk ook Physa fontinalis en Myxas. Anderzijds resten van het zoetwaterwier Chara (verkalkte steeltjes van gyrogonieten). Landmollusken werden niet aangetroffen (Spiers, 1986).
Sedimentatie-omstandigheden:
De mergels zijn gevormd in ondiepe, gesloten plassen. Die zijn deels ontstaan door van de afdamming van noordwaarts gerichte doorbraakdalen doorheen de dekzandruggen, deels door vroegere thermokarst, deels gebonden aan
het sedimentatiepatroon in de dalbodems. In deze plassen met kalm, ondiep water rijk aan kalk afkomstig van de kalkuitloging, zouden zich ‘weiden’ van Charophyta ontwikkeld hebben. Deze waterplanten die in gematigde gebieden
groeien, onttrokken massaal CO2 aan het water waardoor kalk (CaCO3) neersloeg (Spiers, 1 986). Gelijktijdig zorgde
de windwerking voor afzetting van klastisch materiaal in de depressie. De oorspronkelijke CaC03 komt van eolische
aanvoer en van kalkuitloging in de omgeving. Mede door latere ontwatering van deze depressie via regressieve erosie
van de Durme kwam er een eind aan de mergelvorming.
Voorkomen:
Opmerkelijk is het voorkomen van één groot mergelgebied in de Moervaartdepressie ten zuidoosten van Wachtebeke,
ten zuiden van Moerbeke en langs het kanaal van Stekene. De dikte kan er oplopen tot meer dan 1 m. Plaatselijk dagzomen deze mergels (onder andere in de Baudelomeers). Figuren 9 en 10 tonen doorsneden doorheen de mergelige en
kleiige afzettingen in de Moervaartdepressie ten zuiden van Moerbeke.
Ten zuidwesten van Ertvelde (deelblad 14/5) komen aan de zuidrand van de dekzandrug Lembeke-Stekene ook enkele
kleine, verspreide vlekken voor met lacustrien-venige en mergelige afzettingen.
Het mergelig faciës behoort tot de afzetting van Burkel (De Moor en Heyse, 1974).
3.1.8 Eind-Weichseliaan eolisch dekzandfaciës (D)
Lithologie:
Goed gesorteerd, homogeen, fijn tot middelmatig fijn zand, overwegend kalkloos (vooral in de bovenste meters).
Meestal vertoont het een duidelijk diagonale stratificatie in subhorizontale planaire sets, wat de eolische oorsprong
verraadt. In de opbouw komen dunne discontinue veenbanden en bodemhorizonten voor.
Quartairgeologische eenheden 25
Fig. 9: Noord-zuid georiënteerd dwarsprofiel in de Moervaartdepressie (naar V. Van Eetvelde, 1995)
Aan de basis kan dun deflatiegrind voorkomen, bestaande uit silex, kwarts en zeldzame zandsteenstukjes. Lokaal kunnen de bovenste gedeelten van dit dekzand door latere verstuivingen herwerkt zijn (zie 3.1.7.1.2.2.2).
Dekzand in ontsluiting werd onder andere waargenomen in zandputten nabij Koewacht (zandgroeve Aswebo, zandgroeve Zegers), nabij Zelzate (tunnelput 1962, graafwerken Sidmar), nabij Langelede (zandgroeve Blankaert).
Insluitsels:
Veenbandjes (s.s.) van tardiglaciale ouderdom (Bølling, Allerød), landmollusken en zoetwaterschelpjes komen voor
in het dekzand (s.s.); in de stuifzanden daarentegen komen geen insluitsels voor.
Sedimentatie-omstandigheden:
Het dekzand is een eolisch sediment van lokale oorsprong. Het werd afgezet door overheersende noord- tot noordwestenwinden onder koude en droge omstandigheden gedurende het Boven-Pleni-Weichseliaan tot Tardiglaciaal.
26 Quartairgeologische eenheden
Quartairgeologische eenheden 27
Fig. 10:Noord-zuid georiënteerd dwarsprofiel in de Moervaartdepressie (naar V. Van Eetvelde, 1995)
Het keienvloertje aan de basis van de dekzanden (s.s.) is een restgrind dat lokaal gevormd werd door oppervlakkige
uitwaaiing van het fluvioperiglaciaal Weichseliaan substraat. Het werd later bedolven onder aanwaaiend zand van
lokale oorsprong (De Moor, 1965).
Voorkomen:
Het dekzand (ss.) vormt een complexe gordel van west-oost - strekkende dekzandruggen waarvan de vorming een
aanvang nam in het Eind-Weichseliaan en die aan de oppervlakte morfologisch onderscheidbaar is. De dekzandruggen
vertonen een steile zuidwaarts gerichte lijzijde en een zachte naar het noorden gerichte loefzijde. Deze dekzandgordel
die zich van Gistel tot Stekene uitstrekt (De Moor, 1963), passeert op het kaartblad Lokeren over Lembeke, Oosteeklo,
Ertvelde, Zelzate, Wachtebeke, Moerbeke en Stekene. De dikte wisselt van minder dan 1 m (in deflatiekommen) tot
meer dan 5 m (op de ruggen). In de poldervlakte ligt het oppervlak van deze eolische sedimenten meestal lager. Ze
worden bedekt door de Holocene mariene sedimenten. Op sommige plaatsen echter rijzen dekzandruggetjes vanonder
de Duinkerke IIIB-afzettingen op (bijvoorbeeld tussen Boekhoute en Assenede). Ze vormen er zandige donken. Lokaal zijn deze donken doorsneden geweest door de jongere getijdegeulen (De Moor en Heyse, 1979). Deze zanden zijn
ook in stroken verder geblazen over de rug van het Land van Waas, onder andere ten oosten van Stekene.
Langs de zuidrand van de dekzandrug Lembeke - Stekene werd onder het dekzandfaciës een niveo-fluviaal faciës
waargenomen (figuur 20: ontsluiting Rusthuis te Wachtebeke, 14- 7/RUG OS1; X= 114462,0; Y= 206773,0) waarvan
faciës en het voorkomen overeenkomst vertonen met die van het zand van het Sifferdok II (De Moor, 1995).
Het eigenlijke dekzandfaciës staat in de literatuur bekend als de afzetting van Maldegem (De Moor en Heyse, 1972).
Het grindlaagje aan de basis staat in de literatuur bekend als het grind van Middelburg (De Moor en Heyse, 1972).
Correlatieve grindlaagjes worden op vele plaatsen in de aangrenzende gebieden vermeld.
3.1.9 Weichseliaan fluvioperiglaciaal lemig faciës (f)
Lithologie:
Leemcomplex, bestaande uit groenachtig grijs tot blauwgrijs zandleem tot leem en opgebouwd uit horizontaal verlopende banden van afwisselend zware textuur met dunne kleiige en zandige intercalaties en lichtere textuur die zandig
kan worden. Dit complex is duidelijk in ontsluitingen waargenomen in de tunnelput te Zelzate (Paepe en Van Hoorne,
1965 - figuur 15) en in het Sifferdok te Gent (De Moor, 1963 - figuur 13). Het is ook bekend uit talrijke boringen (Gulinck, 1956 - figuur 16) en boringen te Sleidinge. Globaal genomen is de onderkant zandiger en verdwijnen de zandige
laminae naar boven toe. Er zijn zones waar het lemig faciës met zandige tussenlagen overgaat in een complex van
overwegend zandige lagen met een gering aantal lemige tussenlagen. Die zandige zones zijn waarschijnlijk synchrone, verwilderde rivierbeddingen waarbuiten de overstromingslemen (faciës afzetting van Oostakker) gevormd werden
waarmee ze vertanden. Het is evenwel niet uitgesloten dat het jongere insnijdingen zijn opgevuld met verwilderd
geulzand (De Moor, 1963 - figuur 13). Er zijn ook eolische zandlichamen geïntercaleerd, gevormd door windwerking
in de verwilderde riviervlakten. Op verschillende niveaus komen lensvormige veenplaten voor (De Moor en Heyse,
1974). Lokaal, zoals in de ontsluiting van het Sifferdok, bestond het topgedeelte uit zwartbruine, sterk humeuze tot
venige leem tot klei (De Moor, 1963). Dit complex is intens gekryoturbeerd met involuties en talrijke kleine ijswig­
pseudomorfen (De Moor, 1963; Tavernier en De Moor, 1974).
Deze eenheid werd op dit kaartblad in ontsluiting waargenomen in het Sifferdok te Gent (1961-1967) (figuren 13
en 15, in de tunnelput te Zelzate (1960-62) (figuur 17), in de zandgroeve Zegers in Nieuwdorp nabij Koewacht (figuur 19) en in de zandgroeve Blankaert te Langelede (figuur 18).
Insluitsels:
Schelpklepjes en fijn gruis van zoetwaterschelpjes (Anisus sp., Limnea sp., Pisidium sp.) en landslakjes (Succinea sp.),
plantenmateriaal en grindelementen waaronder afgeronde veldsteenstukken wat op glacieel transport zou kunnen wijzen (De Moor, 1963).
Sedimentatie-omstandigheden:
Dit complex is gevormd onder fluvioperiglaciale omstandigheden. De afzetting gebeurde in ondiepe kommen van de
overstromingsvlakten, in verlaten geulen gevormd door stroomverleggingen in een verwilderd geulenstelsel en ook in
depressies ontstaan door thermokarstverschijnselen (De Moor, 1963). Hierbij kon ook niveo-eolisch materiaal, aangevoerd gedurende drogere en koudere periodes, door dooiwaterafspoeling ingebed raken (Heyse, 1979).
Voorkomen:
In vele gevallen komt dit complex voor als een of meerdere lemige tot venige tussenlagen in zandige sedimenten.
Op sommige plaatsen kan de zandige boven- of onderlaag ontbreken. Globaal genomen komt deze lemige tussenlaag
weinig voor ten oosten van het kanaal Gent - Terneuzen tenzij in de smalle zone Wachtebeke-Moerbeke-Sinaai. Ten
westen van het kanaal werd de lemige tussenlaag niet waargenomen rond Lembeke, Ertvelde, ten westen van Boekhoute noch in de omgeving van Belzele (Evergem). Op sommige plaatsen komt het lemig complex zelfs tot nabij de
oppervlakte.
28 Quartairgeologische eenheden
De dikte van dit lemig complex kan oplopen tot meer dan 10 m (boring 14-5/RUG-DB 1; X= 99480,0; Y= 206100,0;
boring 14-5/RUG-DB5; X= 100960,0; Y= 202940,0 en boring 14- 5/RUG-DB8; X= 99080,0; Y= 201870,0).
Deze afzetting behoort tot de afzetting van Oostakker (Tavernier en De Moor, 1969), de afzetting van Sijsele
(Tavernier en De Moor, 1974), het leem-veencomplex van Vijvekapelle (Heyse, 1979), behorende tot de afzetting
van Eeklo (De Moor en Heyse, 1974). Voorheen werd deze afzetting ook nog vermeld onder de namen afzetting WII
(De Moor, 1963) en Peaty loam formation (Paepe en Van Hoome, 1967).
3.1.10Weichseliaan fluvioperiglaciaal zandig faciës (F)
Lithologie:
Overwegend zandige afzettingen; sedimentaire structuren overwegend kruisgelaagd met elkaar snijdende trogvormige
sets die een opeenvolging van geulinsnijding en geulopvulling vertegenwoordigen, typisch voor een verwilderd rivierstelsel. Lithologisch vertoont dit faciës plaatselijk snelle afwisselingen en combinaties van klei en leem over zand
tot grindhoudend grof zand (dit laatste vooral onderaan). Er komen ook venige intercalaties of vegetatiehorizonten
voor. Naast de typische verwilderde rivierzanden komen ook lokaal eolische lithosomen voor. De meeste lithosomen
worden gekenmerkt door afzonderlijke niveau’s met kryogene secundaire sedimentaire structuren zoals ijs- en vorstwiggen, vorstspleten, kryoturbaties, druipstaarten, ketelvormige structuren. Die zijn echter alleen waarneembaar in
ontsluitingen (De Moor, 1960; De Moor, 1963; De Moor, 1965; De Moor en Heyse, 1976; Heyse, 1979).
Deze eenheid werd in ontsluiting waargenomen in de uitgraving voor het Sifferdok te Gent (1960-64), in de groeve
Zegers te Nieuwdorp (Koewacht), in de zandgroeve Blankaert te Langelede, en andere.
Insluitsels:
Grindelementen (silexen, kwartskorrels, zandsteenstukken), kleikeien, plantengruis, geremanieerde quartaire en tertiaire schelpen, quartaire zoetwaterschelpjes (Anisus sp., Limnea sp., Pisidium sp.) en landslakjes (Succinea sp.).
Sedimentatie-omstandigheden:
Het faciës is hoofdzakelijk gevormd door verwilderde rivieren die onder periglaciale omstandigheden van de laatste
ijstijd (vooral Vroeg- en Midden-Weichseliaan) actief waren. In dit fluvioperiglaciair afzettingsmechanisme wisselden
accumulatie van sedimenten plaatselijk en tijdelijk af met erosiefasen, dit alles resulterend in een residuele dalopvulling. Sommige niet onbelangrijke lithosomen bestaan uit congelifluctiepakketten uit niveofluviale of ook uit eolische
afzettingen. De grofste sedimenten (grindlagen) bevinden zich overwegend aan de basis. Ze werden grotendeels als
puinkegelsedimenten geïnterpreteerd, afgezet door de verwilderde rivieren die reeds vroeg in het Weichseliaan uitmondden in de Vlaamse Vallei nadat deze bij een eerste fase van diepe insnijding onder gedaalde zeespiegel diep in de
interglaciale sedimenten en in het tertiair substraat ingesneden was (De Moor, 1974; De Moor en Tavernier, 1974).
Voorkomen:
De dikste pakketten fluvioperiglaciale Weichseliaansedimenten situeren zich in de opgevulde valleien van de Vlaamse
Vallei. De dikte kan er oplopen tot meer dan 20 m. Buiten de opgevulde valleien is de dikte aanzienlijk minder en
ontbreekt dit faciës zelfs (cuesta van het Land van Waas, deelbladen 14/4 en 14/8).
Quartairgeologische eenheden 29
30 Quartairgeologische eenheden
Fig. 11:Overzicht vann de Quartairgeologische opbouw in de ontsluiting van het Sifferdok. (De Moor, 1963, 1995)
Opbouw van de fluvioperiglaciale Weichseliaanafzettingen van de Vlaamse Vallei
Figuur 11 geeft een synthetisch oost-west profiel van de lange en diepe ontsluiting van het Sifferdok te Gent.
De onderste grove afzettingen die in dit fluvioperiglaciair Weichseliaanpakket voorkomen zijn in de literatuur gekend als afzetting van Ronsele, als afzetting van Damme (De Moor en Heyse 1974) en als afzetting van Brugge
(De Moor, 1974), allen correleerbaar met de afzetting van Dendermonde (De Moor, 1974). Deze afzetting wordt
beschouwd als een belangrijk puinwaaiersediment afgezet na de eerste diepe insnijdingen vroeg in het Weichseliaan,
langs de randzones van de Vlaamse Vallei, vooral nabij de monding van de grotere zijrivieren (De Moor, 1974). In de
ontsluiting van het Sifferdok bevatte het behalve grindelementen ook vrij veel herwerkte fossielen uit het onderliggende grove mariene Eemiaan.
In de Vlaamse Vallei volgt daarboven meestal een essentieel zandig pakket dat bekend staat als de afzetting van Eeklo
(De Moor en Heyse, 1974; Tavernier en De Moor, 1974). Dit complex van de afzetting van Eeklo werd het volledigst
rechtstreeks waargenomen in de grote ontsluiting van het Sifferdok te Gent in de periode 1960-65 (De Moor, 1963).
Op vele plaatsen omvat dit een onderste zandig complex de afzetting van Langerbrugge (De Moor, 1963, 1995), een
middenste lemig complex, de afzetting van Oostakker (De Moor, 1963; Tavernier en De Moor, 1974) en bijna altijd
volgt een bovenste zandig complex, het zand van het Sifferdok (De Moor, 1963, 1995). Dit laatste is te correleren
met de zogenaamde afzetting van St.-Laureins (De Moor en Heyse, 1976).
De afzetting van Langerbrugge sluit aan bij een deel van de Cross bedded sands; de afzetting van Oostakker bij dePPeaty loam formation en het zand van het Sifferdok bij de coversands (Paepe, 1967).
Aan de basis van het bovenste zandpakket (zand van het Sifferdok) komt plaatselijk een vrij belangrijk restgrind voor,
het grind van het Sifferdok (De Moor, 1963). Het kan er tot 2 m dik zijn en wigt noord- en westwaarts uit. Het behoort waarschijnlijk tot een puinwaaier die zich op korte afstand van nog uitstekende substraathoogten afgezet heeft.
Verder vertoont het onderste deel van dit bovenste zandig complex (zand van het Sifferdok I) een faciës dat gelijkt
op dat van de afzetting van Eke die ten zuiden van Gent in de zuidelijke uitlopers van de Vlaamse Vallei aangetroffen
werd (De Moor, 1970, ongepubliceerde profielopnames). Het faciës verraadt een relatief energierijke fluvioperiglaciale oorsprong. Het bovenste deel van het zand van het Sifferdok (zand van het Sifferdok II, De Moor, 1995) vertoont
een meer niveo-fluviale origine en ook grote diepe ijsscheuren die volglaciale omstandigheden verraden (De Moor,
1963). Eenzelfde faciës werd ook waargenomen onder de basis van de holocene alluvia in een ontsluiting aan de Ringvaartsluis te Mariakerke (De Moor, 1961, onuitgegeven opnames) en onder de dekzanden te Wachtebeke (afzetting
van Wachtebeke, De Moor en Van De Velde, 1995).
Die eenheden kunnen elk tot meer dan 10 m dik zijn maar soms ook ontbreken. In de opbouw komen inderdaad talrijke sedimentaire en erosieve hiaten voor evenals synsedimentaire vertandingen van verschillende faciës (figuur 13).
De verticale sequentie en de laterale aansluiting kunnen daardoor soms zeer uniform, soms zeer complex, plaatselijk
volledig, plaatselijk erg gereduceerd zijn. Op basis van geo-elektrische sonderingen zijn er in de Vlaamse Vallei zones
gedetecteerd waar het Weichseliaan fluvioperiglaciaal vooral uit fijne sedimenten bestaat en zones waar de opbouw
vooral zandig is (De Moor, 1972; De Moor, 1995). Figuur 12 (De Moor, 1972) toont de verspreiding van de hoofdzakelijk zandige en de hoofdzakelijk lemige sequenties in de opvulling van de Vlaamse Vallei.
3.1.11 Eemiaan marien zandig faciës (E)
Lithologie:
Grijs, overwegend middelmatig fijn zand, met zeldzame lemige en kleiige lensjes. Het kan sterk glimmerhoudend
en kalkrijk zijn. Naar onderen toe komen dikwijls grof zand en ook schelpenaccumulaties voor (boring 14-5/RUGDB1; X= 99480,0; Y= 206100,0; boring 14-5/RUG-DB5; X= 100960,0; Y= 202940,0 en boring 14-5/RUG-DB8;
X= 99080,0; Y= 201870). De basis kan veel herwerkt Tertiair materiaal bevatten (boring 14-5/RUG-DB2; X= 98950,0;
Y= 199870,0).
Insluitsels:
Plantengruis, zwak humeuze bandjes, volledige exemplaren van mariene schelpen en schelpfragmenten van Macoma
baltica, Spisula sp., Cerastoderma edule, Venerupis sp., Scrobicularia plana, Mactra sp., Ostrea sp., Hydrobidae, Pholas sp., Alma sp., Donax vittatus, Pecten sp., Corbicula fluminalis en andere. De meeste schelpen komen niet in levenspositie voor. Aan de basis worden talrijke herwerkte tertiaire schelpen, kwarts- en silexkeitjes, zandsteenstukjes,
zelden markassietknolletjes en enkele houtrestjes aangetroffen.
Sedimentatie-omstandigheden:
De afzetting gebeurde onder een energierijk tot zeer energierijk marien of estuarien milieu, zowel in subtidale als in
intertidale omstandigheden. De grovere zanden zijn strand- of offshore sedimenten of bevinden zich nabij riviermondingen in de kustzones (De Moor en Heyse, 1978). Laterale en verticale wisselingen van verschillende faciës sug-
Quartairgeologische eenheden 31
.EDERLAND
"RUGGE
'ENT
/UDENAARDE
+ORTRIJK
grof zandig
middelmatig zandig
&RANKRIJK
middelmatig tot fijn zandig
lemig zand dikwijls met zandige bovenlaag
zand lemig tot lemig dikwijls met zandige onderlaag
grens van de Vlaamse vallei
zuidelijke verziltingsgrens van het freatisch grondwaterreservoir
Fig. 12:De Vlaamse Vallei. De dominerende lithologische samenstelling van het totale Pleistocene dek.
32 Quartairgeologische eenheden
KM
gereren landwaarts en zeewaarts verschuiven van de kustlijn. Het ontbreken van fijne fracties werd toegeschreven aan
intense stromingen onder estuariene omstandigheden (Heyse, 1979).
Voorkomen:
Deze eenheid komt algemeen verspreid voor op het westelijk deel van het kaartblad hoofdzakelijk op plaatsen waar
diepere getijdegeulen in het substraat zijn uitgeschuurd. Hier worden tevens de dikste pakketten aangetroffen.
Deze sedimenten reiken niet hoger dan -10 m. Waarschijnlijk is de top gedurende het Weichseliaan door opeenvolgende geulinsnijdingen geërodeerd geweest. De basis kan dieper liggen dan -20 m terwijl de dikte zelden meer dan
5 m bedraagt. Dit wijst op een sterke erosie van de mariene Eemiaanafzettingen door latere fluviatiele insnijdingen
gedurende het Weichseliaan.
In de literatuur staat het Eemiaan marien zandig faciës bekend als afzetting van Moerkerke en de afzetting van
Kaprijke (De Moor en Heyse, 1974) of nog als assise van Oostende (Tavernier, 1954). Plaatselijk komen moeilijk
te onderscheiden herwerkte mariene Eemiaanafzettingen voor (met mariene schelpen). Ze zijn dan meestal vermengd
met herwerkt continentaal Eemiaan of eo-Weichseliaan sedimenten, zoals veenblokken, resten van grote zoogdieren,
enzovoort (De Moor, 1963 - figuur 13). Dit herwerkt grof materiaal werd gerekend tot de afzetting van Dendermonde.
De precieze positie van de afzetting van Dendermonde ten opzichte van het onderste deel van de zanden van Langerbrugge (figuur 14) is niet volledig duidelijk.
3.1.12Eemiaan continentaal fijn faciës (c)
Lithologie:
Overwegend lemig met zandige en venige tussenlaagjes. Het lemig sediment kan zandig zijn of kan voorkomen als
bruine venige leem. In beide gevallen kan het kalkvlekken en kalkconcreties bevatten (De Moor en Heyse, 1974).
Het faciës komt ook voor als middelmatig fijn zand met kleikeitjes, houtstukken en lamellen, zware, humeuze klei.
Zandige, soms bladerige klei komt eveneens voor.
Insluitsels:
Plantenresten, zoetwaterschelpjes, landslakjes, vivianietconcreties, silex- en zandsteenkeitjes, markassietstukjes.
Sedimentatie-omstandigheden:
Het betreft fluviatiele tot soms moerassige afzettingen gevormd door bezinking van suspensiemateriaal in brede overstromingsvlakten rond meanderende geulen (De Moor en Heyse, 1974) gedurende het Eemiaan interglaciaal. Deze
ouderdom wordt gestaafd door de vertanding van dit faciës met het mariene Eemiaan faciës, door de aanwezigheid van
een warme interglaciale vegetatie, zoals blijkt uit de pollenspectra (Verbruggen, 1979) en door het voorkomen onder
gekryoturbeerde horizonten.
De venige lagen wijzen op een tijdelijke of plaatselijke vermindering in sedimentaanvoer en op verlanding van hoefijzermeren, terwijl de zandige lagen waarschijnlijk overeenkomen met stroombedding- en oeverwalafzettingen.
Voorkomen:
Dit faciës is in de Vlaamse Vallei grotendeels opgeruimd door latere erosie. Op het kaartblad Lokeren werd het in geen
enkele boring als herkenbaar waargenomen of beschreven. Dit faciës zou enkel waargenomen zijn in de uitgraving
van het Sifferdok te Gent (De Moor, 1963). Ten westen van Bassevelde komt het continentaal Eemiaan vermoedelijk
voor op basis van de beschrijving van dit faciës in een boring op het kaartblad Eeklo (zie quartairkaart Brugge, boring
13-4/RUG-DB9, X= 97800,0, Y= 214470,0).
De dikte bedraagt minder dan 5 m.
Het continentaal Eemiaan faciës is in de literatuur bekend als afzetting van Oostwinkel (De Moor en Heyse, 1974).
3.1.13Pre-Eemiaan faciës (X)
Lithologie:
Grijsgroen, glauconiethoudend, middelmatig tot grof zand.
Insluitsels:
Gerolde silex- en kwartskeien, gebroken silexfragmenten (kryoklasten) en sporadisch zandsteenstukken; herwerkte
tertiaire schelpen (onder andere Nummulites sp., Ditrupa sp., Turritella sp., Ostrea sp.).
Sedimentatie-omstandigheden:
De grindhoudende pakketten kunnen beschouwd worden als resten van puinwaaiersedimenten, afgezet nabij de monding van toenmalige rivieren uit het heuvelland, of ook als restgrind afkomstig van de uitwassing van oudere sedimenten.
Quartairgeologische eenheden 33
De zanden worden geïnterpreteerd als een energierijk fluviatiel sediment, afgezet onder fluvioperiglaciaire omstandigheden bij een lage zeespiegelstand. De waterlopen die dit materiaal aanbrachten kenden grote debietschommelingen
waarbij de interfluvia snel werden afgebroken en veel tertiair materiaal vrijkwam (De Moor en Heyse, 1974).
Voorkomen:
Deze afzettingen kwamen voor als opvullingen van thalwegen die gedurende het Saale Glaciaal diep ingesneden
werden (De Moor en Tavernier, 1974). Ze rusten meestal rechtstreeks op het tertiair substraat maar zijn min of meer
volledig opgeruimd door latere erosie. Enkel in het Sifferdok werd nog een rest van deze afzetting in ontsluiting waargenomen (mondelinge mededeling De Moor, 1995). Het voorkomen van het faciës aan de westkant van het kaartblad
Lokeren is louter gebaseerd op gegevens afkomstig van de randzone met de deelbladen Eeklo en Zomergem, grenzend
aan het kaartblad Lokeren (zie kaartblad Brugge).
De dikte bedraagt er niet meer dan 5 m.
Het pré-Eemiaan faces is in de literatuur beschreven als de afzetting van Zoetendale en de afzetting van Adegem
(De Moor en Heyse, 1974).
3.1.14
Diachrone hellingssedimenten (H)
Over een groot gedeelte van de hellende zones in het oostelijk deel van het kaartblad komen dunne quartaire afzettingen voor die door afspoeling of door massabewegingen onder gematigde of periglaciaire omstandigheden langs
zwakke hellingen verplaatst zijn of nog in verplaatsing zijn. De lithologie van deze sedimenten is meestal nauw
verwant met het substraat. Lokaal kan het zelfs weinig van het tertiair substraat verschillen. Dit is vooral het geval
met solifluxiepakketten die onder periglaciaire omstandigheden als onderdeel van een opdooilaag verschoven zijn en
waarbij vermenging met lokale erosieresten kan opgetreden zijn.
3.1.15
Diachroon restgrind
Op vele plaatsen komt aan de basis van de lokale quartaire sequentie een min of meer dunne laag van grindelementen
of een vloer van verspreide grindelementen voor. Veelal bestaan ze uitsluitend uit silex en kwarts en zijn ze sterk gekryoklasteerd. Deze grindelementen zijn uitgewassen uit quartaire sedimenten of door erosie van het tertiair substraat
achtergebleven. Eventueel kunnen ze door afspoeling of massabeweging van op korte afstand aangevoerd zijn. In
depressies kan hun dikte wat groter worden. Dergelijke restgrinten komen we1 aan de onderkant van het quartair dek
voor, maar worden toch ten onrechte basisgrind van het Quartair genoemd daar ze niet aan de eigenlijke stratigrafische
basis van het Quartair gesitueerd zijn.
34 Quartairgeologische eenheden
3.2 Profielschetsen ontsluitingen Vlaamse Vallei
Fig. 13: De Quartaire afzettingen in de ontsluiting Sifferdok te Gent (De Moor, 1963)
36 Quartairgeologische eenheden
Beschrijving ontsluiting Sifferdok te Gent (G. De Moor, 1963)
L1 Residuair grind, bestaande uit gebroken silexkeien en silex splijtstukken.
L2 Grijsgroen middelmatig zand, soms met zandsteenstukken, afgezet in planaire sets met interne diagonale gelaagdheid en met lokaal grote leembrokken aan de basis.
L3 Groengrijs middelmatig fijn zand, gestratifieerd in horizontale lagen (5 à 10 cm dik), afwisselend rijk aan humeus materiaal; bovenaan overgaande tot een venige tot humeus-kleiige toplaag. Deze laag vertoont belangrijke
inzakkingen en is op vele plaatsen sterk geravineerd.
L4 Bleek grof zand, bevat talrijke grinddeeltjes (kwarts) en keien (silex), silexstukken en afgeronde zandsteenstukken; talrijke fossielen: mariene en estuariene mollusken (Cerastoderme edule, Corbicula fluminalis, Venerupis
senescens, Scrobicularia plana en andere). Deze afzetting komt voornamelijk voor in subhorizontale dikke planaire sets met interne diagonaal-prograderende laminatie.
L5 Grof zand, met talrijke grinddeeltjes (kwarts) en keien (silex), silex- en afgeronde zandsteenstukken. Bevat
talrijke geremanieerde mollusken afkomstig uit de onderliggende laag. Verder ook skeletresten van vertebraten
(mammoet, bos) en lokaal plantenresten waaronder ook stukken van boomstammen. Kruisgelaagd komen ook
onderling ravinerende, waaiervormig uitgespreide grindmassa’s voor.
L6 Grijs middelmatig tot middelmatig fijn zand, soms vrij glauconiethoudend. In ontsluiting vertoont de gelaagdheid een planaire bouw van vrij dikke subhorizontale lagen die afwisselend wat grover en wat fijner tot zelfs
leemhoudend zijn. Plaatselijk komen laagjes voor van zware zandleem of van kleiig zand met kleikeitjes en
zandlensjes. Onderaan werden plaatselijk geremanieerde veenbrokken aangetroffen. Waarschijnlijk is de ontsluitingswand een longitudinale doorsnede doorheen een kruisgelaagd geulencomplex.
L7 Leemcomplex bestaande uit subhorizontaal lopende laminae die afwisselend zwaarder (groenachtig grijs tot
blauwgrijs zandleem tot leem; naar boven toe geleidelijk met plantaardig materiaal) en lichter (bleker fijn zand
meestal in dunnere laminae) zijn. Syngenetische ijswiggetjes komen verspreid voor op verschillende niveau’s.
Onderaan is er een meer zandige overgangszone. Het bovenste gedeelte is lokaal zwartbruin, sterk humeus en
soms venig en vormt een zware leem tot klei, waarin lokaal veldsteenstukken voorkomen; wijzend op glacieel
transport. Diepe ijswiggen doorsnijden dit complex vanaf zijn top. Het geheel wijst op de ontwikkeling van een
aggraderende overstromingsvlakte onder periglaciale omstandigheden.
L8 Brede zandige zone over de gehele dikte van het leemcomplex. Vormt een grote geul die met het leemcomplex
vertandt (of die het ravineert?). Die geul vertoont een geulvormig kruisgelaagde (inwendige parallelle zwak
boogvormige stratificatie) opvulling met grijze middelmatige zanden die zoetwaterschelpjes en talrijke fijne
humeuze lensjes bevatten.
L9 Bleekgrijs middelmatig grof zand, geulvormig kruisgelaagd lokaal met een horizontale laminaire stratificatie,
maar veelal met parallel S-vormig sterk hellende laminae. Dit complex bevat kleine gebroken en gerolde silexkeien, kleikeien en talrijke geremanieerde tertiaire fossielen (Cardita’s en Nummulieten) en zandsteenstukjes.
Het bovenste gedeelte is duidelijk gekryoturbeerd.
L10 Bleekgrijze tot grijsgele, fijne, middelmatig fijne en lemige zanden, met roestige zones.
Dit complex kan onderverdeeld worden in twee delen:
L10a Een onderste deel, met diepe geulstructuren met interne platte lensvormige tot boogvormige laminatie. Soms komen er kleine grofzandige lensjes voor met enkele verspreide kleine grindelementen en
geremanieerde tertiaire fossielen en lokaal ook lemige laagjes die zakvormige kryoturbaties vertonen.
Bovenaan komen enkele eolisch gevormde zandlenzen voor met een typische wigvormige planaire gelaagdheid. Dit zand is iets minder fijn en wat meer kalkhoudend.
L10b Fijne zanden in een subhorizontale dun-planaire of langgerekt-lensvormige stratificatie met een intern
subhorizontale zeer dunne gelamelleerde mikrogelaagdheid.
Plaatselijk komen sets voor met een zeer dunne geulvormige kruisgelaagdheid, waarschijnlijk wijzende op een tijdelijk anders georiënteerde afvloeirichting van dunne oppervlakkige afvloeigeultjes. Bevat
dunne humushoudende laagjes of lensjes en bleekbruine licht kleiige lensjes. Bovenaan heeft zich een
bodem ontwikkeld. Vanaf de basis hiervan zijn grote diepe (tot 2 à 3 m diepte) vorstscheuren en smalle
ijswiggen merkbaar (zie ook onuitgegeven profiel J. de Heinzelin, 1993). Ze wijzen op nog volperigla­
ciale omstandigheden.
Quartairgeologische eenheden 37
Stratigrafische interpretatie (G. De Moor, 1995, naar G. De Moor, 1963)
LI: Basisgrind van het Quartair dek
L2: Fluvioperiglaciaal Saaliaan (afzetting van Adegem)
L3: Continentaal Eemiaan (afzetting van Oostwinkel)
L4: Marien Eemiaan (afzetting van Moerkerke en/of Kaprijke)
L5: Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (afzetting van Dendermonde)
L6: Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (zand van Langerbrugge)
L7: Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (afzetting van Oostakker)
L8: Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (afzetting van Oostakker; faciës zand van Eke)
L9: Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (grind van Sifferdok)
L1Oa: Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (afzetting van Sifferdok I: faciës zand van Eke)
L1Ob: Niveo-fluviaal Weichseliaan (afzetting van Sifferdok II of Wachtebeke)
Beschrijving ontsluiting Sifferdok (R. Paepe, 1967)
L1 Afwisselend grijsgroene zandige en lemige kleilagen. Venige horizont aan de top. Sterk gekryoturbeerd.
L2 Venige klei.
L3 Grind van grote silexkeien en gerolde zandsteenfragmenten.
L4 Groengrijs geulvormig-kruisgelaagd fijn zand. Bevat schelpen, kleikeien en resten van boomstronken.
L5 Grind van gerolde silex, zandsteen, kwarts en veenbrokken. Bevat marien-estuariene mollusca: Corbicula fluminalis, Tapes senescens.
L6 Groengrijs fijn zand.
L7 Donkergrijsbruin zand.
L8 Van onder naar boven: grijsbruin fijn zand met venige leemlagen; bleekgrijs glauconiethoudend zand met
schelpgruis; gelaagd fijn zand met leemlaagjes. Vertoont vorstwiggen.
L9 Groen lemig fijn zand, onderaan grover, plaatselijk schelpgruis.
L10 Geelbruin matig fijn zand in brede ondiepe geulstructuren.
L11 Bruin grof zand; ribbelstructuren in geultjes. Bevat herwerkte tertiaire schelpen en kleikeien. Vertoont vorstwiggen.
L12 Donkergrijsbruin homogeen zandleem. Bevat plantengruis. Vertoont solifluxiestructuren.
L13 Wit matig grof zand.
L14 Geelbruin homogeen lemig zand.
L15 Witgrijs zand met schelpjes.
L16 Snelle afwisseling van bleek zand (met schelpjes), bevat donkergrijze leemlaagjes.
L17 Grindlaag bestaande uit kleine silexfragmenten die windwerking vertonen.
L18 Bruin lemig zand, kruisgelaagd.
L19 Plastische klei met druipstaartstructuren.
L20 Snelle afwisseling van bleke zandige en donkere kleiige leemlagen. Vertoont kleine vorstwiggen.
L21 Grijs lemig zand, alternerend met meer lemige lagen. Diepe vorstwiggen.
L22 Geel matig fijn zand, kruisgelaagd.
L23 Bleekgrijze zware klei.
L24 Geel matig fijn zand met roestconcreties.
L25 Donkergrijsbruin humeus lemig zand met roestconcreties.
Stratigrafische interpretatie (naar R. Paepe, 1967)
L1-L6 Eemiaan Interglaciaal (‘peat and gravels’)
L7-L8 Weichseliaan Glaciaal: Pleniglacial A (‘peaty loam formations’)
L9-L12 Weichseliaan Glaciaal: Pleniglacial B (‘cross bedded sands’)
L13-L21 Weichseliaan Glaciaal: Pleniglacial B (‘coversands 1’)
L22
Weichseliaan Glaciaal: Pleniglacial B (‘coversands 2’)
L23-L25 Weichseliaan Glaciaal: Late Glacial (‘late coversands’)
38 Quartairgeologische eenheden
Quartairgeologische eenheden 39
Fig. 16:Geologische doorsnede Evergem (Langerbrugge - Zelzate) (M. Gullinck, 1956)
40 Quartairgeologische eenheden
Fig. 17:De Quartaire afzetting in de ontsluiting Tunnelput te Zelzate (Paepe, 1967)
Beschrijving ontsluiting Tunnelput te Zelzate (D. Van De Velde, naar R. Paepe, 1967)
L1 Zeer grof zand met grote silexblokken (20 cm), kleikeien en fossielen (Corbicula fluminalis, Tapes senescens
var. eemiensis, Cerastoderme edule). Aan de top komt er een humeuze horizont voor met ondiepe insnijdingen
gevuld met veen.
L2 Afwisseling van grijs fijn zand en bruingrijze kleilagen, met geremanieerd tertiair schelpgruis en zeldzame
silex. In het middengedeelte komen er kleikeien en -brokken voor.
L3 Insnijding opgevuld met grof zand en grind, venige lenzen en schelpgruis.
L4 Complex van bleekbruin kleiig leem en roodbruine klei, rustend op groengrijs glauconiethoudend lemig zand;
bevat veel schelpgruis.
L5 Bruingrijs kleiig leem met dunne bleekzandige lenzen.
L6 Donkergrijsbruin kleiig leem, met blauwe, zware kleilenzen; kalkconcreties en landmollusken (Papilla muscorum, Succinea sp.). Op andere plaatsen wordt deze laag zandig met schelpen. De basis en de top zijn lokaal
gekryoturbeerd.
L7 Groengrijs zandig leem of kleiig leem; horizontaal gestratifieerd. Bevat lokaal silexsplijtstukken. Aan de top
komt er een grijsbruine homogene lemige klei voor (bodemhorizont ?) met talrijke schelpen. Lokaal is deze
laag venig.
L8 Snel alternerende lagen van zand en leem. Lokaal vertrekken er vanuit de top grote vorstwiggen.
L9 Donkergroengrijs kleiige leem met talrijke schelpen.
L10 Groengrijs leem met tussenlaagjes gekryoturbeerd bleek zand; bevat sporadisch schelpen. Aan de top komt
donkergrijsbruine, ietwat humeuze zware leem voor (bodemhorizont ?).
L11 Roodbruin leem met vegetatieresten; sterk gekryoturbeerd. Bevat een verstoorde veenlaag. Er komt eveneens
grijs leem met bleke zandige tussenlagen voor die onregelmatige involuties vertonen.
L12 Parallelle bruingrijze zandige en lemige lagen, vertonen een onregelmatig golvend verloop; bevatten schelpgruis. De basis vormt uitstulpingen in de onderliggende laag.
L13 Complex van laagjes fijn lemig zand, witgrijs zand, donkerbruin zand, zandleem met kleiige lenzen en schelpgruis, geelgrijs kruisgelaagd zand, wit lemig zand met kleibrokken, bruingeel zand met donkere banden, kruisgelaagd grof zand met schelpgruis en bruine kleiige banden met vegetatieresten.
L14 Duidelijk contactvlak bedekt met grindlaag aan de top van zware kleilaag. Zwak waarneembare fijne vorstwiggen.
L15 Complex van verschillende zandlagen: grijsbruin zand, horizontaal gestratifieerd met lemige banden, bruin
humeus tamelijk homogeen zand en zand met fijne venige banden.
L16 Geelbruin lemig zand, met talrijke geïntercaleerde horizontale lemige lagen. Naar de basis toe komen er grijze
kleiige banden voor. De banden zijn discontinu gekryoturbeerd, waarbij de kleiige lagen soms tussen de zandige
lagen ‘uitgesmeerd’ voorkomen.
L17 Venige lagen, met horizontaal geïntercaleerde zandlaagjes. Op sommige plaatsen volgen deze lagen elkaar zeer
vlug op, elders vormen ze duidelijk gescheiden veenlaagjes.
L18 Wit fijn zand met een onregelmatige alternatie van zuiver zand en meer leemhoudende lagen. Er komen vegetatie- en Fe/Mn stippels in voor. Plaatselijk bevinden er zich aan de basis subhorizontale dunne zandlagen met
kruisgelaagdheid.
L19 Witgrijs zand met plantenresten. Aan de top komt er een donkerbruine humeuze laag voor met fijne vorstwiggetjes.
L20 Bruingeel homogeen zand met wortelresten; onderaan horizontaal gelaagd.
L21 Donkerbruin humeus zand met plantenreten en met onregelmatige bruine bandjes aan de basis (podzol B-horizont).
L22 Antropogene, donkergrijze bodem.
Quartairgeologische eenheden 41
Herziene stratigrafische interpretatie (D. Van De Velde, 1995)
L1-L2 Marien Eemiaan (afzetting van Moerkerke - Kaprijke).
L3-L4 Fluvioperiglaciaal Weichseliaan met herwerkte elementen uit het marien Eemiaan en uit het continentaal
Eemiaan (afzetting van Dendermonde / zand van Langerbrugge).
L5-L11 Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (afzetting van Oostakker).
L12
Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (grind van Sifferdok) (afzetting van Sint-Laureins).
L13-L15 Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (zand van Sifferdok I) .
L16-L19 Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (zand van Sifferdok II of Wachtebeke).
L20-L22 Weichseliaan dekzand (afzetting van Maldegem).
Originele stratigrafische interpretatie (R. Paepe, 1965)
L1-L3
L4
Reddish soils .
L5-L7 Loams and coarse sands .
L8-L10 Peaty loam formation .
L11
Paudorf interstadial (28200 BP).
L12
Cross bedded sands .
L13-L16 Coversands .
L17
Bølling (12300 BP).
L18-L22 Late coversands.
Beschrijving ontsluiting Blankaert te Langelede (De Moor en I. Heyse, 1976)
L1 Overwegend lemig zand, met begroeiingshorizonten en sterk gekryoturbeerd.
L2 Zandige laag met dunne leemlaminae, kruisgelaagd gelaagd als subhorizontale planaire sets en ondiepe geulen.
Bevat talrijke kryoturbaties (niveau’s met vorstwiggen en involuties). De toplaag is scherp afgeërodeerd.
L3 Kruisgelaagd geulvormig complex. Elke geulopvulling bestaat uit een verticale opeenvolging van tabulaire eenheden die telkens twee faciës omvatten. Deze vertanden lateraal in het onderste gedeelte. Het onderste faciës
bestaat uit zuiver zand met smalle vorstwiggen; het bovenste bestaat uit subhorizontaal fijn-gelamineerd leem.
Aan de zuidkant komen veenlaagjes als topveenlaag voor, postgenetisch gekryoturbeerd.
L4 Parallel schuin gelaagd fijn zand; bevat verschillende niveau’s met smalle ondiepe vorstwiggetjes.
Stratigrafische interpretatie (G. De Moor en D. Van De Velde, 1995)
L1 Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (afzetting van Oostakker).
L2 Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (afzetting van Sifferdok I).
L3 Weichseliaan niveo-fluviaal (afzetting van Sifferdok II).
L4 Weichseliaan dekzand (afzetting van Maldegem).
42 Quartairgeologische eenheden
Fig. 18:Weichseliaan fluvioperiglaciaal en dekzandfacies in de ontsluiting Blankaert te Langelede (De Moor en
Heyse, 1976)
Quartairgeologische eenheden 43
Fig. 19:Weichseliaan fluvioperiglaciaal en dekzandfacies in de ontsluiting Zegers te Nieuwdorp (Stekene)
(Heuse, 1979)
44 Quartairgeologische eenheden
Beschrijving ontsluiting Zegers te Nieuwdorp - Stekenen (I. Heyse, 1979)
L1 Plastische donkergrijze zware klei, met een erosief topvlak (geulvormige insnijdingen).
L2 Grijsgroen glauconiethoudend grof zand, met verspreide grindelementen (silex, kwarts, schelpgruis, kalkzandsteen en haaientanden). Plaatselijk afgedekt door zware klei.
L3 Grindrijk grof zand; bevat silexkeien en -stukken, kleikeien, kwartskeitjes, gerolde septariaknollen, zandsteenstukken, veenkeien, houtstukken, geremanieerde tertiaire haaientanden, schelpstukken,.....
L4 Grof, middelmatig en fijn zand, met sporadisch grind; geulvormige kruisgelaagdheid. Er komen kryoturbate storingen in voor.
L5 Middelmatig fijn zand, soms met grofzandige laminae en zeldzame leembandjes, afgezet in een superpositie van planaire sets en geulen; grindelementen aan de basis van de geulen. Syngenetische vorstwiggen
en mikroinvoluties.
L6 Alternerende laminae middelmatig fijn en middelmatig zand en donkerbruin humeus, licht zandleem met
tussenliggende begroeiingshorizontjes. De laminae zijn onafhankelijk van elkaar gekryoturbeerd.
L7 Wit middelmatig tot middelmatig fijn kwartszand. De basis is soms grofzandig en vormt trogvormige geulen. Op verschillende niveau’s komen afgeërodeerde syngenetische vorstwiggen voor.
L8 Subhorizontale laminatie van wit tot bleekgeel fijn zand, met intercalatie van humeuze en venige laminae.
Middenin komt donkerbruin compact veen voor.
L9 Beige kalkloos middelmatig fijn zand met vorstspleten en vorstwiggen.
L10 Donkerbruin veen tot zandig veen met een scherpe basisgrens die een paleoreliëf van ruggen en depressies
fossiliseert. Soms kryoturbaties in de depressies.
L11-L13 Middelmatig fijn tot fijn zand met aan de basis lensvormige sets met steilstaande lamellatie (L13). De
toplaag is antropogeen gehomogeniseerd. Naar onderen toe komt een fijn zandlaagje (L11) voor met plaatselijk (SE-zijde) aan de top zwartbruin kleiig en lemig veen (L12).
Stratigrafische interpretatie (De Moor en Van De Velde)
L1
Tertiair substraat.
L2-L4 Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (afzetting van Eke).
L5-L6 Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (afzetting van Oostakker).
L8-L12 Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (afzetting van Sifferdok I).
L13
Weichseliaan dekzand (afzetting van Maldegem).
Quartairgeologische eenheden 45
Fig. 20:Weichseliaan niveo-fluviaal facies in de ontsluiting van het rusthuis te Wachtebeke (D. Van De Velde en
G. De Moor, 1995)
46 Quartairgeologische eenheden
Beschrijving ontsluiting Rusthuis te Wachtebeke (D. Van De Velde en G. De Moor, 1995)
Oost-west profiel
L1 Grijs fijn zand met dunne leemlaagjes, kruisgelaagd.
L2 Horizontale laagjes overwegend fijn zand afwisselend met fijne, lemige laagjes.
L3 Afwisseling van dunne parallelle laminae, fijn zand en lemige laminae.
L4 Grijs lemig fijn zand, subhorizontaal fijn gelaagd.
L5 Overwegend bruingrijze leemlaagjes afwisselend met laagjes fijn zand in parallelle subhorizontale gelaagdheid.
L6 Beigegrijs fijn zand in subhorizontale parallelle laagjes, afwisselend met lemige laagjes.
L7 Bruinbeige lemige laagjes, afwisselend met laagjes beige fijn zand, zwarte vegetatiestippels.
L8 Afwisselend parallelle laagjes geelbeige matig fijn zand en fijn zand. Naar onderen toe komen meerdere donkergrijze lemige laagjes voor. Bovenaan is er een bodem ontwikkeld die antropogeen verstoord is.
Noord-zuid profiel
L1 Donkergrijs fijn zand, afwisselend met lemige laagjes in duidelijke kruisgelaagdheid.
L2 Grijs fijn zand met dunne donkergrijze leemlaagjes. Bovenaan komt er een zeer dun, grijs kleilaagje voor met wat
vegetatieresten. Het contact is erosief.
L3 Donkergrijze lemige laag, horizontaal parallel gelaagd.
L4 Lichtgrijs, fijn zand met donkergrijze, lemige laagjes.
L5 Afwisseling van dunne, donkerbruine, lemige laagjes en van dikkere laagjes geelbeige fijn zand; zwarte vegetatiestippels.
L6 Afwisseling van parallelle laagjes geelbeige, fijn zand en van matig fijn zand. Naar onderen toe komen er meer
donkere, dunne lemige laagjes voor. Bovenaan is er een bodem ontwikkeld die antropogeen verstoord is.
Interpretatie (D. Van De Velde en G. De Moor, 1995)
Oost-west profiel
L1
Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (afzetting van Eeklo).
L2-L8 Niveo-fluviaal Weichseliaan zand (zand van Wachtebeke).
Noord-zuid profiel
L1
Fluvioperiglaciaal Weichseliaan (afzetting van Eeklo).
L2-L6 Niveo-fluviaal Weichseliaan zand (zand van Wachtebeke).
Quartairgeologische eenheden 47
4 METHODIEK VAN DE KAARTVOORSTELLING
4.1 Opbouw van de kaartlegende
4.1.1 Lithofaciessymbolen
Elk lithofacies (lithotype) is voorgesteld door een afzonderlijk symbool dat tegelijk de lithologie en de stratigrafische
positie weergeeft en eventueel ook aanduidingen over de sedimentgenese verschaft. Meer bepaald is een onderscheid
gemaakt tussen fijne (kleiig, silteus, lemig) of grovere (zand) facies. Voor fijne varianten is een minuscuul gebruikt,
voor grovere een majuscuul. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de kaartsymbolen voor de diverse facies in
hun stratigrafische context:
Holoceen marien
m kleiig faciës
M zandig faciës
Holoceen perimarien
p kleiig facies
Holoceen continentaal
k kleiig faciës
K zandig faciës
v venig faciës
Tardiglaciaal - Holoceen complex
o organisch-klastisch complex
varianten: zandige rivierafzettingen
venige afzettingen
kleiige plassedimenten
ô mergelcomplex
õ stuifzanden
D
F
f
N
Eemiaan marien
e fijn faciës
E zandig faciës
Weichseliaan continentaal
eolisch dekzandfaciës
zandig fluvioperiglaciaal faciës
lemig fluvioperiglaciaal faciës
niveo-eolisch, fluviaal zandig faciës
Eemiaan continentaal
c fijn faciës
Pré-Eemiaan continentaal
X fluvioperiglaciale zanden
H Jong-quartaire zandige hellingsafzettingen
$
Tertiair substraat
4.1.2 Lithosequentiesymbolen
Elke lithosequentie bestaat uit een verticale successie van verschillende lithosomen, elk met eigen lithotype.
Elke lithosequentie behorend tot eenzelfde stratigrafische eenheid kan aangeduid worden door de opeenvolging van
de faciessymbolen van de samenstellende lithosomen. Zo stelt DFf een Weichseliaansequentie voor bestaande uit een
opeenvolging van dekzand, van fluvioperiglaciale zanden en van fluvioperiglaciale overstromingslemen.
Deze voorstellingswijze kan evenwel tot lange formules leiden. Daarom is de mogelijkheid ingevoerd om een litho­
sequentie ook weer te geven door het symbool van het bovenste lithosoom. Daaraan wordt dan in subscript een getal
toegevoegd dat aangeeft hoeveel andere lithosomen naar onder toe in deze sequentie voorkomen. Vermits de lithosomen in lithologie afwisselen volgt automatisch welke de lithologie van de onderliggende lithosomen uit deze sequentie is. Zo betekent m1 een holocene mariene sequentie bestaande uit een bovenste kleilaag rustend op een holocene
mariene zandlaag. Genetisch gezien kan dit een verlandingsdek boven een getijdegeulopvulling zijn.
Methodiek 49
Het voorkomen van een organogeen lithosoom in een lithosequentie kan onderlijnd worden door het symbool voor het
organogeen sediment te gebruiken voorafgegaan door een aanduiding in superscript voor het facies van de bovenliggende laag of gevolgd door een aanduiding in superscript voor het facies van de onderliggende laag.
Als symbool worden hier kaptekens gebruikt (') voor kleiig of lemig, ('') voor zandig.
Zo betekent het kaartsymbool ''v een lithosequentie bestaande uit een veenlaag onder een zandige deklaag. Het kaartsymbool 'vf' betekent een holocene continentale lithosequentie bestaande uit een veenlaag bedekt door een kleiige
deklaag maar rustend op een zandige onderlaag. Genetisch kan dit een veenlaag in een holocene dalopvulling zijn die
bovenaan uit alluviale klei bestaat. Deze werkwijze laat toe het voorkomen van een dunne laag waarvan het vermelden
van belang is, uitdrukkelijk te onderlijnen. Ze laat ook toe het aantal symbolen in een lithosequentiecode of lithoprofieltypecode van een minder opvallende laag gevoelig te reduceren en de aandacht te vestigen op de meer belangrijke
componenten van een sequentie.
Een snelle alternatie van dunne laagjes met verschillende lithologie wordt aangeduid met het symbool voor het lithologisch dominerend hoofdkenmerk geplaatst tussen haakjes. Zo geeft het symbool (e) een Eemiaan mariene klei
weer die een snelle afwisseling van zandlaagjes bevat; (E) is dan een Eemiaan zand met dunne kleiige intercalaties.
Genetisch zou (e) een schorresediment kunnen vertegenwoordigen.
De kaartsymbolen voor de lithosequenties die op het kaartblad Lokeren voorkomen
Holoceen marien
m kleiige sequentie of lithosoom
m1 sequentie van klei op zand
M zandige sequentie
k
K
v
v'
'v
Holoceen continentaal
kleiige sequentie of lithosoom
zandige sequentie of lithosoom
venige sequentie of lithosoom
venige laag op klei
kleiige laag op veen
D
'D
F
'F
f
Weichseliaan continentaal
eolisch dekzand
eolisch stuifzand op eolisch dekzand
zandig fluvioperiglaciaal lithosoom
eolisch stuifzand op zandig fluvioperiglaciaal lithosoom
lemig fluvioperiglaciaal lithosoom
Holoceen perimarien
p kleiige sequentie of lithosoom
Tardiglaciaal-holoceen complex
o organisch-klastisch complex
ô organisch-klastisch complex met mergel
õ stuifzanden
Eemiaan marien
E zandig lithosoom
Pré-Eemiaan
X zandig fluvioperiglaciaal lithosoom
Diachroon hellingssediment
H zandig facies
50 Methodiek
4.1.3 Lithoprofieltypesymbolen
Lithoprofieltypes geven de verticale successie weer van de verschillende lithosequenties die op een welbepaalde
plaats voorkomen. Elk lithoprofieltype wordt aangeduid door de combinatie van de symbolen van de opeenvolgende
lithosequenties in het lithoprofiel.
De symboolpositie geeft de plaats van de lithosequentie of van het desbetreffende lithosoom in de verticale opeenvolging weer.
Zo geeft het symbool mDFE een lithoprofieltype weer waarin mariene holocene klei, Weichseliaandekzand, fluvioperiglaciale Weicheliaanzanden en mariene Eemiaanzanden naar onder toe elkaar opvolgen. Het symbool 'V''Fe stelt
een lithoprofiel voor waarin holocene continentale klei, holoceen continentaal veen, holoceen continentaal zand,
Weichseliaan periglaciale zanden en mariene Eemiaanklei elkaar opvolgen.
Figuur 21 geeft voorbeelden van enkele lithoprofieldiagrammen met het desbetreffende lithoprofieltypesymbool
Figuren 22 en 23 geven voorbeelden van quartairgeologische doorsneden met de voorstelling van de voorkomende
quartairgeologische opbouw. Tevens is aangeduid welke de gebruikte lithoprofieltypesymbolen zijn waarmee de desbetreffende gebieden op de kaart zullen aangeduid worden.
Fig. 21: Voorbeeld van enkele lithoprofieltypediagrammen
Methodiek 51
52 Methodiek
Fig. 22: Doorsnede doorheen de quartaire opvulling van de Vlaamse Vallei. (lokalisatie van het profiel en situering van de meest nabijgelegen boringen op figuur 24) (M. Gullinck)
Methodiek 53
Fig. 23: Doorsnede doorheen de quartaire opvulling van de Vlaamse Vallei. (lokalisatie van het profiel en situering van de meest nabijgelegen boringen op figuur 24)
4.2 Kaartvoorstelling van de lithoprofieltypes
4.2.1 Fundamentele voorstellingswijze
Kaartvlakken zijn door grenslijnen afgebakende gedeelten van de kaart. In dit geval stellen de kaartvlakken gebieden
voor waarbinnen eenzelfde lithoprofieltype voorkomt.
Het voorgestelde attribuut, de quartairgeologische opbouw, is niet numerisch. Hierdoor is de begrenzing van de kaartvlakken gebeurd door een proces van kwalitatieve clustering en niet van mathematische interpolatie.
De identiteit van het kaartvlak wordt aangeduid door het lithoprofieltypesymbool dat op het kaartvlak aangebracht
wordt.
4.2.2 Ordening van de kaartvlakken
De lithoprofieltypes zijn zeer talrijk en kunnen op grond van sommige criteria gegroepeerd en hiërarchisch geordend
worden in hoofdgroepen, groepen, subgroepen, leden en subleden (zie verder).
4.2.2.1
Kaartvlakken van eerste orde
De kaartvlakken voor de hoogste lithoprofieltype-ordes (zoals hoofdgroepen en groepen) zijn kaartvlakken van eerste
orde. Ze worden weergegeven door kleuren en zijn door dikkere grenslijnen afgezet.
Door de grote flexibiliteit in het definiëren van de ordes kan de hiërarchische positie gemakkelijk gewijzigd worden.
Om de kaart aan te passen volstaat het de data in te voeren in een modem database- of GIS-bestand dat keuzemogelijkheden toelaat.
Deze werkwijze laat toe met eenzelfde databestand cartografische informatie te bekomen aangepast aan de directe
vraagstellingen van verschillende types van gebruikers. Zo zal voor waterwinningsdoeleinden de lithologie van de
diepere lithosomen vooral van belang zijn; voor terreintoegangkelijkheidsevaluatie ten behoeve van wegenbouw,
landbouw, militaire doeleinden, enzovoort zal een meer gedetailleerde voorstelling van de lithologische informatie
van het bovenste deel van een groep min of meer gelijke lithoprofieltypes belangrijk zijn.
4.2.2.2
Kaartvlakken van tweede orde
Binnen de kaartvlakken van eerste orde kunnen min of meer talrijke plaatsen voorkomen waar de opbouw varianten
vertoont tegenover het lithoprofieltype in dit kaartvlak van eerste orde. Dit kan het gevolg zijn van laterale facieswisselingen. Wegens het grote aantal lithoprofieltypes van lagere orde is het praktisch niet mogelijk die allen met afzonderlijke kleurcodes voor te stellen. Om geen informatie cartografisch te laten verloren gaan werden kaartvlakken van
eerste orde verder opgesplitst in kaartvlakken van lagere orde. Hiertoe worden bijkomende grenslijnen (gestippeld)
ingevoerd binnen de kaartvlakken van eerste orde.
Kaartvlakken van tweede orde stellen onderdelen van gebieden van eerste orde voor waarbinnen specifieke varianten
in opbouw van het hoofdtype voorkomen die echter onvoldoende belangrijk geacht worden om het desbetreffende
lithoprofieltype door een aparte kleurcode voor te stellen. Kaartvlakken van lagere orde krijgen geen andere kleurcode
toegewezen, maar wel wordt de identiteit van elk kaartvlak van lagere orde aangegeven door opdruk van het profieltypesymbool voor het desbetreffende lithoprofieltype, eventueel onderlijnd door een opdruk van arceringen.
4.2.3 Onvolledige boorprofielen
Een groot aantal waarnemingspunten geven slechts informatie over een bovenste deel van de volledige quartaire sequentie ter plaatse. Hun lithoprofieltypesymbolen op de kaart aanbrengen zou ten onrechte suggereren dat de opbouw
van het totale quartaire dek weergegeven wordt. Zo geeft het symbool DF aan dat er een successie van Weichseliaan
dekzanden op Weichseliaan fluvioperiglaciale zanden voorkomt. Indien op die plaats de beschikbare informatie op
het gehele quartaire dek slaat is de kaartvoorstelling juist, indien echter de gebruikte boring slechts in het bovenste
gedeelte van het aanwezige quartair doorgedrongen is, is de kaartvoorstelling misleidend, aangezien naar onder toe
ook bijvoorbeeld marien Eemiaan zand met een grotere dikte zou kunnen voorkomen en dit niet aangegeven staat.
Om hieraan tegemoet te komen zijn de kaartvlakken van eerste orde in een eerste fase uitsluitend afgelijnd op basis
van boringen die in ieder gebruikt punt wel de volledige dikte van het lokale quartaire dek doorgesneden hebben zodat
daar een lithoprofielsymbool gebruikt is dat het volledige quartaire dek weergeeft.
Om bovenvermelde redenen (zoals extrapolatie vanuit zones met voldoende diepe boringen naar gebieden waar alleen
onvoldoende diepe boringen voorkomen) zullen niet alle profieltypes als kaartvlakken op de kaart vermeld staan. Zo
zal een onvoldoende diepe boring die alleen een onvolledig DF profieltype aangeeft, maar zich bevindt in een zone
waar omgevende boringen dieper in de quartaire sedimenten doordringen, of deze volledig doorboren en waar een
54 Methodiek
DFEX profieltype voorkomt, niet afzonderlijk opgegeven worden indien uit de omliggende boringen voldoende blijkt
dat de diepere opbouw als EX mag verwacht worden.
Het is vanzelfsprekend dat de nauwkeurigheid van de kaartvlakken dan een min of meer hypothetisch karakter verkrijgt dat onder andere afhangt van de dichtheid van het waarnemingsnet met voldoende diepe boringen. In dergelijke gevallen wordt immers een analoge bouw van het onderste gedeelte van de opbouw over het gehele kaartvlak
veronder­steld. Het is duidelijk dat men hierbij riskeert een informatiedominante in te voeren die geaxeerd is op de
diepere lagen.
4.3 Overzicht van de kaartsymbolen voor de lithoprofieltypes
Hieronder volgt een overzicht van de verschillende lithoprofieltypesymbolen voorkomend op het kaartblad Lokeren.
Ze zijn reeds geordend volgens een aantal criteria. In de voorgestelde ordening vormt de chronostratigrafische positie
het hoofdcriterium. Het is evenwel mogelijk dit te wijzigen.
Deze procedure moet toelaten in het geval van werken met een gebruiksvriendelijk GIS-systeem de kaartoutput onmiddellijk aan de behoeften en vragen van de gebruiker aan te passen door de orde van de lithoprofieltypes te wijzigen.
De tabel geeft de daarbij gebruikte afkortingen weer:
Mar. marien
Hol. holoceen
Con.
continentaal
Wei.
Weichseliaan
Org.
organogeen
Eem.
Eemiaan
Kla.
klastisch
Tard.
Tardiglaciaal
Compl.
complex
ORDE 1: HOLOCEEN ONTSLOTEN Hoofdgroep 1.1 Holoceen op Weichseliaan
Groep 1.1.1
Marien Klastisch Holoceen op Klastisch Weichseliaan
Subgroep 1.1.1.1
zonder tussenlaag
met dekzand
geen dekzand
mDF
mF
mDF2
mF2
m1DF
m1F
m1DF2
m1F2
MDF
MF
MDF2
MF2
Subgroep 1.1.1.2
met holocene veenintercallatie
met dekzand
geen dekzand
mvDF2
mvF2
M1vDF2
Groep 1.1.2
Continentaal Holoceen op KIastisch Weichseliaan
Subgroep 1.1.2.1
klastisch Holoceen
geen dekzand
kF
kF2
KF
KF2
Groep 1.1.3
Subgroep 1.1.2.2
venig Holoceen
geen dekzand
'vF
Perimarien Holoceen op KIastisch Weichseliaan
pF
Methodiek 55
Hoofdgroep 1.2 Holoceen op Weichseliaan op Eemiaan
Groep 1.2.1
Marien Klastisch Holoceen op Klastisch Weichseliaan op Marien Eemiaan
Subgroep 1.2.1.1
zonder holocene veenintercallatie
met dekzand
geen dekzand
mDFE
mFE
mDF2E
mF2E
m1DFE
m1DF2E
MDFE
MDF2E
Groep 1.2.2
Subgroep 1.2.1.2
met holocene veenintercallatie
met dekzand
mvDF2E
Continentaal Klastisch Holoceen op KIastisch Weichseliaan op Marien Eemiaan
Marien Klastisch Eemiaan
met dekzand
geen dekzand
kDFE
kFE
kDFel
kF2E
KDFE
KFE
KDF2E
KF2E
Groep 1.2.3
Continentaal Organogeen Holoceen op Klastisch Weichseliaan op Marien Eemiaan
met dekzand
vFE
'vFE
vF2E
'vF2E
v'F2E
Hoofdgroep 1.3 Holoceen op Weichseliaan op Eemiaan op Pré-Eemiaan
Groep 1.3.1
Continentaal Klastisch Holoceen op Klastisch Weichseliaan op Marien Eemiaan op Pré-Eemiaan
geen dekzand
kF2EX
Hoofdgroep 1.4 Holoceen op Weichseliaan op Pré-Eemiaan
Groep 1.4.1
Continentaal Klastisch Holoceen op Klastisch Weichseliaan op Pré-Eemiaan
Klastisch Holoceen
kF2X
56 Methodiek
Venig Holoceen
v'F2X
ORDE 2
TARDEGLACIAAL - HOLOCEEN COMLEX ONTSLOTEN
Hoofdgroep 2.1 Tardiglaciaal Holoceen Complex op Continentaal Weichseliaan
oF
oF2
met mergel
ôF
öF2
Hoofdgroep 2.2 Tardiglaciaal Holoceen Complex op Continentaal Weichseliaan op Marien Eemiaan
oFE
oF2E
met mergel
ôFE
öF2E
Hoofdgroep 2.3 Tardiglaciaal Holoceen Complex op Continentaal Weichseliaan op Marien Eemiaan op
Pré‑Eemiaan
oF2EX
oF2EX
Hoofdgroep 2.4 Tardiglaciaal Holoceen Complex op Continentaal Weichseliaan op Pré‑Eemiaan
oF2X
oF2X
Methodiek 57
ORDE 3
WEICHSELIAAN ONTSLOTEN Hoofdgroep 3.1 Weichseliaan op Eemiaan
Groep 3.1.1
Klastisch Weichseliaan op Marien Eemiaan
met dekzand
DFE
'DFE
DF2E
'DF2E
Groep 3.1.2
geen dekzand
FE
'FE
F2E
Klastisch Weichseliaan op Marien Eemiaan op Continentaal Eemiaan
met dekzand
DF2Ec
Hoofdgroep 3.2 Weichseliaan op Eemiaan op Pré-Eemiaan
Groep 3.2.1
Klastisch Weichseliaan op Marien Eemiaan op Pré-Eemiaan
met dekzand
DFEX
'DFEX
DF2EX
'DF2EX
Groep 3.2.2
geen dekzand
F2EX
Klastisch Weichseliaan op Marien Eemiaan op Continentaal Eemiaan op Pré-Eemiaan
met dekzand
DF2EcX
Hoofdgroep 3.3 Weichseliaan op Pré-Eemiaan
geen dekzand
F2X
Hoofdgroep 3.4 Weichseliaan op Tertiair
met dekzand
geen dekzand
DF$
F$
'DF$
'F$
DF2$
'DF2$
F2$
ORDE 4
Hoofdgroep 4.1 Diachrone zandige hellingssedimenten
H
'H
58 Methodiek
5. CARTOGRAFIE
5.1 Lokalisatiekaart van de waarnemingspunten
De verspreiding van de waarnemingspunten over het kaartblad Lokeren is zeer onregelmatig (figuur 24). De nauwkeurigheid en de betrouwbaarheid van de boor- en ontsluitingsgegevens over de quartairgeologische gesteldheid zijn
niet overal dezelfde.
Veruit de meeste waarnemingen zijn gesitueerd rond de Gentse kanaalzone op de deelbladen Evergem (14/5), Lochristi
(14/6) en Zelzate (14/2). Buiten deze zone neemt het aantal waarnemingen drastisch af. Op het deelblad Lochristi
(14/6) zijn er veel waarnemingen waaronder veel grondmechanische sonderingen, die de basis van het quartair dek
bereiken.
Op de deelbladen Stekene (14/4) en Lokeren (14/8) komen de waarnemingen matig dicht verspreid voor. De karteerbaarheid van de quartaire lagen neemt er toe waar het quartair dek minder dik wordt.
Ook de deelbladen Zelzate (14/2) en Zeveneken (14/7) vertonen een matig dicht net van waarnemingspunten. Op het
kaartblad Zelzate liggen ze vooral langsheen de Gentse kanaalzone. In het Scheldepolderlandschap komen daar wel
veel ondiepe boringen voor. Anderzijds zijn ook veel ondiepe boringen voorhanden in een deel van de Moervaart­
depressie waar in het laatste decennium relatief veel thesisonderzoek gebeurde. De meeste van die boringen bereiken
de basis van het quartair dek niet en reiken niet diep onder het maaiveld.
Het geringste aantal boringen komt voor op de deelbladen Langelede (14/3) en Basssevelde (14/1). De meeste boringen bereiken er de basis van het quartair dek niet. Op het deelblad Bassevelde bereiken slechts 34 van de 247 boringen
de basis van het quartair dek.
In 1995 waren per deelblad volgende gegevens beschikbaar:
Aantal Gemiddelde dichtheid
gegevens (aantal gegevens/km2)
Bassevelde 14/1
247
3,1
Zelzate 14/2
419
5,2
Langelede 14/3
120
1,5
Stekene 14/4
400
5,0
Evergem 14/5
708
8,9
Lochristi 14/6
784
9,8
Zeveneken 14/7
437
5,5
Lokeren 14/8
427
5,3
Tabel 2: Gegevens per deelkaart
kaartblad
Cartografie 59
60 Cartografie
0
98
5 km
106
ontsluiting
Sifferdok
1
ontsluiting
Zelzate
114
Fig. 24:Lokalisatie van alle boor- en ontsluitingsgegevens en lokalisatie van de profielen.
198
208
218
ontsluiting
rushuis Wachtebeke
ontsluiting Blankaert
Langelede
Nederland
122
2
ontsluiting
Zegers
profiel
boring
130
Cartografie 61
0
98
5 km
106
ontsluiting
Sifferdok
1
ontsluiting
Zelzate
114
Nederland
Fig. 25:Lokalisatie van alle boor- en ontsluitingsgegevens die het tertiair substraat bereiken en lokalisatie van de profielen.
198
208
218
122
2
ontsluiting
Zegers
profiel
boring
130
62 Cartografie
0
98
5 km
106
1
114
ontsluiting
rusthuis Wachtebeke
ontsluiting Blankaert
Langelede
Nederland
122
Fig. 26:Lokalisatie van alle boor- en ontsluitingsgegevens die het tertiair substraat niet bereiken en lokalisatie van de profielen.
198
208
218
2
profiel
boring
130
5.2 Verwerking van de gegevens tot kaarten
5.2.1 Algemene procedure en kwaliteitscontrole
Na het invoeren van alle gegevens in het bestand in het FoxPro for Windows- programma (versie 2.5b), werden de
lokalisatie en de lithologische opbouw in elk waarnemingspunt opnieuw opgeroepen vanuit de gegevensbank en
vergeleken met de gegevens van het oorspronkelijk dossier. Op deze manier werden de ingevoerde gegevens gecontroleerd en indien nodig verbeterd. De x- en y-coördinaten van alle waarnemingspunten op kaart (1/25.000) werden
vergeleken met de respectievelijke ligging op de oorspronkelijke kaart. De hoogteligging (z-coördinaat) van elk waarnemingspunt, zoals vermeld in het dossier, werd vergeleken met de hoogteligging op recente topografische kaarten en
indien nodig aangepast.
Volgende kaarten werden opgemaakt per deelblad op schaal 1/25.000 :
• isohypsenkaarten van de basis van de quartaire afzettingen;
• isopachenkaarten van de quartaire afzettingen;
• verspreidings- en opbouwkaarten van afzonderlijke quartaireenheden;
• isohypsenkaarten van de basis van afzonderlijke quartairgeologische eenheden;
• isopachenkaarten van afzonderlijke quartairgeologische eenheden;
• lithoprofieltypekaart van het quartair dek.
Gedurende het opmaken van deze kaarten werd de informatie uit alle boringen opnieuw geëvalueerd en hun betrouwbaarheid nagetrokken. Tenslotte werden de acht verschillende deelkaarten samengebracht tot één geheel en de begrenzingen van de kaartvlakken langs randen van de deelkaarten aangesloten. Daarna werden de aldus samengestelde
kaarten gereduceerd op schaal 1/50.000. De technische uitwerking gebeurde volledig in Autocad release 13, na het
scannen van de manuscriptkaarten.
5.2.2 Het reliëf van de basis en de dikte van het quartair dek
Na de stratigrafische interpretatie van de waarnemingsgegevens kent men de totale dikte van de daar aanwezige quartaire afzettingen evenals het peil van de basis van het quartair dek, tenminste indien in die waarnemingspunten de
volledige quartaire sequentie waargenomen werd.
De isohypsen van de basis van de quartaire afzettingen zijn lijnen op de kaart die punten verbinden waar de basis van
de quartaire afzettingen op eenzelfde hoogte voorkomt. Ze beschrijven dus ook het reliëf van het bovenvlak van het
tertiair substraat. Ze worden bekomen door fictieve punten met vaste hoogteligging door vloeiende lijnen te verbinden.
Die fictieve punten worden bekomen door interpollatie tussen nabijgelegen puntenparen met gemeten hoogte.
De isopachen van de quartaire afzettingen zijn lijnen op de kaart die punten verbinden waar de quartaire afzettingen
eenzelfde dikte hebben. Ze beschrijven de dikte van de quartaire sequentie.
Zowel voor isohypsen- als voor isopachenkaarten bedraagt het interval 5 m.
5.2.3 Verspreidingskaarten van afzonderlijke quartairgeologische eenheden
De kaartvlakken op deze kaarten stellen zones voor waarbinnen een welbepaalde lithosequentie aangetroffen wordt.
Ze worden afgelijnd op basis van clustering van waarnemingspunten met dezelfde informatie betreffende die eenheid.
5.2.4 Isohypsenkaarten van de basis van afzonderlijke quartairgeologische eenheden
De hoogte van de basis van afzonderlijke quartairgeologische eenheden wordt voorgesteld op basis van een isohypsenkaart voor vaste hoogtepeilen en met vast interval. De isohypsen worden getekend met dezelfde interpollatietechniek.
Voor elk waarnemingspunt zijn de peilen van het bovenvlak en van het ondervlak van elke volledige lithosequentie
gekend. Indien de basis van de onderste beschreven sequentie niet bereikt werd is getracht om via interpollatie de
diepte en het peil van de basis van de desbetreffende sequentie ter plaatse te schatten.
De isohypsen van de basis van de afzonderlijke lithosequenties per quartairstratigrafische eenheid werden getekend op
schaal 1/25.000 met een interval van 5 m.
Cartografie 63
5.2.5 Isopachenkaarten van afzonderlijke quartairgeologische eenheden
Voor elk waarnemingspunt dat minstens één volledige lithosequentie omvat is het mogelijk de dikte van deze sequentie voor te stellen aan de hand van isopachenkaarten. De isopachen van een bepaalde sequentie verbinden punten waar
die eenheid een gelijk dikte heeft. Ze werden getekend met dezelfde interpollatietechniek. Het isopacheninterval is
eveneens 5 m.
5.2.6 Lithoprofieltypekaart van het quartair dek
Deze kaart geeft de verspreiding weer van plaatsen waar dezelfde opeenvolging van quartaire sedimenten aangetroffen
wordt. In elk gekleurd kaartvlak treft men eenzelfde hoofdtype aan dat in de algemene legende voor de aangegeven
kleur gespecificeerd is. Deze gekleurde kaartvlakken kunnen verder onderverdeeld zijn volgens belangrijke varianten
in de opeenvolgende lithosequenties. Die zijn dan door het lithoprofieltypesymbool op de kaart aangegeven.
Op deze kaart zijn omwille van de leesbaarheid geen verdere aanduidingen over de dikte van de eenheden aangegeven.
Daarvoor wordt naar de afzonderlijke isopachenkaarten verwezen.
Procedure
Voor het opmaken van deze kaart werd volgende procedure gevolgd:
• definitie van het lithoprofieltype voor elke afzonderlijke boring of ontsluiting;
• opstellen van de stippenkaart van boringen en ontsluitingen;
• opmaken van een stippenkaart met het lithoprofieltype van alle boringen die het volledige quartaire dek doorsnijden;
• opmaken van een kaart met de kaartvlakken van eerste orde door samennemen van nabijgelegen boringen met
eenzelfde volledig litlhoprofieltype;
• aanvulling door bijkomende kaartvlakken van eerste orde;
• opmaken van een stippenkaart met aanduiding van de lithoprofieltypes van alle overige onvolledige boringen;
• eliminatie van alle lithoprofieltypes waarvan het onderste niet waargenomen deel gelijk verondersteld wordt aan
dat van het kaartvlak van eerste orde waarbinnen het overeenkomstige waarnemingspunt voorkomt;
• eventueel aflijnen en aanduiden van kaartvlakken van tweede orde door invoeren van bijkomende specificaties;
• eventueel verbetering van de grenslijnen van kaartvlakken van eerste orde.
5.3 Kaartbeschrijving
5.3.1 Isohypsenkaarten
5.3.1.1. Isohypsen van de basis van de quartaire afzettingen (figuur 27)
De isohypsen van de basis van het Quartair werden getekend met een interval van 5 m.
De basis van de quartaire afzettingen vertoont hoogteverschillen van meer dan 50 m tussen de top van de cuesta van
het Land van Waas (tot +30 m) en de diepst ingesneden valleien (tot -20 m).
Dit bedolven paleoreliëf is veel meer uitgesproken dan het huidige reliëf. De vervlakking is vooral een gevolg van
latere opvulling van de paleothalwegen die tevens gepaard ging met verlaging van de omgevende hogere gebiedsdelen
door erosie.
Het reliëf van de basis van de quartaire afzettingen is ontstaan als gevolg van opeenvolgende fasen van insnijding en
opvulling waarbij de insnijdingen zich ten dele doorheen de opvulling tot in het tertiair substraat kunnen voorgedaan
hebben. Dat reliëf is dus duidelijk diachroon. Het is evenmin monogenetisch vermits het ontstond onder de variërende zeespiegelstanden en gedurende de wisselende klimaatomstandigheden van het Midden- en Boven-Quartair
(De Moor, 1963). Differentiële weerstand van zandsteenbanken, kleilagen en zand tegen erosie onder verschillende
klimaatsomstandigheden heeft bij de uitbeiteling van het erosiereliëf een belangrijke rol gespeeld (De Moor, 1963;
De Moor en Pissart, 1992). Dit uit zich onder andere door het feit dat de cuesta’s uitgeërodeerd in weerstandbiedende
lagen van het tertiair substraat ook in het bedolven reliëf aan de basis van de quartaire deklagen in de diepe Vlaamse
Vallei merkbaar zijn. Ingevolge de lage ligging van dit oppervlak en de onderduiking van de tertiaire lagen in noordelijke richting zijn die cuesta’s er echter meer noordwaarts gelegen dan in de interfluviale heuvelzones (De Moor,
1963). Dit is onder andere het geval met de Bartooncuesta, die in het zuidwestelijke deel van het deelblad Evergem te
zien is, en met de Rupeliaancuesta van het Land van Waas.
Het oostelijk deel van het kaartblad Lokeren wordt beheerst door de westelijke dalwand van het doorbraakdal van de
64 Cartografie
-15
-5
0
-5
-10
-10
-20
-1
0
-20
-15
Fig. 27 Isohypsen van de basis van de quartaire afzettingen
0
-1
-15
-15
5
-1
0
-5
-10
-15
-10
-10
0
-15
-1
-15
-10
-10
-10
-20
-5
0
Nederland
-10
-20
-15
-15
-1
0
+5
0
+1
0
+5
+5
0
-10
5 km
+2
5
+20
+15
+10
-5
-1
+5
-10
-15
0
5
-1
-20
Cartografie 65
-5
-1
-10
Vlaamse Vallei doorheen de cuesta van het Land van Waas. De basis van het dun quartaire dek reikt er tot boven het
peil +30 m ten noordwesten van Waasmunster. De vervlakkingen rond +30 m op de cuestarug zouden verband kunnen
houden met een middenpleistocene terrasvorming (Tavernier en De Moor, 1974). Naar het noorden toe helt dit reliëf
heel langzaam tot een vervlakkingsgebied rond het peil +5 m in de omgeving van Stekene om vervolgens over te gaan
naar een zadelvormig dal op een diepte van -5 m. Van hieruit vertrekken twee valleitjes; één in oostnoordoostelijke en
één in westzuidwestelijke richting. Deze laatste mondt uit in een dieper ingesneden centraal gelegen thalwegenstelsel
dat met zijn noord-zuid tot noordwest-zuidoost oriëntatie een consequent verloop heeft.
Deze bedolven centrale thalweg, die zich uitstrekt over de deelbladen 14/3 en 14/7, loopt ten zuiden van Wachtebeke
en Moerbeke in consequente richting, buigt meer noordwaarts over naar het noordwesten om vervolgens weer in
consequente richting te verlopen. Deze richtingverandering is een gevolg van de differentiële erodeerbaarheid van
het onderliggende tertiaire substraat. De maximale diepte van deze centrale thalweg reikt tot beneden het peil -20 m.
Aan zijn westrand ontvangt hij ter hoogte van Assenede-Zelzate verscheidene secundaire valleitjes die naar het noordoosten georiënteerd zijn en op een insnijdingspeil van -15 m liggen. Ter hoogte van Overslag en Rode Sluis (deelblad 14/3) komt er in het tertiair substraat een zwakke opduiking voor die tot boven het peil -15 m reikt. Ter hoogte
van Eksaarde loopt de oostflank van dit dalstelsel langzaam op tot een vervlakkingszone gelegen rond het peil -5 m
alvorens verder te klimmen in de richting van de cuesta van het Land van Waas. Het is niet uitgesloten dat zich hier het
substraat­­oppervlak van een periglaciaal pediment ontwikkeld had op zandsteenniveau’s in de zanden van Berg.
Een tweede bedolven thalweg situeert zich ten zuiden van de cuesta van het Land van Waas in de zuidoostelijke kant
van het kaartblad en reikt tot beneden het peil -10 m. Hij komt vanuit het zuidoosten en sluit aan bij de subsequente
vallei die zich door maximale insnijding in het tertiaire substraat gevormd had aan de zuidelijke voet van de cuesta.
Hij mondt waarschijnlijk uit in de centrale thalweg nabij Lokeren. De beschikbare boorgegevens wijzen er echter alleen op een zeer laag zadel.
Een derde diepe thalweg situeert zich in het noordwestelijke deel van het kaartblad, meer bepaald op het deelblad Bassevelde. Hij loop in noordwestelijke richting en daalt tot beneden -20 m. Deze vallei sluit aan bij het thalwegenstelsel
dat ten oosten van Eeklo tot -25 m diep ingesneden is (zie kaartblad Brugge). Ter hoogte van Sleidinge sluiten twee
zijtakken daarop aan. Die zijn van elkaar gescheiden door een rug die tot boven -10 m reikt.
Tussen Sleidinge en Wachtebeke vormt het tertiair substraat een noordwest-zuidoost gerichte rug op een peil boven
‑10 m. Die vormt de voortzetting van de cuesta in de klei van de Formatie van Maldegem (de zogenaamde ‘Bartooncuesta’). Die loopt van Oedelem tot Asse en wordt tussen Zomergem en Sleidinge in consequente richting doorbroken
(Tavernier en De Moor, 1974).
Ten noorden van Assenede tenslotte wordt het tertiair substraat subsequent ingesneden door een relatief smalle maar
diepe vallei. De diepte daalt er tot beneden het peil -20 m.
5.3.1.2
Isohypsen van de basis van het Marien Holoceen (figuur 28)
Marien Holoceen komt enkel voor in de huidige Scheldepolders, in het noorden van het kaartblad. Zijn zuidelijke
uitbreidingsgrens vormt er de poldergrens.
De isohypsen van de basis van dit faciës weerspiegelen het verloop van de mariene insnijdingen in het pleistoceen
substraat. Het peil varieert tussen +4 m langs de rand van de kustvlakte tot dieper dan -5 m in een geul op het deelblad
Bassevelde (zie boring 14-l/RUG-HB1; x= 101300,0; y=217340,0).
5.3.1.3
Isohypsen van de basis van het Continentaal Holoceen, het Perimarien
Holoceen en het Tardiglaciaal-Holoceen complex (figuur 29)
Het peil van de basis van de holocene continentale afzettingen varieert van circa +3 m ten zuiden van het ruglandschap Lembeke-Stekene tot circa +l m in de Scheldepolders waar enkel oppervlakteveen als Continentaal Holoceen
aangetroffen werd. Waarschijnlijk ligt de basis van deze afzettingen zelden onder het peil 0 m, tenzij misschien lokaal
in de Scheldepolders en in de holocene dalen van de grotere rivieren. In de zandstreek volgen de isohypsen van de
basis van het continentaal facies min of meer die van de huidige topografie. De basis van de tardiglaciaal-holocene
afzettingen in de riviervalleien reikt tot beneden het peil +3 m. In het perimariene gedeelte van de Durmevallei op het
kaartblad Lokeren zijn geen gegevens over de diepte van de perimariene afzettingen. Uit boringen in het nabijgelegen
Hamme (kaartblad Sint-Niklaas, 15/5) blijkt dat de basis van de holocene afzettingen in de perimariene Durmevallei
mag verwacht worden rond het peil -5 m en dat de basis van de perimariene sedimenten rond het peil 0 tot -2 m ligt.
De dikte van deze afzettingen kan respectievelijk op 6 tot 8 m en op 2 tot 4 m geschat worden. In het Holoceen komen
venige tussenlagen voor. Door bedijking van de Dunne ligt het toppeil van de actuele getijdesedimenten tot verschillende meters boven de vroegere overstromingsvlakte. Deze sedimenten zijn stroomopwaarts Hamme vrij zandig.
De basis van de stuifzanden op de cuestarug nabij Waasmunster reikt tot rond +30 m.
66 Cartografie
Cartografie 67
Fig. 28 Verspreiding en isohypsen van de basis van het Marien Holoceen
isohypsen
uitbreidingsgrens
Nederland
0
5 km
Nederland
Fig. 29 Verspreiding en isohypsen van de basis van het Continentaal Holoceen en het Tardiglaciaal-Holoceen complex
isohypsen
uitbreidingsgrens
68 Cartografie
0
5 km
5.3.1.4
Isohypsen van de basis van het Continentaal Weichseliaan (figuur 30)
Enkel in het oosten van het kaartblad, waar het tertiair substraat opduikt en de quartaire sedimenten een geringe dikte
hebben, ligt de basis van de Weichseliaanafzettingen, met inbegrip van de dekzanden, enkele meters beneden het
huidige reliëf.
In de Vlaamse Vallei vertoont de basis van het Weichseliaan een aantal noord- tot noordwestelijk gerichte thalwegen
ingesneden tot op een peil van -15 m. Dit is het geval in het noordwesten, het zuidwesten en het centrale deel van het
kaartblad. Deze insnijdingen aan de basis van het Weichseliaan hebben zich voorgedaan telkens ergens nieuwe geulen
in de fluvioperiglaciaire afzettingen voldoende diep ingesneden werden. Voorts komen er talrijke vervlakkingen voor
rond het -10 m peil in de westelijke helft van het kaartblad en rond het -5 m peil tussen de centrale insnijding en de
helling van de cuesta.
In het centrale deel van de Vlaamse Vallei, gelegen op het westelijke deel van het kaartblad, bereikt de basis van de
Weichseliaan sedimenten de basis van de onderliggende quartaire afzettingen niet. Dit is eveneens het geval met de
centrale insnijding ten noorden van Wachtebeke en Moerbeke. Daar zijn nog oudere quartaire afzettingen onder het
Weichseliaan bewaard gebleven.
5.3.1.5
Isohypsen van de basis van het Marien Eemiaan (figuur 31)
Marien Eemiaan komt vooral voor in het westelijk en in het centraal deel van het kaartblad Lokeren. De basis van het
Marien Eemiaan ligt er op peilen tot beneden -20 m. Dit is het geval tussen Moerbeke en Wachtebeke; tussen Boekhoute en Assenede en ook ten noordwesten van Lembeke en Bassevelde. Dit bedolven paleoreliëf komt er overeen met
de paleotopografie van het tertiair substraat.
5.3.1.6
Isohypsen van de basis van het Continentaal Eemiaan (figuur 32)
Continentaal Eemiaan komt waarschijnlijk alleen voor ten westen van Bassevelde. De basis reikt er tot beneden het
peil -21 m.
5.3.1.7
Isohypsen van de basis van het Pré-Eemiaan (figuur33)
Resten van Pré-Eemiaansedimenten werden tot hiertoe in ontsluiting enkel waargenomen bij het graven van het Sifferdok in de Gentse kanaalzone (De Moor, 1963). De basis van deze afzettingen bereikt er een peil tot beneden -15 m.
Elders zijn deze afzettingen verdwenen, door opruiming in latere erosiefasen. Een andere oorzaak ligt waarschijnlijk
in de onvolledigheid van het huidige boorbestand. Op basis van correlatie met de deelbladen Eeklo en Zomergem van
het kaartblad Brugge kan de aanwezigheid van dit facies vermoed worden langs de westelijke zijde van het kaartblad
Lokeren waar het peil van de basis schommelt rond -20 m.
5.3.1.8
Isohypsen van de basis van het diachrone hellingssediment (figuur 34)
Diachrone hellingssedimenten komen voor in het oosten van het kaartblad Lokeren op de westzijde van de cuesta van
het Land van Waas. Het peil van de basis varieert van +5 m tot boven +25 m en valt er samen met de paleotopografie
van het tertiair substraat.
Cartografie 69
Nederland
Fig. 30 Verspreiding en isohypsen van de basis van het Continentaal Weichseliaan met inbegrip van de dekzanden
isohypsen
uitbreidingsgrens
dekzand
70 Cartografie
0
5 km
Fig. 31 Verspreiding en isohypsen van de basis van het Marien Eemiaan
isohypsen
uitbreidingsgrens
Nederland
Cartografie 71
0
5 km
72 Cartografie
Fig. 32 Verspreiding en isohypsen van de basis van het Continentaal Eemiaan
uitbreidingsgrens
Nederland
0
5 km
Fig. 33 Verspreiding en isohypsen van de basis van het Pré-Eemiaan
isohypsen
uitbreidingsgrens
Cartografie 73
Nederland
0
5 km
Fig. 34 Verspreiding en isohypsen van de basis van het diachroon jong-quartair hellingssediment
isohypsen
uitbreidingsgrens
Nederland
0
5 km
74 Cartografie
5.3.2 Isopachenkaarten
5.3.2.1
Isopachen van het quartair dek (figuur 35)
De isopachen van het quartair dek werden getekend met een interval van 5 m.
De westrand van de cuesta van het Land van Waas wordt gekenmerkt doordat het quartair dek er overwegend dun is.
Het volledige quartair dek is er doorgaans minder dan 5 m dik.
De dikte van het quartair dek neemt zowel in westelijke als in noordelijke richting snel toe. De grootste diktes komen
voor in de opvulling van de pleistocene thalwegenstelsels van de Vlaamse Vallei. Ter hoogte van Lembeke kan de
dikte er oplopen tot meer dan 30 m. In de overige thalwegen vertoont de dikte waarden variërend van 20 m tot meer
dan 25 m.
Vergelijking met de isohypsenkaart van de basis van het quartair dek toont dat zones met dikke quartaire sedimentpakketten in grote lijnen overeenkomen met de zones waar het basisvlak van het quartaire sedimentpakket diep ingesneden is in het tertiair substraat. Omgekeerd komen gebieden met dun quartair dek overeen met de hoger gelegen
gebieden waar de erosie gedurende de jongquartaire erosiefasen minder diep ingewerkt heeft, de afzetting van aangevoerde erosieproducten veel minder belangrijk geweest is en het quartair sediment meestal beperkt gebleven is tot
lokale hellingssedimenten of stuifzanden.
5.3.2.2
Isopachen van het Marien Holoceen (figuur 36)
Op het kaartblad Lokeren komen mariene holocene sedimenten voor in de Scheldepolders. Ze bereiken er overwegend
geringe diktes variërend van 0 m aan de poldergrens tot meer dan 5 m in een getijdegeul ten noorden van Boekhoute.
Algemeen genomen neemt de dikte langzaam toe in de richting van de actuele Westerschelde.
5.3.2.3
Isopachen van het Continentaal Holoceen, het Perimarien Holoceen
en het Tardiglaciaal-Holoceen complex (figuur 37)
De maximale dikte van zowel de alluviale, colluviale en perimariene varianten evenals die van de stuifzanden bedraagt over ‘t algemeen minder dan 5 m.
In de Scheldepolders van het kaartblad Lokeren bestaat het continentaal Holoceen nagenoeg uitsluitend uit schaars
voorkomend en weinig ontwikkeld oppervlakteveen. De dikte bedraagt er hoogstens enkele decimeters.
5.3.2.4
Isopachen van het Continentaal Weichseliaan (figuur 39)
De dikte van de weichseliaanafzettingen in de Vlaamse Vallei schommelt overwegend tussen 15 m en 20 m. Hier zijn
de dekzanden inbegrepen. Hun dikte bereikt zelden 5 m. De grootste dikten aan Weichseliaan komen voor boven de
opgevulde thalwegen.
In oostelijke richting neemt de gemiddelde dikte langzaam af van 10 m ter hoogte van Sinaai tot minder dan 5 m aan
de westrand van de cuesta van het Land van Waas. Op de hoogste delen van de cuesta ten noordwesten van Waasmunster en ter hoogte van Kemzeke ontbreken ze.
5.3.2.5
Isopachen van het Marien Eemiaan (figuur 40)
De dikte van de mariene eemiaansedimenten in de Vlaamse Vallei is gering en bedraagt overwegend minder dan 5 m.
Op plaatsen van maximale insnijding (zie isohypsen) kan de dikte echter meer dan 5 m bedragen. Deze geringere dikte
is hoofdzakelijk toe te schrijven aan latere erosie van de eemiaansedimenten door fluvioperiglaciaire erosie gedurende
het Weichseliaan.
Op de deelbladen Stekene en Lokeren komen geen eemiaansedimenten voor. Dit is toe te schrijven aan latere erosie en
aan het opduiken van het tertiair substraat waardoor sommige zones boven het eemiaan overstromingsvlak uitsteken.
5.3.2.6
Isopachen van het Continentaal Eemiaan (figuur 41)
De dikte van de continentale afzettingen van het Eemiaan in het westen van het kaartblad bedraagt minder dan 5 m.
5.3.2.7
Isopachen van het Pré-Eemiaan (figuur 42)
De dikte van het restant van het Pré-Eemiaan ter hoogte van de uitgraving van het Sifferdok te Gent kan tot meer dan
5 m bedragen (De Moor, 1963). Op de westkant van het kaartblad Lokeren bedraagt de dikte minder dan 5 m.
5.3.2.8
Isopachen van Diachroon Jong-Quartair hellingssediment (figuur 43)
Het diachroon hellingssediment op de westelijke zijde van de cuesta van het Land van Waas varieert van 0 m tot meer
dan 5 m maar loopt plaatselijk op tot meer dan 10 m ter hoogte Duizend Appels (deelblad Lokeren, 14/8) (zie boring
14-7/RUG-56; X= 129715,0; Y= 205713,0).
Cartografie 75
20
20
15
10
0
5
10
5
5 km
5
5
20
20
25
30
Fig. 35 Isopachen van de quartaire afzettingen
isohypsen
25
20
15
25
20
20
20
20
15
15
Nederland
20
15
20
15
76 Cartografie
20
25
20
10
15
5
15
15
10
5
10
10
Cartografie 77
5
<5
<5
<5
Fig. 36 Verspreiding en isopachen van het Marien Holoceen
isohypsen
uitbreidingsgrens
<5
<5
<5
<5
Nederland
<5
<5
0
5 km
78 Cartografie
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
Nederland
<5
<5
<5
<5
<5
Fig. 37 Verspreiding en isopachen van het Continentaal Holoceen, het Perimarien Holoceen en het Tardiglaciaal-Holoceen comlex
uitbreidingsgrens
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
0
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
<5
5 km
<5
<5
<5
Cartografie 79
Fig. 38 Dikte van het Holoceen klei-veen complex (in m) (volgens de grondmechanische kaart 14.5.8 Gent-Evergem, 1984)
Fig. 39 Verspreiding en isopachen van het Continentaal Weichseliaan met inbegrip van de dekzanden
isohypsen
uitbreidingsgrens
dekzanden
0
80 Cartografie
Nederland
5 km
Fig. 40 Verspreiding en isopachen van het Marien Eemiaan
isohypsen
uitbreidingsgrens
Cartografie 81
Nederland
0
5 km
82 Cartografie
Fig. 41 Verspreiding en isopachen van het Continentaal Eemiaan
uitbreidingsgrens
Nederland
0
5 km
Cartografie 83
uitbreidingsgrens
Fig. 42 Verspreiding en isopachen van het Pré-Eemiaan
Nederland
0
5 km
Fig. 43 Verspreiding en isopachen van het diachroon jong-quartair hellingssediment
isopachen
uitbreidingsgrens
Nederland
0
5 km
84 Cartografie
5.3.3 Verspreidingskaarten van afzonderlijke lithosequenties
5.3.3.1
Lithosequenties van het Marien Holoceen (figuur 44)
De mariene holocene sedimenten vertonen weinig wisselingen. Laterale en verticale faciewisselingen, opgetreden
gedurende de afzetting als gevolg van de verschuivingen van de diverse wadmilieu’s en ook van de verschillen en
wijzigingen in waterdiepte door zeespiegelbeweging en door morfodynamische veranderingen komen op dit kaartblad
weinig voor. Dit is hoofdzakelijk te wijten aan de beperkte impact van mariene overstromingen in dit gebied en aan
de randligging van de poldervlakte.
Op plaatsen waar een diepere holocene mariene insnijding plaatsgreep komt vooral klei op zand voor (lithosequentie
m1). Waar de basis van de mariene holocene afzettingen op geringere diepte voorkomt en er tevens geen of slechts een
verwaarloosbare vermenging met het onderliggende materiaal heeft plaatsgegrepen, wordt enkel het kleiig lithotype m
aangetroffen. Dit type beslaat meer dan de helft van het totale oppervlak van de mariene holocene afzettingen en rust
rechtstreeks op het onderliggende, al dan niet geërodeerde pleistocene substraat en eventueel op resten van het veen
van Nieuwmunster.
Aan de rand van de Scheldepolders, waar vermenging met het ondiep zandig pleistoceen substraat optrad, komt overwegend een zandig facies voor (lithotype M); de ‘gebroken gronden’.
5.3.3.2
Lithosequenties van het Continentaal Holoceen, het Perimarien Holoceen en het Tardiglaciaal-Holoceen complex (figuur 45)
De continentale holocene afzettingen in het kommengebied van Sleidinge bestaan overwegend uit het kleiig
lithotype (k); in het ruggengebied van Zeveneken uit het zandig lithotype (K). Stuifzanden komen lokaal voor aan de
zuidrand van de dekzandrug Lembeke-Stekene, alsook aan de linkeroever van de Durme (Daknam) en op de rand van
de cuesta van het Land van Waas.
In de Moervaartdepressie en in de dalbodems van de Beneden-Kale en van de Durme dagzoomt lokaal het TardiglaciaalHoloceen klastisch-organisch complex. Ten zuiden van Moerbeke komen er belangrijke mergelige lagen in voor.
De lithosequenties v' (veen op klei) en 'v (klei op veen) worden hoofdzakelijk aangetroffen in kleine lokale depressies
langs de zuidrand van de dekzandrug Lembeke-Stekene en op het deelblad Evergem. In drie zones in de poldervlakte
ten noorden van Assenede komt holoceen oppervlakteveen voor.
In de vallei van de Durme stroomafwaarts van Lokeren komen in hoofdzaak perimariene wadafzettingen (p) voor.
5.3.3.3
Lithosequenties van het Weichseliaan (figuur 46)
Op het kaartblad Lokeren bestaat het Weichseliaan grotendeels uit fluvioperiglaciaire afzettingen. Naar opbouw bestaat enerzijds de tegenstelling tussen een noordelijk en een zuidelijk sequentietype en anderzijds in een westelijk en
een oostelijk type.
In het noordelijk deel is het fluvioperiglaciair facies op vele plaatsen bedekt door dekzand (lithosequentie DF en DF2).
In de poldervlakte is het dekzand plaatselijk verdwenen ten gevolge van mariene holocene erosie (lithosequenties F en
F2). Nabij Stekene wordt de zone smaller en buigt naar het noordoosten af en komt een zuidelijke afsplitsing voor.
Het westelijk type bestaat in hoofdzaak uit zandige afzettingen met een lemige tussenlaag (F2), behalve in een aantal
zones ten noorden van Boekhoute, ter hoogte van Lembeke en Ertvelde en ten zuiden van Sleidinge, waar geen lemige
tussenlaag aangetroffen werd (lithosequentie F). Het oostelijk type bestaat overwegend uit een zandige sequentie (F),
uitgezonderd in een langgerekte oost-west zone ten zuiden van Moerbeke en Wachtebeke, waar een lemige tussenlaag
werd waargenomen.
5.3.3.4
Lithosequenties van het Marien Eemiaan (figuur 47)
Het mariene Eemiaan op het kaartblad Lokeren bestaat uit overwegend zandige sequenties (E), hierdoor vertoont de
lithosequentiekaart een uniform uitzicht.
5.3.3.5
Lithosequenties van het Continentaal Eemiaan (figuur 48)
De afzettingen van het continentaal Eemiaan werden lithologisch niet onderverdeeld zodat op de lithosequentiekaart
maar één type van lithosequentie voorkomt (lithosequentie c).
5.3.3.6
Lithosequenties van het Pré-Eemiaan (figuur 49)
Het pré-Eemiaan werd lithologisch niet onderverdeeld zodat op de lithosequentiekaart maar één type van lithosequentie voorkomt (lithosequentie X).
Cartografie 85
86 Cartografie
m
Mm
m
lithosequentiegrens
uitbreidingsgrens
M
m1
M
m
M
M
m
M
m
m
M
m
m
m
M
M
m
M
M
M
m1
m
mM m
M
M
m
m
M
m1 sequentie van klei op zand
M zandige sequentie
m
M
m
M m1
M
M
m m M
m kleiige sequentie
M
M
m
Fig. 44 Verspreiding en lithosequenties van het Marien Holoceen
M
m1
m
m
M
m1
m
m
m
m
M
Nederland
M
m
m
m1 mM
M
m
0
5 km
Cartografie 87
k
'v
õ
v
lithosequentiegrens
o
k
'v
k
k
v'
v
k
õ
k
'v
o
K
o
k kleiige sequentie
K zandige sequentie
v venige sequentie
k
ô
ô
õ
k
k
v
o
K
'v sequentie van klei op veen
v' sequentie van veen op klei
p perimariene sequentie
k
õ
K
o
K
k
K
K
ô
õ
K
o organisch-klastisch complex
ô organisch-klastisch complex met mergel
õ stuifzanden
Nederland
Fig. 45 Verspreiding en lithosequenties van het Continentaal Holoceen, het Perimarien Holoceen en het Tardiglaciaal-Holoceen complex
'v
k
v'
K
õ
v
o
o
ô
õ
õ
õ
0
p
õ
ô
K
õ
õ
õ
'v
p
õ
õ
5 km
õ
K
88 Cartografie
F
F
DF2
DF
F2
DF
F2
DF
DF2
F2
F
F2
DF
DF2
F
DF2
DF2
F2
F DF
F2
Nederland
DF DF
DF
fluvioperiglaciaal zandig lithosoom
sequentie van fluvioperiglaciaal zand op leem op zand
eolisch dekzand op fluvioperiglaciaal zandig lithosoom
eolisch dekzand op sequentie van fluvioperiglaciaal zand op leem op zand
DF2
F2
DF2
Fig. 46 Verspreiding en lithosequenties van het Continentaal Weichseliaan
lithosequentiegrens
uitbreidingsgrens
dekzand
F
DF2
DF
DF
F
F
F
DF
0
F
5 km
DF
DF
DF
Cartografie 89
E
zandig facies
Fig. 47 Verspreiding en lithosequenties van het Marien Eemiaan
uitbreidingsgrens
E
E
Nederland
E
0
5 km
90 Cartografie
c lithosoom met fijn facies
Fig. 48 Verspreiding en lithosequenties van het Continentaal Eemiaan
uitbreidingsgrens
c
Nederland
0
5 km
Cartografie 91
uitbreidingsgrens
X fluvioperiglaciaal lithosoom
X
Fig. 49 Verspreiding en lithosequenties van het Pré-Eemiaan
X
X
X
Nederland
0
5 km
92 Cartografie
H diachroon hellingssediment
Fig. 50:Verspreiding en lithosequenties van het diachroon jong-quartair hellingssediment
uitbreidingsgrens
Nederland
0
H
H
H
5 km
5.3.3.7
Het Diachrone Hellingssediment (figuur 50)
In de hellende delen van de cuesta van het Land van Waas komt een zandig dek van hellingsedimenten van lokale
oorsprong voor (lithofacies H).
5.3.4 Lithoprofieltypekaart van het quartair dek
De lithoprofieltypekaart van het Quartair geeft het voorkomen weer van zones waar eenzelfde type van opbouw van
de verschillende quartairgeologische eenheden aangetroffen wordt.
Een sterke afwisseling van verschillende lithoprofieltypes komt voor in de Scheldepolders, in de valleien van de
Beneden-Kale en de Durme en in de Moervaartdepressie. In de Scheldepolders komt er overwegend een verticale
opeenvolging voor van drie tot vier lithosequenties. Ten noorden van Assenede treft men plaatselijk vijf eenheden
boven elkaar aan (namelijk lithoprofieltype mvDF2E). In de valleien en depressies komen overwegend twee tot drie,
plaatselijk vier eenheden boven elkaar voor.
Meer uitgestrekte zones op het kaartblad Lokeren vertonen een variatie in de opeenvolging van het aantal lithosequenties gaande van één (bijvoorbeeld F) tot en met drie (bijvoorbeeld DFE).
In het cuestagebied van het Land van Waas en ten oosten van Stekene komt er hoofdzakelijk één lithoprofieltype (H)
voor. Ter hoogte van Waasmunster komen daar bovenop nog holocene stuifzanden voor, wat leidt tot het lithoprofieltype (H').
Typisch voor dit kaartblad is het voorkomen van dekzand op fluvioperiglaciaal (DF) en van stuifzand op dekzand ('D).
Cartografie 93
6. VORMINGSGESCHIEDENIS VAN DE QUARTAIRE AFZETTINGEN
De vormingsgeschiedenis is zeer nauw verbonden met de quartaire morfogenese.
Het ontstaan van de quartaire afzettingen op het kaartblad Lokeren is immers overwegend het resultaat geweest van
vijf processen die gedurende het Boven-Pleistoceen ingewerkt hebben:
• een opeenvolging van fasen van diepe fluvioperiglaciale of van interglaciale estuariene insnijding en uitruiming
telkens gevolgd door opvulling van de thalwegen en van de valleien, zodat het uiteindelijke nettoresultaat tegen
het einde van het Weichseliaan een aggradatie en opvulling geweest is;
• een oppervlakkige eolische herwerking van het laatste fluvioperiglaciaal opvullingsvlak die vooral op het einde
van de laatste ijstijd effectief geweest is. Dit resulteerde in een verder algemene afvlakking van de opvullingsvlakte samen met enige lokale rugvorming, waarbij de ontwikkeling van west-oost gerichte ruggen belangrijke
invloed op het holocene rivierpatroon gehad heeft;
• diachrone hellingsprocessen waarbij sedimenten zowel door periglaciale of door ‘normale’ massabewegingen als
afspoelingsprocessen langs de hellingen, zelfs de zwakste, verplaatst werden en in de omgevende voetzones afgezet zijn vanwaar ze eventueel door de rivierafvloei terug konden opgenomen worden;
• fluviatiele dalinsnijdingen in het fluvioperiglaciaal opvullingsvlak gedurende het Tardiglaciaal en het Vroeg-Holoceen en die later ten dele gecolmateerd zijn door ‘alluviale’ afzettingen;
• de voldoende laag gelegen gebieden zijn ingevolge de holocene zeespiegelrijzing en later ten gevolge van deels
lokale en tijdelijke inundaties geleidelijk bedekt door mariene of estuariene sedimenten.
6.1 Het Onder- en Midden-Pleistoceen
Gedurende opeenvolgende erosiefasen die in het Onder- en Midden-Pleistoceen op de terugtrekking van de plio-pleistocene Noordzee volgden en waarbij gedurende lange tijd consequente fluviatiele werking domineerde (De Moor, 1963,
De Moor en Pissart, 1992) werd het tertiaire substraat aan een zeer intense residuele denudatie onderworpen. Wegens
de monoclinale bouw met een zachte noordnoordoost gerichte helling van het tertiair substraat en ook omwille van
zijn opbouw van afwisselend zachte en meer weerstandbiedende lagen werd een asymmetrisch cuestareliëf uitgeërodeerd bestaande uit consequente en subsequente dalen en interfluvia. Naarmate de algemene denudatie geleidelijk
vorderde en de veralgemeende hoogte daalde, verplaatsten de cuestaruggen en de subsequente dalen zich geleidelijk
naar het noordnoordoosten. (De Moor, 1963; De Moor en Tavernier, 1974). Het toenmalig fluviatiel patroon kwam
nog met het huidige overeen en integreerde zich in een hoger gelegen reliëf.
Gedurende fasen met verwilderde rivierafvloei werden in die dalbodems grindhoudende sedimenten afgezet die vooral
vanuit het zuiden in de consequente rivierlopen aangevoerd werden. Bij vernieuwde insnijding werden deze vroegere
dalbodems in reliëf gebracht (reliëfinversie) wegens de grotere erosieweerstand van het grint. Hierdoor ontstonden
interfluviumterrassen waarvan nu nog resten op verschillende terrasniveau’s voorkomen (De Moor, 1963; De Moor
en Tavernier, 1974).
Door verdere residuele verlaging van het veralgemeend insnijdingsvlak begonnen de onderste kleiige leden van de
tertiaire Formatie van Maldegem (Ursel, Asse) aangesneden te worden in een subsequent verlopende strook tussen
Brugge en Gent. Vooreerst werd in de dalbodems van de toenmalige, overwegend naar het noorden gerichte rivierstelsels van een pré-Leie en een pré-Schelde de Formatie van Maldegem aangesneden en met grindhoudende dalbodemsedimenten bedekt. Deze sedimenten werden afgezet rond het peil +30 m. De diepe thalwegen van de Vlaamse
Vallei bestonden toen nog niet en hun loop lag nog niet op de plaats van hun huidige tracé. Ten gevolge de grotere
erosieweerstand van de compacte kleien van de Formatie van Maldegem, zowel onder periglaciaire als onder normale omstandigheden, werd de ontwikkeling van de consequente waterlopen in dit gebied gehinderd. Ten zuiden en
ten noorden van de dagzoom van die kleiige leden ontsloten toen minder weerstandbiedende zandige tertiaire lagen
waarin zich subsequente zijtakken ontwikkelden. Rond het begin van het Holstein-interglaciaal werden hierdoor de
dalbodemsedimenten in reliëf gesteld, met de vorming van de dalwandterrassen tot gevolg (De Moor en Tavernier,
1974). Ingevolge de regressieve erosie waarmee de ontwikkeling van de subsequente rivieren gepaard ging werden
vele consequente waterlopen afgetapt. De subsequente waterlopen kregen er geleidelijk de overhand en ten noorden
van Gent vervoegden ze de pré-Leie naar het oosten (De Moor, 1963).
Vormingsgeschiedenis 95
6.2 De Saaletijd
Ten gevolge van een lage zeespiegelstand gedurende de glaciale Saalperiode werd de Vlaamse Vallei in het oosten en
in het noorden voor het eerst duidelijk uitgegraven (De Moor, 1963). Het is gedurende deze periode dat zich de belangrijkste vertakkingen en de laterale uitruiming van de Vlaamse Vallei heeft voorgedaan. Deze insnijding geschiedde
niet continu maar is minstens tweemaal onderbroken geweest door periodes van dominerend fluvioperiglaciaire aggradatie in de toenmalige thalwegen (De Moor, 1971; De Moor en Tavernier, 1974). De maximale insnijdingsdiepte
reikte er lokaal tot -25 m terwijl het opvullingspeil -5 m bedroeg.
Deze sterke erosie was merkbaar tot ver stroomopwaarts van de toenmalige Leie en Schelde. De algemene afvloei in
de Vlaamse Vallei verliep, via Sleidinge, consequent in noordelijke richting doorheen de cuesta van de Formatie van
Maldegem. Tegelijkertijd ontwikkelde er zich tengevolge een subsequente regressieve erosie langsheen de voet van de
cuesta van het Land van Waas, ontwikkeld in de erosieresistente klei van de Formatie van Boom, een oostelijke vertakking van de Vlaamse Vallei over Dendermonde, Mechelen en Diest (de Oerrupel). Hierdoor werd de consequente
hydrografie ten oosten van Gent door onthoofding afgesneden en organiseerde zich hier een westwaartse afvloei
richting Vlaamse Vallei.
De uitruiming van de Vlaamse Vallei was gedurende het Saale-glaciaal echter nog niet ver gevorderd waardoor er
overal nog duidelijke interfluvia bleven bestaan. Uit deze periode zijn vooral de fluvioperiglaciale zanden van de
afzetting van Zoetendaele in de Vlaamse Vallei gekend.
6.3 De Eemtijd
De klimaatsverbetering en het verdwijnen van de permafrost tijdens het begin van het Eemiaan interglaciaal veroorzaakte vóór de eigenlijke zeespiegelrijzing een nieuwe insnijding waarbij opnieuw veel materiaal uit de Vlaamse
Vallei geëvacueerd werd.
Geleidelijk aan steeg de zeespiegel. De lager gelegen Vlaamse Vallei en haar uitlopers werden overstroomd waarbij
de toenmalige ‘Vlaamse Vallei’ herschapen werd in de ‘Golf van Gent’. Door intense getijdenstromingen in dit brede
estuariene gebied werden de oudere afzettingen uitgeschuurd en de nog bestaande interfluvia in de Vlaamse Vallei en
in de daarop aansluitende kustvallei sterk verlaagd (De Moor en Heyse, 1976). Plaatselijk werd het tertiair substraat
opnieuw ingesneden. Stroomopwaarts in de valleien, vooral in de Leievallei, werden venige, alluviale sedimenten
afgezet.
Aanvankelijk werden in de Vlaamse Vallei grove estuariene sedimenten afgezet die naargelang de stijging van de
zeespiegel overgingen naar zandige pré-littorale sedimenten en kleiige wadafzettingen met een ontwikkeling van
schorren op een maximum peil van +2,5 m.
Tot deze afzettingen behoren de wadsedimenten van de afzetting van Meetkerke, de grove mariene en estuariene afzettingen van de afzetting van Kaprijke en Moerkerke en de continentale afzettingen van de afzetting van Oostwinkel.
6.4 De Weichseltijd
Bij het begin van de Weichseliaanperiode daalde de zeespiegel opnieuw ingevolge de uitbreiding van de ijsmassa’s.
Deze uitbreiding was een gevolg van de verslechterde klimatologische toestand: in onze streken werd het klimaat
relatief koud, maar met zeer hoge vochtigheid (De Moor et al., 1970; Verbruggen et al., 1991). Hierdoor greep een
intense en diepe fluviatiele insnijding plaats die zowel mariene als continentale sedimenten aantastte (De Moor, 1963;
Tavernier en De Moor, 1974). De Vlaamse Vallei werd diep uitgeschuurd waardoor de eemiaansedimenten grotendeels opgeruimd werden. De afvloei in de Vlaamse Vallei en in de aansluitende Kustvallei richtte zich naar het noordwesten. Omdat hellingen en interfluvia nog enigszins gestabiliseerd bleven, was de sedimentaanvoer in de thalwegen
onvoldoende om er tot residuele afzetting te leiden.
Op het einde van deze Eo-Weichseliaan insnijdingsfase werden langs de randen van de Vlaamse Vallei grove puinwaaiersedimenten afgezet. Deze sedimenten werden als grindrijk afbraakmateriaal uit de hoger gelegen heuvelgebieden en thalwegen (waarvan sommigen de gesteenten van het massief van Brabant aansneden) meegevoerd door sterk
gezwollen verwilderde rivieren gedurende de dooiperiode van de lente. Meer centraal in de Vlaamse Vallei werden
meer zandige sedimenten afgezet (De Moor, 1971; Tavernier en De Moor, 1974).
Gedurende het Pleni-Weichseliaan, gekenmerkt door een erg koud en vochtig periglaciaal klimaat, greep er in de valleien een omvangrijke fluvioperiglaciaire accumulatie plaats. Het beperkte vegetatiedek liet een versterkte afvloei van
het smeltwater en een intense congelifluxie op de dalwanden toe waardoor grote hoeveelheden materiaal meegesleurd
werden naar de thalwegen (De Moor, 1971). Tegelijk zorgden deze hellingsprocessen voor afvlakking van de dalwanden terwijl hoger gelegen interfluvia onderhevig bleven aan denudatie. Door deze omvangrijke sedimentaanvoer
raakten de rivieren verstopt en evolueerden ze tot verwilderde rivierlopen. Het dalcomplex van de Vlaamse Vallei en
haar zijtakken werden over de hele breedte opgevuld tot het peil tussen 0 m en 10 m. Hierbij ontwikkelde zich op het
96 Vormingsgeschiedenis
zwak hellend fluvioperiglaciaal opvullingsvlak een microreliëf van lage oeverwallen en kommen. In de stroomgeulen
en oeverwallen gesedimenteerde zanden en kleikeien afkomstig van de afbraak van het tertiair substraat in de zijdalen,
terwijl in de overstromingsvlakten lemig suspensiemateriaal bezonk, afkomstig van de herwerking van loess. Deze
loess werd door noord- en noordwestenwinden aangevoerd en afgezet in de heuvelachtige gebieden rond de Vlaamse
Vallei en in Midden-België. Gedurende deze periode grepen echter ook tijdelijke klimaatsverbeteringen plaats waaruit
minder koude vegetatieresten en zelfs bodems achtergebleven zijn (De Moor et al., 1971). Geleidelijk aan evolueerde
het klimaat evenwel naar zeer koude en drogere omstandigheden met zeer beperkte vegetatie en werden door eolische
werking de oudste dekzanden afgezet. De koude wordt aangetoond door de talrijke kryoturbaties in de opvullingssedimenten die op hun beurt het bestaan van een minstens discontinue permafrost impliceren.
Naar het einde van het Weichseliaan toe nam de fluviatiele activiteit sterk af terwijl de eolische werking steeds meer
vat kreeg op de drooggevallen zandige fluvioperiglaciaire afzettingen. Grootschalige deflatie trad op waarbij het lokale zand in zuidelijke richting geblazen werd, een deflatielaagje (keienvloertje) achterlatend dat door nieuwe verwaaiingen bedekt werd. De accumulatie van het zand gebeurde in verschillende fasen waarbij koude, zelfs arctische fasen
(Dryasperiode) onderbroken werden door warmere en vochtige periodes (Bölling, Alleröd). Gedurende die warmere
periodes kon er in de depressies, ingesloten door verschillende ruggen, initiële veengroei en colluvium tot ontwikkeling komen. Deze werden op hun beurt in een later stadium opnieuw verstoven. De aldus gevormde dekzandruggen
die zich onder de heersende noordenwinden zuidwaarts verplaatsten, vertonen een steile, naar het zuiden gerichte lijzijde en werden waarschijnlijk tijdens het Tardiglaciaal gestabiliseerd. Op basis van palynologisch onderzoek zouden
sommige dekzandruggen reeds gevormd zijn in het laatste deel van het Pleni-Weichseliaan (Verbruggen, 1971).
Het is gedurende het begin van het Tardiglaciaal dat, onder invloed van de nog lage zeespiegelstand (peil ca -50 m) en
van het verdwijnen van de permafrost, de insnijding van de rivieren in de opvullingsvlakte een aanvang nam, waarbij
de rivierafvloei evolueerde van een verwilderd patroon naar een gefixeerd geulsysteem. Volgens Verbruggen (1971)
zou dit nog vóór de vorming van de ingesloten Tardiglaciale plassen aan de zuidrand van de dekzandrug LembekeStekene gebeurd zijn. Tegelijk ontstond geleidelijk de neiging om over te gaan tot meanderende beddingspatronen.
De benedenlopen van grote rivieren zoals de Schelde vormden grote paleomeanders. Door deze insnijding werd
het fluvioperiglaciale opvullingsvlak van de Vlaamse Vallei in reliëf gesteld, met de vorming van het ‘laagterras’
(Tavernier en De Moor, 1974). De relatief korte periode van riviererosie werd gevolgd door een eerste periode waarbij
in sommige gedeelten van de rivierlopen hoofdzakelijk klastisch materiaal (gyttja, leem en klei) sedimenteerde. De
aanwezigheid van veenlagen wijst echter op het lokaal bestaan van moerassige condities tijdens de warmere fasen
Bölling en Alleröd (Huybrechts en Verbruggen, 1994).
In de valleien traden gedurende koudere en drogere periodes (Dryas) lokale verstuivingen op van zanden uit de seizoenaal drooggevallen rivierbeddingen. Dit had de vorming van rivierduinen tot gevolg. Langsheen de flanken van de
dalbodems trad er eveneens verstuiving op ingevolge het verdwijnen van de bevroren grond, waardoor infiltratie en
daling van het grondwater mogelijk werd. De afwezigheid van een belangrijk plantendek speelde bij de verstuiving
eveneens een belangrijke rol.
Ondertussen werd de afvloei in noordelijke richting vanuit het achterland geleidelijk aan gehinderd door de vorming
van eolische dekzandruggen. Aanvankelijk greep er nog synchroon met de aanvoer van dekzand, lokale afwatering
plaats via moerassige gebieden wat blijkt uit het voorkomen van vertandingen van mergelige sedimenten met dekzanden, zoals waargenomen door Heyse in ontsluitingen (Distrigas pijpleiding, Heyse, 1986). Ter hoogte van Mendonk,
in de Moervaartdepressie, verdeelt de afwatering van de Oude Kale zich over twee uiteenlopende takken. De zuidelijke tak zou het ontstaan gegeven hebben aan de Zuidlede, de noordelijke zou gebruikt geweest zijn als bedding voor
de Moervaart (Heyse, 1983). De noordelijk gerichte afvloei, gehinderd door de vorming van de dekzandrug, werd
tussen Langerbrugge en Stekene geleidelijk aan afgeleid in oostelijke richting, tot ook deze laatste uitlaat afgedamd
werd bij de vorming van het zadeldal van Stekene. Hierdoor was er geen noordelijke afwatering meer mogelijk, steeg
het grondwaterpeil en vormde zich moerassige zones, waaronder een grote plas te Moerbeke. Deze hielden op hun
beurt het voortschrijden van de eolische zanden in zuidwaartse richting tegen. Stilaan kwam in deze plas veen en
vooral mergel tot ontwikkeling. Deze mergel zou ontstaan kunnen zijn door de ontwikkeling van Charophyta die in
gematigde gebieden groeien en massaal CO2 aan het water onttrokken waardoor kalk (CaC03) neersloeg (zie addendum 2). Later werd deze depressie ingevolge regressieve erosie van de Durme ontwaterd in zuidelijke richting. Elders
aan de zuidrand van de dekzandrug vormden zich eveneens ondiepe autochtone plassen, gunstig voor de vorming van
biogene sedimenten (kalkgyttja en veen).
De vorming van de dekzandrug deed het rivierpatroon in de Vlaamse Vallei bijgevolg geleidelijk aan afbuigen in oostelijke richting terwijl de Schelde, de Durme en de Rupel een gezamenlijke uitweg vonden doorheen het doorbraakdal
van Hoboken.
Vormingsgeschiedenis 97
6.5 Het Holoceen
Gedurende de eerste helft van het Holoceen werd het landschap gekenmerkt door een volledige bosbedekking wat
verreikende gevolgen voor de hydrologische en morfologische situatie in de valleien met zich meebracht. Door de hogere evapotranspiratie en het ontbreken van directe afvloei van water in een dergelijk gesloten bos, werd onder zachte
klimatologische omstandigheden de alluviale activiteit tot een minimum herleid, met het ontbreken van alluviale
afzettingen tot gevolg (Verbruggen et al., 1991). Door dit verminderde rivierdebiet en de verlaagde grondwaterstand
werden zowel in de boven- als in de benedenlopen van de rivieren de diep ingesneden geulen opgevuld met veen
(veenrivierfase) (Kiden, 1995).
Ondertussen was de zeespiegel snel gestegen om ongeveer het maximum peil te bereiken. In de lagere gedeelten
van de kustvlakte greep gedurende het Atlanticum (5000 B.P.) een belangrijke overstroming plaats waarin mariene
sedimenten afgezet werden (afzetting van Calais). Door de hoge ligging van het pleistoceen substraat bereikte deze
overstroming het gebied van het kaartblad Lokeren evenwel niet. Ze ging landinwaarts wel gepaard met een netto
grondwaterstijging.
Onder invloed van klimatologische wijzigingen en vooral menselijke factoren trad op het einde van het Atlanticum
een algehele vernatting op in de riviervlakten. De aanvankelijk beperkte ontbossingen op hoger gelegen delen van de
bekkens veroorzaakten een vermindering in evapotranspiratie, infiltratie en waterberging, resulterend in een hogere
oppervlakteafvoer van het water en sterkere erosie van de valleiwanden (Huybrechts en Verbruggen, 1994). In de
stroomopwaarts gelegen stroombekkens had de stijging van de grondwaterspiegel een kleiige sedimentatie tot gevolg.
In de stroomafwaartse vlakten, waar de sedimentaanvoer veel geringer was, nam de vervening van de alluviale vlakte
een aanvang. Tevens liet zich hier de invloed van de zeespiegelstijging sterk gevoelen.
Deze grondwaterstijging in de tweede helft van het Holoceen (het Subboreaal) bracht een algemene veengroei op gang
in het gebied waar zich de huidige kustvlakte situeert (veen van Nieuwmunster; oppervlakteveen ss.). Er ontwikkelde
zich laagveen, voornamelijk bosveen, dat tot oligotroof veen evolueerde. Door de hoge ligging van het pleistoceen
substraat op het kaartblad Lokeren, begon de vorming van het veen hier veel later, tot zelfs in het begin van het Subatlanticum (De Muynck, 1976) en is er zeer zwak ontwikkeld.
Reeds bij de aanvang van het Subatlanticum (± 2500 B.P.) kwam er door toegenomen mariene invloed een einde aan
deze veengroei. Deze periode kenmerkt zich in de kustvlakte door een afwisseling van fasen van mariene overstromingen en van verlanding, de zogenaamde Duinkerke transgressie- en regressiefasen. Geen enkele van deze Duinkerke
transgressies heeft het kaartblad Lokeren bereikt (De Muynck, 1976). Het is pas met de stormvloed van 1375 - 1376
dat dit gebied voor een eerste maal onder water kwam te staan. Deze overstroming werd veroorzaakt door een grote
doorbraak van de Westerschelde, een zevental km ten noordoosten van de rijksgrens bij Boekhoute, waarbij het water
van de Honte zuidwaarts tot aan de Heerst, een pleistocene zandrug tussen Bentille en Boekhoute reikte. Getijdegeulen sneden zich in het Pleistocene substraat in en op vele plaatsen werd het veen ondermijnd en weggeslagen. Het
overstroomde gebied werd de Zuidzee, Dullart of ook nog Braakman genoemd. Na een gedeeltelijke terugwinning
van het land door geleidelijke bedijking van rijpe schorren in zeewaartse richting liep dit gebied opnieuw onder water
ten gevolge de stormvloed van 1394. Kort daarop werd tussen Bentille en Assenede op de zandrug de Heerst een dijk
opgeworpen, de latere Graaf Jansdijk. De polders die reeds aan de rand van de Zuidzee teruggewonnen waren gingen
echter opnieuw verloren tengevolge de Sint-Elisabethvloed van 1404. Hierop volgde een lange periode van inpolderingen afgewisseld met lokale dijkdoorbraken en overstromingen. Een aantal van deze overstromingen ontstonden
tevens door dijkdoorbraken om strategische redenen (onder andere in de 15de eeuw). De laatste stormvloed op het
kaartblad Lokeren dateert van 1808 en situeerde zich te Assenede met de vorming van de kreek ‘de Grote Geul’. Figuur 3 geeft vier opeenvolgende fasen weer in de recente vormingsgeschiedenis van het gebied rond de Braakman en
dat tussen Boekhoute en Assenede.
Ondertussen nam landinwaarts het landbouwareaal geleidelijk aan toe ten koste van het bosareaal, waardoor de sedimentlading van de rivieren sterk toenam. Na de grote bosontginningen van de elfde eeuw en intense bodembewerkingen nadien, evolueerden de rivieren met een regelmatig regime naar overstromingsrivieren met zandige oeverwallen
en kleiige komgronden in de alluviale vlakten. Vanaf de 12de eeuw nam de invloed van de getijdenwerking op de
Schelde langzaam toe en liet zich tevens gelden op de Durme tot in Lokeren. Tegelijkertijd werd er rond hellingen
meer colluvium afgezet.
98 Vormingsgeschiedenis
Fig. 52:Voorbeeld van een grondmechanische sondeerkurve te Evergem, Kalevallei. (x= 102.875; y= 199.915)
(grondmechanische kaart 14.5.8 Gent -Evergem, 1984)
100 Toegepaste geologie
7. TOEGEPASTE GEOLOGIE
Op het kaartblad Lokeren dagzomen overal quartaire afzettingen. Ze kunnen er aanzienlijke diktes bereiken (tot 20
à 30 m) als opvulling van de Vlaamse Vallei. De opbouw en de dikte van de quartaire afzettingen is er van primordiaal
belang voor de uitvoering van civiele werken, voor de lokale waterhuishouding en voor eventuele winningen van nuttige delfstoffen. Wat dit laatste betreft gaat het hier hoofdzakelijk om zand en water. De verschillen in de kenmerken
van de oppervlakkige laag zijn van groot belang in verband met het toekennen van een bodemgebruiksbestemming
(zie onder andere Survey van Oost-Vlaanderen).
7.1 Funderingen
7.1.1 Algemeen
De grondmechanische kenmerken van de quartaire deklaag, vooral van het bovenste gedeelte, zijn van groot belang
voor het leggen van funderingen. Die kenmerken kunnen sterk wisselen, zowel vertikaal als areaal. Reeds op tientallen meter afstand kan de textuur, de structuur en de daarvan afhankelijke draagkracht van de funderingslaag totaal
verschillend zijn.
7.1.2 Grondmechanische kenmerken van het quartair dek
Om de grondmechanische eigenschappen van losse gesteenten te bepalen wordt in de eerste plaats gebruik gemaakt
van het in situ meten van de konusweerstand en van de (kleef) mantelweerstand met behulp van diepsonderingen.
Hierbij worden enerzijds de konusweerstand en anderzijds de totale kracht gemeten die nodig is om een kegelvormige
sonde stapsgewijs (meestal per 20 cm) in de grond te duwen. Uit deze gemeten waarden worden dan grondmechanische parameters afgeleid, zoals de konusweerstand, de zijdelingse wrijving, de plaatselijke kleef en het wrijvingsgetal.
Aan de hand van een weerstandsdiagram voor deze parameters kan dan het draagvermogen van de opeenvolgende
lagen in de sondeerplaats bepaald worden. Het combineren van de verschillende parameters kan tevens leiden tot een
lithologische en onrechtstreeks ook tot een stratigrafische interpretatie van de gesondeerde lagen (fig. 52).
Naast deze sondeerparameters worden, indien mogelijk, uit laboratoriumproeven bijkomende grondmechanische kenmerken bepaald, zoals samendrukkingskonstante, doorlatenheidscoëfficiënt, plasticiteitsindex, vloeigrens, poriënvolume, enzovoort.
Hieronder volgt een korte bespreking van de grondmechanische eigenschappen van de quartaire sedimenten van de
opvulling van de Vlaamse Vallei ter hoogte van Evergem zoals weergegeven staat in de bespreking van de Grond­
mechanische Kaart 14.5.8. Gent - Evergem (De Beer, De Breuck en Van Impe, 1984).
Bij het opstellen van de grondmechanische kaart van het kaartblad Evergem werd een indeling van het quartaire dek
vooropgesteld die gebaseerd is op het onderscheid tussen (1) de aangevulde en vergraven gronden; (2) het Holoceen
klei-veencomplex in de Kalevallei en (3) het pleistoceen zand-leemcomplex, waarin een bovenste zandige, een middenste, meer leemhoudende en een onderste, hoofdzakelijk zandige eenheid worden onderscheiden.
Om de grondmechanische eigenschappen van het boven-Pleistoceen zand-leemcomplex te bepalen werden monsters
van elk van de drie laageenheden onderworpen aan laboratoriumproeven. Ter illustratie zijn in tabel 3 enkele resultaten voor bet kaartblad Evergem weergegeven. Voor meer uitgebreide resultaten en verklaringen wordt verwezen naar
het technisch verslag bij de Grondmechanische kaart Gent -Evergem (14.5.8.).
De aangevulde en vergraven gronden situeren zich hier vooral langsheen de Ringvaart (in de dalbodem van de Beneden-Kale vallei) en langsheen het kanaal Gent - Terneuzen. Ze wisselen sterk in samenstelling en in weerstand. Op
plaatsen waar de aanvulling uit zuiver zand bestaat, kan de konusweerstand meer dan 10 MN/m2 bedragen.
De grondmechanische eigenschappen van het holoceen klei-veencomplex worden gekarakteriseerd door een lage
konusweerstand, namelijk qc < 2 MN/m2. In de bovenste zandige eenheid bedragen de konusweerstanden meestal
5 tot 15 MN/m2. Plaatselijk bereikt de qc-waarde meer dan 30 MN/m2. Dit alles wijst op een heterogene opbouw. In de
middenste lemige eenheid bedragen de konusweerstanden minder dan 2 MN/m2. Waar minder leem voorkomt kan de
qc-waarde oplopen tot ca 6 MN/m2. De aanwezigheid van schelpen kan de konusweerstand doen stijgen tot 10 MN/m2
en meer. In de onderste zandige eenheid liggen de konusweerstanden meestal tussen 10 en 30 MN/m2. Waar de onderste eenheid dik is, kan de qc-waarde oplopen tot 50 MN/ m2 en meer. De aanwezigheid van klei- en veenbrokken kan
de konusweerstand doen dalen tot waarden beneden 4 MN/m2.
De in situ grondmechanische weerstand op een willekeurige diepte is natuurlijk mede afhankelijk van het hele spanningsveld dat daar heerst en ook van de geologische geschiedenis. Die kunnen sterk verschillen van plaats tot plaats.
Een betrouwbare evaluatie van de grondmechanische kenmerken vereist het uitvoeren van sondeerkurven ter plaatse.
Figuur 52 geeft een voorbeeld van dergelijke kurve in de opvulling van de Vlaamse Vallei op het kaartblad Lokeren.
Toegepaste geologie 101
γ
(kN/m3)
γd
(kN/m3)
n
(%)
wL
(%)
ip
C
k
(m/s)
c'cel
(kN/m2)
'cel
(°)
52
130
2.7*10-6
2.8*10-4
0
tot
5
29
38
18
83
3.5*10-8
1.5*10-4
2
tot
4
26,5
28,5
33
185
2.2*10-7
2.6*10-3
0
tot
20
32
40
A
Bovenste, zandige eenheid
Min.
Max.
16.81
20.20
14.85
17.44
32.8
41.8
16.1
29.5
0.90
7.50
293
508
Middelste, lemige eenheid
Min.
Max.
16.50
20.11
13.22
16.52
36.4
49.1
20.5
49.6
5.3
22.1
224
606
Onderste, zandige eenheid
Min.
Max.
γ
15.33
21.24
14.39
19.04
26.3
44.6
14.6
20.7
= volumegewicht
0.0
5.7
266
990
A = ontlastingsconstante
γd = drooggewicht
C = samendrukkingsconstante
n = poriënvolume
k = doorlatenheidscoëfficient
wL = vloeigrens
c'cel = schijnbare cohesie
ip = plasticiteitsindex
'cel = schijnbare hoek inwendige wrijving
Tabel 3 : Waarden voor de grondmechanische parameters binnen het boven-Pleistoceen leem-zand complex
7.1.3 Korrelgroottekenmerken van het quartair dek
Naast het bepalen van de grondmechanische kenmerken is tevens de korrelgrootteverdeling van de verschillende
lagen van belang, enerzijds voor de uitvoering van civiele werken (bijvoorbeeld voor zandwinningen), en anderzijds
om wetenschappelijke redenen, waarbij deze een belangrijk hulpmiddel kan zijn om de afzettingsomstandigheden en
eventueel de herkomst van het sediment te bepalen. Die korrelgrootte wordt voorgesteld aan de hand van granulometrische curven die het gewichtsprocent uitzet tegenover de korrelgrootte. De korrelgrootte van het sediment wordt
bepaald door het sediment een reeks zeven met verschillende mazendichtheid te laten passeren. Per zeef, dus per korrelgrootte, wordt dan het gewicht bepaald.
Uit deze korrelgrootteverdeling worden andere parameters zoals de mediaan, het grafisch gemiddelde, de standaarddeviatie, de scheefheid, de kurtosis en eventueel de modaliteit afgeleid. Elk van deze parameters kan in meer of mindere
mate bijkomende informatie van sedimentgenetische en beschrijvende aard verstrekken.
Het Holoceen klei-veencomplex bestaat uit zandlemige en kleiige sedimenten met volgende granulometrische kenmerken (Bodemkaart van België, kaartblad Gent, 55W):
Grondsoort
zandleem
klei
0 - 2 µm
11,7
30,7
Korreldiameter
2 - 20 µm 20 - 50 µm
4,3
24,4
12,9
25,4
>50 µm
60,2
31,0
Tabel 4:Gewichtspercentage per korrelgroottefraktie voor het
holoceen veen-klei complex (naar verklarende tekst bij de
Grondmechanische kaart, kaartblad Gent - Evergem)
102 Toegepaste geologie
Hierna volgen de granulometrische
kenmerken voor verschillende eenheden van het boven-Pleistocene
leem-zand complex, bepaald aan
de hand van een groot aantal monsteranalysen, zoals vermeld in het
technisch verslag bij de Grondmechanische kaart, kaartblad Gent
- Evergem (14.5.8.). De omhullenden van de bundels cumulatieve
frequentiecurven voor de korrelgroottekenmerken worden grafisch
voorgesteld in figuur 53. In de abcis
werd de korrelgroottediameter uitgezet op logaritmische schaal; de
ordinaat geeft de gewichtsprocenten weer in een metrische schaal.
De minimum, maximum en gemiddelde gewichtspercentages van de
verschillende fracties worden weergegeven in tabel 5.
Bovenste eenheid, afzetting van Sifferdok - 88 monsters.
Middenste eenheid, afzetting van Oostakker - 83 monsters.
Onderste eenheid, afzetting van Dendermonde - 30 monsters.
Fig. 53: Korrelgrootteverdeling pleistoceen zand-leemcomplex
Toegepaste geologie 103
Korreldiameter
F IV
1000 - 200 µm
F III
F II
200 - 60 µm
60 - 20 µm
Bovenste, zandige eenheid
FI
<20 µm
Minimum
Maximum
Gemiddelde
0,5
61,5
17,9
53,0
4,0
87,0
39,0
70,8
16,3
Middenste, lemige eenheid
0,0
9,0
2,3
Minimum
Maximum
Gemiddelde
0,5
15,0
5,7
2,0
37,0
42,0
94,0
20,8
66,7
Onderste, zandige eenheid
0,0
25,0
7,12
Minimum
Maximum
Gemiddelde
0,5
15,0
5,7
0,0
25,0
7,12
2,0
42,0
20,8
37,0
94,0
66,7
Tabel 5:Gewichtspercentage per korrelgroottefractie voor het boven-pleistocene
leem-zand complex (naar verklarende tekst bij Grondmechanische kaart,
kaartblad Gent - Evergem)
7.1.4 Compactie en zetting van het sediment
Het draagvermogen van een funderingslaag wordt in belangrijke mate bepaald door de zetting van het sediment. Dit
verschijnsel is vooral van belang in de gebieden met venige en kleiige bovenlagen, meer bepaald in de polders (bijvoorbeeld m -gronden) en in de alluviale gebieden (bijvoorbeeld 'v, k, o -gronden).
De oorzaak van zetting of volumevermindering van een laag is tweeërlei. Enerzijds is er de compactie van de laag, anderzijds de inklinking. Compactie is een volumevermindering van een laag ten gevolge het uitdrijven van poriënwater
veroorzaakt door het gewicht van het bovenliggend sediment. Ze gaat gepaard met een verhoging van de pakkingsdichtheid. Inklinking is een volumevermindering veroorzaakt door waterverlies ten gevolge van drainage, dikwijls
na menselijke ingrepen (bemaligen, kanalisering,...). De zetting is materiaalafhankelijk en ook dikteafhankelijk. Veen
zal sterker compacteren of inklinken dan zand. Zo kan de compactie van veen oplopen tot 40 à 60% van het oorspronkelijke volume (Mostaert, 1985). Dit maakt dat veen ongeschikt is voor bouwdoeleinden. Klei kan eveneens een grote
compactie vertonen, terwijl zand als een tamelijk stabiele laag mag beschouwd worden. Bij het uitvoeren van civiele
werken dient men echter steeds rekening te houden met de laterale variabiliteit van de lagen.
7.2 Nuttige delfstoffen
7.2.1 Freatisch grondwater
7.2.1.1
Het freatisch grondwaterreservoir
Het gehele quartair dek in dit gebied vormt een belangrijk grondwaterreservoir. Figuur 54 (De Moor, 1972) toont de
dikte van de quartaire opvulling in de diepe thalwegen van de Vlaamse Vallei. In de zones waar het tertiair substraat
uit zandige sedimenten bestaat, zoals uit Ledo-Paniseliaanzanden op het zuidelijk deel van het kaartblad, of uit boveneocene en onder-oligocene zanden op het noordelijk deel van het kaartblad is dit reservoir nog dikker dan uit de isopachenkaart van de quartaire deklagen kan afgeleid worden. Geo-elektrische sonderingen hebben toegelaten de totale
dikte van het freatisch reservoir in dit gebied te karteren zonder rekening te houden met zijn stratigrafische diversiteit.
Figuren 55 en 56 tonen twee voorbeelden van geo-elektrische sonderingen respectievelijk te Evergem - Doornzele en
te Wachtebeke voor het zoet freatisch waterreservoir van de Vlaamse Vallei. In beide gevallen is het tertaire kleisubstraat gekenmerkt door een specifieke resistiviteit van 10 tot 12 Ωm.
Interpretatie van sondeerkurven met Kummel-normogrammen (De Moor, 1966) toont te Evergem - Doornzele een
quartair dek van 18 m dikte (met een specifieke resistiviteit van 48 Ωm wijzend op een relatief leemhoudend geheel).
Te Wachtebeke is de dikte van het quartair dek 20,5 m met een specifieke resistiviteit van 95 Ωm (relatief grofzandig
globaal quartair dek).
We1 is het zo dat de lemige tussenlaag die plaatselijk een belangrijke dikte bereikt daar aanleiding kan geven tot het
voorkomen van semi-freatische waterlagen.
104 Toegepaste geologie
30
25
Lembeke
3
Sleidinge
25
20
20
Evergem
50
25
Oosteeklo
20
Oostakker
20
1
Ertvelde
Kluizen
15
20
Desteldonk
25
Sint-Kruis-Winkel
15
Memdonk
20
15
20
Zelzate
15
Lochristi
Nederland
1
10
Wachtebeke
15
15
Fig. 54:Hydrogeologisch homogene zones in de Vlaamse Vallei. (naar De Moor en De Breuck, 1969)
40
1
30
25
Assenede
lG
25 20
20
n
uze
ent
- Te
rne
naa
30
25
Zee
ka
30
15
30
30
Bassevelde
15
Boekhoute
15
20
15
25
30
15
15
15
20
20
10
20
Zeveneken
20
1a
2
25
20
15
25
20
15
15
1
Eksaarde
Moerbeke
20
20
20
25
15
20
Toegepaste geologie 105
15
0
5 km
Dieptelijn van het geo-elektrisch kontaktvlak
(in meter beneden maaiveld).
Grens van de hydrogeologisch homogene
zones.
1 Zoet freatisch water in quartaire zanden
rustend op kleiige lagen van de formatie
van Maldegem. De dieptelijnen geven de
dikte van het quartaire dek aan.
1a Zoet freatisch water in quartaire zanden en
in zandige lagen van de Formatie van
Zelzate. De dieptelijnen geven de dikte
van het volledige zanddek aan.
2 Zoet freatisch water in quartaire zanden,
rustend op het klei - zand complex van de
Formatie van Zelzate. De dieptelijnen
geven de dikte van het quartair dek aan.
3 Zoet freatisch water in quartaire zanden
en in de onderliggende zanden van het Lid
van Wemmel, Formatie van Lede, Aalter
en Gent, rustend op kleiige lagen van de
Formatie van Gent. De dieptelijnen geven
de diepte van de top van de kleiige lagen
van de Formatie van Gent weer.
Fig. 55:Geo-electrische sondeercurve opgemeten te Evergem - Doornzele - peil +5m (opname De Moor, 1966)
106 Toegepaste geologie
Fig. 56:Geo-electrische sondeercurve opgemeten te Wachtebeke - peil +8m (opname De Moor, 1964)
Toegepaste geologie 107
7.2.1.2
De grondwatertop en zijn seizoenale schommelingen
In de Vlaamse Vallei en haar uitlopers en ook in het gebied van de Scheldepolders ligt de freatische grondwatertop
op zeer geringe diepte onder het maaiveld, dikwijls minder dan 1m in de winter. Zoals elders vertoont ze seizoenale
schommelingen.
De diepte van de zone waarin zich de seizoenale schommelingen van de grondwatertop over lange termijn voordoen,
laat zich merken in de diepte van de top en van de basis van de roestzone (gleyzone) en van de top van de reductie­
horizont (permanente grondwatertop). De gemiddelde diepte van de zone van seizoenale schommelingen kan in zekere mate afgeleid worden van de bodemkaart door interpretatie van het drainagesymbool in de bodemtypeformule.
Zo wijst de aanwezigheid van een reductiehorizont (bijvoorbeeld f in Zfp) binnen het boorprofiel (max. 1,25 m diep)
op het ondiep voorkomen van de permanente grondwatertop (de zomerstand). Verder wordt hier verwezen naar de
begeleidende teksten bij de bodemkaarten van dit gebied.
De gronden in de Scheldepolders, in de dalbodems van de Beneden-Kale, van de Durme en van de Moervaartdepressie
worden gekenmerkt door de aanwezigheid van een grondwatertafel die permanent op geringe diepte onder het maaiveld voorkomt. In de winter komt deze plaatselijk aan het oppervlak. Plaatselijk wordt de grondwatertop er zelfs op
peil gehouden door afvoerkanalen en bemalingen. Dit is vooral het geval in de omgeving van Moerbeke en Eksaarde
en ook langs de perimariene Durme.
Buiten deze laag gelegen gebieden (tussen +2 en +5 m T.A.W.), vertoont de grondwatertop in de Vlaamse Vallei wel
iets grotere seizoenale schommelingen.
Het cuestagebied ten oosten van Lokeren - Stekene, waar het quartair dek dun is en het tertiair substraat op dit kaartblad uit Boomse klei bestaat, vertoont over het algemeen andere geo-hydrologische kenmerken. Het freatisch reservoir is er dun. De permanente grondwatertafel bevindt er zich dikwijls op grotere diepte. Op sommige plaatsen waar
het quartair dek dun is kan gedurende de winter in die bovenlaag stuwwater optreden ingevolge ondoorlaatbaarheid
van het kleiig tertiair substraat. In de zomer daarentegen kan juist daar plaatselijk uitdroging van de deklaag voorkomen. Dergelijke gebieden met stuwwater staan op de desbetreffende bodemkaart aangegeven.
7.2.1.3
Hydrochemie van het freatisch grondwater (naar De Moor en
De Breuck, 1969)
De ionenbalans voor het freatisch grondwater in de Vlaamse Vallei en de Scheldepolders wordt hoofdzakelijk bepaald
door de kationen Ca2+, Mg2+, Na+ en K+ en door de anionen HCO3-, CO32-, SO42- en Cl-. De concentratie van de
hoeveelheid opgeloste stof, dat wil zeggen de som van alle anionen en kationen bepaalt de totale mineralisatie van het
water. De hoeveelheid aardalkaliën (Ca2+ en Mg2+) is bepalend voor de hardheid van water. Cl- en SO42- beperken
op hun beurt de drinkbaarheid ervan. N-verbindingen wijzen dikwijls op bezoedeling door organische stoffen. Fe3+
komt in geringe mate voor maar kan toch een zekere weerslag op de waterkwaliteit hebben. In sommige delen van de
Scheldepolders komt op min of meer grote diepte verzilt water voor in het freatisch reservoir. Lokaal loopt de verziltingsgrens in het freatisch reservoir nog verder door tot in de zandstreek van de Vlaamse Vallei. Dit verzilt water wordt
gekenmerkt door hoge gehaltes aan Cl- en SO42-, en aan Na+ en K+-ionen.
7.2.1.3.1 Zoete waters
In de Vlaamse Vallei komen buiten de Scheldepolders overwegend matig zoete en zoete waters voor, met een overwicht aan aardalkaliën, die meer dan 80% van de kationen vormen, en een hoog gehalte aan carbonaat en bicarbonaat;
die samen 65 tot 90% van de anionen uitmaken. Het zijn matig harde tot vrij harde waters met een mineralisatiegraad
die 400 mg/1 tot 740 mg/l bereikt. Ten oosten van Moerbeke komen in de dekzandrug Lembeke - Stekene lenzen zoetwater met een gelijkaardige samenstelling voor. Op vele plaatsen in de Vlaamse Vallei is het freatisch water nabij de
watertafel bezoedeld met stikstofverbindingen, afkomstig van onder andere kunstmeststoffen. Ook de industrie draagt
hiertoe bij. Bovendien dient gewaakt te worden voor verzilting in het Kanaal Gent - Terneuzen.
Deze waters worden intensief geëxploiteerd door de tuinbouw- en groententeeltbedrijven die vooral ten oosten van het
kanaal Gent - Terneuzen zeer talrijk zijn. Ter illustratie worden hieronder enkele wateranalysen weergegeven uit twee
boringen in de Vlaamse Vallei, respectievelijk te Zeveneken en te Wachtebeke.
HCO3- Na+
Tot. Tot. NTot.
Tot.
Boring 14-7/DB6 diepte
2Cl SO4
en
en Ca2+ Mg2+
monster
Fe
verbind.
mineral
hardheid
X-coörd.: 118888,0
CO32- K+
Y-coörd.: 199260,0
m
mg/l mg/l
mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l
mg/l Franse grd.
17
51,1
16,3
590,0
106,9 78,0
35,7
0,36
3,52
882,1
34,2
Tabel 6:Samenstelling van het freatisch grondwater op 17 m diepte te Zeveneken (De Moor en De Breuck,
1969).
108 Toegepaste geologie
HCO3diepte
Na+
Tot.
Tot.
22+ Mg2+ Tot. Tot. NCl
SO
en
Boring 14-7/DB5
4
+ Ca
monster
en
K
Fe
verbind.
mineral
hardheid
CO32X-coörd.: 98380,0
m
mg/l mg/l
mg/l
mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l
mg/l
Franse
Y-coörd.: 210350,0
grd.
23,5
40,00
1,13
7,60
0,16
351,00 22,30 108,00
5,76 0,89
5,39
7,80
0,64
0,06
2,25
539,7
30,2
17,5
38,00
5,60
245,20 21,20
74,00
6,60
0,00
2,45
393,4
21,2
17,5
36,00
2,50
261,00 15,70
82,40
5,60
0,22
2,58
406,4
22,9
12,5
42,00 16,10
303,00 21,10 102,00
4,60
0,06
2,94
492,3
27,4
5,5
76,00 63,90
313,50 39,20 130,00
5,60
0,00
3,97
632,8
34,8
5,5
75,00 82,80
320,00 30,40 146,80 10,00
0,00
2,38
697,9
40,8
Tabel 7:Samenstelling van het freatisch grondwater op verschillende dieptes te Bassevelde (De Moor en De Breuck,
1969).
7.2.1.3.2 Verzilting
De polderstreek wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van verzilt water op verschillende diepten onder de freatische grondwatertop. Verzilt water wordt hier gedefinieerd als bevattende meer dan 1,5 g NaCl per liter. Deze grens
valt samen met de geo-electrische detecteerbaarheid wegens plotse grote geleidbaarheidstoename. In de aquifer kan
zout water voorkomen vanaf minder dan 2 m tot op meer dan 25 m diepte. De scheidingsgrens tussen zoet en zout
water kan sterk variëren in diepte en dit reeds op relatief korte afstand. De uitbreidingsgrens van verzilt water valt
meestal samen met de poldergrens (figuur 57). Lokaal treedt verzilting tot in de zandstreek op. Dit is onder andere het
geval nabij Bassevelde. Op enkele plaatsen staat de verziltingstop zo hoog dat lokaal verzilting van het grachtwater
geconstateerd werd.
De waters in de ondergrond van de Scheldepolders behoren tot de zeer brakke en matig zoute waters. De mineralisatiegraad schommelt tussen 12.000 tot 26.000 mg/l. Het zoutgehalte neemt er in landwaartse richting af terwijl de relatieve ionensamenstelling nauwelijks wijzigt. Deze waters zijn vooral ter plaatse gekomen gedurende de verschillende
Holocene mariene transgressiefasen. De verziltingsgrens en de zout-zoetwaterverdeling worden in grote mate bepaald
door zoetwaterstromingen in het freatische reservoir (onder andere tussen Lembeke en Bassevelde). Anderzijds kan op
verschillende plaatsen, zoals nabij Zelzate de uitbreiding van de zoute onderlaag gehinderd geweest zijn door ondoorlatende lagen in het reservoirgesteente zelf of zoals tussen Wachtebeke - Langelede en Koewacht door de aanwezigheid van een zoetwaterzak in de dekzandrug Lembeke - Stekene (De Moor en De Breuck, 1969). Ter illustratie volgt
een analyse van matig zout water in een boring in de Scheldepolders.
HCO3diepte
Na+
Tot.
Tot.
22+ Mg2+ Tot. Tot. NCl
SO4
en
Boring 14-2/DB4
+ Ca
monster
en
K
Fe
verbind.
mineral
hardheid
CO32X-coörd.: 113010,0
m
mg/l mg/l
mg/l
mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l
mg/l
Franse
Y-coörd.: 210860,0 grd.
18,1
7060
1037
590,0
4008,8 605,6 172,5 0,18
17,17
13732,4
152,2
Tabel 8: Samenstelling van het freatisch grondwater op 18,1 m diepte te Zelzate (De Moor en De Breuck, 1969).
7.2.1.3.3 Overgangslagen
Nabij de verziltingsgrens of boven sterk verzilte waters komen matig brakke tot matig zoete waters voor, gekenmerkt
door een alkaligehalte dat schommelt tussen 40 en 60% van de kationen en een zwakke totale mineralisatie. Het
relatieve chloorgehalte ligt tussen de 20 en 50%; het relatieve bicarbonaatgehalte bedraagt 40 tot 60%. Deze waters
komen enkel voor in de verzilte zones.
Een analyse van deze matig brakke tot matig zoete waters wordt in de volgende tabel weergegeven.
diepte
Boring 14-1/DB9
monster
X-coörd.: 105910,0
m
Y-coörd.: 213260,0
18
Cl-
SO42-
mg/l
mg/l
133,0
8 ,0
HCO3- Na+
Tot. Tot. NTot.
Tot.
en
en Ca2+ Mg2+
Fe
verbind.
mineral
hardheid
CO32- K+
mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l
mg/l
Franse
grd.
349,0
139,9 64,1
5,4
0,04
4,27
7,3,8
18,5
Tabel 9:Samenstelling van het freatisch grondwater op 18,0 m diepte te Assenede (De Moor & De Breuck, 1969).
Toegepaste geologie 109
25
20
25 20
15
Assenede
10
52
15
5
5
zen
15
10
5
Zelzate
20
15
10
15
10
25
20
10
25
10
15
Nederland
gebieden zonder zout grondwater
isopachen van de zoete bovenlaag in gebieden met een verzilte freatische onderlaag
grens tussen gebieden met een verzilte freatische onderlaag (> 1500 mg/l) en gebieden met zoet water in de onderlaag
Bassevelde
15
15
20
Boekhoute
30
25 0
2
10
10
15
10
0
Fig. 57:Diepte van het grensvlak tussen zout en zoet water in de freatische laag van de Vlaamse Vallei op het kaartblad Lokeren (W. De Breuck, 1974 - 1975)
15
15
110 Toegepaste geologie
Ze
15
nt - Te
rneu
15
2
15
15
ekana
al Ge
5
5
20
aal
20
5
2
5
10
10
15
2
15
15 2
0
10
20
10
Leopoldkan
10
20
Stekene
5 km
Boven de zoutwaterlaag (verziltingsoppervlak) neemt het zoutgehalte af, waarbij de samenstelling van de ionen verandert. Het zijn zwak zoete tot zoete waters met een laag relatief alkaligehalte en een chloorgehalte beneden 30% van de
anionen. Het aardalkaligehalte schommelt tussen 60 en 90% van de kationen. Deze ‘mengwaters’ komen voornamelijk
voor in de verzilte gebieden van de Vlaamse Vallei. In de Moervaartdepressie, gelegen in het niet verzilte gebied van
de Vlaamse Vallei, komen evenwel ook mengwaters voor in de ondergrond, te wijten aan het binnendringen van water
dat waarschijnlijk beïnvloed geweest is door de zoute onderlaag in de Scheldepolders. Ter illustratie wordt hieronder
een analyse van mengwater weergegeven van een boring in de Moervaartdepressie.
HCO3- Na+
Tot. Tot. NTot.
Tot.
Boring 14-7/DB2 diepte
2Cl SO4
en
en Ca2+ Mg2+
monster
Fe
verbind.
mineral
hardheid
X-coörd.: 117058,0
CO32- K+
Y-coörd.: 203778,0
m
mg/l mg/l
mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l mg/l
mg/l Franse grd.
17
51,1
16,3
590,0
106,9 78,0
35,7
0,36
3,52
882,1
34,2
Tabel 10: Samenstelling van het freatisch grondwater op 17,0 m diepte te Zaffelare (De Moor & De Breuck, 1969).
Door intense waterwinning in het freatisch grondwaterreservoir in de Vlaamse Vallei kan, door het verlagen van het
grondwaterpeil of het wegvallen van de zoetwaterstroming, de noordwaarts gerichte zoetwaterdruk zodanig verminderen dat verzilting kan optreden van dit freatisch reservoir en aldus op langere termijn ook het voedingsgebied van
de artesische lagen.
7.2.1.4
Waterwinningen
Door het overwegend zandig karakter en de aanzienlijke dikte van de overwegend zandige fluvioperiglaciale opvullingssedimenten vormt de Vlaamse Vallei een belangrijk freatisch grondwaterreservoir. Er bevinden zich hier dan ook
belangrijke grondwaterwinningen zoals te Moerbeke en te Sinaai. Talrijke privé-putten in dit gebied dienen voor de
watervoorziening van de land- en tuinbouwbedrijven en van de lokale industrie.
Oppervlaktewaterwinning gebeurt via het spaarbekken van Kluizen. In de Scheldepolders wordt plaatselijk zoet water
gewonnen voor privé-doeleinden. In de gebieden waar onder het zandig quartair dek een zandig tertiair substraat voorkomt liggen waterwinningen waarlangs men tegelijk het freatisch reservoir uit het quartair en uit het zandig tertiair
aftapt.
7.2.2 Zandwinningen
Zoals blijkt uit de verschillende lithosequentiekaarten van het kaartblad Lokeren bestaat de opvulling van de Vlaamse
Vallei voornamelijk uit zandige afzettingen. Deze zanden kunnen zowel aan het oppervlak (bijvoorbeeld stuifzanden)
als in de diepere lagen gewonnen worden.
In tegenstelling met vroeger zijn er thans weinig tot geen zandwinningen. Getuigen van intense winning van de fluvioperiglaciale zanden en van de dekzanden zijn op het kaartblad verspreid aanwezig: meestal vormen deze inactieve
zandputten ondergelopen uitgravingen. Voorbeelden hiervan vindt men in talrijke getale ten noorden van Moerbeke
en te Langelede op min of meer korte afstand van de expressweg Antwerpen - Knokke. Bij de opeenvolgende havenuitbreidingen van Gent (onder andere bij de verdieping en verbreding van het kanaal en bij het graven van het
Sifferdok en van het Rodenhuizedok) werden grote hoeveelheden zand opgeslagen. Een gedeelte daarvan werd secundair ontgonnen (onder andere sinds decennia op de linkeroever ten noorden van Terdonk), het grootste gedeelte
werd gebruikt voor het bouwrijp maken van industrieterreinen langsheen het kanaal en de nieuwe dokken (zoals voor
Sidmar, Volvo, en andere). Vroeger werd dergelijk baggerzand gebruikt voor ophoging van het zogenaamde vliegveld
van Oostakker, waar in de jaren ‘60 gedurende korte tijd, de Texaco-raffinaderij actief geweest is en waar thans nog
zandwinning gebeurt.
Andere zandwinningen gebeurden in de dekzandrug van Lembeke - Stekene en de stuifzanden ten noorden van Stekene waar goed gesorteerd zand aan het oppervlak voorkomt. De rivierduinen ten oosten van Lokeren aan de linkeroever van de Durme zijn intens ontgonnen geweest, waardoor de meeste van hen reeds uit het landschap verdwenen
zijn. Ook de zanden in de ondergrond van de Durmevallei zijn in de nabijheid van Lokeren ontgonnen.
Lokaal zijn er kleine zandwinningen van de oppervlakkige zanden, deze dienen enkel voor lokaal gebruik.
In de Scheldepolders zijn er eveneens grote ontginbare zandafzettingen aanwezig waarbij eerst de bovenste klei- en
veenlagen verwijderd dienen te worden.
De toepassingen van het zand zijn velerlei: het wordt gebruikt als ophogingszand, funderingszand, draineerzand,
bouwzand voor mortel, rijwegverharding, enzovoort. Bij de wegenaanleg in de jaren ‘60 -’80 evenals bij het aanleggen van industrieterreinen is veel gebruik gemaakt van de zandreserves.
Toegepaste geologie 111
7.2.3 Klei-, mergel- en veenwinning
Er zijn geen actieve kleiwinningen in de quartaire deklagen op dit kaartblad. In het poldergebied is de oppervlakkige
kleilaag daartoe te dun en te heterogeen. Waarschijnlijk is vroeger we1 klei gebruikt voor de dijkenbouw.
Alhoewel er geen duidelijke bewijzen voor zijn zet het vermengde karakter van de bovenlaag boven de veen- en
mergellagen in de Moervaartdepressie het vermoeden kracht bij dat veen en mergel er in vroegere tijden ontgonnen
geweest zijn.
112 Toegepaste geologie
8. BIBLIOGRAFIE
A
AMERYCKX, J. (1960). Verklarende tekst bij het kaartblad Lochristi 40E, Gent: Centrum voor Bodemkartering
(Bodemkaart van België), 67 p., l kt.
AMERYCKX, J. en LEYS, R. (1964). Verklarende tekst bij het kaartblad Langelede 26W, Gent: Centrum voor Bodemkartering (Bodemkaart van België), 63 p., l kt.
AMERYCKX, J. en LEYS, R. (1962). Verklarende tekst bij het kaartblad Zeveneken 41W, Gent: Centrum voor
Bodemkartering (Bodemkaart van België), 87 p., l kt.
B
BAETEMAN, C. (1981). An alternative classification and profile type map applied to the holocene deposits of the
Belgian Coastal Plain. Bull. Soc. Belge Géol., 90 (4), p. 257-280, 2 fig., l kt.
BAETEMAN, C. en VERBRUGGEN, C. (1979). A new approach to the evolution of the So-Called Surface Peat in
the Western Coastal Plain of Belgium. Professional Paper, Belg. Geol. Dienst, Brussel, 1979 (11), nr. 167, 22p.
BELGISCHE GEOLOGISCHE DIENST. Archief kaartbladen 14/1-8, Brussel.
BRAND, G. (1985). In: “Fascinerende landschappen van Vlaanderen en Wallonië” (Edit: F Depuydt), Leuven, Davidsfonds, 1995.
D
DE BREUCK, W., DE MOOR, G. en MARECHAL, R. (1969). Lithostratigrafie van de Quartaire sedimenten in het
Oostelijk Kustgebied (België). Natuurwet. Tijdschr., 51, p. 125-137.
DE BREUCK, W. en DE MOOR, G. (1969). The water-table aquifer in the Eastern Coastel Area. Bull. Int. Ass. Sci.
Hydrol., 14, p. 137-155.
DE MOOR, G. (1960). De depressie van het kanaal Gent-Brugge. Tijdschr. Belg. Ver. Aardr. Stud., 24, p. 283-319.
DE MOOR, G. (1963). Bijdrage tot de kennis van de fysische landschapsvorming in Binnen - Vlaanderen. Tijdschr.
Belg. Ver. Aardr. Stud., 32, p. 329-443.
DE MOOR, G. (1972). Cartographie sémi-détaillée de l’ épaisseur et de la succession lithostratigraphique des sédiments quaternaires dans le Nord-Ouest de la Belgique. Monteal, 24th Intern. Geol. Congress, Abstr. p. 366-368,
3 kaarten (poster).
DE MOOR, G. (1973). Toepassingsmogelijkheden van de lithostratigrafische principes (Hedberg, 1972) op de Quartaire afzettingen in Vlaanderen. Nat. Com. Kwart.-Stratigrafie, Brussel, 14 p.
DE MOOR, G. (1974). De afzetting van Dendermonde en haar betekenis voor de Jong-Quartaire evolutie van de
Vlaamse Vallei. Natuurwet. Tijdschr. 56, p. 45-75, 3 fig.
DE MOOR, G. (1995). De zanden van de Vlaamse Vallei. in: ‘Grondstoffen in Vlaanderen’ (Edit. F. Gullentops),
Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 8 p., 3 fig., 2 tab., 4 foto’s. (in druk).
DE MOOR, G. en DE BREUCK, W. (1964). Geo-elektrisch onderzoek bij de geologische overzichtskartering van
West-Vlaanderen. Natuurwet. Tijdschr., 46, p. 215-240.
DE MOOR, G. en DE BREUCK, W. (1969). De freatische waters in het Oostelijk Kustgebied en in de Vlaamse Vallei. Natuurwet. Tijdschr., 51, p. 3-68.
DE MOOR, G. en DE BREUCK, W. (1973). Sedimentologie en stratigrafie van enkele pleistocene afzettingen in de
Belgische kustvlakte. Natuurwet. Tijdschr. 55, p. 3-96.
DE MOOR, G. en HEYSE, I. (1971). De noordelijke dalwandvoet van de Depressie van Beernem. Tijdschr. Belg.
Ver. Aardr. Stud., 40, p. 4-1 10.
DE MOOR, G. en HEYSE, I. (1974). Lithostratigrafie van de Quartaire afzettingen in de overgangszone tussen
Kustvlakte en de Vlaamse Vallei in Noordwest-België. Natuurwet. Tijdschr., 56, p. 85-109.
DE MOOR, G. en HEYSE, I. (1976). Quartairgeologie en geomorfologie in noordwestelijk Vlaanderen. Overdruk
uit: Werkstukken, Nat. Centr. Geomorf. Ond., Leuven, 16, p. II1-II71.
DE MOOR, G. en HEYSE, I. (1976). Depots Quaternaires et geomorphologie dans le Nord-Ouest de la Flandre,
compte rendu de l’excursion du 23 oct, 1976, Bull. Soc. Belge Géol., p. 37-47.
Bibliografie 113
D
DE MOOR, G. en HEYSE, I. (1978). De morfologische evolutie van de Vlaamse Vallei. De Aardrijkskunde,
4, p. 343-375.
DE MOOR, G. en HEYSE, I. (1994). Geomorfologische Kaart, Kaartblad Lokeren, Ministerie van de Vlaamse
Gemeenschap.
DE MOOR, G., HEYSE, I. en DE GROOTE, V. (1978). An outcrop of Eemian and Early Weichselian deposits at
Beernem (NW.-Belgum). Bull. Soc. Belge Géol., 87, p. 27-36.
DE MOOR, G. en MOSTAERT, F. (1984). Eemian deposits in the neigthbourhood of Brugge: a paleographic and
sea level reconstruction. Bull. Soc. Belge Geol., 93, p. 279-286.
DE MOOR, G. en MOSTAERT, F. (1988). Quaternary shallow marine and intertidal sediments of the Flemish Valley and the coastal plain (Belgium). In: ‘Tertiary and Quaternary shallow marine and intertidal siliclastic sediments of
the Flemish Plain (Belgium)’ (A. Herbosch, Ed.), Leuven, 9th I.A.S. regional meeting, p. 51-65, 9 fig.
DE MOOR, G. en MOSTAERT, F. (1993). Eemian and Holocene evolution in the eastern part of the Belgian Coastal
Plain. In: ‘Quaternary shorelines in Belgium and the Netherlands’, Field meeting INQUA subcommission on shorelines of North Western Europe (C. Baeteman, W. De Gaus, Eds.), p. 94-108, 11 fig.
DE MOOR, G., MOSTAERT, F. et. al. (1993). Geomorfologische kaart van België, Kaartblad Oostende, 1/50.000.
Nat. Centr. Geomorf. Onderz., l kt.
DE MOOR, G. en PISSART, A. (1992). Het Reliëf. In: Geografie van België. Nationaal Comité voor Geografie,
Brussel, Gemeentekrediet, p. 129-215.
DE MOOR, G. en VAN DE VELDE, D. (1994). Toelichtingen bij de Quartairgeologische kaart van België, Vlaams
Gewest.- Kaartblad Brugge (1:50.000). Brussel, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Administratie Economie,
144 p., 56 fig., l krt b.t.
DE MUYNCK, M. (1976). Het bedolven kultuurlandschap in de polders. Een rekonstruktie uitgaande van luchtfoto’s
op de Oostvlaamse en enkele Zeeuwsvlaamse polders. Onuitgeg. Doctoraatsverh., Gent, 266 p.
DENYS, L., VERBRUGGEN, C. en KIDEN, P. (1990). Palaeolimnological aspects of a Late-Glacial shallow lake
in Sandy Flanders, Belgium. Hydrobiologia 214, p. 273-278.
DE SMEDT, P. (1992). De Hydrologie. In: Geografie van België. Nationaal Comité voor Geografie, Brussel, Gemeentekrediet, p. 2 18-239.
H
HEDBERG, H.D. (ed. 1976). International Stratigraphic Guide - A Guide to Stratigraphic Classification, Terminology and Procedure. Wiley - Interscience Publication, 200 p.
HEYNDNCKX, Y. (1984). Lithologische en hydrogeologische studie van de oppervlakkige lagen in de Kalevallei te
Evergem. Licentiaatsthesis, Rijksuniversiteit, Gent, 104 p.
HEYSE, I. (1979). Bijdrage tot de geomorfologische kennis van het noordwesten van Oost-Vlaanderen (België).
Verband. Kon. Acad. Wetensch. Letter. en Schone Kunsten België, Klasse Wet., Brussel, XLI, 155, 229 p.
HEYSE, I. (1979). Geomorphological mapping of flat regions in Flanders (Belgium): the morphology and evolution of the coversands in the Flemish Lowland. Proc. 15 th meeting Geomorphological Survey & Mapping (Italy),
p. 55‑67.
HEYSE, I. (1980). Geomorfologisch onderzoek in de Vlaamse Vallei. Nationaal Centrum voor Geomorfolgisch Onderzoek- Werkstukken, Vol. XX, p. 140 - 162.
HEYSE, l. (1984). Geomorfologische typekartering van de Vlaamse Vallei. Nationaal Centrum voor Geomorfolgisch
Onderzoek- Werkstukken, Vol. XXIV, p. 123 - 132.
HEYSE, I. en DE MOOR, G. (1979). Fysische aspekten van Binnen-Vlaanderen. Verslag van de excursie van 26 oktober 1977. De Aardrijkskunde, 2, p. 25-49.
J
K
HEYSE, I. en DE MOOR, G. (1979). Morphology of Wurm Lateglacial and Holocene deposits in the Flemish valley
(North Belgium). Acta Universit. Ouluensis, 82, Geol., 3, p. 121-131.
HUYBRECHTS, W. en VERBRUGGEN, C. (1994). Rivierlandschappen in Vlaanderen; Geomorfologische Ontwikkeling. Landschap, 11/2, p. 13.
HOUTHUYS, R., DE MOOR, G. en SOME, J. (1993). The shaping of the French-Belgian North Sea Coast throughout recent geology and history. Proc., 8th Symposium on Coastal and Ocean Management, p. 27-40.
114 Bibliografie
J
JACOBS, P., DE CEUKELAIRE, M., DE BREUCK, W. en DE MOOR, G. (1993). Toelichtingen bij de Geologische Kaart (1:50.000), kaartblad Lokeren (14), Afdeling Natuurlijke Rijkdommen en Energie, Belgische Geologische
Dienst.
K
KIDEN, P. (1989). Temse en de Schelde: De Geomorfologische Achtergrond. In: Temse en de Schelde: Van IJstijden
tot Romeinen, Gemeentekrediet, p. 13-27.
KÖHN, W. (1989). The Holocene transgression of the North Sea as exemplified by the southern Jade Bay and the
Belgian coastline. Essener Geogr. Arbeiten, 17, p, 109-1 52.
KOLSTRUP, E. and HEYSE, l. (1980). A different late-glacial vegetation and its environment in Flanders (Belgium), Pollen et Spores, XXII, (3-4), p. 469-481.
L
LABORATORIUM FYSISCHE AARDRIJKSKUNDE. Archief boorverslagen kaartbladen 14/1-8. Rijksuniversiteit Gent, Geologisch Instituut.
LABORATORIUM TOEGEPASTE GEOLOGIE EN HYDROLOGIE. Archief kaartbladen 14/1-8. Rijksuniversiteit Gent, Geologisch Instituut.
M
MARECHAL, R. (1972). Prospectie en winning van water. Interfakultair Centrum voor de studie van Lucht-, Bodem- en Waterbezoedeling, Rijksuniversiteit Gent.
MARECHAL, R., DE MOOR, G., DE BREUCK, W. en VERHEYE, W. (1964). Geologie - Survey voor het
streekplan West-Vlaanderen. Rijksuniversiteit Gent, Geologisch Instituut, 54p.
MOSTAERT, F. (1985). Bijdrage tot de kennis van de Quartairgeologie van de oostelijke kustvlakte op basis van
sedimentologisch en lithostratigrafisch onderzoek. Doctoraatsthesis, Rijksuniversiteit Gent, 351 p. + bijlagen.
P
PAEPE, R. (1965). On the presence of Tapes senescens in some borings of the Coastal Plain and the Flamish Valley.
Bull. Soc. Belge Géol. 74, p. 249-254.
PAEPE, R. (1971). Quaternary Marine Formations of Belgium. Quaternaria, 15, p. 99-104.
PAEPE, R., BAETEMAN, C., MORTIER, R., VANHOORNE, R. en CENTRE FOR QUATERNARY STRATIGRAPHY (1981). The marine pleistocene sediments in the flandrian area. Geol. en Mijnbouw 60, p. 321-330.
PAEPE, R. and VANHOORNE, R. (1976). The Quaternary of Belgium in its relationship to the stratigraphical
legend of the geological map. Toelichtende Verhandelingen voor de Geologische kaart en Mijnkaart van België, 18,
Brussel, 38 p.
PAEPE, R., VANHOORNE, R. en DERAYMAEKER, D. (1972). Eemiaan sediments near Brugge (Belgian Coastal
Plain). Professional Paper, Belg. Geol. Dienst, Brussel, 12 p.
POPPE, W. (1943). Ontwikkeling van de morphologische Ruimten in beboscht Vlaanderen en het Gentsche houtland.
Natuurwet. Tijdschr., 25 (6, 7), p. 138-150.
R
RUMES, A. (1968). Geologisch onderzoek van het Westelijk Land van Waas. Licentiaatsthesis, Rijksuniversiteit
Gent, 54 p.
S
SANDERS, J., SYS, C. en VANDENHOUT, H. (1989). Verklarende tekst bij het kaartblad Stekene 26E, Gent: Centrum voor Bodemkartering (Bodemkaart van België), 141 p., l kt..
SANDERS, J., SNACKEN, F. en SYS, C. (1990). Verklarende tekst bij het kaartblad Lokeren 41E, Gent: Centrum
voor Bodemkartering (Bodemkaart van België), 151 p., l kt..
SPIERS, V. (1986). Mineralogisch en petrografisch onderzoek van de kalkrijke sedimenten van de Moervaartdepressie. Onuitgeg. Licentiaatsthesis, Gent, 61 p.
SYS, C. en VANDENHOUDT, H. (1972). Verklarende tekst bij het kaartblad Knesselare 39W, Gent: Centrum voor
Bodemkartering (Bodemkaart van België), 90 p., l kt.
Bibliografie 115
S
SYS, C. en VANDENHOUDT, H. (1974). Verklarende tekst bij het kaartblad Bassevelde 25W, Gent: Centrum voor
Bodemkartering (Bodemkaart van België), 75 p., l kt,
SYS, C. en VANDENHOUIT, H. (1973). Verklarende tekst bij het kaartblad Zelzate 25E, Gent: Centrum voor Bodemkartering (Bodemkaart van België), 7 1 p., l kt.
T
TAVERNIER, R. (1943). De Quartaire afzettingen in België. Natuurwet, Tijdschr., 25, p. 121-137,
TAVERNIER, R. (1946). L’evolution du Bas-Escaut au Pleistocene supérieur. Bull. Soc. Belge Geol., IV,
p. 106‑125.
TAVERNIER, R. en DE MOOR, G. (1974). L’evolution du bassin de 1’Escaut. In : “L’evolution quaternaire des
bassins fluviaux de la Mer du Nord meridionale”, Cent. Soc. geol. Belg., Liège, p. 159-233.
TAVERNIER, R. en MARECHAL, R. (1958). Carte des associations de sols de la Belgique. Pedologie, VIII,
p. 134‑182.
TAVERNIER, R. en MARECHAL, R. (1959). De bodemassociatiekaart van België. Natuurwet. Tijdschr., 41,
p. 161-204.
THOEN, H. (1978). De Belgische kustvlakte in de Romeinse Tijd. Verband. Kon. Acad. Wetensch., Letter, en Schone.
Kunsten, XL, 88,255p.
THOEN, H. (1987). Het Archeologisch Onderzoek. In: De Romeinen langs de Vlaamse Kust. Brussel, Gemeentekrediet, 179 p.
THOEN, H. en VERBRUGGEN, C. (1986). De fysische kenmerken van de archeologische nederzetting van Waasmunster-Eeckhout. In: Bijdragen van de Archeologische Dienst Waasland I. Buitengewone uitgaven van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas, deel 19, p. 185-198.
V
VERBRUGGEN, C. (1971). Postglaciale landschapsgeschiedenis van Zandig Vlaanderen. Proefschrift, Rijksuniversiteit Gent, 440 p.
VERBRUGGEN, C. (1971). La Morphogenèse de la Vallée Flamande. Brèf aperçu et quelques aspects nouveaux.
Hommes et Terres du Nord, l, p. 61-68.
VERBRUGGEN, C. en VAN DONGEN, W. (1976). De geokronologie van het Postpleniglaciaal in Zandig-Vlaanderen op basis van pollenanalyse en 14C- onderzoek. Natuurwet. Tijdschr., 58, p. 233-256.
VERBRUGGEN, C., DENYS, L. en KIDEN, P. (1991). Paleo-ecologische en geomorfologische evolutie van Laagen Midden-België tijdens het Laat-Quartair. De Aardrijkskunde, 3, p. 357-376.
VERBRUGGEN, C., DENYS, L. en KIDEN, P. (in druk). Palaeoecological events in Belgium during the last 13.000
years, with special reference to Sandy Flanders. In: Palaeoecological events in Europe during the last 15.000 yearspatterns, processes and problems, J. Wiley & sons. Chichester.
VERHULST, A. (1966). Histoire du Paysage Rural en Flandre de l’ epoque romaine au XVIIIe siècle, 158 p.
Z
ZAGWIJN, W.H. (1961). Vegetation, climate and radiocarbon datings in the Late Pleistocene of the Netherlands.
Part I: Eemian and Early Weichselian, (Memoirs Geological Foundation Netherlands), 14, p. 14- 45.
ZAGWIJN, W.H. (1975). Indeling van het Quartair op grond van veranderingen in vegetatie en klimaat in:
Zagwijn, W.H. en Van Staalduinen, C.J. (eds,): Toelichting bij geologische overzichtskaarten van Nederland, Haarlem, p. 109-1 14.
ZAGWDN, W.H. (1985). An outline of the Quaternary stratigraphy of the Netherlands. Geologie en Mijnbouw 64,
p. 17-24.
ZEUWTS, L. (1984). Lithologische en hydrogeologische studie van de oppervlakkige lagen in het gebied van de
Nieuwe Kale te Wondelgem-Evergem. Licentiaatsthesis, Rijksuniversiteit Gent, 107 p.
116 Bibliografie
9. ADDENDUM
9.1 Pollenanalvses
De samenstelling van een plantendek (pollenspectrum), bekomen door de identificatie van de pollen, en de evolutie
ervan in de tijd (pollendiagram) kunnen een indicatie zijn voor de reconstructie van paleo-ecologische en paleo-klimatologische omstandigheden. Hierbij dient men echter steeds rekening te houden met een aantal factoren die de
interpretatie sterk kunnen beïnvloeden, zoals het verspreidingsareaal van de pollen, de conserveringsgraad, herwerkingsprocessen en aanrijking en uitwassingsverschijnselen in de sedimenten zelf.
Paleo-klimatologische omstandigheden kunnen dan op hun beurt een indicatie zijn voor chronostratigrafische identificatie. Men dient er echter rekening mee te houden dat binnen het Quartair de biologische evolutie van het plantendek
weinig varieerde en dat gelijkaardige pollensamenstellingen in ouderdom kunnen verschillen.
Hieronder volgt een beperkte bespreking van een aantal pollenspectra en pollendiagrammen in verschillende afzettingen behorende tot het Boven-Quartair.
9.1.1 Pollenanalyses in de veenlagen in het dekzandfaciës (afzetting van Maldegem)
(naar Verbruggen in De Moor en Heyse, 1976 en in Heyse, 1979)
De afzetting van Maldegem telt talrijke verspreide veenlagen waarvan de pollendiagrammen wijzen op het grote
belang van de aanwezigheid van Betula in een soortenarm bos. Pinus, Salix en Juniperus zijn nagenoeg de enige
andere bomen. Er komen echter ook lagen in voor waarin de pollenspectra een duidelijke Salix- of Pinusdoninantie
aanduiden. In de veenlagen van de afzetting van Maldegem komen dus verschillende types van spectra voor die kunnen variëren van koude spectra via overgangsvormen naar warme spectra.
Hieronder volgt een korte bespreking van twee pollendiagrammen (figuren 58 en 59) voor veenlagen in de afzetting
van Maldegem in de ontsluiting Zegers op het kaartblad Stekene.
Fig. 58:Pollendiagram in de afzetting van Maldegem. Ontsluiting Zegers (laag L8) (X: 125,00; Y: 213,90) (naar
Verbruggen in Heyse, 1979)
Fig. 58:Pollendiagram in de afzetting van Maldegem. Ontsluiting Zegers (laag L10 en L12) (X: 125,00; Y: 213,90)
(naar Verbruggen in Heyse, 1979)
Addendum 117
Veenlaag L12 (figuur 19) correspondeert met een gesloten Pinusbos. Het AP bereikt er 80%. Pinus is er dominant,
terwijl Betula in mindere mate en Salix en Juniperus sporadisch voorkomen. De semi-thermofiele Filipendula komt
voor terwijl de koudere planten (Artemisia, Sparganium, Selaginella selaginoides) nog niet helemaal verdwenen zijn.
Dit Pinusbos ontstond reeds onder sterk verbeterde klimaatsomtandigheden.
Veenlaag L8 onderscheidt zich door een laag boompollengehalte, met Betula en Salix als voornaamste vertegenwoordigers, Pinus en Juniperus komen zeer sporadisch voor in deze toendra-achtige vegetatie. Artemisia, Thalictrum en
Selaginella selaginoides komen eveneens voor.
9.1.2 Pollenanalyse van de limnische afzettingen in de Moervaartdepressie te Moerbeke (Verbruggen, 1971)
In de Moervaartdepressie, aan de zuidrand van de dekzandrug Lembeke-Stekene gelegen, zijn door C. Verbruggen
een paar ondiepe boringen, uitgevoerd en besproken geweest. Het pollenanalytisch profiel van een boring te Moerbeke (Dambrug), reikend tot in de top van de pleniglaciale afzettingen, wordt hier van onder naar boven samengevat
weergegeven (figuur 60):
- van 1,80 m tot 1,67 m: pleniglaciaal pollenspectrum met ongeveer 70% AP, waarbij aanvankelijk Betula en
Pinus samen, daarna Pinus alleen dominerend voorkomen. Rijk aan geremanieerde pré-Weichseliaanpollen.
Weichseliaan-ouderdom.
- van 1,62 m tot 1,525 m: het AP bereikt hier maar 15% van het pollenspectrum en wordt in hoofdzaak vertegenwoordigd door Betula, Salix en Pinus. Het landschap vertoonde een open vegetatie met een lokale dominantie van
Cyperaceae. In de laagste delen ten zuiden van de dekzandrug worden gyttja en veen gevormd. Oudste Dryas (I)ouderdom (Kruidentijd).
- van 1,52 m tot 1,32 m: het AP vertoont twee pieken met een dominante vertegenwoordiging van Salix, Betula en
Juniperus. Dit ging gepaard met een uitbreiding van Artemisia en een sterke daling van de Cyperaceae. Meerdere
kruiden en waterplanten doen hun intrede. Bovenaan dit niveau worden de Cyperaceae verdrongen door Graminae
nat. Het pollenspectrum wijst globaal genomen op een open vegetatie, rijk aan kruiden (toendravegetatie). Dit
biotoop wordt tweemaal onderbroken door kleine bosuitbreidingen. Oudste Dryas (I)-ouderdom (Salixtijd).
- van 1,29 m tot 1,02 m: het AP breidt uit tot 60% bij het niveau 1,02 m. Daarbij vormt Betula het belangrijkste
element. Juniperus kent enkel onderaan dit niveau een relatief sterke vertegenwoordiging; Salix blijft zwak maar
continu vertegenwoordigd. Bij de kruiden blijven de Gramineae natur. dominant over de Cyperaceae, Artemisia
blijft tamelijk constant. Dit niveau komt overeen met een open bosvegetatie (Betula). Het stijgende grondwaterpeil
zorgt voor een voortdurende veen- en gyttja-afzetting in de depressies. Ouderdom: Boiling s.s..
- van 0,95 m tot 0,5 m: sterke uitbreiding van de Cyperaceae, waardoor het NAP-aandeel stijgt tot 70% ten koste
van Betula. Het aandeel van de waterplanten wordt eveneens groter. Ouderdom: Oude Dryas (II). Merkwaardig is
de uitbreiding van semi-thermofiele waterplanten zoals Nymphaea in een periode die nochtans bekend staat als een
koude oscillatie.
- van 0,80 m tot 0,55 m in dezelfde mate. De Cyperaceae gaan achteruit en worden gedomineerd door de Gramineae nat. Met uitzondering van Filipendula gaan de kruiden gevoelig achteruit. De gyttjavorming gaat nog steeds
door. Ouderdom: Alleröd (Betula-faze).
- van 0,55 m tot 0,33 m: het AP stijgt tot 80% door toename van Pinus en de nog sterke, doch enigszins verzwakte
vertegenwoordiging van Betula. Juniperus en Salix zijn zo goed als verdwenen. In deze faze verschijnt Quercus.
Het kruidenbestand daalt verder en de waterstand in de plassen ten zuiden van de dekzandrug bereikte er waarschijnlijk zijn hoogste peil. Ouderdom: Alleröd (Pinus-Betula-faze).
- van 0,33 m tot 0,30 m: daling van Pinus en stijging van Betula. Bij een gering gestegen NAP overheersen de
Cyperaceae op de Gramineae. De waterplanten gaan licht vooruit met piekjes bij bet niveau 0,33 m. Ouderdom:
Aanzet Jonge Dryas (III).
- van 0,28 m tot 0,16 m: Hiaat (oud bodemoppervlak).
- van 0,25 m tot 0,21 m: practisch alleen Pinus en Corylus, naast kleine hoeveelheden Alnus, Quercetum mixtum
en Betula. Ouderdom: Boreaal.
- Van 0,21 m tot 0,17 m: sterke achteruitgang van Pinus en Corylus, gecompenseerd door een snelle stijging van
Alnus en Quercetum mixtum; Tilia is relatief belangrijk. Op 0,17 m diepte nemen de Ericaceae 35% van de pollensom in, terwijl Dryopteris en Sphagnum een piek vertonen, wat kan wijzen op oligotrofiëring van de bodem.
Alnus blijft constant; Betula neemt lichtjes toe. Ouderdom: Atlanticum-Subboreaal.
118 Addendum
Fig.60: Pollendiagram van de afzetting vanBurkel in de Moervaartdepressie te Moerbeke (Verbruggen, 1971)
- van 0,12 m tot 0,04 m: het AP breidt zich opnieuw uit door stijging van Pinus, Corylus en Quercetum mixtum; Alnus
blijft dominant. De komst van de mens manifesteert zich door de aanwezigheid van Gramineae cult. (type Secale).
Ouderdom: Subatlanticum.
Addendum 119
Conclusie
Het opstellen van een pollendiagram verschaft, eventueel in combinatie met C14-dateringen, een inzicht over de
botanisch-ecologische omstandigheden voor een bepaalde periode in een bepaald gebied. Men kan aannemen dat het
spektrum uit deze ene boring representatief is voor het Bovenste Jong Quartair over het gehele kaartblad en dat de
chronologische interpretatie ervan voldoende wetenschappelijk geschraagd is. Het pollenspektrum van de Limnische
afzettingen in de Moervaartdepressie toont over een dikte van 1,80 m de evolutie van het vegetatiedek vanaf het einde
van het Pleniglaciaal en het begin van het Tardiglaciaal tot op heden. De dikte van dit sedimentpakket in de onderzochte boring is echter zeer gering in vergelijking met de totale dike van de Quartaire afzettingen. De gedetailleerde
chronostratigrafische onderverdeling (zie verder) van deze periode kan om deze reden bij de kartering van de Quartaire afzettingen niet toegepast worden, daar dit de complexiteit van de kartering en de onleesbaarheid van de kaart
in de hand zou werken. Bovendien is het meestal onmogelijk om alleen maar op basis van boor- en ontsluitingsbeschrijvingen een dergelijke chronostratigrafische onderverdeling van het Tardiglaciaal te maken daar de afzonderlijke
eenheden macroscopisch veelal van elkaar niet te onderscheiden zijn.
9.2 Genese van de mergellaag in de Moervaartdepressie
In verband met de oorsprong van de mergellaag worden twee hypotheses naar voor geschoven (Spiers, 1987). Volgens
de eerste hypothese zou de mergellaag een biologische oorsprong hebben; volgens de tweede een geochemische oorsprong, a1 dan niet gepaard gaande met een biologische activiteit.
9.2.1 Biologische oorsprong
Volgens deze hypothese zou zich in de huidige Moervaastdepressie een ondiep meer gevormd hebben (Verbruggen,
1971) waarin zich onder invloed van het gematigd klimaat ‘Charaweiden’ ontwikkelden. Deze weiden werden gevormd door de groei van Charophyta die zich bij voorkeur ontwikkelen in een milieu met zuiver, stilstaand of traag
stromend zoet of brak water. Hun voorkomen is eveneens gebonden aan een hoog kalkgehalte (100-500 mg Ca++/1).
Tevens speelt het substraat waarop de Chara zich ontwikkelen een belangrijke rol. Zo zou op een zandig substraat
vooral Chara aspera voorkomen. Het is merendeels deze soort die in de Moervaartdepressie de Charaweiden zou gevormd hebben (V. Spiers,1986).
De kalkneerslag zelf zou ontstaan zijn door het massaal onttrekken van C02 aanhet kalkrijke water, waardoor CaC03
neersloeg.
9.2.2 Geochemische oorsprong
Bij vergelijking van de mergels van de Moervaartdepressie en de kalkafzettingen in de Zitny ostrov in het zuidwesten
van Slovakije werd de mogelijkheid van een geochemische oorsprong naar voor gebracht (Curlick in: V. Spiers, 1987).
Hierbij wordt aan twee mogelijke scenario’s gedacht: het ‘ascending process’ en het ‘descending process’.
Een gebied met hoogtewisselingen kan geochemisch onderverdeeld worden in vier verschillende zones: een eluviale
zone, een transeluviale zone, een superaquatische zone en een subaquatische zone waarin telkens andere geohydrologische en geochemische processen domineren (figuur 61). Deze indeling is gebaseerd op de interactie van de lokale
hoogteligging, het verhang in de grondwatertop, de neerslag en de evaporatie. In het eluviaal deel is de neerslag het
grootst, de evaporatie onbeduidend. De neerslag dringt er grotendeels in de bodem door, een andere deel loopt langs de
hellingen af. De transeluviale zone vertoont minder neerslag en een groter evaporatie (of neerslagverlies door directe
afvloei). Het afstromend water komt terecht in het superaquatisch gebied waar de evaposatie groter is dan de neerslag
(en eventueel de wateraanvoer door afvloei en laterale grondwateraanvoer). Hier kan eventueel ook een evenwicht
optreden. De subaquatische zone wordt gevormd door waterlopen, vijvers en rneren.
eluviaal
transeluviaal
superaquatisch
grondwatertafel
evaporatie
richting van de waterafvloei
neerslag
Fig. 61: Grondwaterbeweging in landschappelijk verband (Spiers, 1986)
120 Addendum
subaquatisch
Bij het ‘ascending process’ wordt het grondwater uit de superaquatische zone aangerijkt aan bepaalde elementen
afkomstig uit het water van de eluviale en de transeluviale zones. Evaporatie veroorzaakt er capillaire opstijging en
concentratie van de verschillende ionen. Uiteindelijk is het water niet meer in staat al de ionen in oplossing te houden
en slaan ze neer alnaar de oplosbaarheid van de verschillende verbindingen zoals aangegeven in volgend schema
(Kowle, 1964) (figuur 62).
Fig. 62: Opeenvolgende neerslagen uit grondwater ten gevolge van evaporatie (naar Kowle, 1964 in Spiers, 1986)
Bij het ‘descending process’ is het water dat in de grond doordringt kalkrijk. Door veranderende omstandigheden
inzake aanvoer en evaporatie worden ook hier de verschillende bestanddelen selectief afgezet.
9.3 Verklarende woordenlijst
antropogeen: door de mens veroorzaakt.
AP: arboreal pollen: pollen afkomstig van bomen.
aquifer: watervoerende laag (‘drager’)
colmatatie: dichtslibbing, opvulling van bijvoorbeeld een plas, een meer.
congelifluxie: neerwaartse oppervlakkige massabeweging van min of meer grote gesteentemassa’s die zich in de
zomerse opdooilaag bevinden. Het afschuiven gebeurt op zwakke hellingen onder invloed van de zwaartekracht langsheen het natuurlijk glijvlak van de top van de zomerse permafrost.
consequent: in de richting van de helling van de geologische laag.
cuesta: langgerekte asymmetrische heuvelrug in een weerstandbiedende monoklinaal hellende laag. Ontstaat wanneer
in een vertikale opeenvolging van zachthellende lagen met afwisselende weerstand tegen erosie, de weinig weerstandbiedende laag sterker door erosie wordt aangetast dan de erosieresistente laag. De lange, zachte helling volgt min of
meer de bedding van de weerstandbiedende laag, terwijl de korte en steile helling het dal beheerst dat in de zachte
laag uitgehold is.
deflatie: het proces, waarbij droog, ongeconsolideerd zand, leem en klei verplaatst worden door de wind.
deflatiegrind: laagje grind dat achterblijft na het deflatieproces, wanneer het oorspronkelijk sediment uit grindhoudend zand bestond (= restgrind, ‘desert pavement’).
degradatie: geleidelijke verlaging van het aardoppervlak door verwering van het moedermateriaal en transport van
het losgemaakte materiaal.
dekzand: fijnzandige afzettingen die onder droge, periglaciale omstandigheden gedurende het Weichseliaan en een
deel van het Tardiglaciaal, voornamelijk door noordelijke windwerking zijn afgezet. In de Vlaamse Vallei zijn de
zanden afkomstig van het dagzomend fluvioperiglaciale opvullingsvlak, door uitwaaiing van dit zand bleef er een
Addendum 121
restgrind achter (keienvloer). Door accumulatie van dit eolisch zand ontstonden asymmetrische dekzandruggen die
één geheel vormden en zich uitstrekt van Gistel tot Stekene.
denudatie: afvoer van het hellingsmateriaal, met degradatie van het aardoppervlak en eventueel verlaging en afvlakking tot gevolg.
diachrone afzettingen: afzettingen die niet op alle plaatsen even oud zijn.
Eo-Weichseliaan: de beginfase van het Weichseliaan, gekenmerkt door een sterke insnijding van de Vlaarnse Vallei
ten gevolge van een lage zeespiegelstand. Ouder dan het Amersfoort interstadiaal en niet te verwarren met het VroegWeichseliaan (ss Zagwijn et al, 1975). Uit deze onderste Weichseliaanfase dateren de afzetting van Denderrnonde
(in de Vlaamse Vallei) (De Moor, 1974) en de afzetting van Beernern in de depressie van Beernem. Pollenanalytisch
gedefinieerd (De Grootte in op cit.).
estuarien: verband houdend met de karakteristieken of de vorming van een estuarium, dit is een meestal trechtervormige monding van een rivier die onder invloed staat van getijdenstromingen.
freatisch grondwater: samenhangend waterlichaam in de ondergrond waarbij alle holten, poriëen en spleten van het
gesteente gevuld zijn met water en dat onder invloed van de zwaartekracht vrij kan bewegen. De bovenste begrenzing
van dit grondwater waar de druk gelijk is aan de atmosferische druk wordt de grondwaterspiegel of het freatisch vlak
genoemd.
gyttja: organogene afzettingen in meren en plassen, opgebouwd uit afgestorven plantenrestjes en algen.
kouter: open akkerland op hoger gelegen, droge gronden.
hypsometrie: hoogtemeting van het relief.
ijswiggen: brede (tot meer dan 1 m), verticale of hellende trechtervormige bladen grondijs, die onderaan smaller worden en diep (tot meer dan 1 m) in het sediment doordringen. Hun ontwikkeling impliceert de aanwezigheid van een
permafrost. Het ijs is permanent aanwezig en groeit elk jaar aan. Ze ontstaan uit vorstscheuren waarbij in de zomer
water, afkomstig uit de opdooilaag in de scheur binnendringt en herbevriest. In de winter gaat onder een sterk dalende
temperatuur dit ijs door thermische krimp scheuren waardoor een centrale spleet ontstaat. De volgende zomer wordt
deze spleet opnieuw met water gevuld waardoor de cyclus zich herhaalt. De breedte van de wiggen geeft een indicatie
over de relatieve vormingsduur
ijswigpseudomorf: secundaire sedimentaire structuur, overgeërfd van vroegere actieve ijswiggen.
intercallatie: tussenlaag.
interdigitatie: vertanden van meerdere lagen in elkaar, bijvoorbeeld in laterale overgangszones.
lacustrien: verband houdend met zoetwatermeren.
monoclinaal: hellend in één enkele richting.
NAP: ‘non arboreal pollen’ : pollen afkomstig van landkruiden.
niveo-eolisch sediment: sediment aangevoerd door de wind in aanwezigheid van sneeuw, en afgezet met een afwisseling van zand en sneeuwlaagjes.
niveo-fluviaal sediment: sediment, ontstaan door het afspoelen van matenaal ten gevolge van het ontdooien van de
sneeuwlagen in een niveo-eolisch sediment. Vertoont meestal een zeer fijne horizontale gelaagdheid of een zeer ondiepe geultjesstructuur.
oligotroof veen: veen dat in een voedselarm milieu is ontstaan.
periglaciaal: betrekking hebbend op de klimaatskenmerken en de daaruit voortvloeiende geomorfologische en sedimentologische verschijnselen in gebieden die zich rondom door landijs bedekte gebieden bevinden. Kenmerken voor
een periglaciaal milieu is de aanwezigheid van een permafrost.
perimarien: landinwaarts gedeelte van een rivier met zoet (of brak) water dat nog onderhevig is aan getijdenwerking.
permafrost: tot op min of meer grote diepte permanent bevroren grond, waarvan alleen in de zomer een bovenlaag
(de opdooilaag) ontdooit, terwijl de onderlaag bevroren en voor water onderlaatbaar blijft zodat er seizoenaal zeer
drassige voorwaarden heersen.
planaire sets: sets van sedimenteenheden, begrensd door vlakke grenslagen.
pleniglaciaal: de periode van het Weichseliaan tussen ca. 55.000 BP en 13.000 BP.
122 Addendum
regressie: verschijnsel waarbij de kust zich in zeewaartse richting verlegt ten gevolge van een relatieve zeespiegeldaling.
semi-freatisch grondwater: waterlichaam in een watervoerende laag die bovenaan begrensd is door een minder waterdoorlatende laag met beperkte uitbreiding.
solifluxie: verschijnsel van traag neerwaarts vloeien van gesteentemassa’s verzadigd met water, op zwakke hellingen,
onder invloed van de zwaartekracht.
stuifzanden: fijnzandige afzettingen ontstaan door het wegblazen van rivierzand in drooggevallen rivierbeddingen,
van zandige afzettingen langsheen de flanken van dalbodems, of van de, door het lokaal verdwijnen van de vegetatie,
vrijgekomen dekzanden. Het eolisch transport gebeurde door de heersende westnoordwestwinden onder de verbeterde
klimaatsomstandigheden vanaf het Tardiglaciaal tot in de middeleeuwen (bosontginningen).
subsequent: in de richting parallel aan de strekking van de geologische laag.
synsedimentair: gelijktijdig met de afzetting van het sediment gevormd.
Tardiglaciaal: het laatste deel van het Weichseliaan tussen 13.000 BP en 10.000 BP, gekenmerkt door een klimaatsverbetering maar met nog verschillende recurrenties van koudere omstandigheden. Hierdoor volgen interstadialen
(warmere periodes) en stadialen (koudere periodes) elkaar op.
thalweg: het lengteprofiel van de diepe insnijding van een later opgevuld rivierdal.
vorstscheuren: smalle, spleetvormige structuren in het sediment. Ze ontstaan ten gevolge van thermische krimp van
het sediment veroorzaakt door een gevoelige daling van de temperatuur beneden het vriespunt.
vorstwiggen: smalle, wigvormige tot spleetvormige structuren die diep en verticaal in het sediment doordringen. Ze
ontstaan ten gevolge van het herbevriezen van water dat in de vorstscheuren stroomt waarbij de wanden uit elkaar
gedrukt worden. Ze impliceren niet noodzakelijk het bestaan van een continue permafrost.
Addendum 123