klimaat- verandering - Centrum voor Mondiaal Onderwijs

KLIMAATVERANDERING
Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt
COLOFON
Tekst: Herman Bosman en Harry de Ridder
Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Flickr, Greenpeace, VN, Live Earth
De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan
op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met
ons op te nemen via [email protected].
Centrum voor Mondiaal Onderwijs
Postbus 9108
6500 HK Nijmegen
tel. 024-3613074
e-mail: [email protected]
http://www.cmo.nl
De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en
Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de
commissie PIN.
© Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2007
II
INHOUD
Inleiding
pag. 1
Weer, klimaat en klimaatverandering
Wat maakt het weer?
Klimaat is gemiddeld weer
Hoe merk je het als het klimaat verandert?
pag.
pag.
pag.
pag.
2
2
3
4
Wat bepaalt het klimaat?
1) Invloed van de zon
2) Luchtvervuiling
3) Natuurrampen
4) Albedo
5) De aarde is een broeikas
Positieve en negatieve terugkoppelingen
pag.
pag.
pag.
pag.
pag.
pag.
pag.
5
5
6
6
7
7
8
Broeikasgassen
De belangrijkste broeikasgassen
Het natuurlijke broeikaseffect, niet altijd even sterk
Het versterkte broeikaseffect
Meer uitstoot van broeikasgassen
Opname van CO2 neemt af
pag. 9
pag. 9
pag. 10
pag. 11
pag. 12
pag. 13
Gevolgen van de opwarming van de aarde
Het almaar wassende zeewater
Planten en dieren
De mens
pag. 14
pag. 14
pag. 15
pag. 17
Actie
Het naijleffect
Van Toronto tot Kyoto…
… en daarna
Particuliere organisaties, VIP’s en bedrijven tegen broeikaseffect
An Inconvenient Truth
Live Earth
Wat kun je zelf doen?
pag. 19
pag. 19
pag. 20
pag. 21
pag. 22
pag. 22
pag. 23
pag. 24
Aantekeningen
pag. 25
Meer op internet
pag. 27
III
IV
INLEIDING
De afgelopen 15 jaar sneuvelt in Nederland het ene warmterecord na het andere. Zo wordt juli 2006 in Nederland de
warmste maand sinds mensenheugenis.
Ook de winter van 2007 wordt de warmste ooit. En in april van dat jaar wordt het
op zeven dagen meer dan 25 graden. Dat
is voor zover is na te gaan nooit eerder
voorgekomen.
Zo’n 35 jaar geleden beginnen wetenschappers te vermoeden dat de aarde
bezig is warmer te worden. Hoe dat komt
en of dat in de toekomst door zal gaan,
daar zijn ze het eerst niet over eens.
Maar steeds meer wetenschappers geloven dat de aarde warmer wordt, omdat
het broeikaseffect sterker wordt. Als je
hen mag geloven, zijn alle warmterecords
geen toeval. Ook denken steeds meer
wetenschappers dat de mens de oorzaak is.
Nu praat iedereen over het weer en
het klimaat. Vragen vliegen over tafel
als: moeten we het erg vinden dat de
aarde warmer wordt? Veroorzaakt dat
warmer worden meer overstromingen,
droogten, hittegolven en andere
rampspoed? Stijgt de zeespiegel zo
sterk dat Amersfoort op den duur aan
zee komt te liggen? Zullen sommige
eilanden in de Stille Oceaan voorgoed
onder water verdwijnen omdat de
zeespiegel stijgt? Zijn er ook voordelen verbonden aan het warmere klimaat? Moeten we de opwarming van de aarde tegen proberen te houden? Zo ja, hoe
dan wel?
Wat voor antwoorden kunnen deskundigen op deze vragen geven? Wat wordt bedoeld
met broeikaseffect, broeikasgassen, uitstoot en opname? Wat zijn eigenlijk weer en
klimaat? Hoe kan men vaststellen of het klimaat in een bepaald gebied verandert?
Dat kun je in dit informatiepakket allemaal lezen. Eerst leggen we uit wat weer en klimaat zijn en hoe je kunt vaststellen of het klimaat aan het veranderen is (pag. 2).
Daarna (pag 5) laten we zien waarom het klimaat in een bepaald gebied of wereldwijd
kan veranderen. Dan vertellen we onder meer wat broeikaseffect is (pag. 9). Vervolgens kun je lezen welke gassen het broeikaseffect doen ontstaan en waarom de hoeveelheid broeikasgassen in de dampkring verandert. Speelt de mens daar werkelijk
een rol in? Daarna laten we zien wat voor gevolgen het opwarmen van de aarde heeft
voor planten en dieren én voor de mens (pag. 14).Ten slotte vertellen we hoe politici,
beroemde personen en organisaties de opwarming van de aarde proberen tegen te
houden en vertellen we wat je daar zelf aan kunt doen (pag. 19).
1
WEER, KLIMAAT EN
KLIMAATVERANDERING
Het weer verandert telkens. Het ene moment schijnt de zon, het
andere moment regent het. Weerkundigen kunnen het weer
drie tot vijf dagen vooruit voorspellen, maar ze geven geen garantie dat hun voorspelling zal kloppen. Achteraf blijken ze er
toch vaak net naast te zitten.
Wat maakt het weer?
Wat voor weer het is, merk je aan allerlei dingen. Je voelt of het warm of koud is,
droog of nat en hoe hard het waait. Ook kun je zien of het bewolkt is of niet. En je
merkt dat het weer telkens verandert. In Nederland gaan weerkundigen van het Koninklijk Nederlands Meteorologisch (= weerkundig) Instituut KNMI na wat voor weer
het is. Ze doen dat om weersverwachtingen op te stellen. Ook waarschuwen ze voor
storm, mist of ander gevaarlijk weer. Ze letten daarbij op de volgende zaken:
Bewolking: Zullen er wolken te zien zijn? Zo ja,
hoe groot is het deel van de hemel dat ermee
bedekt zal zijn? Zal de bewolking toe- of afnemen? Zal er veel of weinig bewolking zijn?
Neerslag: Blijft het droog of zal er neerslag vallen? Zo ja, zal het veel of weinig zijn? Zal er af
en toe gedurende hooguit een uur neerslag vallen? Die korte periodes met neerslag heten buien. Of zal er minstens een uur lang
neerslag vallen? Dan wordt gesproken van enige (tijd) neerslag. Wat voor neerslag
wordt het? Er zijn acht soorten: regen, motregen, sneeuw, motsneeuw, ijzel, hagel,
dauw, rijp en mist. Dauw en rijp worden niet in weersverwachtingen vermeld.
Wind: Uit welke richting zal het
waaien? Zal de wind draaien?
Hoe hard gaat het waaien?
Moet er gewaarschuwd worden
voor harde wind of zelfs storm
of voor windstoten tijdens buien?
Temperatuur: Hoe warm of
koud wordt het? In Nederland
wordt dat uitgedrukt in graden
Celsius, in enkele andere landen zoals de Verenigde Staten
in graden Fahrenheit.
Luchtdruk: Hier wordt soms in weersverwachtingen
over gesproken. Een snel dalende luchtdruk kondigt
meestal slecht weer aan, een snel stijgende luchtdruk een korte periode met mooi weer. Stijgt de
luchtdruk langzaam, dan is er grote kans dat het
mooi weer wordt en lange tijd achtereen mooi blijft.
2
De graden in
Celsius links en
in Fahrenheit
rechts
Klimaat is gemiddeld weer
Bewolking, neerslag, wind, temperatuur en luchtdruk
worden gemeten met speciale instrumenten. Weerstations op het land hebben een thermometer (voor
de temperatuur), een barometer (voor de luchtdruk), een regenmeter en apparaten die windrichting
en windsnelheid meten. Op zee wordt het weer gemeten op schepen, boorplatforms en boeien. Instrumenten worden met ballonnen of vliegtuigen de
lucht in gestuurd om op verschillende hoogten metingen te doen. Ten slotte draaien er kunstmanen in
een baan rond de aarde die het weer in de gaten
houden. Hiertoe zijn ze uitgerust met camera’s en
instrumenten om zaken als windsnelheid, neerslag
en temperatuur te meten. Niet alleen weerkundigen
van het KNMI meten het weer, maar ook weerkundigen die een eigen weerbureau hebben. Die maken
weersverwachtingen voor omroepen en kranten.
Een barometer
Weerkundigen krijgen vaak hulp van mensen die het weer als hobby hebben. Die
plaatsen instrumenten bij hun huis en geven meetresultaten door. Soms krijgen weerkundigen van liefhebbers foto’s en filmpjes met spectaculaire beelden, van grote hagelstenen bijvoorbeeld, kleurige zonsondergangen en donkere onweerswolken.
Doe je gedurende lange tijd regelmatig metingen op
een vaste plek (bijvoorbeeld meermalen per dag op
vaste tijdstippen), dan merk je dat het weer mede afhangt van de tijd van het jaar. In Nederland bijvoorbeeld is juli altijd warmer dan januari. In sommige
maanden van het jaar valt meer neerslag dan in andere. Zo vergaren weerkundigen in de loop van jaren
een groot aantal meetresultaten. Om een algemene
indruk van het weer te krijgen, berekenen ze gemiddelden van die meetresultaten. Ze gaan bijvoorbeeld
na hoe warm het in Nederland gemiddeld is in juli en
in januari. De gemiddelden geven een beschrijving
over een langere periode van het weer op de plek
waar gemeten is. Dat gemiddelde weer heet klimaat.
In Nederland worden de gemiddelden van meetgegevens over 30 jaar gebruikt om het klimaat te beschrijven. Of met andere woorden:
Klimaat is het gemiddelde weer gedurende 30 jaar.
Weerkundigen gebruiken ook
ballonnen om het weer te meten
Nieuwe meetresultaten worden vergeleken met de gemiddelden over die periode. Anders gezegd: die periode wordt als ijkperiode gebruikt. Deze ijkperiode
schuift in de loop van de tijd op. In de 20e eeuw bijvoorbeeld is er een ijkperiode van
1 januari 1931 tot en met 31 december 1960. Daarna wordt dat 1 januari 1951 tot en
met 31 december 1980. Ten slotte wordt dat 1 januari 1971 tot en met 31 december
2000. Ook gebruiken weerkundigen in Nederland de 18e, 19e of 20e eeuw als ijkperiode of alle jaren bij elkaar vanaf 1706. Vanaf dat jaar wordt in Nederland zonder onderbreking het weer gemeten en steeds op dezelfde manier. Nederland heeft dus gegevens over het weer van meer dan 300 jaar!
3
Hoe merk je het als het klimaat verandert?
Weerkundigen meten het weer niet alleen
om weersverwachtingen te maken en te
waarschuwen voor gevaarlijk weer. Ze
meten ook om na te gaan of het klimaat
verandert. Ze vergelijken nieuwe meetresultaten met gemiddelden van meetresultaten van dertig jaar. Uit die metingen
blijkt het weer soms af te wijken van die
gemiddelden. Het is bijvoorbeeld in juli
2007 warmer en droger geweest dan het
gemiddeld in juli is geweest tijdens de
dertig jaar van ijkperiode 1971-2000.
Soms is er zelfs sprake van een record.
Zo wordt in Nederland februari 1956 de
Februari 1956: schepen vriezen vast in het ijs
koudste maand van de 20e eeuw. Dat record is tussen 1957 en 2000 niet meer
gebroken.
Dat het weer soms afwijkt van gemiddelden wil nog niet zeggen dat het klimaat dan
ook verandert. Het weer kan buitengewoon grillig zijn. In één en hetzelfde jaar 1947
bijvoorbeeld beleeft Nederland één van de strengste winters en één van de heetste
zomers sinds 1706.
We spreken pas van een klimaatverandering als de meetresultaten steeds vaker afwijken van het gemiddelde van die dertig jaar uit de ijkperiode. Stel: als de laatste paar
jaar het keer op keer warmer is dan gemiddeld of als er steeds meer neerslag valt dan
gemiddeld, dan kun je pas zeggen dat het klimaat aan het veranderen is.
Metingen wijzen uit dat het klimaat in Nederland en wereldwijd warmer aan het worden is. Dat is rond 1800 begonnen. Dat gaat eerst langzaam. Soms koelt het zelfs een
aantal jaren achtereen weer af, bijvoorbeeld tussen 1900 en 1910 en tussen 1940 en
1950. Maar na 1950 komt er meer vaart in de opwarming en na 1987 gaat het nog
sneller. Begin 2007 zegt het KNMI dat 2006 tot dan toe het warmste jaar is geweest
sinds 1706, met gemiddeld 11,2 graden. Daarna volgen op een lijstje met warme jaren 1990, 1999 en 2000, elk met 10,9 graden. In de periode 1971- 2000 is de gemiddelde temperatuur 9.8 graden.
Eveneens in 2007 zegt het Amerikaanse ruimtevaartbureau NASA dat 2005 wereldwijd het
warmste jaar tot dan toe is sinds 1861. 1861 Is
het eerste jaar waarin wereldwijd het weer gemeten is. Op de plaatsen 2 t/m 5 staan in aflopende volgorde: 1998, 2002, 2003 en 2006.
Eind 2003 maakt het KNMI bekend dat de twaalf
warmste jaren sinds 1861 tot dan toe allemaal
van na 1986 zijn.
De meeste weerkundigen verwachten dat de opwarming in de 21e eeuw door zal gaan. Hoeveel
graden warmer het in die periode zal worden,
daar zijn de meningen over verdeeld.
4
WAT BEPAALT HET KLIMAAT?
Wat voor klimaat een plek op aarde heeft, hangt
af van zijn ligging. Daardoor is het klimaat op aarde niet overal hetzelfde. Op zee en vlakbij zee bijvoorbeeld is het verschil tussen de hoogste en
laagste temperatuur op een dag gemiddeld kleiner
dan op plekken ver van zee.
In bergachtige gebieden
valt vaak meer neerslag
dan in vlakke gebieden. Dat komt omdat aanstromende
lucht tegen berghellingen aanbotst, opstijgt en afkoelt.
Daardoor verandert waterdamp in de lucht in wolken waar
neerslag uit valt. Ten slotte daalt de temperatuur van de
lucht met de hoogte. In berggebieden is het op bergtoppen
kouder dan in de dalen. Het klimaat wordt ook door andere
zaken beïnvloed en verandert daardoor soms. Deze invloeden zetten we op pag. 5-7 op een rij.
Een weerstation in de bergen
1) Invloed van de zon
Hoe hoger de zon boven een plek aan de hemel
komt en hoe langer de dagen daar duren, hoe
warmer het op die plek wordt. In Nederland komt
de zon in juli hoger aan de hemel dan in januari en
duren de dagen langer. Daardoor is het in juli warmer dan in januari. Ook geldt: hoe dichter bij de
evenaar, hoe hoger de zon aan de hemel komt. In
Oeganda waar de evenaar doorheen loopt, is het
warmer dan in Nederland, dat ruim 5.000 kilometer van de evenaar af ligt.
De zon lijkt altijd evenveel warmte af te geven,
maar doet dat niet. Gemiddeld om de elf jaar vertoont de zon veel zonnevlekken. Halverwege elke
periode van elf jaar heeft de zon er géén. De zon
De zon; in het wit de zonnevlekken
geeft meer warmte als er veel zonnevlekken zijn
en is iets koeler als er géén vlekken zijn. Maar het
verschil is klein: 0,1%. Daar is op aarde vrijwel niets van te merken.
Op langere termijn heeft de zon wél merkbare invloed op de temperatuur op aarde.
Soms heeft de zon tientallen jaren achtereen vrijwel géén zonnevlekken en geeft zij
minder warmte af. Dan wordt het op aarde merkbaar koeler. Dat gebeurt bijvoorbeeld
tussen 1645 en 1715. De Theems in Engeland en de grote rivieren in Nederland vriezen in die tijd ’s winters vaker dicht. Daarom wordt die periode Kleine IJstijd genoemd. Tussen 1910 en 1940 heeft de zon veel zonnevlekken en geeft ze meer warmte af dan daarvoor. Tussen 1940 en 1970 is het juist andersom en geeft de zon minder warmte af. Ook dat heeft merkbaar invloed op de temperatuur op aarde: het is
dan kouder dan gemiddeld.
5
2) Luchtvervuiling
Het klimaat wordt ook beïnvloed door stoffen
die mensen onophoudelijk in de dampkring
uitstoten. Fabrieken en voertuigen stoten rook
- en roetdeeltjes uit in de lucht. Vervolgens
houden die deeltjes een deel van het zonlicht
tegen dat de dampkring binnenkomt. Daardoor wordt het op het aardoppervlak koeler.
Ook zorgt uitstoot van rook en roet voor meer
deeltjes in de lucht waar zich waterdruppeltjes
op kunnen vormen. Daardoor ontstaan er
meer wolken. Daarbij gaat het niet meer regenen, zoals
je misschien zou verwachten, maar minder. Regen ontstaat als waterdruppels in een wolk zwaar genoeg worden om te kunnen vallen. Hoe minder deeltjes er zijn in
een wolk, hoe meer water uit de wolk zich rond ieder
deeltje kan verzamelen. De druppels worden dan zwaar
genoeg om te vallen. Hoe groter het aantal deeltjes in de
wolk, hoe minder water uit de wolk er op ieder deeltje
afzonderlijk kan komen te zitten. De kans is dan kleiner
dat ze zwaar genoeg worden.
Zwaveldioxide, dat onder meer in uitlaatgassen van voertuigen zit, vormt samen met
waterdamp kleine druppeltjes zwavelzuur. Die kaatsen een deel van het zonlicht terug
de ruimte in waardoor het op het aardoppervlak koeler wordt. Voortdurend worden
roetdeeltjes en zwavelzuurdruppeltjes ingevangen door regendruppels en naar het
aardoppervlak gebracht. Maar er komen ook voortdurend nieuwe roetdeeltjes en zwavelzuurdruppeltjes bij. Daardoor blijft het afkoelend effect van deze stoffen in stand.
Condensstrepen van vliegtuigen blijven vaak
urenlang bestaan. Net als gewone wolken
houden ze warmtestraling tegen die het aardoppervlak uitstraalt. Daardoor koelt het ’s
nachts minder af op het aardoppervlak en
vlak daarboven. Op 11 september 2001 worden in de Verenigde Staten aanslagen met
vliegtuigen gepleegd op het World Trade Center in New York en het Pentagon in Washington. Drie dagen lang mag in het hele land
geen enkel passagiersvliegtuig opstijgen. Ook
mogen er geen passagiersvliegtuigen uit het
buitenland het land binnenkomen. Er ontstaan tijdens die drie dagen geen condensstrepen boven het land. Amerikaanse weerkundigen hebben gemeten dat het toen ’s nachts sterker afkoelde dan in andere jaren
tussen 11 en 14 september.
3) Natuurrampen
Ook natuurrampen hebben soms invloed op het klimaat. Bij stof- en zandstormen komen veel deeltjes in de lucht terecht. Die hebben dezelfde invloed op temperatuur en
bewolking als stof- en roetdeeltjes van menselijke makelij. Een stof- of zandstorm
duurt hooguit enkele dagen. Daarna verdwijnen de opgewaaide deeltjes op dezelfde
manier als roet- en stofdeeltjes van menselijke makelij. En er komen geen nieuwe bij.
Daardoor verandert het klimaat door deze stormen niet.
6
Soms komen door een vulkaanuitbarsting as en zwavelzuurdruppeltjes in de lucht terecht. Meestal verspreiden ze zich niet ver en zijn ze na korte tijd door regendruppels
uit de lucht gehaald. Dan heeft de uitbarsting geen invloed op het klimaat.
Dat is wél het geval als de uitbarsting zó hevig is dat er kolossale hoeveelheden as en
zwavelzuur in de stratosfeer komen te zitten. Dat is een luchtlaag die bij de polen op 8
kilometer hoogte begint en bij de evenaar op 16 kilometer hoogte en doorloopt tot 55
kilometer hoogte. In die luchtlaag waait het vaak hard. Daardoor verspreiden as en
zwavelzuur zich in korte tijd over grote gebieden, soms zelfs wereldwijd. Omdat het in
de stratosfeer nooit regent, worden de asdeeltjes en zwavelzuurdruppeltjes niet ingevangen door regendruppels en
naar het aardoppervlak gebracht.
Het duurt maanden of jaren
voordat ze allemaal verdwenen
zijn. Al die tijd laten ze de aarde
afkoelen.
Dat gebeurt bijvoorbeeld na een
grote uitbarsting in juni 1991 van
de vulkaan Pinatubo op de Filippijnen. Daardoor wordt het in
1992 en 1993 wereldwijd koeler
dan in de jaren ervoor en erna.
Uitbarsting van de Pinatubo
Een natuurverschijnsel dat de aarde juist doet opwarmen is El Niño. Dat is een sterke
warme zeestroming in de Stille Oceaan die gedurende enkele maanden van Indonesië
naar Noord- en Zuid-Amerika loopt. Dat gebeurt gemiddeld eens in de zeven jaar, bijvoorbeeld in 1997. Mede daardoor wordt 1998 het warmste jaar tot dan toe sinds
1861.
4) Albedo
Hoeveel warmte van de zon de aarde vasthoudt, hangt af van
de kleur van het aardoppervlak. Hoe donkerder van kleur het
is, hoe meer zonlicht het opneemt en hoe meer het erdoor
verwarmd wordt. Hoe lichter van kleur het is, hoe meer zonlicht het terugkaatst en hoe minder het door de zon verwarmd wordt. IJs bijvoorbeeld is wit en kaatst meer zonlicht
terug dan zeewater.
Ook bewolking kaatst zonlicht terug. Daardoor wordt het
aardoppervlak overdag onder een bewolkte hemel minder
warm dan onder een heldere hemel. Van al het zonlicht dat
op aarde valt, wordt altijd een deel teruggekaatst. Dat deel
heet albedo. De aarde heeft gemiddeld een albedo van 0,39.
Dat betekent dat de aarde 39% van het zonlicht terugkaatst.
5) De aarde is een broeikas
Naarmate het aardoppervlak warmer wordt, geeft het meer warmtestraling af. Een
deel ervan wordt in de dampkring vastgehouden. De dampkring van de aarde bestaat
voor 78% uit stikstof, 21% uit zuurstof en 1% uit andere gassen en waterdamp. Sommige van die gassen en de waterdamp laten zonlicht door, maar houden een deel van
de warmtestraling van het aardoppervlak tegen. Daardoor wordt de troposfeer, de onderste laag van de dampkring warmer.
7
Dit wordt het broeikaseffect genoemd, omdat hetzelfde gebeurt in een broeikas. Zonlicht valt door de glazen wanden en dak van de kas naar binnen. Daardoor wordt de
bodem van de kas verwarmd. Warmtestraling van de bodem wordt door de wanden en
het dak tegengehouden. Daardoor wordt het in de kas warmer. De gassen die dit opwarmend effect op de dampkring hebben, worden broeikasgassen genoemd. Op pagina 9 vertellen we wat de belangrijkste broeikasgassen zijn. Hoe meer broeikasgassen
de dampkring bevat, hoe sterker het broeikaseffect.
Positieve en negatieve terugkoppelingen
Het klimaat wordt altijd beïnvloed door alle vijf zaken tegelijk die we beschreven hebben. Twee of meer zaken kunnen elkaar versterken of elkaar tegenwerken. Bij versterking spreken we van positieve terugkoppeling, bij tegenwerking van negatieve terugkoppeling.
Een voorbeeld van positieve terugkoppeling: in het Noordpoolgebied smelt ’s zomers
een deel van het zee-ijs. Ieder jaar smelt een groter deel, omdat het daar warmer
wordt. Daardoor is ’s zomers een steeds groter deel van het zeeoppervlak niet met ijs
bedekt. Omdat zee-ijs wit is, kaatst het 90% van het zonlicht terug en wordt er nauwelijks door verwarmd. Zeewater is donkerder van kleur en bovendien doorzichtig.
Daardoor neemt het 90% van het zonlicht op en wordt er sterk door verwarmd. Omdat het albedo (= het deel van het zonlicht dat wordt teruggekaatst, zie pag. 7) van
de gebieden waar het zee-ijs ’s zomers smelt kleiner wordt, houden die ijsvrije gebieden meer warmte van de zon vast. Daardoor stijgt de temperatuur in die gebieden
sneller. Die temperatuurstijging veroorzaakt dan weer meer smelten van het zee-ijs,
waardoor het albedo van die gebieden nog kleiner wordt. Enzovoort.
Nu een voorbeeld van negatieve terugkoppeling: De aarde wordt warmer. Daardoor
verdampt er meer water uit de aardbodem en uit oceanen. Er komt meer waterdamp
in de dampkring. Daardoor ontstaan er in hogere, koudere luchtlagen meer wolken.
Dat maakt het albedo van de aarde groter. Daardoor wordt de opwarming van de aarde afgeremd.
8
BROEIKASGASSEN
Zonder broeikasgassen in haar dampkring zou het op aarde
gemiddeld niet +15 graden Celsius zijn maar -18 graden.
Het hele aardoppervlak zou bedekt zijn met een dikke ijslaag. Er zou geen leven zijn zoals we dat nu kennen. Er zijn
van nature altijd broeikasgassen in de dampkring geweest.
Wel verandert soms de hoeveelheid ervan. Sinds enkele
eeuwen speelt de mens daar een steeds grotere rol in.
De belangrijkste broeikasgassen
Er zitten ongeveer dertig broeikasgassen in de dampkring.
Van de vijf belangrijkste broeikasgassen komen er vier van
nature in de dampkring voor. Het zijn:
Rond de aarde is er een
dampkring, bestaande uit
verschillende gassen
Kooldioxide of CO2: Dit gas zorgt voor ruim 50% van het
broeikaseffect. De afgelopen duizenden jaren, tot rond
1800, bevat de dampkring tussen de 200 en 290 delen
per miljoen deeltjes. Het gas wordt opgenomen door
planten en uitgeademd door dieren. Het ontstaat als afgevallen bladeren en andere plantenresten vergaan. Het
komt ook in de lucht door vulkaanuitbarstingen.
Het verdwijnt uit de dampkring door verwering van gesteenten. Regendruppels vangen CO2 op en vallen op de
grond. Het CO2 in de druppels verandert in koolzuur. Dit
koolzuur vormt met stoffen in de grond andere stoffen.
Ten slotte neemt water aan het oppervlak van zeeën en
oceanen CO2 uit de lucht op.
Pure kooldioxide kan worden uitgeschonken
omdat het zwaarder is dan lucht
Methaan of CH4: Dit gas draagt voor 20% bij aan het broeikaseffect. Tot
voor enkele tientallen jaren zaten er tussen de 0,7 en 1,2 delen methaan per miljoen deeltjes in de dampkring. Het zit in scheten en ontlasting van dieren en mensen. Het ontstaat onder meer in moerassen
als resten van dieren en planten vergaan. Het lekt weg uit steenlagen
diep onder het aardoppervlak en uit de zeebodem. Door reacties met andere stoffen ontstaat uit methaan in de dampkring CO2.
Lachgas of N2O: Er zit een kleine hoeveelheid lachgas in de
dampkring (minder dan 1%). Wat erin komt, blijft daar meer
dan een eeuw actief.
Ozon of O3: Van dit gas zit 90% in de ozonlaag, een luchtlaag
tussen 15 en 40 kilometer hoogte. Daar ontstaat het uit zuurstof
onder invloed van ultraviolette straling van de zon. Ozon houdt
een deel van die schadelijke straling tegen. Daardoor worden
levende wezens op aarde niet teveel aan die straling blootgesteld. In de troposfeer ontstaat soms onder invloed van zonlicht
ozon uit afvalstoffen in de lucht.
Lachgas wordt ook gebruikt als verdovingsmiddel
9
Chloorfluorkoolwaterstoffen of CFK’s: Die komen van nature niet in de dampkring
voor. Ze worden vanaf ongeveer 1930 gebruikt
en uitgestoten, vooral als drijfgas in spuitbussen
en koelstof in koelkasten en diepvriezers. In
1985 wordt ontdekt dat ze ozon afbreken in de
ozonlaag. Dat gebeurt vooral boven het Zuidpoolgebied als het daar lente is. Daarom worden
CFK’s steeds meer vervangen door stoffen die
ozon minder of helemaal niet afbreken.
Het natuurlijke broeikaseffect, niet altijd even sterk
Van nature zitten er broeikasgassen in de dampkring, maar niet altijd evenveel.
Als het op het noordelijk halfrond lente of zomer
is, nemen bomen en planten daar veel CO2 op.
Tegelijk ontstaat er op het zuidelijk halfrond CO2
uit afgevallen bladeren en andere plantenresten.
Als het op het zuidelijk halfrond lente of zomer
is, gebeurt het omgekeerde. Maar er groeien
méér bomen en planten op het noordelijk halfrond dan op het zuidelijk, want daar is meer land
waar ze op kunnen groeien. Als het op het noordelijk halfrond lente of zomer is, halen bomen en
planten daar méér CO2 uit de lucht dan er bij
komt uit rottende plantenresten op het zuidelijk
halfrond. Daardoor neemt de hoeveelheid CO2 af.
Als het op het Noordelijk Halfrond herfst of winter is, komt daar uit rottende plantenresten méér CO2 vrij dan bomen en planten op het Zuidelijk Halfrond opnemen. Daardoor neemt de hoeveelheid CO2 toe. Zo schommelt de hoeveelheid CO2 elk jaar heen
en weer.
Ook op langere termijn verandert de hoeveelheid broeikasgassen in de dampkring.
Kort na het ontstaan van de aarde, ongeveer 4,5 miljard jaar geleden, bevat de dampkring meer CO2 dan nu. Daarna nemen algen en andere plantaardige levende wezens
in zee steeds meer CO2 uit de lucht op.
Afgestorven levende wezens en planten vormen lagen op de zeebodem. Die raken vervolgens bedekt door steenlagen. Zo verdwijnt een deel van de CO2 definitief uit de
lucht. Later groeien er planten op het land. Die nemen CO2 op, sterven af en vormen
soms veenlagen. Vervolgens raken de veenlagen bedekt door steenlagen. Het veen
verandert in bruinkool en daarna soms in steenkool en methaan. Soms ontsnapt dat
methaan in de dampkring, maar het grootste deel blijft onder de grond zitten.
Met de vermindering van de hoeveelheid CO2
wordt het niet almaar kouder op aarde. Af en
toe wordt het juist warmer en neemt de hoeveelheid CO2 in de dampkring weer toe. Tussen 250 en 65 miljoen jaar geleden is het op
aarde enkele graden warmer dan nu, tot 22
graden aan toe (nu ligt het wereldgemiddelde
rond de 10 graden). Vanaf ongeveer 3 milIJstijd
joen jaar geleden zijn er meerdere IJstijden.
Dan zit er minder CO2 in de dampkring en is het enkele graden kouder.
10
Ook zit er niet altijd evenveel methaan in de dampkring. In de
zeebodem maken bacteriën methaan. In diepe zeeën en oceanen is het in de bodem rond het vriespunt. Daar ontstaat uit
water en methaan in de bodem een suikerachtige stof die burning ice (brandend ijs) heet. Dat valt weer uiteen in water en
methaan als het verwarmd wordt. Als het op aarde (veel)
warmer wordt, stijgt ook de temperatuur van het zeewater
vlak boven de zeebodem. Dan valt op veel plaatsen in de zeebodem in korte tijd veel burning ice uiteen. Het methaan dat
vrijkomt, borrelt omhoog naar het zeeoppervlak en komt in de
dampkring terecht. Daardoor wordt het broeikaseffect sterker
zodat de aarde nóg sneller opwarmt. Dat gebeurde bijvoorbeeld ongeveer 55 miljoen jaar geleden.
Het versterkte broeikaseffect
Tussen 1800 en 2007 neemt de hoeveelheid CO2
in de dampkring toe van 280 tot 383 deeltjes per
miljoen delen. Die toename gaat in de laatste jaren steeds sneller. Op Groenland en in het Zuidpoolgebied halen geleerden monsters op van grote
diepte uit de ijskappen. Van hoe dieper het ijs
komt, hoe ouder dat ijs is. Het opgehaalde ijs laat
zien hoeveel CO2 er in de dampkring heeft gezeten
toen het ijs gevormd werd. IJsmonsters van verschillende ouderdom laten zien dat het CO2–
gehalte enige honderdduizenden jaren lang niet zo
hoog is geweest als nu. Zelfs niet tussen twee IJstijden in als het op aarde net zo warm is als nu of
zelfs warmer.
Het nemen van een ijsmonster
Ook de hoeveelheid methaan in de dampkring neemt toe, tot 1,79 per miljoen delen in
2003. Daardoor wordt het broeikaseffect op aarde sterker. In dezelfde periode wordt
het op aarde warmer (zie pag. 4). Komt dat door het toenemende broeikaseffect?
Daar zijn weerkundigen het eerst niet over eens. Ze weten dat het ook van andere
zaken afhangt hoe warm of koud het op aarde wordt. Welke zaken doen de aarde warmer worden? Welke zaken remmen die opwarming juist af?
Sommige weerkundigen geloven dat de aarde vooral warmer
wordt omdat ze meer warmte van de zon krijgt. Ook denken
niet alle weerkundigen dat de aarde blijft opwarmen. Tussen
1940 en 1970 bijvoorbeeld, als de zon iets minder warmte afgeeft dan tevoren, wordt zelfs een nieuwe IJstijd voorspeld.
Toch zijn er steeds meer aanwijzingen dat vooral het toenemende broeikaseffect de aarde opwarmt, met name vanaf 1950. Ook
denken steeds meer weerkundigen dat de opwarming door zal
gaan. Bovendien geloven ze dat de mens zelf het broeikaseffect
versterkt. Hoe zorgt de mens volgens hen voor dit versterkte
broeikaseffect?
11
Meer uitstoot van broeikasgassen
De mens is volgens de meeste weerkundigen verantwoordelijk voor het versterkte
broeikaseffect. Dat doen we op twee manieren.
De eerste manier is dat we steeds meer CO2 en andere
broeikasgassen in de dampkring uit stoten. Rond 1800 begint
in Engeland de Industriële Revolutie, daarna in steeds meer
andere landen. Daardoor stijgt de welvaart. Mensen verdienen meer geld en kunnen daar meer goederen mee kopen,
zoals voedsel, kleding en meubels. Om die goederen te maken en te vervoeren is er energie nodig. Bovendien heb je
energie nodig om enkele goederen te gebruiken, wasmachines bijvoorbeeld en auto’s. Mensen kunnen ook meer geld
uitgeven aan reizen. Ook voor reizen is energie nodig.
Naarmate de welvaart in een land toeneemt, neemt dus het verbruik van energie toe.
Het energieverbruik van een land neemt ook toe naarmate de bevolking groeit. Er komen meer mensen bij die goederen kopen en reizen maken.
Energie wordt onder meer gehaald uit
hout, bruinkool en steenkool. Later ook uit
aardolie en aardgas. Deze brandstoffen
worden fossiele brandstoffen genoemd. Bij
het verstoken van fossiele brandstoffen
komt er koolstof in de vorm van CO2 in de
dampkring. Die uitstoot neemt toe met de
toename van het energieverbruik. Wereldwijd neemt de uitstoot van CO2 steeds
sneller toe. Men verwacht dat dit nog jaren
door zal gaan. In steeds meer ontwikkelingslanden stijgt de welvaart. Daarmee
stijgen daar ook energieverbruik en uitstoot van CO2. Daar zijn de twee volkrijkste landen ter wereld bij, China en India. In
beide landen woont meer dan een miljard mensen. Stijgt daar de uitstoot van CO2 per
inwoner een klein beetje, dan stijgt die van het hele land enorm.
Eerst stoten de VS van alle landen ter wereld de meeste CO2 uit. In 2007 wordt China
het land met de hoogste uitstoot. Toch is de uitstoot per Chinees dan maar een kwart
van die per inwoner van de VS.
Ook de uitstoot door de mens van methaan neemt
toe. Naarmate de wereldbevolking groeit, zijn er
meer monden te voeden. Steeds meer land wordt
gebruikt voor landbouw. Bij de verbouw van rijst
komt er veel methaan in de dampkring. Ook bij
de veeteelt is dat het geval. Het gas zit in scheten
en mest van koeien en andere boerderijdieren.
Bij de winning van steenkool, aardolie en aardgas
komt vaak aardgas vrij. Dat bestaat eveneens
voor het grootste deel uit methaan. Ten slotte
stoot de mens andere broeikasgassen uit, met
name CFK’s en lachgas. Lachgas ontstaat bij het
verbranden van hout en fossiele brandstoffen. Het
zit onder meer in uitlaatgassen van auto’s.
12
Bij de verbouw van rijst
komt methaan vrij
Opname van CO2 neemt af
De tweede manier is door er voor te zorgen dat er minder CO2 uit de dampkring wordt
gehaald.
Vooral na het begin van de Industriële
Revolutie worden steeds meer bossen
gerooid. Mensen kappen bomen om
aan brandhout te komen, om hout te
winnen voor meubels en andere artikelen of om van bosgebieden akkerland te maken. Er verdwijnen meer
bomen dan er nieuwe ontkiemen of
worden aangeplant. Daardoor blijven
er minder bomen over die CO2 uit de
lucht halen en het koolstof hieruit opslaan. Dat gebeurt op grote schaal in
de regenwouden van het Amazonegebied, maar ook op andere plekken
verdwijnen er bossen, bijvoorbeeld op
Sumatra in Indonesië.
Niet alleen komt er mede door de mens steeds meer CO2 in de dampkring te zitten,
maar ook in het zeewater. Daar verandert CO2 in koolzuur. Op den duur kan er nauwelijks koolzuur meer bij en lost steeds minder CO2 in het zeewater op. Dat is al te
zien in de zeeën rond het Zuidpoolgebied. Bovendien is al dat extra koolzuur schadelijk voor het zeeleven (meer hierover op pag. 16).
Een ander groot probleem is de
permafrost (= eeuwig bevroren
grond). In Siberië, Alaska en het
Noorden van Canada bestaat
een deel van de bodem uit permafrost. In permafrost zit methaan. Omdat het daar net als
elders warmer wordt, ontdooit ‘s
zomers steeds meer permafrost.
Daar waar het ontdooit, ontsnapt er methaan uit de bodem.
Dat versterkt het broeikaseffect
en daarmee ook de opwarming
van de aarde.
Permafrost
Aanvankelijk gelooft men niet dat de mens merkbare invloed op het wereldwijde klimaat kan hebben. De aarde is groot; haar oppervlak is ongeveer 550 miljoen km2. De
dampkring bedekt niet alleen het hele aardoppervlak, maar is ook vele tientallen kilometers dik. Alle gassen, stof en roet die mensen uitstoten, zouden spoorloos verdwijnen in die eindeloze luchtzee. Ook zou het klimaat alleen merkbaar beïnvloed kunnen
worden door natuurkrachten die zo groot zijn dat mensen er geen invloed op kunnen
hebben; de warmte van de zon bijvoorbeeld of het geweld van een vulkaanuitbarsting.
Als we de weerkundigen nu mogen geloven, laat het versterkte broeikaseffect zien dat
de mens wel degelijk merkbare invloed op het klimaat kan hebben.
Maar kan de mens de opwarming van de aarde ook afremmen of zelfs terugdraaien?
In het laatste hoofdstuk laten we zien of dat kan.
13
GEVOLGEN VAN DE OPWARMING
VAN DE AARDE
De opwarming van de aarde door het versterkte broeikaseffect heeft gevolgen voor de
zeespiegel, voor planten, dieren en mensen op aarde. Die gevolgen zijn vaak negatief,
maar soms ook positief.
Het almaar wassende zeewater
Ongeveer 20.000 jaar geleden, tijdens de laatste IJstijd, is de zeespiegel wereldwijd
120 meter lager dan nu. Dan verdwijnt er landijs in Scandinavië, waar dan een ijskap
op ligt, in het Noordpoolgebied, op Groenland, in het Zuidpoolgebied en in gletsjers in
gebergten. Dat gebeurt omdat het ijs sneller afsmelt dan dat het door neerslag
(sneeuw) aangroeit. Vlak na de IJstijd gaat dat zó snel dat de zeespiegel jaarlijks enkele centimeters stijgt. Daarna gaat het langzamer. Tussen 1900 en 1993 stijgt de
zeespiegel nog 1,4 tot 2 millimeter per jaar.
Vanaf de jaren ’90 van de 20e eeuw
verdwijnt het landijs in een sneller
tempo. In berggebieden krimpen gletsjers in of verdwijnen ze zelfs helemaal. Dat is te zien op foto’s van die
gebieden die met tussenpozen van jaren zijn gemaakt, zoals op de foto’s
hiernaast.
Twee foto’s vanaf hetzelfde punt genomen
van de Blomstrandbreen-gletsjer in Spitsbergen (Noorwegen) in 1928 en 2002.
Deskundigen vrezen dat de zeespiegel
opnieuw sneller gaat stijgen, zelfs met
meer centimeters per jaar. Vanaf 1993
stijgt de zeespiegel inderdaad sneller,
namelijk 3 millimeter per jaar. Wat er
gebeurt met de ijskap die Groenland
bedekt, baart deskundigen de meeste
zorgen. In de vorige eeuw is daar al
een klein deel van verdwenen. Vooral
na 2002 raakt Groenland het landijs in
een hoger tempo kwijt. Ook komt er
steeds meer landijs in zee terecht.
Ook in het westelijks deel van het
Zuidpoolgebied verdwijnt het landijs in
een hoger tempo.
De zeespiegel stijgt ook omdat zeewater uitzet als het warmer wordt. Volgens de Intergovernmental Panel on Climatic Change (IPCC, een werkgroep van 2500 deskundigen) van de VN zal de zeespiegel in de 21e eeuw met 18 tot 59 centimeter stijgen. In
Nederland daalt de bodem tegelijkertijd, vooral in het westen. Daarom verwacht het
KNMI dat de zeespiegel aan de Nederlandse kust iets meer zal stijgen tot 2100, namelijk met 35 tot 85 centimeter. Andere deskundigen denken dat de zeespiegel tot 2100
een volle meter tot zelfs enkele meters stijgt.
14
Planten en dieren
Planten en bomen groeien beter of sneller naarmate er meer CO2 in de lucht zit. Ook
maakt het warmere klimaat in Nederland en in andere gematigde streken het groeiseizoen voor planten langer. Het wordt steeds eerder in het voorjaar warm genoeg voor
planten om te groeien.
De opwarming van de aarde is ook een bedreiging voor sommige planten- en diersoorten op het land. Hun leefgebied wordt kleiner of verplaatst zich. Ze kunnen hierdoor
uitsterven.
In het Noordpoolgebied leven ijsberen. In het voorjaar gaan ze de zee op om op zeehonden te jagen. Dan drijven er veel ijsschotsen en uitgestrekte ijsvelden in zee. Zeehonden komen het ijs op om hun jongen te werpen en te zogen. Ook daarna klimmen
zeehonden af en toe op stukken zee-ijs om uit te rusten. IJsberen kweken onder hun
vacht een dikke vetlaag aan door zeehonden te eten. Dat vet hebben ze nodig om de
volgende winter door te komen. Dan rusten ze, eten helemaal niets en teren op hun
vet. Als ze weer op jacht gaan, zijn ze sterk vermagerd.
Jaarlijks smelt er meer zee-ijs af
en begint dat afsmelten vroeger.
Daardoor blijft er minder ijs over
waar zeehonden op kunnen zitten.
IJsberen moeten vaker lange
zwemtochten maken voor ze een
zeehond kunnen vangen en eten.
Dat kost energie. Ook vinden ze
minder vaak een zeehond. Hierdoor krijgen sommige ijsberen niet
genoeg vet onder hun vacht om de
volgende winter door te komen. Zij
sterven van de honger.
‘Waar is het ijs gebleven?’
In het Alpengebied groeit op hooggelegen weiden de edelweiss.
Deze bloem kan alleen groeien in een koel klimaat. Naarmate het
Alpengebied warmer wordt, verhuist de edelweiss naar plekken
op steeds grotere hoogte om te overleven. Tenslotte kunnen ze
niet hoger. Ze hebben de top bereikt van de berg waar ze op
groeien. Dan sterven ze op die berg uit.
Edelweiss
Sparren groeien in gebieden die een kouder klimaat hebben dan Nederland. In sommige van die gebieden, in Polen en Zuid- en MiddenZweden bijvoorbeeld, wordt het voor hen te warm. Daardoor verdwijnen ze daar op den duur. In het uiterste noorden van Rusland, waar
het nu voor sparren juist te koud is, kunnen dan wél sparren groeien.
Een andere boomsoort, de eik, krijgt er leefgebied bij in delen van
Scandinavië en Finland. Daar kunnen nu nog geen eiken groeien.
Ook Nederland krijgt er nieuwe soorten planten en dieren bij, zoals
de eikenprocessierups. De haren van deze rups veroorzaken een ondragelijke jeuk. De rups komt eerst alleen voor in Zuid- en MiddenEuropa. In 1996 is hij in groten getale te vinden in het zuiden van
het land. In 2004 steekt hij de Rijn over en verspreidt zich over het
hele land.
15
Eikenprocessierups
Ook in zee worden er soorten bedreigd. Zeewater bevat meer koolzuur, wordt dus zuurder naarmate er meer CO2 in oplost. Hierdoor
kunnen plankton, koralen en andere zeewezens moeilijker hun skelet maken. Skeletten
bestaan voor een groot deel uit kalk. Hoe
zuurder water is, hoe makkelijker kalk daarin
oplost. Koraalriffen verbleken zodra het zeewater waar ze in staan warmer wordt. Dat
verbleken komt omdat er steeds minder en
ten slotte helemaal geen algen meer op
groeien. Komen de algen niet snel terug, dan
zijn de riffen ten dode opgeschreven.
Verblekend koraal
Gevolgen voor de landbouw
In gebieden op hoge breedte is het nu nog te koud voor akkerbouw, in noordelijk Siberië en het noorden van Canada bijvoorbeeld. Door de opwarming van de aarde
wordt akkerbouw daar steeds meer mogelijk. Daar kunnen gewassen als graan worden verbouwd die nu in gematigde streken op akkers te vinden zijn. Dit kun je een
positief gevolg van de opwarming noemen.
In gebieden waar nu al akkerbouw voorkomt, moet die zich zien aan te passen,
bijvoorbeeld omdat het minder vaak regent. Dan moeten gewassen worden geteeld die beter bestand zijn tegen het
nieuwe klimaat dan de gewassen die tot
dusver zijn geteeld. De toename van CO2
heeft voor sommige landbouwgewassen
ook positieve gevolgen. Sommige gewassen groeien namelijk beter als er meer
CO2 in de lucht zit. Dan nemen de oogsten toe. Ook wordt de teelt van perziken
mogelijk in Nederland. Paprika en tomaten hoeven als het warmer is niet meer in
kassen te worden gekweekt.
Perzik
In gematigde streken worden gewassen meer bedreigd door
ongedierte en ziekten. De laatste jaren is er vaker een winter
die (veel) zachter is dan gemiddeld. Daardoor overleven meer
insecten en andere dieren die gewassen aanvreten of ziek maken de winter. Ook ontstaat meer gevaar van langdurige droogte of periodes met zware regenval.
Het oosten van Australië wordt tijdens de eerste helft van 2007
getroffen door een grote droogte. Dat is juist het deel van het
land waar veel landbouw bedreven wordt. Ook in Nederland is
het in 2003 buitengewoon droog. Gewassen als aardappelen
groeien minder goed dan in andere jaren en de oogst is kleiner.
Het najaar van 1998 in Nederland is juist buitengewoon nat.
Ook dan ontstaat er grote schade aan de oogst.
or de opwarming van de aarde krijgt de landbouw vaker met
droogte of buitengewoon zware regenval te maken.
16
Droogte in Australië
Verdere verspreiding van ziektekiemen
Dieren en andere levende wezens kunnen zich in gebieden vestigen waar het klimaat
eerst niet geschikt voor hen is. Daar horen ook ziektekiemen bij en dieren die ziektekiemen overbrengen.
In augustus 2006 raken boerderijdieren in
Kerkrade besmet met het blauwtongvirus.
Dit virus wordt overgebracht door knutten,
een soort mug. Herkauwers kunnen het
virus krijgen, mensen niet. Knut en blauwtongvirus zijn niet eerder in Nederland
voorgekomen. Ze leven alleen in gebieden
met een warm klimaat, zoals rond de Middellandse Zee en in Afrika. Ten noorden
van Spanje is het voor hen al te koud.
Maar in Nederland wordt het tijdens de zoEen schaap met het blauwtongvirus
mer van 2006 zó heet dat ze ook hier een
tijd lang kunnen leven.
Naarmate het klimaat in Nederland warmer wordt, zal er vaker een hete zomer als in
2006 voorkomen. Dus kan het blauwtongvirus vaker opduiken in Nederland.
De mens
De opwarming van de aarde levert gevaren op voor de mens. We bespreken er vier:.
Malaria
Een minder onschuldig voorbeeld is de malariamug
en de parasiet die malaria veroorzaakt. Malariamuggen brengen de parasiet van mens tot mens over.
Mug en parasiet komen alleen in tropische gebieden
voor, vooral in Afrika. Daarbuiten is het voor hen
enkele maanden per jaar of het hele jaar door te
koud. In de tropen is het voor hen boven 1500 meter hoogte ook te koud. In Kenia bijvoorbeeld komen ze voor, maar niet in de hoofdstad Nairobi. Die
ligt 1661 meter boven de zeespiegel. Naarmate de
aarde warmer wordt, kunnen mug en parasiet ook
op grotere hoogte leven en in gebieden buiten de
tropen waar het nu nog te koud voor ze is.
Extreem weer
We spreken van extreem weer als het in een gebied buitengewoon heet is of buitengewoon nat of als het daar ongewoon vaak in korte tijd stormt. Extreem weer kan tot rampen
leiden. In Frankrijk bijvoorbeeld wordt het in augustus 2003
buitengewoon heet met temperaturen rond 40 graden. Dan
sterven vele duizenden mensen door hitte en uitdroging.
Vooral ouderen en zieken worden hiervan het slachtoffer.
Door de opwarming van de aarde is er vaker sprake van extreem weer. Daardoor vinden er meer overstromingen, langdurige droogten en andere natuurrampen plaats.
De hitte in Frankrijk noopte tot meer drinken
17
De rijzende zeespiegel
Door de rijzende zeespiegel kunnen
rivieren in laaggelegen kustgebieden
moeilijker hun water naar zee afvoeren. Als er in korte tijd veel regen valt,
treden ze sneller buiten hun oevers.
Ook kan tijdens een storm of orkaan
door de wind opgezweept zeewater
makkelijker het land op komen. Daardoor ontstaat groter gevaar voor
stormvloeden. De laagst gelegen gebieden verdwijnen op den duur voorgoed
onder water. Dat zal ook gebeuren met
eilanden die hooguit een paar meter
boven zee uitsteken, bijvoorbeeld enkele eilanden van Kiribati en Tuvalu.
Sommige eilanden van Kiribati steken
maar één meter boven de zeespiegel uit.
In de laaggelegen kustgebieden woont ruim een half miljard mensen. Ook liggen daar
grote steden als Sjanghai, Kolkata (de nieuwe naam voor Calcutta), New York en … de
Randstad.
Rijke landen kunnen het gevaar verkleinen door dijken en zeeweringen te bouwen.
Nederland wordt al door dijken en zeeweringen beschermd. Vooral als de zeespiegel
niet sneller stijgt dan het KNMI en de IPCC verwachten, kunnen die dijken en zeeweringen Nederland nog lange tijd droog houden. Amersfoort zal dan niet binnen afzienbare tijd aan zee komen te liggen. Ook hoeven de Randstedelingen nog niet te verhuizen.
Anders ligt het met landen die te arm zijn om dijken en zeeweringen te bouwen. Dat
zijn bijvoorbeeld Bangladesh, Tuvalu en Kiribati. Tenzij daar alsnog dijken en zeeweringen worden gebouwd, zullen herhaalde overstromingen en het voorgoed onderlopen
van land mensen op de vlucht drijven. Alleen al in Bangladesh en in het kustgebied
van India dat daaraan grenst gaat het om tientallen miljoenen mensen.
Schaarste aan drinkwater
Naarmate de zeespiegel stijgt, dringt
in kustgebieden meer zout water vanuit zee door in de bodem. Dan wordt
het grondwater brak en is het niet
meer als drinkwater te gebruiken.
Daardoor kunnen bewoners moeilijker
aan drinkwater komen.
In gletsjers in berggebieden zitten
grote hoeveelheden zoet water. Dat is
bruikbaar als drinkwater. Voortdurend
smelt er ijs van de gletsjers af. Het
Ganges
smeltwater wordt door rivieren afgevoerd. Mensen die bij deze rivieren wonen, kunnen altijd aan zoet water komen, zelfs
als het maanden achtereen niet regent. Dat is bijvoorbeeld het geval in Peru, in Bolivia
en het stroomgebied van de Ganges in India. De Ganges voert smeltwater van gletsjers in de Himalaya aan. Dit gebied kent jaarlijks een droge tijd. Maar ook dan kunnen hun bewoners zoet water uit rivieren halen. Naarmate gletsjers krimpen of zelfs
verdwijnen, wordt de aanvoer van bruikbaar water minder. Op den duur ontstaat er
tijdens langdurige droogte een tekort aan drinkwater. Vooral in het stroomgebied van
de Ganges wordt dat een probleem voor miljoenen mensen.
18
ACTIE
De VN en landsregeringen nemen zich voor het versterkte broeikaseffect aan te pakken. Daartoe nemen ze maatregelen. Particuliere organisaties én beroemde personen
roepen op tot actie en helpen het versterkte broeikaseffect te bestrijden. Ten slotte
laten we zien wat je er zelf aan kunt doen.
Het naijleffect
Snelle resultaten mogen echter niet worden verwacht. Het klimaat op aarde wordt ook
door andere zaken beïnvloed. Daardoor kan de aarde blijven opwarmen ook als de
mens minder broeikasgassen in de dampkring uitstoot. De aarde zou bijvoorbeeld
meer warmte van de zon kunnen krijgen dan nu. Belangrijk in verband met het tegengaan van de opwarming van de aarde is het verschijnsel dat naijleffect heet: je stopt
met iets, maar de gevolgen gaan ook na het stoppen nog lang door.
Wat betekent dit voor de bestrijding van het versterkte broeikaseffect? Stel: we krijgen het in het jaar waarin je deze tekst leest voor elkaar dat de uitstoot van CO2 en
andere broeikasgassen niet verder toeneemt. Dan blijft het broeikaseffect toch nog
geruime tijd sterker worden. De natuur heeft namelijk veel tijd nodig om de nog aanwezige broeikasgassen uit de dampkring te halen.
Als we de uitstoot van CO2 stoppen, neemt de hoeveelheid in de dampkring toch nog
toe, temeer omdat de oceanen minder van dit gas kunnen opnemen (zie pag. 13).
Ook de hoeveelheid methaan zou geruime tijd blijven toenemen, namelijk nog 50 jaar
lang. Daarna zou die gelijk blijven.
De hoeveelheid lachgas zou zelfs nog 200 jaar lang blijven toenemen en dan pas op
hetzelfde peil blijven! Wil men de hoeveelheid lachgas op het peil van dit jaar houden,
dan zou de uitstoot ervan de helft minder moeten worden.
Mensen kunnen dus het broeikaseffect doen verminderen. Maar het is een zaak van
lange adem.
19
Van Toronto tot Kyoto …
In 1988 houden de VN in Toronto de Internationale Broeikasconferentie en richten ze
het IPCC op. Deze organisatie moet nagaan wat er met het klimaat gebeurt, wat men
weet van wat daarin verandert en wat die veranderingen voor gevolgen hebben voor
mens en natuur. Om de zes jaar brengt IPCC daar rapport over uit.
In 1989 vindt in Noordwijk de eerste internationale klimaatconferentie plaats. In 1992
houden de VN in Rio de Janeiro (Brazilië) de
Conferentie voor Milieu en Ontwikkeling. De
deelnemers hiervan stellen het Klimaatverdrag op. In 2000 hebben bijna alle landen van
de wereld dit verdrag getekend. Het verdrag
zegt dat de uitstoot van broeikasgassen zodanig moet verminderen dat een al te grote klimaatverandering afgewend wordt. Hoe dat
moet gebeuren, zegt dit verdrag niet. Ook
stellen de deelnemers Agenda 21 op. Dat is
een wereldwijd actieplan voor een beter milieu in de 21e eeuw. In dat actieplan staat ook
hoe het versterkte broeikaseffect kan worden aangepakt.
Ten slotte komt er een Bossenverklaring. Hierin beloven de deelnemers het rooien van
bossen een halt toe te roepen.
Vanaf 1995 houden de landen die aan de conferentie in Rio hebben meegedaan jaarlijks een Conferentie van Partijen. Daar laten ze zien in hoeverre ze de afspraken zijn
nagekomen die ze in Rio hebben gemaakt. In de aanloop naar de derde Conferentie
van Partijen wordt duidelijk dat daar weinig van terecht komt. Nog steeds stijgt in de
meeste landen de uitstoot van broeikasgassen. Deze conferentie vindt in december
1997 in Kyoto (Japan) plaats. Daar doen 160 landen aan mee. Ze maken nieuwe afspraken om een eind aan te maken
aan de almaar toenemende uitstoot. Hiertoe stellen ze het Kyotoprotocol op. Dat zegt dat de uitstoot van broeikasgassen in 2012
5,8% lager moet zijn dan in 1990.
Ook spreekt ieder land af hoever
het de uitstoot zal beperken. Zo
belooft Nederland in 2012 6% minder uit te stoten, België 7,5% en de
VS 8%.
In Kyoto
Hiervoor zijn krachtige maatregelen nodig. Die durven politici vaak niet te nemen omdat lang niet iedereen bereid is daaraan mee te werken. Als ze bijvoorbeeld een wet
invoeren die het autorijden beperkt zouden hun kiezers daartegen in verzet komen.
Daardoor wordt het voor landen moeilijker om zich aan de afspraken te houden. Tijdens de conferentie wordt hier het volgende op bedacht: een land mag andere landen
helpen om hun uitstoot van broeikasgassen te verminderen. De resultaten hiervan
mag het land optellen bij wat het zelf bereikt. Bijvoorbeeld: land A geeft land B geld
om diens kolencentrales te vervangen door met aardgas gestookte centrales. Daardoor zou de uitstoot van CO2 in land B minder worden want bij de verbranding van
aardgas (methaan) komt minder CO2 vrij dan bij de verbranding van kolen. Deze afname in land B mag land A optellen bij de verminderen van de eigen uitstoot.
20
… en daarna
Sommige landen ondertekenen dit protocol, maar enkele landen die veel broeikasgassen uitstoten doen dat niet, de VS bijvoorbeeld. De meeste landen wachten met ondertekenen tot ze zeker weten dat andere landen dat ook doen. Ze willen wel iets
doen aan hun uitstoot van broeikasgassen. Maar dan alleen als hun economie daardoor blijft groeien.
Ontwikkelingslanden twijfelen eraan of ze het protocol gaan tekenen. Ze zeggen dat
de rijkste landen de grootste uitstoot hebben. Die moeten dan maar het goede voorbeeld geven. Ook vinden ze dat ze meer recht hebben op economische groei (met een
toename van de welvaart) dan rijke landen. De VS willen niet dat fabrieken in ontwikkelingslanden kunnen concurreren met die in de VS zelf, omdat ze zich niet aan strenge en dus dure milieueisen hoeven te houden. Dat vinden de VS oneerlijk. Nadat hij in
januari 2001 president van de VS is geworden, laat George W. Bush weten dat hij er
niet over denkt om het protocol te tekenen. In 2007 brengt IPCC zijn zesjaarlijkse
rapport uit. Hierin zegt de organisatie er vrijwel zeker van te zijn dat de mens verantwoordelijk is voor de opwarming van de aarde. Ook zegt IPCC dat er een goede kans
is dat de aarde niet meer dan 2 graden opwarmt als we nu drastische maatregelen
gaan nemen. IPCC beveelt onder meer aan dat mensen minder vaak gaan reizen.
Twee scenario’s van IPCC voor de verwachte temperatuurstijging in 2070 als we niets zouden
doen. Links een extreem schema, rechts een gematigd schema.
De Europese Unie wil zijn uitstoot van CO2 terugbrengen. In 2007 spreken de leden
van de unie met elkaar af dat ze in 2020 20% minder uitstoten dan in 1990. Ze willen
energie besparen. Ze willen meer windkracht, zonne-energie en andere schone energiebronnen gebruiken en minder fossiele brandstoffen. Ze willen meer biobrandstoffen
(= brandstoffen gemaakt van biomassa (plantenresten, mest e.d.)) aan benzine en
diesel toevoegen. Ook de G8, de zeven rijkste industrielanden en Rusland, willen hun
uitstoot van broeikasgassen beperken. Hun uitstoot van broeikasgassen is in 2007
goed voor 40% van de wereldwijde uitstoot.
21
Particuliere organisaties, VIP’s en bedrijven tegen broeikaseffect
Verschillende particuliere organisaties voeren actie tegen het versterkte broeikaseffect. Milieudefensie en andere milieuorganisaties doen dat door mensen bewust te maken van de gevolgen ervan. Andere organisaties helpen mensen het broeikaseffect te
bestrijden. Zo helpt de Interkerkelijke Organisatie voor Ontwikkelingssamenwerking
(ICCO) bewoners van bosgebieden in Guatemala hun bossen te bewaken. Ze willen
bosbranden snel kunnen opsporen en blussen voordat ze veel schade aanrichten. De
bewoners kappen ook bomen, maar niet zoveel dat de bossen daaronder te lijden hebben. Niet alleen kunnen de bewoners blijven verdienen aan het hout uit hun bossen,
ook blijven hun bossen in staat om veel CO2 uit de lucht te halen.
Ook VIP’s, beroemde personen, voeren actie tegen het versterkte broeikaseffect, Albert Gore bijvoorbeeld. In 1993 wordt hij vice-president van de VS onder Bill Clinton.
In 2000 doet hij als kandidaat van de Democratische partij mee aan de presidentsverkiezingen, maar hij verliest op het nippertje van zijn Republikeinse tegenstander
George W. Bush. Hierna reist hij stad en land af om lezingen te geven. Die gaan vooral over de wijze waarop de mens met natuur en milieu omgaat. Hij is vooral bezorgd
over het versterkte broeikaseffect.
An Inconvenient Truth
In 2006 brengt Al Gore de documentaire An Inconvenient Truth (= ‘Een ongemakkelijke waarheid’) uit. In de documentaire roept hij politici,
bedrijven en burgers op actie tegen het broeikaseffect te ondernemen. De film trekt volle
bioscoopzalen en krijgt veel bijval. In 2007 wint
de film in Hollywood de Oscar voor beste documentaire van 2006. Maar er is ook kritiek op de
film. Op 8 maart 2007 zendt de Britse zender
Channel Four de documentaire The Great Global
Warming Swindle (’De grote mondiale opwarmings-zwendel’) uit. Hierin proberen deskundigen aan te tonen dat de zon en niet de mens
voor de opwarming van de aarde zorgt. Ook op
Gore zelf komt kritiek. Hij zou boter op het hoofd
hebben omdat hij in de tuin van zijn huis een
zwembad heeft met verwarmd water. Dat kost
veel energie en draagt bij tot uitstoot van CO2.
Ook reist hij vaak per vliegtuig om zijn verhaal over het klimaat aan de man te brengen. Ook dat kost energie en draagt bij tot uitstoot van CO2.
Ten slotte helpen bedrijven bij de
bestrijding van het versterkte
broeikaseffect. De vliegtuigbouwer
Boeing presenteert in juli 2007
een nieuw passagiersvliegtuig, de
Boeing-787. Dat is lichter van gewicht dan andere vliegtuigen omdat het voor een groot deel van
kunststoffen is gemaakt. Die zijn
lichter dan metalen. Daardoor verbruikt het toestel minder brandstof en stoot het minder CO2 uit.
Boeing-787
22
Live Earth
Op 7 juli 2007 vindt een aantal concerten van
popartiesten plaats, Live Earth. Die worden
voorbereid en staan onder leiding van Gore. Er
treden artiesten op in Noord- en Zuid-Amerika,
Europa, Afrika, Azië en Australië. In het Zuidpoolgebied geven wetenschappers die daar
werken een concert voor Live Earth. Met Live
Earth probeert Gore aan burgers en bedrijven
dezelfde boodschap over te brengen als met An
Inconvenient Truth. Hij wil mensen duidelijk
maken dat iedereen kan en moet meehelpen
om de rampspoed af te wenden die hij ziet aankomen. Met Live Earth begint een voorlichtingscampagne van drie jaar over klimaat, broeikaseffect en de aanpak daarvan. Die wordt betaald
uit de opbrengsten van Live Earth. De televisieuitzendingen van Live Earth trekken meer dan
een miljard kijkers. In Nederland is het op tv de
hele dag door te volgen. Maar niet iedereen
vindt het een goed idee om op die manier aandacht voor het klimaat te vragen.
Sommigen voeren aan dat bij popconcerten
veel CO2 vrij komt. Popartiesten gebruiken tijdens hun optredens apparaten die veel stroom
gebruiken: versterkers, geluidsboxen en verlichting. De stroom wordt opgewekt met generatoren die diesel of een andere motorbrandstof
verbruiken, en daar komt (veel) CO2 bij vrij.
Een ander bezwaar is dat liefhebbers (soms
verre) vliegreizen maken om een optreden van
hun idolen te zien, en vliegtuigen stoten ook
CO2 uit. Dat is ook het geval bij Live Earth. De
popgroep Bon Jovi (op de foto rechts)
bijvoorbeeld is één van de groepen die optreden in New York. Fans van deze groep uit Europa reizen per vliegtuig naar deze Amerikaanse
stad om hun idolen te zien. Ten slotte verwachten sommige mensen meer resultaat van harde
maatregelen door de overheid tégen klimaatverandering dan van voorlichtingscampagnes
óver klimaatverandering.
Op dezelfde dag vindt in Amsterdam een speciaal concert plaats genaamd Live Earth Alert!
Daar treedt onder andere Ali B op. Onder de
toeschouwers zijn ook (toenmalig) minister
Koenders van Ontwikkelingssamenwerking en
(voormalig) minister Cramer van Volksgezondheid, Ruimtelijke Ordening en Milieu.
23
Wat kun je zelf doen?
Je kunt zoeken naar informatie over het versterkte broeikaseffect en over wat je daar
zelf tegen kunt doen. Die informatie is er te kust en te keur. Het KNMI bijvoorbeeld
geeft op internet en via Teletekst informatie over weer, klimaat en broeikaseffect. Milieugroepen doen dat ook en geven ook tips om iets te doen aan je eigen uitstoot van
broeikasgassen, vooral van CO2. Dat kun je op drie manieren doen.
Energie besparen
Mensen doen dat door hun woningen beter
te isoleren, onder meer met dubbele ramen. Daardoor verdwijnt er minder warmte uit hun woning en hoeven ze minder te
stoken om hun woning warm te houden. Je
kunt bijvoorbeeld ook alleen je tv of computer aanzetten als je die echt wil gebruiken. Wil je muziek op de achtergrond, dan
is het energievriendelijker om daarvoor je
radio aan te zetten en niet je tv.
Duurzame energie gebruiken
Energie is duurzaam als het uit schone bronnen wordt opgewekt zoals zonkracht en niet uit fossiele brandstoffen. Je kunt
bijvoorbeeld groene stroom gaan gebruiken. Dat is stroom opgewekt uit schone energiebronnen. Nederlandse energiebedrijven bieden naast gewone ook groene stroom aan. Ook is het
mogelijk benzine of diesel te tanken waar biobrandstof aan toe
is gevoegd.
Bewust kopen
Je kunt bijvoorbeeld een energiezuinige auto
kopen in plaats van een grote auto die veel
benzine of diesel verbruikt. Je kunt ook
spaarlampen kopen in plaats van gloeilampen. Je kunt bij het kopen van artikelen waar
hout in zit letten op hoe dat hout is gewonnen. Soms worden in een bos voor het winnen van hout zóveel bomen gekapt dat het
bos daardoor verdwijnt. Dan blijven er minder bomen over die CO2 uit de lucht halen.
In andere bossen worden wel bomen gekapt,
maar blijven de meeste bomen staan en
worden nieuwe geplant. Dan blijft het bos in
stand. Hout dat op die manier is verkregen,
krijgt een keurmerk van de Forest Stewardship Council. Dat is een internationale vereniging van bosbeheerders, houthandelaren,
milieugroepen en mensen die in gebieden
wonen waar hout gewonnen wordt.
24
Spaarlampen
AANTEKENINGEN
25
26
MEER OP INTERNET
Op de website van het Centrum voor Mondiaal Onderwijs vind je nog meer
informatie die je kan helpen bij je werkstuk of spreekbeurt.
Je vindt daar tips over hoe je het beste een werkstuk kunt opzetten of hoe je
het beste je spreekbeurt kunt inkleden. Ga naar www.cmo.nl of www.maak-eenwerkstuk.nl.
27
SCRIPTIESERVICE
De Scriptieservice Mondiaal Onderwijs richt zich op leerlingen vanaf 10 jaar. In de
reeks zijn meer dan 85 onderwerpen opgenomen over Derde Wereld, Vrede, Milieu
en Mensenrechten.
Elk pakket bestaat uit 24 pagina's tekst, foto's, tekeningen, strips en/of cartoons.
Op de website van het CMO staat een handleiding voor het maken van een scriptie/
werkstuk.
De versie op papier is te bestellen bij:
Centrum voor Mondiaal Onderwijs
Postbus 9108
6500 HK Nijmegen
tel. 024-3613074
e-mail: [email protected]
http://www.cmo.nl