è belangrijk om match te maken tss persoonlijkheid en

Differentiële psychologie
Pénélopé De Muynck
Academiejaar 2015-2016
Slides + boek + SV Jelke Pattyn
1
Inhoudsopgave
Inleiding................................................................................................................................................. 10
Deel I: constructen en theorieën over individuele verschillen ........................................................... 11
Hoofdstuk 1: interesses ........................................................................................................................ 11
1. Structuur van interessen ................................................................................................................... 11
1.1
Interessen als individueel verschil ......................................................................................... 11
1.2 Persoons – omgevingskarakteristieken ....................................................................................... 11
1.3 Modellen en taxonomieën .......................................................................................................... 13
2. RIASEC: model en assumpties ........................................................................................................... 13
2.1
Oorsprong vh model .............................................................................................................. 13
2.2 Holland’s RIASOC-lettercodes ..................................................................................................... 14
2.2.1 Illustraties van lettercodes voor omgevingen ...................................................................... 15
2.3 Het model: RIASOC calculus assumpties en afgeleiden .............................................................. 16
2.3.1 Consistentie vd lettercode ................................................................................................... 16
2.3.2 RIASOC differentiatie ............................................................................................................ 17
2.3.3 RIASOC – congruentie........................................................................................................... 17
3. Person-environment fit ..................................................................................................................... 17
3.1
Person-environment fit vormen (Kristof, 1996) .................................................................... 17
3.2 Toepassing van P-E fit: AS(TM)A.................................................................................................. 19
4. Alternatieve modellen ....................................................................................................................... 20
4.1
Alternatieve formulering: Itamar Gati................................................................................... 20
4.2 Predicties Holland model ............................................................................................................ 20
4.3 Tracey en Rounds (1993) ............................................................................................................. 20
4.4 Alternatieve formulering: Prediger (1982) .................................................................................. 21
4.5 Alternatieve formulering: Rounds en Tracey (1996) ................................................................... 21
4.6 Conclusies: Nagy (2010) .............................................................................................................. 21
5. Geslachtsverschillen .......................................................................................................................... 22
5.1
RIASEC: geslachtsverschillen ................................................................................................. 22
6. Stabiliteit en ontwikkeling ................................................................................................................. 22
6.1
RIASEC: stabiliteit .................................................................................................................. 22
7.Evaluatie ............................................................................................................................................. 25
8. Recente operationalisaties ................................................................................................................ 25
8.1 Assessment in VL/ NL .................................................................................................................. 25
8.2 Loopbaaninzicht vragenlijst (LIV) ................................................................................................ 25
8.2.1 LIV: afgestemd op loopbaan ................................................................................................. 25
8.2.2 LIV: concepten en uitgangspunten ....................................................................................... 25
2
9. Samenvatting ..................................................................................................................................... 29
Hoofdstuk 2: persoonlijkheid ............................................................................................................... 30
1. Definitie persoonlijkheid ................................................................................................................... 30
1.1 Vier benaderingen v persoonlijkheid  theorieën ..................................................................... 30
1.1.1
Trekbenadering: vragen ad orde ................................................................................... 30
1.2 Leken opvatting over persoonlijkheid ......................................................................................... 31
1.3 Academische definities v persoonlijkheid ................................................................................... 31
1.4 Definitie ....................................................................................................................................... 32
1.4.1 Zoemsessie: stabiliteit vs verandering ................................................................................. 32
1.4.2 Differentiële vs ‘mean level’ / absolute verandering ........................................................... 32
1.5 3 analyseniveaus ......................................................................................................................... 33
2. Persoonlijkheidstheorie: objectieven en kenmerken........................................................................ 33
2.1 Objectieven en kenmerken ve goede (PH)theorie ...................................................................... 33
3. Persoonlijkheidstaxonomieën ........................................................................................................... 34
3.1 Taxonomie: vragen aan de orde .................................................................................................. 34
3.1.1 Hoe zo’n taxonomie opbouwen? ......................................................................................... 34
3.2 Methoden om fundamentele trekken te identificeren voor een universele taxonomie v PH
trekken .............................................................................................................................................. 35
3.2.1 Lexicale benadering .............................................................................................................. 35
3.2.2 Statistische benadering ........................................................................................................ 36
3.2.3 Theoretische benadering...................................................................................................... 36
3.3 Soorten persoonlijkheidstaxonomieën ....................................................................................... 36
3.3.1 Eysenck’s PEN model ............................................................................................................ 36
3.3.2 Wiggins interpersoonlijk circumplex .................................................................................... 37
3.3.3 Big five – vijf-factoremodel (VFM, FFM)............................................................................... 38
4. Historiek en operationalisaties vd big 5 / FFM .................................................................................. 39
4.1 Lexicale benadering ..................................................................................................................... 39
4.2 Persoonlijkheidsvragenlijst .......................................................................................................... 39
4.3 Vrije beschrijvingen ..................................................................................................................... 40
5. Generaliseerbaarheid big 5 / FFM structuur ..................................................................................... 41
5.1 Over leeftijd ................................................................................................................................. 41
5.2 Over culturen............................................................................................................................... 41
5.3 Generaliseerbaarheid over culturen, geslachten, leeftijd........................................................... 42
5.3.1 Generaliseerbaarheid over culturen .................................................................................... 42
5.4 Is het VFM comprehensief? Zijn er nog terugkerende factoren buiten VFM? ........................... 42
5.4.1 Theoretisch raamwerk voor HEXACO-model (Lee & Ashton) .............................................. 42
3
5.4.2 HEXACO-model: evolutionaire basis .................................................................................... 43
5.4.3 Kritiek op HEXACO-model .................................................................................................... 43
5.5 The big one .................................................................................................................................. 44
6. Persoonlijkheidstrekken bij niet-humane wezens ............................................................................ 44
6.1 Studie: a dog’s got personality .................................................................................................... 44
6.1.1 Studie 1: interne consistentie en consensus ........................................................................ 45
6.1.2 beoordelaarbias: leeftijd, geslacht ....................................................................................... 46
6.1.3 Studie 2: predictieve validiteit.............................................................................................. 47
6.1.4 beoordelaarbias: ras ............................................................................................................. 48
6.1.5 A dog got personality – samenvatting resultaten ................................................................ 48
6.1.6 A dog’s got personality – sterktes design ............................................................................. 49
6.1.7 Dog’s personality – what’s next?.......................................................................................... 49
7. Interface persoonlijkheid en interessen............................................................................................ 49
7.1
Holland: “interest inventories are personality inventories” ................................................. 49
7.1.1 Validiteit voor Hollands claim? ............................................................................................. 50
7.2 hoe elkaar aanvullen (in een adviessituatie)? ............................................................................. 51
8. Kritische evaluatie ............................................................................................................................. 51
8.1
Kritiek op trekbegrip, en op FFM/ Big Five in het bijzonder ................................................. 51
9. Take away message ........................................................................................................................... 52
Hoofdstuk 3: intelligentie ..................................................................................................................... 52
1. Intelligentie: conceptualisatie en definitie ........................................................................................ 52
1.1 Maatschappelijke interesse en belang ........................................................................................ 52
1.2 Research into implicit theories of intelligence (USA) .................................................................. 53
1.2.1 Lay-persons’ implicit theories of intelligence (USA)............................................................. 53
1.2.2 Lay-persons’ implicit theories of intelligence across cultures (Taiwanese Chinese) ........... 53
1.3 Impliciete theorieën (leken) samengevat: .................................................................................. 54
1.4 expert definities van intelligentie................................................................................................ 54
1.5 meting van intelligentie............................................................................................................... 55
1.6 zelf- en peerbeoordelingen van intelligentie .............................................................................. 55
2. Intelligentie modellen en theorieën (Maltby: chapter 12) ............................................................... 55
2.1 Historiek van het intelligentie-onderzoek ................................................................................... 55
2.2 General Intelligence ‘g’: theory and measurement .................................................................... 56
2.3 WAIS- WISC (1955) ...................................................................................................................... 57
2.3.1 voorbeelden van de Wechsler Adult Intelligence scale ....................................................... 58
2.3.2 The positive manifold ........................................................................................................... 59
2.3.3 Factoranalyse........................................................................................................................ 60
4
2.3.4 De normaaldistributie vd intelligentie score ........................................................................ 60
2.4 Raven’s Progressive Matrices (1938) .......................................................................................... 60
2.5 Multifactoriële modellen ............................................................................................................. 61
2.6 Hiërarchische modellen............................................................................................................... 61
2.6.1 Vernon’s hierarchical theory of intelligence ........................................................................ 62
2.6.2 Carroll: three-stratum model of human cognitive abilities .................................................. 62
2.6.3 Cattell, Horn and Carroll (CHC) onderzocht en uitgebreid door Kevin S McGrew ............... 62
2.7 Gardner’s multiple intelligences.................................................................................................. 62
2.8 Sternberg’s triarchic theory of intelligence ................................................................................. 63
3. Demonstratie: online intelligentie-tests ........................................................................................... 63
3.1 Mensa .......................................................................................................................................... 63
4. Betekenis en predictieve validiteit van intelligentie (Maltby: chapter 13, vanaf p 106) .................. 63
4.1 The features, uses and problems that surround intelligence test .............................................. 63
4.2 Sociale relevantie van intelligentie.............................................................................................. 63
4.2.1 Studie over de invloed v IQ ih onderwijs: Deary, Strand, Smith & Fernandes (2007).......... 64
4.2.2 Studie over job performance: Schmidt &Hunter (1998,psychological Bulletin) .................. 65
4.2.3 Studie over measure / training: Schimdt en Hunter (1998, psychological Bulletin) ............ 65
4.2.4 Studie over job performance in verschillende beroepscategorieën .................................... 66
4.2.5 Studie over predictive validity over the life span (extrinsic career success) door Jugde et al
(1999) ............................................................................................................................................ 67
4.3 Intelligentie en professionele positie / status ............................................................................. 67
4.4 Andere IQ correlaten ................................................................................................................... 68
4.5 Strenze (2007) ............................................................................................................................. 68
4.6 Deary, Whiteman, Starr, Whalley & Fox (2004) .......................................................................... 68
5. emotionele intelligentie (EQ) (Maltby: chapter 15, p 182) ............................................................... 69
5.1 Emotionele intelligentie: Mayer-Salovey- Caruso ....................................................................... 69
5.2 Emotionele intelligentie: Goleman (1995) .................................................................................. 70
5.3 Bar-on’s model of emotional intelligence ................................................................................... 70
5.4 Kritiek op mixed models .............................................................................................................. 71
5.4.1 wat meten ze eigenlijk? ....................................................................................................... 71
5.4.2 Elshout .................................................................................................................................. 71
5.5 Samengevat ................................................................................................................................. 71
6. Genetische basis vs omgeving ........................................................................................................... 72
6.1 Nature - nurture debat ................................................................................................................ 72
6.2 Nuttige soorten samples: tweelingen ......................................................................................... 72
6.3 Minnesota study of twins reared apart (MSTRA) ........................................................................ 72
5
6.3.1 toelichting vd studie ............................................................................................................. 73
6.4 Concordance rates of intelligence (Ridley, 1999)........................................................................ 73
6.5 Environmental influences on intelligence ................................................................................... 74
6.5.1 Biologische factoren en ouders ............................................................................................ 74
6.5.2 Familie omgeving.................................................................................................................. 75
6.2.3 Educatie en cultuur .............................................................................................................. 77
6.6 Bouchard and Loehlin’s framework to assess population variatons in intelligence ................... 77
7. Stabiliteit van intelligentie................................................................................................................. 77
7.1 Ontwikkelingsantecendenten ..................................................................................................... 77
7.2 Stabiliteit van intelligentie........................................................................................................... 78
7.3 Flynn effect .................................................................................................................................. 78
7.3.1
Discussie: ....................................................................................................................... 79
7.3.2
Verklaring: ..................................................................................................................... 79
7.3.3
Reversed Flynn effect? Teasdale en Owen (2008) ........................................................ 80
7.4 Shatz (2008) ................................................................................................................................. 80
7.5 Boosting IQ? Head start............................................................................................................... 81
7.5.1 Mozart IQ.............................................................................................................................. 81
7.6 Interesse en inteligentie: een meta-analyse ............................................................................... 81
8. Maatschappelijke discussie omtrent intelligentie (Malbty; chapter 14, p 149 ev): lectuur ............. 83
8.1 The distribution of IQ scores: a bell curve ................................................................................... 83
8.1.1 Herrnstein en Murray’s main arguments (1994).................................................................. 83
8.1.2 kritiek op de bell curve: intelligentie en klasse structuur in america................................... 83
8.2 Maatschappelijke discussie omtrent IQ ...................................................................................... 84
9. Samengevat ....................................................................................................................................... 84
10. voorbeeld examenvraagje ............................................................................................................... 84
Deel II: verschillen tussen groepen en hun basis ................................................................................. 85
Hoofdstuk 4: cultuurverschillen & verklaringen .................................................................................. 85
1. Begrippenkader en definities ............................................................................................................ 85
1.1 Definitie van cultuur (Matsumoto, 2000).................................................................................... 85
1.2 Beïnvloedende factoren .............................................................................................................. 86
1.3 Differentiatie van andere begrippen ........................................................................................... 86
1.3.1 Ras ........................................................................................................................................ 86
1.3.2 etniciteit ............................................................................................................................... 86
1.3.3 Nationaliteit .......................................................................................................................... 87
1.4 Additionele onderscheiden ......................................................................................................... 87
1.5 Psychologische subdisciplines ..................................................................................................... 87
6
1.6 Panculturele principes vs cultuur-specifieke verschillen ............................................................ 88
1.7 Etic-emic onderzoeksstrategieën ................................................................................................ 88
2. Aandachtspunten bij cross-cultureel onderzoek............................................................................... 88
3. Modellen voor het beschrijven van culturele verschillen: Hofstede en Schwartz ............................ 91
3.1 Hoe verschillen tss culturen beschrijven? ................................................................................... 91
3.2 Hofstede’s studie van werkgerelateerde waarden ..................................................................... 91
3.2.1 Chinese culture connection (1987) ...................................................................................... 92
3.3 Schwartz en co (1987, 1994) ....................................................................................................... 92
4. Culturele verschilen voor specifieke eigenschappen ........................................................................ 93
4.1 Geslachtsverschillen over culturen ............................................................................................. 93
4.2 Emotionele expressie: ................................................................................................................. 93
4.3 Persoonlijkheidstrekken .............................................................................................................. 94
4.4 Individual differences  differences between cultures ............................................................. 95
5. National character beoordelingen .................................................................................................... 95
5.1 Aggregate personality ratings ..................................................................................................... 95
5.2 Schmitt et al (2007, journal of cross-cultural psychology) .......................................................... 96
5.3 Terracciano et al (2005)............................................................................................................... 97
6. Discussie ............................................................................................................................................ 98
6.1 Conclusies .................................................................................................................................... 98
6.2 Take away message ..................................................................................................................... 98
6.3 Voorbeeld examenvraagje .......................................................................................................... 98
Hoofdstuk 5: geslachtsverschillen ........................................................................................................ 99
1. begrippenkader ................................................................................................................................. 99
1.1 Hoe worden geslachtsverschillen weergegeven ....................................................................... 100
1.2 Minimalist en maximalist .......................................................................................................... 100
2. Gender stereotypen ........................................................................................................................ 100
2.1 Vrouwelijkheid, mannelijkheid en sekserol oriëntatie .............................................................. 101
3. Geslachtsverschillen en persoonlijkheidstrekken (VFM & enkelvoudige trekken) ......................... 101
3.1 Narratieve methode of review: Maccoby en Jacklin (1974) - kwalititatief ............................... 101
3.2 Meta-analyse: Feingold – kwantitatief ...................................................................................... 102
3.3 Cross-culturele studies over geslachtsverschillen in VFM - kwantitatief .................................. 102
3.4 Gender stereotypen (Williams en Best, 1990) .......................................................................... 103
3.5 Vanaf 18 jaar (college-aged) – conclusies ................................................................................. 103
3.6 Cross-culturele geslachtsverschillen in VFM voor 18 jaar ......................................................... 103
3.7 Geslachtsverschillen in altruïstisch gedrag ............................................................................... 104
3.8 Geslachtsverschillen in empathie en sociale perceptie ............................................................ 104
7
3.9 Geslachtsverschillen in emotionele expressie........................................................................... 104
3.10 Geslachtsverschillen in agressie .............................................................................................. 104
3.11 Geslachtsverschillen in zelfwaarde ......................................................................................... 105
3.12 Geslachtsverschillen in interesse ............................................................................................ 105
3.13 Geslachtsverschillen in depressie............................................................................................ 105
3.14 Geslachtsverschillen in conformiteit ....................................................................................... 105
4. Geslachtsverschillen en intelligentie ............................................................................................... 106
4.1 Geslachtsverschillen voor ‘G’ .................................................................................................... 106
5. Verklaringsmodellen........................................................................................................................ 106
5.1 Verklaringsmodellen mean level verschillen in PH ................................................................... 106
5.1.1 Sociaal – culturele modellen .............................................................................................. 106
5.1.2 Biologische modelle: aangeboren geslachtsverschillen (temperament) ........................... 106
5.1.3 Evolutionaire psychologie theorie ...................................................................................... 107
5.1.4 Combinatie vd voorgaande ................................................................................................ 107
5.2 Verklaringsmodellen mean level verschillen in intelligentie ..................................................... 107
5.2.1 Biologische verklaringsmodellen voor ‘G’ .......................................................................... 107
5.2.2 Biologische verklaringsmodellen voor spatial intelligence ................................................ 107
5.2.3 Omgevingsinvloeden .......................................................................................................... 107
6. Maatschappelijke betekenis en impact en reflectie ....................................................................... 108
7. take-away message ......................................................................................................................... 108
Hoofdstuk 6: evolutionaire verschillen .............................................................................................. 110
1. Evolutionaire theorie: principes en basisbegrippen........................................................................ 110
1.1 Introductie ................................................................................................................................. 110
1.2 Natuurlijke en sexuele selectie.................................................................................................. 110
1.3 Inclusive fitness theory .............................................................................................................. 111
1.4 Resultaten vh evolutionair proces............................................................................................. 111
1.5 Evolutionaire psychologie: 3 uitgangspunten ........................................................................... 111
1.6 Het evolutionair perspectief op 3 niveaus vd persoon ............................................................. 112
2. evolutionair perspectief op de menselijke natuur .......................................................................... 112
2.1 erbij horen ................................................................................................................................. 112
2.2 Helpend gedrag en altruïsme .................................................................................................... 112
2.3 Emoties ...................................................................................................................................... 112
3. evolutionair perspectief op geslachtsverschillen ............................................................................ 113
3.1 Sekseverschillen ........................................................................................................................ 113
3.2 Agressie ..................................................................................................................................... 113
3.3 Jaloersheid................................................................................................................................. 113
8
4. David Buss: onderzoek naar maningsstrategieën ........................................................................... 114
4.1 Sekseverschillen in aantal seksuele partners ............................................................................ 114
4.2 Sekseverschillen en ‘seks met een onbekende’ ........................................................................ 114
4.3 Sekseverschillen en partnervoorkeur........................................................................................ 115
5. evolutionair perspectief op individuele verschillen ........................................................................ 115
5.1 verschillen.................................................................................................................................. 115
5.2 Prisoner’s dilemma – Differential K-theory ............................................................................... 116
5.2.1 Prisoner’s dilemma ............................................................................................................. 116
5.2.2 Differential K-theory (Rushton) .......................................................................................... 117
5.3 Nettle (2006) ............................................................................................................................. 117
5.3.1 Winnowing effect of natural selection ............................................................................... 117
5.3.2 Tooby en Cosmides ............................................................................................................ 117
5.3.3 Nettle .................................................................................................................................. 117
6. onderzoek naar persoonlijkheid v dieren (zie les PH) ..................................................................... 120
7. Beperkingen vd evolutionaire theorie............................................................................................. 120
8. take-away message ......................................................................................................................... 120
9
Inleiding
Differentiële psychologie is de leer vd verschillen tss mensen (psychisch en fysiek)
 Tss individuen
 Tss groepen
 Basis v verschillen
 Studie vh individu
Inhoud:
Deel I: constructen en theorieën over individuele verschillen:
 Interesses
 Persoonlijkheidstrekken
 Intelligentie
Deel II: verschillen tussen groepen en hun basis:
 Geslachtsverschillen
 Nationale en culturele verschillen
 Evolutionaire verklaring
Boek: achtergrond en naslagwerk. Inhoud: lessen en dia’s.
10
Deel I: constructen en theorieën over individuele verschillen
Hoofdstuk 1: interesses
Doel:






Kennis vh RIASEC model
Implicaties vh hexagonaal model kennen + toepassen
Interessen een plaats kunnen geven id psychodiagnostiek
RIASEC model kunnen situeren tov alternatieve modellen
Recente onderzoeksgegevens omtrent interessen kennen
Assessmentmethodieken voor interessen kennen en kunnen gebruiken
Quote Freud:
 2 belangrijke taken ih leven: partner- & beroepskeuze
 NOOIT gebaseerd op rationele redens
 Later zullen we zien dat dat wel zo is
1. Structuur van interessen
1.1 Interessen als individueel verschil
- interessen
 Grote verschillen tss personen (aard en intensiteit)
o Aard: bv sportief, artistiek
o Intensiteit: veel hobby’s (tijd meer beperkt + breder interessegebied) 1 hobby (veel
intenser)
 Motivationeel aspect dat uitgaat v interesse
o Bepalen wat we doen ih leven
 Predicitieve validiteit?(wat zijn we met deze interessen)
o Minder voor prestaties (later), geen goede predictor
 Samen met andere aspecten bv persoonlijkheid
o Vooral voor tevredenheid
 Is er een goede match tss interesse en omgeving?
- invalshoek vanuit de praktijk:
 Interesses als oriënterend vermogen
o Als je mensen hun interessegebieden kent  mensen helpen (her)oriënteren
o Llnbegeleiding CLB, studie-oriëntering hoger onderwijs, arbeidsmarkt, revalidatie, ..
1.2 Persoons – omgevingskarakteristieken
Alle hobby’s kan je indelen in 1 of meer categorieën: RIASEC MODEL
 Interesse-/menstype
 Omgevingstype
o Kunnen psychologen minder goed
belangrijk bij oriënteren / assessment:
 niet enkele interesses meten bij individu ook in bep terrein  linken: match hebben
 ideaal: model P = model O
11
-R: Realistische / praktische mens – en omgevingstype
 Activiteit direct en manipulatief
 Met dingen / dieren
 Mist soc bezigheden
 Realistische werkomgeving:
o Met diingen / planten / dieren werken
o Stimuleren en belonen v mechanische-technische en motorische vaardigheden
o Aangepast gedrag + uitvoeren v taken
o Praktische, productieve en materialistische waarden
 Bv bouwvakker
- I: intellectuele / onderzoekende mens- en omgevingstype:
 Natuurkundige, bio en cult verschijnselen observeren en onderzoeken
 Wetenschappelijke en mathematische vaardigheden
 Afkeer v overredend,soc of routinematige activiteiten
 Intellectuele werkomgeving:
o Probleem opl of kennis vergaren
o Stimuleren en belonen v analytische, wetenschappelijk, technische en verbale
vaardigheden
o Theoretische, creatieve en ideële waarden
o Volhardend, kritisch en sceptisch gedrag
 Bv burgerlijke ingenieur ad unief
-A: artistieke mens- en omgevingstype
- voorkeur voor vrije, ongestructureerde activiteiten, kunstzinnige wijze kan uiten.
- vaardigheden: toneelspelen, schrijven, tekenen, schilderen, beeldhouwen, musiceren of
dansen
- Hij houdt niet van geordende, systematische werkzaamheden en bezit weinig
administratieve vaardigheden.
- Artistieke werkomgeving
o creatieve bezigheden op het gebied van literatuur, muziek en/of beeldende kunst
verricht
o vaardigheid op één of meer van deze terreinen verlangd.
o Waarden, die door de artistieke omgeving worden gestimuleerd en beloond, zijn
onder meer esthetiek, verbeelding en oorspronkelijkheid.
o ruimte voor origineel, onconventioneel en soms zelfs rebellerend gedrag.
o Doel is het leveren van artistieke producten (kunstwerken) of producties
(opvoeringen).
- Bv. een acteur en een museum/toneelpodium
- S: sociale mens- en omgevingstype
 Andere mensen informeren, onderwijzen, ontw, genezen, amuseren,..
 Vaardigheden: tact, geduld, aandacht
 Mist technische vaardigheden en bezigheden
 Sociale omgeving:
o Mensen werken: helpende of dienstverlenende zin
o Interpersoonlijke, communicatieve en contactuele vaardigheden
o Humanitaire waarde
o Begripvol, geduldig en tactvol gedrag
 Bv klinische psycholoog, CLB
12
- O/E: ondernemende / enterprising mens- en omgevingstype
 Nastreven v organisatorische, politieke of economische doelen
 Leiding en overtuigen v anderen
 Weinig wetenschappelijke activiteiten en vaardigheden
 Ondernemende werkomgeving:
o Mensen: commerciële, politieke en leidinggevende zin
o Interpersoonlijke vaardigheden (overtuigende en gezaghebbende aard)
o Commerciële en politieke waarden
o Doelstelling: succes, macht, populariteit en bekendheid
o Iets van anderen gedaan krijgen, verkopen, producten of ideeën
 Bv econoom, bedrijf, politieke partij
- C: conventionele mens- en omgevingstype
 Voorkeur: duidelijke, geordende werkzaamheden met precieze en systematische aanpak
 Administratitieve vaardigheden
 Afkeer: onduidelijk/ongestructureerde activiteiten en mist artistieke aanleg
 Conventionele werkomgeving:
o Handhaven en toep v regels en voorschriften
o Stimuleren en belonen v administratieve vaardigheden en normen + standaarden
naleven
o Waarden: zekerheid, duidelijkheid en stabiliteit
o Conformistisch, betrouwbaard en ordelijk gedrag
o Beroepen op administratief gebied en terrein vd ordehandhaving en wetstoep
 Bv boekhouder / rechtbank/ politie
1.3 Modellen en taxonomieën
- Succes v P-O koppeling afh van:
 Breedte
o Wat mensen willen/ niet willen, kunnen / niet kunnen
 Betrouwbaarheid waarmee de eigenschappen vd P en O worden gemeten
- afbakening vh terrein dat men wel in kaart brengen is primordiaal voor constructie ve taxonomie
 Bv indeling v planten / dieren
- taxonomie: omvat de basiscomponenten; soort grootste gemene deler vh terrein dat men wil
bestrijken.
 Classificatiesysteem / model / theorie
 Complexiteit samenvatten vd realiteit, kerndimensies, P & O beschrijven
- interessen: Hollands’ RIASOC/RIASEC model
 1ste intuïtief opgebouwd
2. RIASEC: model en assumpties
2.1 Oorsprong vh model
John Holland:
- Praktisch gestart: toegepaste psycholoog: interviewen met militairen ih Amerikaanse leger om ze in
te delen
- Aanleiding tot de 1ste paper ih Journal of Counseling Psychology (1959)
 Hexagon teken nog steeds op de cover
- ‘the psychology of vocational choices’ (1966)
- 1ste boek: Making Vocational Choices (1973-1997)
- model vandaag: agenda v interesse-, P- en O- fit onderzoekers
- intuïtief opgebouwde theorie, later wetenschappelijk onderbouwd en uitgewerkt
13
- Praktijkpsycholoog  academische positie ad Johns Hopkins University
Holland’s basisassumpties:
 Beroepskeuze = expressie vd persoonlijkheid
o doen wat je graag doet
o zware assumptie: waar  geen persoonlijkheidsonderzoek meer nodig, enkel RIASEC
gebruiken voor te persoonlijkh te schetsen (later)
 Interessevragenlijsten = persoonlijkheidsvragenlijsten
o Link tss persoonlijkheid en interessen
 Stereotypen over beroepen: psychologische en sociologische betekenis
o Beroep actief, gedeelde persoonlijkheidsprofiel
 Bv profs zijn: vergeetachtig en chaotisch
o Bepaalde eigenschappen migreren zo naar beroep
o Er gebruik v maken voor keuzes te maken
 Mensen met = beroep, ong = persoonlijkheidsprofiel en persoonlijkheidsontw
o Gelijke interessen
o = opleiding en training
 Gegeven hun gelijke profielen, = beroepsoefenaars relatief = reageren, probleem opl en
situaties structureren.
o = opleiding en training
 Tevredenheid met beroep, stabiliteit id uitoef en prestatie functie van P- & E(nvironment)
match
Holland’s 4 werkassumpties:
1. personen kunnen worden beschreven nr gelijkenis met 6 theoretische menstypen:
 Realistisch
 Intellectueel
 Artistiek
 Sociale
 Ondernemende
 Conventionele type
 we worden beschrijven naar de gelijkenissen met de mensentypes
 Naar de omgeving opzoek gaan die overeenstemt met je menstype(s)
 ze komen nooit zo theoretisch voor, meesstal een mix
 niet puur afgaan op stereotypes: ook naar de tussenliggende letters kijken
2. = geldt voor omgeving
3. P zoeken O die hen toelaten om uitdrukking te geven aan hun geprefereerde activiteit,
belangstellingen en waarden
 Omgevingen ook dr personen gemaakt
 Ook heroriënteren
4. Gedrag is het resultaat vd interactie tss P & O
2.2 Holland’s RIASOC-lettercodes
- similariteit ve P/O met elk vd typen uitgedrukt in een lettercode
 1ste letter is het type waarmee de grootste similariteit werd vastgesteld, …
 Geeft relatief belang vd dimensies weer
Meten vd similariteit vd letters:
- persoon
 self-directed search (SDS; USA)
o test over interesses, zelf met de info exploreren.
14
 beroepskeuze
 zelfonderzoek (BZO; NL)
- omgeving:
 zelfbeoordeling (PCI;USA/FPT;NL)
o position classification inventory / functie profiel test
o opleidingen, werkorganisaties in kaart te brengen
o hoe vaak komt iets aanbod in je huidig werk ↔ niet hoe leuk je iets zelf vindt
 incumbent method
o ‘people make the place’
 Meest directe toep v Holland
 Opl / beroep wordt gedefinieerd door de personen hun interesse
o Geïnteresseerd ih profiel ve beroep
 Vul interessevragen over jezelf in
 Gemiddelde v nemen: beroep komt overeen met deze code
 Expert method
o Interbeoordelaarsovereenkomst garandeert betrouwbaarheid
o Hoe belangrijk de 6 types zijn voor het beroep
o Codering voor een beroep
 Bv klinische psycholoog, welke types komen hiermee overeen
 combinaties v voorgaan
o vaak gedaan id praktijk
 belangrijk om match te maken tss persoonlijkheid en omgeving!
2.2.1 Illustraties van lettercodes voor omgevingen
Voor beroepen: O*NET
 we hebben de code en interessen: naar welke job nu oriënteren?
o Opl: O*NET
 gedetailleerde beroepsinfo voor meer dan 900 jobtitels
 incl RIASEC lettercode
 gebaseerd op job analyse + expert methode
 bv clinical psychologist: ISA
industrial/ organizational psychologist: IEA
 onderzoek: verschillende methodes vgl
o correlatie tss PCI (zelfbeoordeling) en O*NET (expert methode)
 correleert groot
Voor opleidingen: SIMON
 Studie- en Interesse MONitor
 Zelf-assessment van interessen (>SDS)
 Matching v opleidingen
o Incumbent + expert methode
 Incumbent: veel studenten laten invullen voor bep richting: prototype profiel
vd interessen vd mensen id opleiding
 bv: klinische psycholoog: sociaal – artistiek
 bedrijfspsycholoog: sociaal – ondernemend
 experimentele psycholoog: intellectueel – sociaal
o match eerder predictief voor satisfactie dan prestatie
 we kunnen hierdoor niet zeggen op ze met zekerheid gaan slagen of niet.
 Satisfactie: eerder tevredenheid / de mate waarin de behoefte vd persoon
bevredigd wordt
15
2.3 Het model: RIASOC calculus assumpties en afgeleiden
- beschrijvingen zijn prototypisch
- P & O = (min of meer) op verschillende types
- RIASOC-typen staan niet los naast elkaar
 Variërende graad v verwantschap
- onderlinge verhouding: hexagonaal model
- RIASEC (UK) of RIASOC (NL)- calculus
 Aan elkaar grenzende types
o Relatief veel met elkaar gemeen
 Alternerende types
o Bv R en E
o 1 interesse dimensie tussen = minder met elkaar gemeen
 Oppositionele types:
o Loodrecht op elkaar
o Bv R en S
o Minst gemeen met elkaar, negatieve correlatie
 Theoretisch idee, ook correlatie empirisch toetsen.
Resultaat onderzoek RIASEC: high school en university
-correlaties tss interesse domeinen.
- we kijken naar correlaties boven de diagonale
- correlatie tss R en I: .41
- naast elkaar > alternerende > oppositionele
2.3.1 Consistentie vd lettercode
- verwijst nr ordening vd letters id code (P/O), klemtoon op de 1ste 2 letters id code
- lettercode is minder consistent naarmate de meetkundige afstand tss de 2 letters groot is
- consistentie id persoonscode: zegt iets over de stabiliteit vh profiel
 Kenmerken verenigen die moeilijk te verzoenen zijn: grote kans dat mensen een verschuiving
krijgen in hun interesse profiel
 Hoe consistenter een profiel, hoe stabieler.
- consistentie id omgevingscode: zegt iets over de verscheidenheid vd eigenschappen waarop de
omgeving een beroep (zal) doe(n)(t)
 Job minder consistent: moeilijke job psychologisch gezien
- doorgaans aangeduid met een cijfer v 1 tem 3 (max consistent)
 3= 1ste 2 letters naast elkaar ih hexagonaal model
 2= alternered letter
 1= oppositionele letter
Uitbreiding vd Holland concepten:
- steunend op de metrische afstand tss de letters id code; 2 = lettercodes kunnen immers
verschillende onderliggende ruwe scorepatronen hebben
 Bv IROSAC
o Jan: R=13, I= 24, A=7, S=9, O=10, C=3
o Piet: R=22, I=24, A=7, S=9, O=10, C=3
 Volgens de 1ste calculatie zijn beide even consistent.
 Er is een grotere metrische afstand tss I en R voor Jan
- andere/ betere testen om een dieper inzicht te krijgen voor individuele dimensies
- je kan dit ook voorstellen in een taartdiagram of een functie:
16
2.3.2 RIASOC differentiatie
- lettercodes verschillen id mate waarin ze duidelijk zijn gedifferentieerd
 Complexe jobs: weinig gedifineerde job of opl
 Veel gedefinieerd: je weet wat je wilt
- goed gedifferentieerde profielen – met voldoende afstand tss de typen – geven aan dat de P/O
gekenmerkt zijn door een duidelijk af te lijnen interessepatroon
- implicaties voor stabiliteit/ betrouwbaarheid vd meting en validiteit v keuzen of adviezen
 P: ‘i know what I want’
 O: ‘you know what you gonna get’
- verschillende indexen geconstrueerd:
 Verschil tss de score op de 1ste en de laatste letter
o Bv 9-1=8  grote differentiatie
o Dicht bij elkaar: minder stabiliteit
 Lachan: lachan-index
o (X2 +x4):2. Dit getal :2
 consistentie en differentiatie slaan iedere keer op lettercode (P en/of O) ↔ congruentiebegrip
slaat op de code die de persoon krijgt EN de code vd omgeving
2.3.3 RIASOC – congruentie
- centraal bij Holland: matching tss P en O
 Streven nr congruentie tss P & O profielen
o interesse P &O goed aansluiten bij elkaar
o vooral 1ste 3 letters moeten overeenkomen
- sterke invl op het P-O interactie en matching zoeken (P-E fit research genaamd id literatuur)
 deze theorie is v enorme invloed geweest op het person-environment-fit idee! Waar zit
iemand op zijn plaats? Je koppelt info over de persoon ad info over de omgeving
-incongruentie: wanneer de omgeving weinig aandacht heeft voor de karakteristieken die personen
belangrijk vinden
 Bv primaire letter O: A, primaire letter P: C
- Zener-Schnuelle-index meest gebruikt (score v 0-6)
 6 max congruentie: letters en volgorde =
o RIC en RIC
 5: 1ste 2 letters = en volgorde =
o ISA en ISC
 4: letters =, verschillende volgorde
o SOC en OSC
 3: eerste letters gelijk
o ORS en OSI
ste
 2: 1 2 letters aanwezig in andere code
o ROS en OIR
ste
 1: 1 letter aanwezig in andere code
o OSA en ROC
 0: eerste letter niet aanwezig
o AOS en ISR
3. Person-environment fit
3.1 Person-environment fit vormen (Kristof, 1996)
- objectieve en subjectieve fit
 Objectieve: in welke mate de job bij je past
o Vragen: persoon nadenken en inschatting
17

Subjectieve: proberen lettercode P & O en via procedure kijken nr de overeenkomst
o Berekening bv adhv Zener-index
 beide belangrijk! Met subjectieve alleen ben je niet veel
-supplementaire (gelijk) en complementaire (ongelijke) fit
 Supplementaire: bv studierichting = interesses
 Complementaire: team werknemers samenstellen: belang dat er verschillen zitten
 Bv toegepast op relaties
o Zoeken naar gelijkaardige mensen
o Of net leuk dat we elkaar aanvullen?
 Individuele verschillen
- environment-component verder opgesplitst:
 P-O (person – organisation fit)
o (mis)fit met een specifieke organisatie
 P-V (person – vocation fit)
o (mis)fit met je roeping / de beroepsgroeps (bv terrein vd psychologie)
 P –G (person – Group fit)
o (mis)fit met de groep, collega’s
 P –J (person – job fit)
o (mis)fit met het werk dat je moet doen, inhoudelijk
- commensurate measurement: fit vgl op dezelfde kenmerken / dimensies
 Fit bekijken adhv 1 model dat v toep. is op P & O (Holland)
 Sommige modellen apart model voor P & O
 Hollands meest gebruikt
Onderzoek: Vocational Interest and Performance: a quantitative sumary over 60 years of research
Door: Nye,Su, Rounds en Drasgow
- cruciale vraag: hoe belangrijk is het om id congruente omgeving / fitting te zitten?
- meta-analyse (resultaten v vorige empirische studies op een mathematische manier te combineren)
v 60 primaire studies (42 in beroeps- en 18 in academische context)
- totale sample: 15.301
-zijn beroepsinteressen + gerelateerd aan job prestaties, schoolprestaties en / of volharding in een
job of academisch programma?Predictoren:
 Niveau v interesses
 Mate v congruentie tss interessen en type omgeving
- criteria:
 task performance: doe je goed waarvoor je bent aangeworden
 organizational citizenship: zaken die je doet, maar niet letterlijk in je job omschrijving staat,
bv op tijd zijn id vergadering
 behavior
 persistence: volharding of iets anders doen
 counterproductive work behavior: contraproductief werkgedrag: stelen, vandalisme
Resultaten:
- interessen en beroepsmatig functioneren
 baseline estimate interesse-niveau en performance: .20 (onafh vd congruentie)
 baseline estimate congruentie en performance: .36 (!)
o belangrijkste boodschap: interesses op zich en congruentie met interesse afgestemd
op de job (??)
18





over diverse criteria en interesse-instrumenten heen
positieve en substantiële correlaties met taakprestatie, OCB en volharding
negatieve en kleinere correlatie met contra productief werkgedrag
moderatoren (type interesse instrument, study design) : beperkt effect op sterkte relaties
correlaties beperkt en index steeds hoger. Minder geneigd tot contra werk gedrag
- interessen en academisch functioneren (volharding en punten)
 baseline estimate interesse-niveau en academische prestatie: .23 (onafh v congruentie)
o significant, maar klein
 baseline estimate congruentie en academische prestatie: .32
o significant en grotere kans om meer punten te hebben
 congruentie is positief en substantieel gerelateerd aan zowel volharding als punten
 over het algemeen ook individuele interessescores, maar wel substantieel laag
 moderator: type interesse-instrument: strong interest inventory minst predictief
3.2 Toepassing van P-E fit: AS(TM)A
- Schneider, Smith, Taylor & Fleenor: ASA  homogeniteit binnen organisaties
 attraction
o aangetrokken worden tot bedrijf en weten dat hij past bij je interesse
 selection
o passen bij iets, grotere kans om geselecteerd te worden
 attrittion
o mensen in een niet-congruente omgeving: omgeving verlaten
 deze processen zorgen voor de homogeniteit binnen bedrijven.
Recent: 2 letters erbij:
-Roberts: toevoeging: AS(TM)A
 transformation
o idee dat mensen kunnen veranderen
o bv inschrijven in psychologie, je interessen passen niet echt en na een tijdje wel
terug
o gradueel aanpassen / veranderen
 manipulation:
o idee dat mensen actief tijdens de loopbaan actief ingrepen doen om de loopbaan
meer afstemmen bij de eigen interesses
o bv andere job zoeken of jobcrafting
 jobinhoud na een tijdje naar je hand zetten. Als de organisatie wat
speelruimte geeft
 bv positie hogerop, die job kan je misschien wat meer bieden
 je doorloopt een traject die naar een beter fit leidt. De groep wordt steeds homogener. Het wordt
vaak gebruikt id praktijk.
Voorbeeldfilmpje v aanwervig bij H&M:
- vb van ASA selectie.
- bedrijven gebruiken deze strategieën om mensen te selecteren.
- gehamerd op soort organisatiecultuur: ‘het is fun’  attraction
- groei mogelijkheid  manipulation
- veel info: oprichtjaar, vestigingen ,…
- tonen al wat vd collectie en prijzen
 1ste populair maken. Selecteren v mensen (attrition), als je niet past vlieg je buiten. Uiteindelijk
zullen veel mensen aan manipulation doen en sommige aan transformation.
19
Hate your job? Here’s how to reshape it:
- vb v manipulatie, mensen zelf ingrepen doen op job- of loopbaaninhoud
Artikel securex:
- andere dingen doen, dan waarvoor ze inentieel werden aangenomen.
- jobcrafting: we willen doen wat we graag doen.
4. Alternatieve modellen
4.1 Alternatieve formulering: Itamar Gati


Hiërarchisch model
Gesteund op clusteranalys:
o 6 types in 3 clusters
 Types binnen clusters: correleren sterker dan de types die tot verschillende
clusters behoren (individueel)
 Makkelijk toetsbaar
 (R, I), (A,S), (O,C)
 Dit wil niet zeggen dat R-I en R-C even hard correleren
 Id praktijk is RI sterker dan RC
4.2 Predicties Holland model
72 orde-predicities (voorspellingen)
 Correlaties tss 6 adjacent types (RI, IA, AS, SE, EC, CR) > correlaties tss 6 alternate tyoes (RA,
AE, ER, IS, SC, CI)  36 predicities
 Correlaties tss 6 alternate types > correlaties tss 3 opposite types  18 predicties
 Correlaties tss 6 adjacent types > correlaties tss 3 opposite types  18 predicties
4.3 Tracey en Rounds (1993)
- toetsen orde-predicties obv beide modellen (Gati en Holland vgl)
 27 gemeenschappelijk aan beide modellen
 45 orde-predicties uniek voor Holland
 9 orde-predicties uniek voor Gati
 3de model ontw: HollGat model
 Studie v alle mogelijke correlaties tss interessetypes
o Hoe komen ze het best overeen en met welk model
 Predicties obv Holland
 +9 unieke orde predicties v Gati
(examenvragen over!!)
20


Samenvatting vd predicties obv de modellen + vgl
1ste rij: correlaties tss RI groter dan RA
 Liggen in = cluster
o Eronder Holland: RI > RA
 Liggen dichter bij elkaar ih model
o Gati: RI is groter dan RC
 RI binnen zelfde cluster, RC niet
o Holland: RI = RC
 Naast elkaar oh model (aangrenzend)
o Gati: vraagteken: geen uitspraak over de overeenkomst
 Nooit rechtstreekse vgl tss 2 clusters (RI, AS, EC)
 Holland’s beste model dat overeenkomt met dat vd mensen
Holland’s order model yielded the best fit, bcs:
 Meest adequate representatie vd date in elke case
 Het is superieur ah HollGat model
 De unieke predicties v Holland past beter bij de voorspellingen dan die v Gati
o Goede beschrijving vd relaties tss de interesse dimensies v mensen
 Holland: geen verschil tss geslacht, leeftijd = stabiel patroon
4.4 Alternatieve formulering: Prediger (1982)



niet alternatief
o Aanvulling
2 dimensies op interessevlak:
o Werken met mensen
 S
o Werken met zaken
 R
o = bipolaire interesse
 Hoge scoren op het ene, laag op het andere
de
2 interesse:
o Data
 O en C
o Ideeën
 A en I
4.5 Alternatieve formulering: Rounds en Tracey (1996)


Gati aangevuld
3 clusters + 1 nieuwe
o Niet langer gebruik vd clusters AS
 Minder gemeenschappelijk dan oorspronkelijk gedacht
 Obv empirische vaststelling
o A alleen
o SEC samen
4.6 Conclusies: Nagy (2010)
- 3 modellen (Holland, Gati, Rounds & Tracy vgl over:
 Steekproeven (eindgraad secundair onderwijs en unief)
 Geslacht
 Volgens verschillende analysemethoden 7
21
- resultaten:
 Locatie vd typen binnen het circumplex = over steekproeven (voor en na transitie nr hoge
onderwijs)
o RIASEC model identiek voor de steekproef
 Differentiatie ih profiel ↓ met leeftijd
o Interessen moet meer gespreid worden bij ouder worden
 Vrouwen differentiëren ↓ tss R en I ah einde vh secundaire
o Ebt later weg
 Sterkste evidentie: Holland model (op grond v CSPF)
5. Geslachtsverschillen
- man en vrouw verschillen
- fundamentele verschillen in termen v voorkeuren en interessen?
 Hoe groot zijn de verschillen?
5.1 RIASEC: geslachtsverschillen
- vaststelling: problematische female-male retios
 Vooral in STEM (science, technology, engineering, mathematics)
o Waar komen deze vandaag en waarom zo persistent?
o Interessen als drijvende kracht achter studiekeuzes, studiesucces en beroepskeuze
Su, Rounds en Armstrong (2009): meta-analyse v geslachtsverschillen in interesse
 Technische handleidingen v 47 interesse instrumenten
 N = 503 188
 Kwantitatieve techniek om nr een veelheid v data te kijken en essentie uit te halen
- interpretatie v verschillen:
 Niet elk significant verschil is betekenisvol
o Vuistregel
 D-effect size
 <.30 : zwak
 .30 < x < .50 : matig
 > .50 : groot
 Door genetisch effect
o persoonlijkheidstrekken
 Omgevingseffect
o Jongens: geduwd naar realistisch omgeving
o Meisjes: sociale
 Radargram
o Wit: man
o Zwart: vrouw
o Grootte:
 Hoe groter hoe meer
6. Stabiliteit en ontwikkeling
6.1 RIASEC: stabiliteit
- hoe stabiel zijn interessen? Belangrijk voor adviesverlening
 Interessen oriënteren
- beroepskeuze zelfonderzoek (BZO):
 Interessen = multiderectioneel
22
o Activiteiten (die men wil eens zou willen proberen)
o Beroepen (die men wel eens zou willen proberen)
o Vaardigheden / competenties (waarover men denkt te beschikken)
o Eigenschappen (die men denkt te hebben)
- ah einde vd opleiding – na 15j beroepsloopbaan
 Hoe stabiel zijn de kenmerken vd omgeving
 Gravitation hypothesis
o Holland: mensen graviteren naar omgeving / job die bij hun past, na verloop v tijd:
job die 100% bij hun past
 laatste jaars unief studenten, 15 later opnieuw. Na 1j op de arbeidsmarkt gevraagd om omgeving
te beschrijven en hoe arbeidsomgeving er na 15j uitzag  stabiel of niet?
Onderzoek: Wille & De Fruyt
-’94: T1
 934 laatstejaarsstudenten
 Persoonlijkheid (NEO-PI-R)
 Beroepsinteressen (BZO95)
 Naam en adresgeving (follow-up)
‘95: T2
 PCI: hun 1ste beroep/ omgeving beoordelen
’09: T3
 Persoonlijkheid (NEO-PI-R)
 Jobmobiliteit + rolverandering
o Welke functie?
 loopbaansucces
’10: T4
 RIASEC:
o Persoon
o Omgeving
 gepubliceerd in journal of vocational behavior
- stabiliteit v job en interesse (T1/T2 en T3)
 Interesse: SDS: Test-hertest
o Interessescore 1996 en 2009:
 Hoe stabiel de rangorde is
 Hoe stabieler: ↑ zelfde blijven
o Zegt niks over absolute verandering: gemiddelde wel
o Interesse tijdens volwassenheid: stabiel
 Opgeschoven: kleine effecten
 Interpreteren via SDS
o Gemiddelde: minder realistisch
 Minder interesse
 Omgeving: test-hertest en gemiddelde:
o PCI: zelf omschrijven
o O*NET: jobtitel invoeren in database en zien
 komen met elkaar overeen
 stabiliteit beroepsomgeving beetje minder dan beroepsinteresse
 type beroep en afstuderen is predicitief voor beroep 15j later
 gemiddeld genomen: stijgen in ondernemende beroepskenmerken
23
-personen:
 alle correlaties: positief en sterk = stabiliteit in
interessepatroon
 niet voor elk type even stabiel
o laagste: beroepen die je zou willen doen
(kolom 3)
 lage test-hertest: vlak voor afstuderen: ↓ beeld over de beroepen
o sterk: activiteiten, capaciteiten en karakteristieken
-omgeving:
 ↓ enterprising , conventional en social
 Hoog: investigative, artistic en realistic
 Jobs die aansluiten bij interessepatronen
o Na 15j: doorgroeit: ondernemende en leidingsgevende functie
 Score 1ste job correleren met enterprising activiteiten 15j later
 Meer bezig zijn met conventionele activiteiten
o Bv papierwerk
 Concurrent: = moment gemeten (T1: 1 jaar later)
o T1:
 Gemiddelde correlatie: .31
 Goede overeenkomst job en omgevingskenmeren
o T2:
 .36 ligt hoger
 Correlatie is toegenomen
o Longitudionaal:
 Interesse afstuderen: goede predictor voor omgevingskenmerken later
 Wel job verandering: job die aansluit bij interesse
Stabiliteit van interesse vd vroegere adolescentie tot de midden volwassenheid: Low, Yoon,
Roberts, Round (2005)
- rangorde correlatiecoëfficient:
 Waarom loopt het niet verder
 Weinig empirisch materiaal boven de 40j
o Normaal stabiel
 Jonge leeftijd: veel stabiliteit: .56
 Ouder worden: stabiliteit toenemen
24
o
o
25-30: piek .85
 Interesse: gekristalliseerd
Erna: afnemen
 Te maken met jobgerelateerde ervaring, geprikkeld door nieuwe
interessedomeinen, beter in bep dingen dan ze dachten
7.Evaluatie
Kritiek op Hollands model:
 Tinsley: congruentie staat niet centraal
o Volgens andere studies wel
o Kritiek met korreltje zout nemen
o Zwakker correlatie tss congruentie en criteria
 Prediger: Holland is valide, maar er zijn aanpassingen nodig
o Vereenvoudiging vd werkelijkheid
o 7de menstype nodig of 5
o Holland: leidraad om naar interesse te kijken en ondersteund dor veel data materiaal
 Lettercode gecontesteerd: ze zouden te simpel zijn (net goed zodat mensen het snel
begrijpen)
 Meting vd omgeving niet goed genoeg (nieuwe impuls met de Position Classification
Inventory, in stroomversnelling gekomen)
 Dwingend en prominent karakter vd theorie (sector enorm vooruit geholpen
8. Recente operationalisaties
8.1 Assessment in VL/ NL
- beroepskeuze zelf onderzoek (SDS-BZO): (Hogerheijde, v Amstel, De Fruyt, Mervielde, 1995)
 Verouderd: bv hoe goed werk je met een typmachie
- persoonlijke profiel test (PTT): (Hogerheijde en Van Amster 1998)
 Minder doorzichtig voor selectie
o niet weten wat er gemeten wordt
 nieuw instrument: LIV (loopbaaninzicht vragenlijst (Dingemanse, Van Amstel, De Fruyt en Wille
2007)
8.2 Loopbaaninzicht vragenlijst (LIV)
8.2.1 LIV: afgestemd op loopbaan
- uitstekende verhouding tss invultijd en ‘oogst’ aan gegevens
 beknopt v tijd
- volwassen en zakelijk wat betreft toonzetting en gebruiksmogelijkheden
- ↓doorzichtig ↑ selectief dan BZO/ PPT
- theoretisch opzicht: dicht mogelijk bij originele ideeën v Holland
 met toevoegingen, uitbreidingen, vertrekken vd 6 menstypes (andere naam)
- invuller: inspirerend en leuk om te doen
- gebruiker: compatibiliteit met het oude instrumentarium
8.2.2 LIV: concepten en uitgangspunten
- update itemset
-nieuwe labels mensentypen: PAKSOC
 realistisch  praktisch
25





intellectueel  analytisch
artistiek  kunstzinnig
sociaal  sociaal
ondernemend  ondernemend
conventioneel  conventioneel
o engels: RIASEC  RIASOC
o nl: RIASOC  PAKSOC
- verdere differentiatie: 15 facetten (update: 16)
 doel: verfijning
 ontstaan uit adviespraktijk ZBTP
o kritiek: homogene structuren: hoog scoren; hetzelfde graag doen = niet zo
 binnen 1 menstype behoren, maar er kunnen verschillen zijn
 praktisch:
o handenarbeid: spierkracht, graag hands bezig zijn
o buiten / outdoor: actief in F&F, buitensport houden
o techniek:houden v machine &techniek, grote&stoere variant
 analytisch
o natuurwetenschappen: houden v natuur en fijnere techniek
o theorie: intellectueel bezig zijn: puzzel, abstract denken
 kunstzinning:
o creativiteit: origineel, fantasievol, dingen mooi/ leuk maken
o kunst: houden v toneel, dans, beeldende kunsten…
 sociaal:
o zorg: ouderen, gehandicapten, zwakkeren helpen/ verzorgen
o onderwijs: willen coachen, begeleiden, onderwijzen
 ondernemend:
o leiderschap: willen zijn, moreel evenwicht, verantw willen
zijn
o organiseren: houden v regels en organisatie; actief en druk,
werk nr zz toe trekken
o scoren: commercieel, competitief, ongeduldig, risicogeneigd
en doelgericht, opportunistisch
o status en macht: politieke spel beheersen en leuk vinden.
Statusgevoeligheid en organisatiesensitief
 conventioneel:
o structuur: ordelijk en netjes, houden v geoliede werkproces,
regelmaat en voorspelbaarheid
o zakelijk: zuinig en verstandig met geld, kostenbewust,
degelijk en principieel
 16de: binnen Analytische interessen: IT
 in overeenstemming met originele Holland theorie
o bv: cliënt die graag met de handen werkt en fysiek bezig is, maar heeft niks met
techniek

onderzoek: a closer look at the psychological diversity within
Holland interest types: construct validation of the career
insight questionaire (Wille en Fruyt, Dingemans, Vergauwe)
o types: niet homogeen
o wel psychologische validiteit
26
o
o
getoetst in studie: LIV en onderliggende componenten en persoonlijkheidsvragenlijst
big 5:
 neuroticisme: stressgevoeligheid
 extraversie: nood aan contact, veel energie, veel vrouwelijkheid
 openheid: openstaan/nood voor iets nieuws, open staan voor andere cult
 altruïsme: oprechte interesse id interesses v andere mensen, vriendelijk zijn
 consciëntieusheid: netheid, orde
  binnen 1 menstype veel variatie
-focus  werkervaring
 Nieuwe doelgroep; voor mensen die al werkervaring hebben
o Nieuwe tewerkstelling na herstructurering
o Outplacement
o (lange) werkloosheid
o Vastgelopen; midlife-achtige problemen
o Langer moeten werken dan voorzien
o Zwart gat na pensioen
o Personen met veel potentieel ↔ starre werkomgeving
o Uitz: schoolverlaters: hoge opleidingsniveau (vertaalslag)
 Veel inzicht / inlevingsvermogen voor nodig
- ipsatief en normatief luik
 Ipsatief: PAKSOC binnen persoon:
o 14 opgaven (2x7 sets)
o In hoeverre volgende stellingen (set: 6 items) bij u
passen: HO-O-N-E-HE
o Ordenen 6 items (per type): 5-3-1 hiërarchie

Normatief: PAKSOC tussen personen:
o 100 items: 5 puntenschaal: HO-O-N-E-HE (hoe
graag iets doen)
o Stanine- verdeling
 LIV: combi vd 2
- Interesse vs competentie
 Wat willen mensen ↔ wat zeggen mensen te kunnen
 PPT: activiteiten en beroepen ↔ vaardigheden en eigenschappen
 2 met elkaar confronteren
o Per type
o Over ≠ types
 Uitgewerkt binnen het ipsatieve luik LIV
o 7 opgaven: interessen
o 7 opgeven: competenties
 Uitgedrukt: radargrafie
o Verhouding: wat willen ze en wat kunnen ze
-additionele indicatoren :
 Realiteitsindicator (RI)
o Vrijblijvende interesse ↔ gedreven affiniteit
 Intense en actieve vorm v belangstelling, die aantoonbaar is door daden en
die overeind bljft wanneer de negatief aspecten worden benoemd
 Vrijblijvend: bv werken id tuin als hobby, niet als werk
27
o
o
o

Gevoeligheid voor meting v interessen
Selectie: 27 items
Hoe: ‘ik hou v tuinieren’ (item 45; interesse)
 RI: ik besteed veel tijd aan mijn tuin
 RI: ik zou graag met dieren willen werken, incl taken zoals het opruimen v
uitwerpselen
Veranderingsindicator (VI)
o Selectie v 15 items
o Vb ‘ik zou graag meer id buitenlucht werken’
o Hoge score: indicatief voor ‘loopbaanonrust’
 Opzoek naar iets nieuws, niet 100% tevreden met je werk nu
Voorbeeld:
LIV ipsatief: voor zz uitgemaakt, nog niet in vgl
met andere mensen
Ipsatief:Verhouding interesse / competenties.
Overeenkomen: goed afgestemd. Ook rekening
houden met achtergrond.
interesse: kunstzinnig dan competenties,
omgekeerde bij sociaal (had zieke vrouw en
moest daarvoor zorgen)
Normatief: vgl met andere mensen; bij ipsatief:
ondernemend meest uitgesproken in vgl met
anderen: 6 (= gemiddeld)
VI: score mbt loopbaanonrust, hoe hoger, meer
zoeken naar nieuwe bezigheid  hoog
normatief: scores uitgedrukt in stanines
28
Componenten: differentiatie binnen ≠ types.
Nergens groot, behalve bij sociale: onderwijs en
zorg
RI: prototypes v interesseprofiel, prototypisch
vb. Zelf hoge score= die hard type
9. Samenvatting






Interessen meten: RIASEC / PAKSOC
Vrij robuust model
Zowel voor persoon als omgeving
Congruentie en fit: beperkte relaties met criteria (!). De criteria worden door een veelheid v
dingen beïnvloed en niet alleen door congruentie
Substantiële geslachtsverschillen, behoorlijk stabiliteit
Goede tools in NL- taalgebied
Examenvraag:
Op grond v Gati’s (1979, 1991) model kan je volgende predicties maken:
1. AS > AI
2. RI = OC
3. AS < AI
4. SO < OC
Antw:
A. 1 en 2 correct
B. 2 en 4 correct
C. 1 en 3 correct
D. 1 en 4 correct
Antw: D
29
Hoofdstuk 2: persoonlijkheid
- nieuwe meter /test: persoonlijkheid
 Beschrijven ve vriend adhv persoonlijkheid
 Welke taal?
 Welke structuur?
 Wetenschappelijke basis?
 ‘beeld dat de buitenwereld kent’
 Good side en darkside
Doel:






Persoonlijkheid kunnen definiëren
Trekbenadering tussen theorieën omtrent persoonlijkheid kunnen situeren
Methoden voor persoonlijkheidsonderzoek kennen
Inzicht verwerven id constructie ve persoonsbeschrijvende taxonomie
o Taxonomie: obv gelijkenissen en verschillen fenomenen beschrijven
De big five / vijf-factoren model kennen en historisch kunnen situeren
o Big five: rudimentair
Aantal big five meetinstrumenten beschikbaar ih NL-taalgebied kunnen opsommen
1. Definitie persoonlijkheid
1.1 Vier benaderingen v persoonlijkheid  theorieën
1. psychodynamisch / psychoanalytische benadering:
 Gedrag/ gevoelens / denken gestuurd dor onbewuste conflicten uit de kindertijd
o Causaal mechanisme voor latere verschillen
 studie vh onbewuste
2. Cognitieve benadering:
 Nadruk: cognities en gedachten voor een goed begrip v persoonlijkheid
 cognities expliciet maken en beïnvloeden
3. humanistische benadering:
 Nadruk: maturatieprocessen en zelfactualiserende potentieel vh individu
 Autonoom iets doen, intrinsieke motivatie
 studie basiscondities
4. trekbenadering (trait approach)
 Belangrijkste!
 Relatief stabiele persoonlijkheidseigenschappen (= trekken) vroeg observeerbaar en als
latente kernen aanwezig tijdens de gehele ontw
 Persoonlijke eigenschappen met causale invl op gedrag
1.1.1 Trekbenadering: vragen ad orde
1. Hoe verschillen tss personen beschrijven en conceptualiseren?
 Hoe trekken conceptualiseren?
 Hoeveel fundamentele trekken zijn er?
 Hoe een trekken-taxonomie ontwikkelen?
o Onze trekken ih dagelijks leven: chaotisch
2. Hoe wordt ons dagelijks functioneren beinvl en hoe verklaren we de dynamiek vd
persoonlijkheid?
3. Hoe ontw de persoonlijkheid tijdens de levensloop (adaptieve en maladaptieve aspecten)?
 1 zien wij id cursus
30
 Kijken naar de verschillen tss individuen
 2 & 3: behandeld in persoonlijkheidspsychologie (3de jaar)
 Samenspel in 1 individu
 Beslissingsprocessen
o Bv impulsiviteit en geen controle / wel controle
1.2 Leken opvatting over persoonlijkheid
- beschrijvend: ±20 000 trek-beschrijvende adjectieven
- verklarend
 Bv agressief iemand; verklaren voor gedrag, beschrijvend in zekere context en een predictie
over het gedrag in bep context
- adjectieven belichten sterk verschillende aspecten v mensen:
 Bedachtzaam: interne kwaliteit vh denken
 Ambitieus: intensiteit om doelen te bereiken
 Manipulatief: wijze om doel te bereiken
 Charmant: verwijst naar sociaal effect
 Informeel: interpersoonlijk gedrag
 adjectieven worden ook academisch gebruikt
1.3 Academische definities v persoonlijkheid
= geheel v karakteristieken die iemand typeren en hem/haar uniek maken, vergeleken met andere
personen
 We hebben toch veel gemeen
- Allport: ‘a generalized and focalized neuropsychic system peculiar to the individuel with the capcity
to render many stimuli functionally equivalent, and to initiate and guide consistent forms of adaptive
and expressive behavior’
 Idee v adaptieve, impliciet notie v maladaptieve aspecten
 Intern systeem
 We interpreteren een stimuli van uit persoonlijkheid
o Persoon 1: bedreigend, persoon 2: aangenaam
 Situaties van uit persoonlijkheid gedetermineerd
o Lezing voor publiek, 1: tof, 2: erg
- brody & Ehrlichman: ‘those thoughts, feelings, desires, intentions, and action tendencies that
contribute to important aspects of individuality
- Larson & Buss: belangrijkste!!
‘personality is the set of psychological traits and mechanisms within the individual that are organized
and relatively enduring and the influence his or her interactions with, and adaptations, the
intrapsychic, physical, and social environments
Persoonlijkheid is:
personality is the set of psychological traits
taxonomie: volledige persoonlijkheid afdekken,
universele indeling v elementen
and mechanisms: als we id discipline
procesmatig (input-verwerking-output):
vooruitgang willen boeken; dynamische manier
persoonlijkheid interpreteert iets en je gaat daar
kijken om met de trekken om te gaan = hoe
iets met doen. Interactie tss persoonlijkheid en
werkt onze persoonlijkheid in op omgeving
omgeving
within the individual
that are organized and relatively enduring
intern, niet rechtstreeks observeerbaar het is
intern
stabiel & consistent: stabiel over tijd heen en
31
and the influence
his or her interactions with
and adaptations to
the environment
consistent in vergelijkbare situaties. Vormt
coherentie en voorspelbaar
basis tendenties, beinv vh gedrag = causale
tendenties, natuurlijke; intrinsieke neigingen
reflecteren v mensen om zich op een bep manier
te gedragen. Hoe een persoon zich gemiddeld
gedraagt
perceptie, uitlokken, selectie en manipulatie: je
observeert het in effect met interacties =
adaptaties. Hoe je je gedraagt kleurt je
persoonljkheid
adaptieve of (mal)adaptieve doelgerichte
aanpassingen
intrapsychisch, fysieke, sociale
omgeving ook belangrijk! Het gedrag vd persoon
in een situatie = naar deze 2 componenten
kijken
1.4 Definitie
- Trekken zijn relatief stabiele interne factoren die iemands gedrag consistent maken over
vergelijkbare situaties, en verschillend vh gedrag v anderen in vergelijkbare situaties.
 Stabiel: over tijd
 Intern: afleidbaar uit gedrag
 Consistent: over vergelijkbare situaties
 Individueel verschillend
1.4.1 Zoemsessie: stabiliteit vs verandering
‘trekken zijn interne stabiele factoren’
- verandert de persoonlijkheid dan helemaal niet over de tijd heen
 Het verandert, maar niet veel
1.4.2 Differentiële vs ‘mean level’ / absolute verandering
- persoonlijke stabiliteit: verandert een beetje
- 3 persoonlijkheidstesten, 4-5j tussen
- meestal stabiel, maar ze nemen een beetje af
 Rangordestabiliteit: Onderliggende verhoudingen
blijven ze behouden
 Absolute verandering: Gemiddeld: daling
 Bv extraversie: nu de hoogste score, 20j later ook
 Minder neuroticiteit, extravertie, openheid
 Meer: conservatiever,altuïsme en consciëntieus
 = over alle culturen
 Correlatiecoëfficiënt: verband tss de variabiliteit
- traject v individu: predicties omtrent alle variabelen op leeftijd
 Verklaart maar 10%
 Rest vd variantie iet door de stabiliteit, maar door andere variabelen
 discussie: glas halfvol of half leeg
- voorbeeld: filmpje
 Kleuter: meisje wilt speeltje afpakken v broer en weent hiervoor, broer andere strategieën
meisje
jongen
inschikkelijk
L
H
32
dominant
H
L
ergernis
H
L
 Meisje is nu een puber en hoor wat haar ouders over haar vinden, qua zelfstandigheid
kleuter
puber
inschikkelijk
L
L
dominant
H
H
ergernis
H
?
 blijft stabiel over de leeftijd
1.5 3 analyseniveaus
1. menselijke natuur/ soort: wat is gemeenschappelijk aan de soort?
 Hogan’s:
o Getting along: individuele verschillen die je laten omgaan met mensen, op hetzelfde
niveau, overeenkomen met elkaar
 Vertrouwen ↔ wantrouwen
 Delen ↔ niet delen
o Getting ahead: leiding nemen, organisatie vd groep
o Making sense: graag betekenis ontlenen aan zaken, zin geving, dingen begrijpen
 Religie
 Wetenschap
 Gosling: uitbreiding naar dieren (zie verder)
o Big five model hierop toepassen (niet-humane wezens)
 Need te belong
 Capacity for love
2. individuele en groepsverschillen (nomothetisch)
 Mannen / vrouwen
 Kinderen / adolescenten / volwassenen / ouderen
 Culturen en subculturen
 Verschillen tussen individuen
 Nomothetisch: verschil tss individuen in kaart brengen
 Variation in need to belong (individual diference)
 Men more physically aggressive than women (group difference)
3. uniciteit (idiografisch)
 Op 1 individu
 Bijna biografisch
 Letisha’s unique way of expressing her love
 Santino’s unique way of expressing aggression
 2 & 3= interpersoonlijk gedrag
 conceptueel / theoretisch te onderscheiden
 praktijk 2&3: doorgaans geïntegreerd
2. Persoonlijkheidstheorie: objectieven en kenmerken
2.1 Objectieven en kenmerken ve goede (PH)theorie
Objectieven:
 Richting geven aan onderzoek
 Organiseren en integreren v bestaande en nieuwe kennis
33
 Voorspelling maken
Kenmerken:
 Omvattend/ comprehensief
o Voldoende dekking voor alle verschillen die we kunnen opnoemen tss individuen
 Heuristische
o Toepasbaar op verschillende fenomenen
 Toetsbaar
o Predicties kunnen empirisch getoetst worden
 Spaarzaam (complexiteit reduceren)
o Spaarzaam in aantal variabelen = meer grip op fenomeen, meer structuur
o Experimenteel en onderzoek: complexiteit reducerend
o Zo weinig mogelijk assumpties
 Compatibel met andere disciplines en integrerend
o Bv biobasis vd individuele verschillen
 Principe; omgeving en genetica
3. Persoonlijkheidstaxonomieën
3.1 Taxonomie: vragen aan de orde
= een (hiërarchische) ordening / indeling v individuele verschillen
3.1.1 Hoe zo’n taxonomie opbouwen?
(1) wie als informant gebruiken?: wie geeft meest betrouwbare info?
 Zelfbeoordeling:
o Zinnen: kenmerkend of niet
o Self-presentation bias
 Rooskleurig beeld v jezelf proberen geven
 Het is wel betrouwbaar
 Externe beoordelaars:
o Bottom-up: werknemers beoordelen bv leider of collega, ook door supervisor
o Beschrijving v iemand: superlatief; niet iets negatief zeggen over je lief
o Halo-effect:
 Bep idee over een persoon en moeten andere aspecten v zijn gedrag
beoordelen waarover we niks weten. We denken 1 iets te weten, de andere
eigenschappen ook positief beoordelen
 Spill-over effect
o Horn effect:
 1 negatieve eigenschap ve persoon vinden en dit veralgemenen over
eigenschappen waarvan je niks weet
o Self-based-heuristic bias
 Leider beoordelen obv leider eigenschappen bij bep target door
ondergeschikten
 Persoonlijkheid vd beoordelaar speelt mee id beoordeling
 Elementen vd beoordelaar spelen mee id beoordeling v iemand anders
 belangrijk: samenhang tss de personen die beoordeling hebben gegeven en
beoordeling zelf : correlaties
o Self-image bias
 Meer belang hechten aan eigenschappen waarin we zelf goed zijn / goed op
scoren
 Bv sportief: bij andere meer op letten
o Impliciete persoonlijkheidstheorieën (stereotypen,prototypen,fysieke verschijning)
34
 Bv Duitse nationaliteit en denken dat die daardoor altijd op tijd is
(2) validiteit: meten wat je beoogt te meten
 Barnum-effect
o Bv horoscoop
 Vage beschrijving op 95% v toepassing
o Zelfde rapportering krijgen
 Herkennen vd beschrijving: ze vinden dat het iets verteld over hun
o Als dit het dominante ve studie is: probleem
 Klassieke testtheorie: meetfouten
o Meetfouten heb je altijd: zo klein mogelijk houden
(3) taal waarin we verschillen beschrijven leken vs experts
 Kritiek big five; voordeel: het is al vertaalt naar de cliënt, makkelijk toepasbaar id praktijk
(4) methoden om het domein v individuele verschillen af te bakenen
3.2 Methoden om fundamentele trekken te identificeren voor een universele
taxonomie v PH trekken
benadering
lexicale benadering
statistische benadering
theoretische benadering
hoe bepalen welke trekken fundamenteel zijn?
natuurlijke taal
factor analyse
theorieën
3.2.1 Lexicale benadering
- lexicale hypothese Goldberg: ‘those individual difference that are most significant in the daily
transactions of persons with each other will eventually become encoded in their language. The more
important such a differenceis, the more people will notice it and wish to talk of it, with the result that
eventually they will invent a word for it’
- 2 criteria voor selectie:
 Frequentie van synoniemen
o Bv bazig, assertief, dominant, autoritair: synoniemen en nuances zoeken / vinden
 Cross-culturele universaliteit
o Eskimo’s: veel woorden voor sneeuw
o Wij : 1 woord
-onderzoek:
 Woordenboek woorden zoeken
o Elke persoonsbeschrijving eruit halen
 Nuances: lexicale hypothese: ermee werken
 Data reductie techniek
- kritieken:
 Focus op trekadjectieven ↔ andere woordcategorieën (ww, zn)
o onze taal is rijker
 Passieve vs actieve taal
o Passief: woordenboek, actief ook: big five eruit halen
 Leek als infobron ↔ expert: ‘natuurlijke taal te vaag en onwetenschappelijk’
o Leek: zelfbeschrijving niet zaligmakend, vd externe: ook niet altijd betrouwbaar
o Opl: self-based heurstic: aantal beoordelaars toenemen
 Descriptieve vs evaluatieve betekenis
o Ook evaluatief; beschrijven v iemand goedwenselijk vs slecht wenselijk element
o Evaluatief: bimodale verdelig
 Lijkt op een normaal verdeling met 2 bobbels
 Veel adjectieven hebben iets + en –
35


 Weinig constructen die een mix hebben
 Factor analytisch onderzoek: gemeenschappelijkheid in termen
A-specifiek voor doelgroep
o Bv voor kinderen: zijn de adjectieven wel goed
o Gebruik maken vd factor analyse?
o Dominant niveau v kleuter is verschillend v dominant niveau puber
Cross-cultureel onderzoek: hoe vergelijken?
o Moeilijk
o Big five wel bruikbaar id verschillende culturen: bottom-up
o Alle woorden genereren v alle culturen, probleem v beoordeling genereren, bij ons
goed aanvaard, andere cult: extern beoordelen niet
3.2.2 Statistische benadering
-vertrekpunt:
 Terrein v individuele verschillen afbakenen door items uit bestaande
persoonlijkheidsvragenlijsten samen te analyseren?  studie v relaties tss variabelen, over
subjecten, onder specifieke condities
o = techniek vd lexicale voor gemeenschappelijkheid te vinden
- op zoek naar terugkerende factoren in persoonlijkheidsvragenlijsten zoals PRF, CPI, GZTS, BDHI,…
 1000den items; exhaustief!
 Namen niet kennen
- trek-adjectieven , persoonsbeschrijvende zinnen
-statistische analyse (factor-analyse)  data-reductie
 Evidentie 5 factoren model, uit verschillende hoeken naar opl zoeken
- A-theoretisch: data-driven
 Niet uitgaan ve zeker theorie die a priori gaat aangeven welke variabelen belangrijk zijn en
moeten gepresenteerd worden in je model. Costa en McCrae keken gwn naar hun data,
pasten FA (factor-analyse) toe om te bepalen welke factoren belangrijk waren = data-drive
onderzoek
- standpunt expert
3.2.3 Theoretische benadering
- persoonlijkheidsconstructen worden afgeleid uit de theorie
- theoretisch, theorie-specifiek: afleiden welke persoonlijkheidstrekken universeel zijn voor
menselijke soort en welk niet.
 Wat je naar voorschuift afh v theorie tot theorie
- standpunt expert
- vb:
 Freud: orale en anale persoonlijkheid
o Kernbegrippen operationaliseren en empirische plaats geven
 Sociosexuele oriëntatie
3.3 Soorten persoonlijkheidstaxonomieën
3.3.1 Eysenck’s PEN model
- Eysenck:
 groot belang voor empirische psychologie
 veel interessante ideeën
 leerpsychologie
 gedragstherapie
36
 mee lanceren v belangrijke tijdschriften
-theorie:
 3 grote factoren:
o Psychoticisme
 Impulsiviteit
 Belangrijk voor agressie, verslaving
o Extraversie
 dynamisch
o Neuroticisme
 Zenuwachtig, nerveus, meer stabiel
 Biologische basis:
o Sluit dus aan bij andere disciplines
o Genetische grondslag
o Psychofysiologische onderbouw
 Exp:verandering bekijken v testosteron tijdens voetbal
 goeie theorie: niet te complex en voldoende aansluiting bij andere theorieën
- schematisch verdeeld in:
 3 narrow traits:
o P
o E
o N
 Gewoontehandelingen
 Specifieke handeling
 Toep prof:
o Narrow: extravert, niet dominant, wel vriendelijk
o Gewoonte: veel rechts staan tijdens de les
o Specifiek: wat hij doet tijdens de les
3.3.2 Wiggins interpersoonlijk circumplex
- gelijkaardig aan het model v Holland qua werking
- verschillende soorten trekken:
 Interpersoonlijke onderscheiden v andere trekken (attitude, karakter, fysieke trekken…)
- interpersoonlijke gebeurtenis = dyadische interacties tussen (2) mensen waarin uitwisseling
plaatsvinden
- 2 bronnen om aan sociale uitwisseling te doen:
 Love vs hate (~getting along – Hogan)
 Status striving (~ getting ahead- Hogan) Status: respect voor je ouders,
 2 assen in circumplex model : 2 dimensies met 2 polen
 ‘interpersonal events: dyadic interactions that have relatively clear-cut social (status) and
emotional (love) consequences for both participants’
status
liefde
haat
striving
37
- elementen erin: 3 relaties:
 Orthogonality: loodrecht op elkaar
o Methematisch interessant
o Info over iemand zijn positie op deze gang
o Geen info over de andere as
o Veel posities kunnen innemen
o Relatie tss trekken en correleren 0, onafh trekken
 Bipolarity (bipolariteit):
o Andere gedragingen beklemtonen
o Afstand bereken ad uiteindes: + en – pool
o Trekken: tegenovergestelde uiteindes liggen en correleren  Adjacency (nabijheid)
o Interpersoonlijke trekken dicht bij elkaar: + correleren
 interessant model id psychologische praktijk
 Mensen erin plaatsen en iets weten hoe ze je erin moet positioneren
3.3.3 Big five – vijf-factoremodel (VFM, FFM)
- extraversie:
 Hartelijk, energiek, sociaal, dominant vs teruggetrokken en onderdanig
 Ook bij Eyesencj
- altruïsme / agreeablensee:
 Vertrouwen, oprechtheid, medeleven vs agressiviteit en egocentrisme
- consciëntieusheid:
 Doelmatigheid, ordelijkheid, betrouwbaarheid, ambitie en zelfdiscipline
- Emotionele stabiliteit / neuroticisme:
 Zelfvertrouwen en stressbestendigheid vs neuroticisme, twijfelen aan zichzelf en algemene
gevoelens v angst
 Ook al bij Eysenck gezien
- intellect / openheid:
 Ontwikkeld, geïnteresseerd vs praktisch en weinig intellectualistisch en gecultiveerd
 lexicaal en statisch onderzoek
- als basisdimensies v persoonlijkheid:
 Idee vd kleuren analogie
o Uit 3 basiskleuren alle kleuren zien
 Kern idee uitleggen id veelheid die je observeert:
o Fundamentele kenmerken eruit halen, naar componenten kijken die de meest
variatie hebben
o Uit 5 factoren alle mensen kunnen classificeren
- verschil type en basisdimensie
 Type:
o Ih midden is de afbakening ofwel introvert ofwel extravert
o Ook al ben je meer een beetje vh ene
o Zo classificeren wel veel mensen mis
o Bimodale verdeling:
 Normaal verdeling met 2 bobbels
 Dimensie:
o Verschillende graderingen v introvert en extravert
38
o
Normaal verdelingen
- test:
 60 stellingen: 1 tem 5
o Helemaal niet oneens tot helemaal eens
 Herpolen :
o Items met grijze vakken:
 1↔5
 2↔4
 3↔3
o Deze score ih vakje erna noteren
o Bereken somscore voor N, E, O, A, C
 Norms: grafiek
o Hoe je scoort tov andere mensen
o Meeste dimensies: normaal verdeling zien
4. Historiek en operationalisaties vd big 5 / FFM
- rudimentair de geschiedenis kennen.
4.1 Lexicale benadering
= Big five – trait adjectives  multiple languages
- variabiliteit id 5 dimensies, meer hanteerbaar, ecologisch
4.2 Persoonlijkheidsvragenlijst
= FFM – models inventories  NEO-PI-R
- Baltimore Longitudinal study of Ageing (BLSA): impact v verouderingsprocessen
- NEO-model als reactie op problemen met bestaande PH vragenlijst
 N= neuroticisme
 E = extraversie
 0= openheid
 2 componenten ontbreken: consciëntieusheid en altruïsme
 Schalen met = label correleren laag  inhoudelijk iets anders meten
o Bv neuroticisme en extraversie vraag meten
 Schalen met verschillend label correleren dikwijls sterk
o Bv neuroticisme en burnout: totaal verschillend
 Klinische achtergrond (MMPI, EPQ)
o Geen klinische willen, het voor iedereen toegankelijk maken, mensen vullen dit niet
graag in
o Pijlen naar afwijkend gedrag
 Grote overlap tss vragenlijsten
o 1 vragenlijst willen die alles meet
 Slechte psychometrische kwaliteit (normaalverdeling)
o Normaal zou het normaal verdeeld moeten zijn
- 1985: Costa & McCrea: NEO-model (3 dimensies en 6 facetten / dimensie)
 Facetten: hebben een specifieke dimensie, maar meten daarin iets uniek
-1989: Costa & McCrae: NEO-PI (3x6;2); FFI
 3 dimensies
 6 facetten
 2 big dimensies erbij: altruïsme (agreeablensee) en consciëntieusheid
39
-1992: Costa en McCrae: NEO-PI-R (5x6); FFI
 5 dimensies
 6 facetten
 FFI: enkel big 5 zonder facetten
 progressief longitudinaal onderzoek
- volledig onderzoek:
 elke dimensies is een verhaal op
zich
 factoranalyse: ze clusteren samen
 goed model voor onderzoek
 zelf gekozen de dimensies
 er bestaat Nl handleiding
- andere lijsten:
 NEO-PI-3: parallel v NEO-P-R: voor
jongeren:240 items, 5x30
 NEO-FFI: 60 items 5x? (minder dan 30)
 bevatten de big 5 kenmerken
 beste test?
o Registreren en correlaties meten en dan de overlap zien met de big 5
- big 5- VFM
 In praktijk: door elkaar
 Historisch verschillend:
o Big 5: refereert primair naar lexicale studies
o VFM: refereert naar de vragenlijststudies id traditie v Costa en McCrae
(domeinschalen NEO-PI-R
 Gelijkaardige labels voor 4 vd 5 dimensies
 5de dimensie:
o Openheid voor ervaringen (NEO-PI-R)
o Intellect / cultuur (lexicale studies
4.3 Vrije beschrijvingen
= free descriptions – age specific item sets  HiPIC
- actief ↔ lexicon: passief
 Actief:
o Beschrijven vd persoonlijkheidskenmerken
o Verschillende culturen
o Verschillende leeftijden
 Passief:
o A-specifiek
o Studie dmv woordenboek
o Kinderen / jongeren: andere aanpak voor in kaart te bregen
ICDA-FFM:
- ’90: international consortium for the study of the developmental antecedents of the FFM
(Kohnstamm, Halverson, Mervielde & Havil)
- deelnemende landen: België, China, Nederland, Griekenland, Polen, USA en Duitsland
- actieve persoonsbeschrijvende woordenschat : ouders dienen in eigen woorden te beschrijven wat
karakteristiek is aan hun kind
- focus op ontw en kinderen (3,6,9,12 jaar)
- geclassificeerd in persoonsbeschrijvend lexicon
 Big 5
40

Belangrijke constructen uit de ontwikkelings- en temperamentsliteratuur
o Independence
o Mature for age
o Illness / health / handicaps
o Rhythmicity
o Gender appropriate behavior
o School performance
o Desire to be cuddles, contact comfort
o Relations with siblings and parents
- itempool hieruit geconstrueerd: 5 factorenstructuur
 Voldoende dekking met specifieke beschrijving
o Soms andere namen: bv imagination ipv openess, bredere factoren
o Vgl met volwassen en alle andere leeftijden
- HiPIC (Mervielde & De Fruyt)
 Hiërarchische VFM operationalisatie (kinderen)
 Uitspraken in items omzetten + factor analyse: big 5 factoren bekomen
o = Verschillende landen en kinderen
Objectieven les:
- generaliseerbaarheid v VFM begrijpen
- evidentie voor persoonlijkheidstrekken bij niet-humane wezens kunnen weergeven
- de interface tss interessen en persoonlijkheidstrekken kunnen weergeven
- kritische evaluatie vh VFM kunnen weergeven
5. Generaliseerbaarheid big 5 / FFM structuur
- generaliseerbaar
 Leeftijden
 Culturen, verschillende talen
 Over beoordelaars, zelfbeoordeling en beoordeling door anderen
5.1 Over leeftijd
-Onderzoek: universele structuur vd persoonlijkheid id vroege adolescentie - De Fruyt en co
 24 culturen
 PH structuur in vroeg (12-14) en midden (15-17) adolescentie
 Observer ratings
- resultaat:
 Groene blokken: als we N meten: hoge lading op N = primaire factorlading
 Dit repliceert zich over de leeftijden
 Secundaire lading: kan ook de negatieve omgekeerde pool weerspiegelen
 Laatste kolom: VCC: moet boven de .90 zijn en is zo
 Stabieler bij ouder worden, sterker correleren
5.2 Over culturen
-Onderzoek: universele kenmerken of persoonlijkheidskenmerken ih perspectief vd observator: data
van 50 culturen – McCrae and Terracciano
 50 culturen
 PH structuur in college studenten (18-21) en volwassenen (>40)
 Observer ratings
 Hypothese; na de 30 niet veel meer veranderen
- resultaat:
41



Adhv Cronbach alfa coefficiënt: samenhang tss groepjes items meten .70-.80 : intern heel
consistent
Vetjes: uitzonderingen
o Oorzaak: data kwaliteit verschil
Repliceerbaar over verschillende culturen
- onderzoek: de universele structuur vd persoonlijkheid id vroege volwassenheid beoordelen – De
Fruyt en co
 24 culturen
 NEO-PI-R en NEO-PI-3
- resultaten:
 O: soms buiten, lage correlatie
5.3 Generaliseerbaarheid over culturen, geslachten, leeftijd
- niet elke component binnen 1 cultuur is even belangrijk
 C is bij ons veel belangrijker
- generaliseerbaarheid v VFM factorstructuur ≠ gemiddelde scores
5.3.1 Generaliseerbaarheid over culturen
- hoogste scores voor N: N-O en Z-O delen v USA
- hoogste scores voor E: noordelijke staten v USA
- hoogste scores voor A: noordelijke staten v USA
- hoogste scores voor C: ih zuiden v USA
- hoogste score voor O: N-O staten en ad Westkust v USA
 DUS: geografische clustering v scores. Mensen scoren niet overal in USA even hoog op de 5
basisfactoren v PH
- interessante gegevens voor:
 Politiek: verkiezingen
 Marketing
 belang vd factoren = niet generaliseerbaar, model = wel
5.4 Is het VFM comprehensief? Zijn er nog terugkerende factoren buiten VFM?
- in aantal culturen (12 talen)  lexicale benadering  6de factor ‘honesty’ (Ashton, Lee, Son)
- Lee & Ashton (2008): HEXACO model in 12 talen:
 Big 5 + 1
o Honesty –humility (nederigheid): nieuw, obv datamateriaal: mixed
o Emotionality
o eXtraversion
o Agreeableness vs anger: dingen eruit gehaald
o Conscientiousness
o Openness to experience
5.4.1 Theoretisch raamwerk voor HEXACO-model (Lee & Ashton)
- wat kunnen we met deze theorie doen?
- reciprocal and kin altruïsme
 Honesty- humility: reciprocal altruism in terms of fairness (eerlijkheid): belang als individueel
verschil id samenleving
 Agreeableness (altruïsme): reciprocal altruis in terms of tolerance / understanding of others:
elkaar verstaan geen ruzie maken de hele tijd.
 Emotionality (neuroticisme) : weerspiegelen kin altruism
42
- reciprocal altruism= stellen ve altruïstische act zonder dat men er onmiddellijk iets voor terug
verwacht
- kin altruism: stellen ve altruïstische act tav bloedverwanten of individuen v dezelfde soort
- extraversion, conscientiousness & openness: tendenties v engagement en gedrag:
 Extraversie: engagement in soc gedrag  soc winst
 Consciëntieusheid: engagement in taken, werk (makkelijk vinden)  materiële winst
 Openheid: engagement in leren(belangrijk om mee te zijn)  faciliteert soc en materiële
winst
- Elke PH trek gaat gepaard met winst en verlies
 bv: te eerlijk: prooi worden v iemand die jou erin wilt luizen
5.4.2 HEXACO-model: evolutionaire basis
- Darwin ‘individuele verschillen die niet adaptief zijn verdwijnen’
 ‘adaptief’: bekijken vanuit evolutionair perspectief
o Adaptief = wanneer het je overlevingskansen vergroot, bv hoge score op N
5.4.3 Kritiek op HEXACO-model
- PH: model moet onafh basisfactoren hebben
 Sterke correlatie tss ‘honesty- humility’ en agreeableness
 VFM: 5 relatief onafh factoren  meest bruikbare model
- waarom ‘honesty’?
 Er waren nog andere alternatieven
o Religieus, devout, reverent
o Sly, deceptive, manipulatief
o Eerlijk, ethisch, moraal
o Sexy, sensueel, erotisch
o Thrifty, frugal, miserly
o Conservatief, traditioneel, down to earth
o Vrouwelijk – manneljk
o Egoistisch, conceited, snob
o Humor, witty, amusing
o Risico nemer en spanning opzoeken
- beperkingen vd lexicale hypothese?
 Inhoud v 6de factor varieert naargelang cultuur, context
 Zelfbeoordeling: zeker replicatie over andere beoordelaars nodig!
43
5.5 The big one
- Musek: 5 basisfactoren: niet abstract genoeg en die kon je nog clusteren
- 1 factoren model
- of 2 grote factoren
- via analyse ene bepaalde hiërarchie opstellen
- idee: evolutieve betekenis
 Meeste: iets + of – zeggen
  negatieve vs positieve evaluatieve factor, geen persoonlijkheids score
- stabiliteit: helpen je om stabiel te blijven
- plasticiteit: helpen je te veranderen
- data materiaal: niet altijd het zelfde = general factor= G factor:ong zoals de G-factor bij intelligentie
 te grote reductie
6. Persoonlijkheidstrekken bij niet-humane wezens
6.1 Studie: a dog’s got personality
Door: Oliver, Gosling en Kwan
- = model bij niet-humane wezens?
- individuele verschillen binnen een bep soorten: honden
- onderzoeksobjectief:
 Bestaan er verschillen id persoonlijkheid bij honden?
 Zijn die even betrouwbaar en accuraat te meten als bij mensen?
 mensen = maatstaf, vergelijkingspunt
- 3 criteria:
 Interne consistentie: weerspiegelt hoe betrouwbaar een groep items een bep construct /
trek meten adhv cronbach alfa: groepje items die je gebruikt om 1 trek ve dier te
beschrijven: op = wijze samenhangen bij dieren en mensen
 Consensus: overeenkomst tussen onafhankelijke beoordelaar: verschillende beoordelaars
naar = gedrag kijken en beoordelingen moeten overeen komen =
interbeoordelaarsbetrouwbaarheid
 Correspondentie: predicitieve validiteit: hoe goed kunnen PH beoordelingen iets anders
gaan voorspellen? = belangrijkste! we willen een typisch gedrag beschrijven: hoe goed
kunnen PH beoordelingen iets anders voorspellen?
- hoe persoonlijkheid meten?
 Over mens: big five inventory (BFI)
 Over hond: BFI (aangepast)
- welke PH dimensies worden gemeten?
hond
energie
affectie
emotionele reactiviteit
intelligentie (probleem oplossen)
Studie 1
Studie 2
mensen
extraversie
altruïsme
neuroticisme
openheid / intellect
44
- geen equivalent voor Consciëntieusheid: zit vnl in het frontale deel vd hersenen, niet ontw bij
dieren
6.1.1 Studie 1: interne consistentie en consensus
- baasje:
 Zelfbeoordeling
 PH v hond beoordelen
- hond beoordeelt door:
 PH ratings door baasje
 PH ratings door peer
- peer:
 PH beoordelen v baasje
 PH beoordelen v hond
 beide 2 onafh beoordelaars
 1ste set v analyse interne consistentie
= zijn PH beoordelingen v honden intern consistent?
Interne consistentie:
- in Cronback alfa
- eigenaar:
 Zichzelf: .82
 Hond: .83
- peer:
 Mens: .85
 Hond; .82
- 4 cijfers en comperatief standpunt innemen hond tov gedragsindicatoren bij mensen is hetzelfde
 persoonlijkheidsbeoordeling over honden als over mensen worden betrouwbaar gemeten. Het is
zelf zo dat ze in dezelfde mate betrouwbaar gemeten worden
 2de set v analyse: consensus
= convergeren ‘eigenaar’ en ‘peer’ beoordeling v PH hond (target)?
- is er indezelfde mate een consensus wanneer honden het target zijn als wanneer mensen het target
zijn?
45
Consensus:
- adhv correlatiecoëfficiënt
-1= bovengrens = perfecte overeenkomst tss beoordelingen vd 2 onafhankelijke beoordelaars
- links: consensuscoëfficiënt voor de PH over baasje
- rechts: consensuscoëfficiënt voor de PH ovre de hond voor de 4 factoren
- consensus: groter bij de beoordeling over de hond dan over het baasje
- tussen de haakjes: waarden die gecorrigeerd worden voor de andere variabiliteit id 3 zelf- en
peerbeoordelingen
 er is vnl consensus tss beoordeling over hond
Conclusie: 2 van de initiële vraagstelling vd hond: positief antwoord
6.1.2 beoordelaarbias: leeftijd, geslacht
Welke hond is het meest speels / energiek?
- = indicator v extraversie
- resultaten:
 Bias tgv leeftijd: geneigd om een jongere hond / puppy als energieker aan te duiden dan een
oudere hond. Dit is niet noodzakelijk zo
o oude honden: zorgen voor bep stereotype
 PHbeoordeling die wij over honden geven: kunnen vertekend worden door zaken die minder
met persoonlijkheid te maken hebben
o Kan ervoor zorgen dat de consensus hoger ligt bij honden dan bij mensen
- consensuscoëfficiënt: uitzuiveren voor bias tgv leeftijd (rechts kolom tss haakjes)
 zelf na controle over leeftijd en geslacht van hond: bleef consensus tss beoordelaars
overeind
o consensus v eigenaar en peer komt niet door geslacht of leeftijdskarakteristieken
46
6.1.3 Studie 2: predictieve validiteit
- bep criterium proberen voorspellen
- hond proefjes laten doen: criteria / situatie die ons een idee geven
 hoe we gedrag ve hond in bep situaties kunnen voorstellen
 Proefjes:
o Vertrouwd raken
 3 onafh beoordelaars: afzonderlijk wandeling maken met de hond. Gedrag
evalueren: hoe snel vertrouwd raken met het nieuwe baasje
o Energie
 Hond aansporen om snel te lopen, evalueren: gedrag en energiek door de 3
o Affectie
 Baasje knuffelen uitlokken
o
Gehoorzaamheid
 Baasje commando’s geven
o Soc angst / stress:
 wisselen v hond met proefleider (klassieke ontw Ψ), dus baasje had een
andere hond
o Probleemoplossend gedrag
 Snoepje gelegd onder een beker en hond moest dit bemachtigen
- beoordeeld goed / slecht door : 3 externe onafhankelijke beoordelaars
- gedragsindicatoren:
 E
 A
 N
 O
 vgl vd scores die de 3 beoordelaars gaven op gedragsindicatoren en PH beoordelingen vh
baasje over zijn hond uit studie 1
resultaten: predicitieve validiteit?
- cross-informant:
- kijken naar: PH beoordeling over de hand en score op gedragsindicatoren
 PH score vd honden predicatief zijn om te voorspellen hoe goed die het gaan doen tijdens de
proefjes
 Prestatie vd honden op de proefjes = extern criterium die we willen voorspellen
Correlaties berekenen tss PH beoordeling en scores op gedragsindicatoren
 Tabel: significante samenhang: tss hoe goed die hond het doet op de proefjes en scoort op
elke vd 4 de PH beoordelingen
- gelijkaardige studie: Paulhus en Bruce bij mensen
47





Eerste kolom
Beoordeeld op persoonlijkheid
Proefjes doen
Beoordeeld hoe ze de proefjes uitvoerden
Correlatie berekenen tss persoonlijkheid en prestatie op proejfjes
 mensen en honden vgl
- voorspelling obv target:
 Mens: .22
 Hond: .27
- tussenhaakjes: corrigeren voor discriminatie correlatie: sterk vgl en predicatief
Conclusie: predicatieve validiteit v persoonlijkheid ligt afentoe hoger bij honden
6.1.4 beoordelaarbias: ras
- beoordelen v agressiviteit
 Toeschrijven ah uiterlijk en niet obv gedragsverschillen
- opkuisen vd ras / uiterlijk bias
 Weten hoe groot de bias is
- beoordeling over honden adhv foto’s uit studie 2 aan onafh beoordelaars die de hond en baasje
niet kennen
 Evalueren op = gedragsindicatoren
 Maat ontw voor bias tgo stereotypen v uiterlijk vat voor de beoordeling op
gedragsindicatoren: mensen beoordelen hond enkel obv uiterlijk
 Maat verzameld: kunnen we de maat controleren
o In welk mate correleren de scores vd 3 onafh beoordelaars op de gedragsindicatoren
met die vd mensen die = gedragsindicatoren hebben ingevuld obv foto’s
 significante samenhang tss agreeableness en neuroticism
 scores vd 3 onafh op gedragsindicatoren geassocieerd is met altruïsme en neuroticisme gebiased
waren tgo rasstereotypen
 resultaten opgekuist : tussenhaakje en men ziet dat het gemiddeld gezien nog altijd hoger is bij
mensen dan bij honden (0.26 vs 0.22)
6.1.5 A dog got personality – samenvatting resultaten
Interne consistentie : vgl met mensen (a)
 Honden : M= .83 (eigenaar); M= .82 (peer)
48
 Mensen: M= .82 (eigenaar); M= .85 (peer)
Consensus: vgl met mensen (a)
 Honden: M= .62
 Mensen: M= .55
Predictieve validiteit: vgl met mensen (b)
 Honden: M = .27
 Mensen: M= .22
(a)= ook na wegpartialiseren v leeftijds- en geslachtseffect en van andere PH dimensies!
(b)= ook na uitpartialisering ras-stereotype bias
Conclusie: compleet vgl: sterke evidentie vd validiteit voor 4 vd 5 criteria bij de niet-humane wezens
 Interactie humaan en niet-humaan wezen: additionele validiteit op grond v niet-humane
wezens onderzoek brengen
6.1.6 A dog’s got personality – sterktes design
- comparatief design (honden >< mensen)
 Equivalent creëren bij dieren
 Mens = bench mark: .21 je kan vgl met de mens
-comprehensieve set v trekken: discriminate validiteit
 C ontbreekt
 4 vd 5 onderzocht
o Bedekt wel 70% vd volledige variante
- verschillende items voor een dimensie: validiteit ↑
- studie v verschillen tss individuen ipv tss groep / ras
 Kijken naar variabiliteit binnen en niet tussen de soort
6.1.7 Dog’s personality – what’s next?
Implicaties:
 Meer van dit onderzoek nodig: uitbreiden naar andere species
 Andere criteria
o Bv actometer (chip inplnaten en kijken frequentie vd bewegingen) nu nog steeds
beoordelingen
o Objectieve parameters v activiteit (extraversie)
Toepassingen:
 uitbreiding twin onderzoek
o ontw v breeds en klonen, onderzoeken in systematische gevarieerde
omstandigheden  kunnen we niet bij mensen
o tweelingen: leren over hoe de omegving werkt
 persoonlijkheidsveranderingen (~ omgeving)
o biedt enorm veel mogelijkheden
7. Interface persoonlijkheid en interessen
7.1 Holland: “interest inventories are personality inventories”
- validiteit van deze claim? (Barrick, Mount, Gupta, 2003)
 RIASEC vs Big Five : correlationeel
o Interessen: verkapte versie vd persoonlijkheidsvragenlijst
 Predicitieve validiteit: big five als predictor variabelen v interessen (RIASEC types)
 Testen: afnemen bij een groep en kijken wat dit empirisch oplevert
- Barrick en co: meta-analyse:
49


Schatting vd correlatie tss persoonlijkheid en interessen
Schatting vd predictieve validiteit v persoonlijkheid waarbij de Big five als predictor
variabelen dienen v interessen (RIASEC types)
correleren met extraversie
K= meta-analyse: alle mogelijke studies over
bep onderwerp levert totaal aantal subjecten
pp die in bep studie zitten: 39 voor sociaal en
enterprising
P= correlatiecoëfficiënt
SD: standaarddeviatie
CV= betrouwbaarheidsinterval, de
correlatiecoëfficiënt mag nooit rond 0 liggen
 sociaal en ondernemend correleren
 beetje evidentie voor, het overlapt max
hoogste correlatie 20% en soc: 15%
correleren met agreeableness (=altruïsme)
-allemaal rond de 0
- behalve sociale: maar er staat wel een 0 in BI
 geen correlaties
correleren met conscientiousness (=
consciëntieusheid)
- we verwachten een correlatie
- conventioneel en onderzoekend: heel
minumu, wel significant
 correleren met conventioneel en
onderzoekend
correleren met emotionele stabiliteit
 correleert met onderzoekend
correleren met openheid
 correleert met onderzoekend en artistieke
7.1.1 Validiteit voor Hollands claim?
- RIASEC vs big five: correlationeel
- predictieve validiteit: big 5 als predictor variabelen v interessen R2= .11 (realistisch) - .47 procent
(ondernemend) in variantie tss interessen verklaard door persoonlijkheid
 gedeeltelijke overlap, maar niet inwisselbaar
 Bep persoonlijkheidstrekken gaan samen met bep menstypes, maar niet met alle
Hoe beide tereinnen v individuele verschillen gebruiken in een adviessituatie?
- beide tereinnen verschillen ook id manier waarop ze worden gemeten
50
- interpretatieverschillen:
 Interessen: exploratief, persoon kan dit zelf doen, mensen spelen er graag met
 Persoonlijkheid: meer duiding, interpretaties v scores nodig, mensen hebben dit minder
graag
Conclusie: claim is niet valide
7.2 hoe elkaar aanvullen (in een adviessituatie)?
- interessen (RIASEC)  WAT?
 Voorspeller van wat iemand gaat doen en satisfactie (De Fruyt en Mervielde, 1997, 2000)
 Slechte voorspeller v prestaties (Schmidt & Hunter; 1998)
- persoonlijkheid (Big Five)  HOE?
 Beperkte voorspeller v wat iemand gaat doen (Woods & Hampson, 2010)
 Betere voorspeller v prestatie
 ze vullen elkaar aan
8. Kritische evaluatie
8.1 Kritiek op trekbegrip, en op FFM/ Big Five in het bijzonder
Beschrijvend of verklarend?
- verklarend circulaire redenerin? : observeerbaar gedrag > trek > oorzaak v gedrag (genotypisch
causale constructen)
↔ beschrijvend (act frequency approach)
- evidentie voor verklarend  gedragsgenetisch onderzoek
 Niet enkel causaal interpreteren
 Situatie fungeert als triger om elementen vd persoonlijkheid te zien
 prof: beschrijvend, sommige mensen zien het ook verklarend
 Bv hypothese rond hexagon model vooropgesteld: evolutionair idee voor meer theoretische
basis
De rol vd situatie en omgeving
- de cross-situationele consistentie is gering
 Persoonlijkheid meten in verschillende situaties
- situationisme ↔ trait activation
 Trait activation = nature en nurture belangrijk
 Situationisme: situatie bepalend is voor hoe iemand zich gaat gedragen
o Sterke situatie: heel sterk gestructureerd
o Zwakke: minder gestructureerd, meer vrijheid voor je te gedragen zoals je wilt
Geringe predictieve validiteit  .30 barrier
 PH onderzoek: niet geringer dan andere variabelen uit de Ψ
 Genoeg materiaal die de variabiliteit v onderzoek ondersteunt
De big five and beyond: so what?
- fysieke aantrekkelijkheid, pos-neg evaluatie factor
 Vertellen niks over persoonlkheid
- generaliseerbaarheid FFM (geslacht, leeftijden, culturen)
 Ja, draagt substantieel bij ad validiteit vd FFM
Bandwidth- fidelity dilemma
- 5 basisdimensies: verwijzen naar brede abstracte kwaliteit v gedrag
- facetten: specifieke trekken die naar minder breed gedragsrepertoire refereren
 Op welk niveau PH meten?  trade-off tss bandbreedte en betrouwbaarheid
o Afh vd toepassing brede of specifieke nemen
o Afh vd bandbreedte en persoonlijkheid: abstract hoger id hiërarchie of specifieke
aspecten
51
Samengevat:
15 jaar geleden: Pervin (1994) en Block (1995)
beschrijven of verklaren?
rol vd situatie
predicitieve validiteit
andere factoren?
bandwidth-fidelity
wat zijn de antwoorden vandaag?
beide
trait-activation paradigma
nog steeds gecontesteerd
bv HEXACO, maar..
afh vd toepassing
9. Take away message
-Trek én situatie
-Big five: vrij robuust, cross-cult repliceerbaar
-Lexicale hypothese kent beperkingen= passief
-Onderzoek / praktijk: bepaal het vereiste
abstractieniveau: afh van toepassing
- trekken hebben ‘real life’ gevolgen : Oliver
- PH trekken bij niet-humane wezens: hond
- degelijke NL VFM maten voor handen:
 Algemeen: NEO-PI-R
 Kinderen: HiPIC
Hoofdstuk 3: intelligentie
Doel:








Intelligentie kunnen definiëren
Intelligentie modellen en theorieën kenen
De betekenis van intelligentie kennen voor verschillende criteria
De term emotionele intelligentie kunnen duiden
Inzicht hebben id genetische basis van intelligentie
Stabiliteit van intelligentie kunnen toelichten
De maatschappelijke betekenis van intelligentie kunnen duiden
Wetenschappelijke argumenten kunnen aandragen id discussie omtrent intelligentie
1. Intelligentie: conceptualisatie en definitie
1.1 Maatschappelijke interesse en belang
- rudimentaire def: omschrijving: ‘iemands capaciteit om problemen op te lossen’
- belang is dubbel:
 Maatschappelijk: predictie van criteria
o Intelligentie belangrijke voorspeller voor bep criteria: gebruiken in slectiebatterijen
voor allerlei jobs
 Persoonlijk:
o Correlatie intelligentiescore van partners
o Spontaan onderkennen van verschillen in intelligentie
 Spontaan veel belang toekennen aan intelligentie
o Accurate inschattingen (Borkenau & Liebler, 1993): correlatie v .38 tss geschatte en
gemeten intelligentie
 Exp: mensen saai weerbericht laten voorlezen en beoordelen van
intelligentie op normaalverderdeling
 Alle ppn = sequentie v 2-3 min
 IQ meten en correleren met beorodeling =.38 = 20% overlap
- maatschappelijk debat: hernieuwde belangstelling
 Debat in Ψ en pedagogiek: intelligentie onderzoek te pas en te onpas onderzoeken
o Bv discussie over ingangsexamen unief
52

Rinderman (2007): verschillen in intelligentie gecorreleerd met verschillen in studieprestaties
over landen
1.2 Research into implicit theories of intelligence (USA)
- lay’s-persons implicit theories of intelligence:
 Als je spreekt over intelligentie tegen een publiek (niet psychologen, leken), dan zie je dat die
mensen intuïtief wel het een en ander weten over wat intelligentie inhoudt.
- lay’s-Persons’ implicit theories across cultures
 Als je in verschillende culturen gaat vragen ‘Wat vind jij een intelligent iemand?’, dan ga je in
verschillende culturen zeer verschillende antwoorden krijgen. (bv. in de westerse cultuur is
dat iemand met veel diploma’s, in andere culturen gaat men dan eerder naar relationele
aspecten verwijzen i.p.v. individuele prestaties)
- Implicit theories of intelligence across the lifespan:
 je kan ook verschillen vaststellen naargelang leeftijd:
o Do people perceive intelligence differently for different stages of the life span?
Jongeren mensen kunnen bijvoorbeeld een andere opvatting hebben over wat
intelligentie is dan oudere mensen.
o Do individuals perceive intelligent behaviour differently at different ages?
1.2.1 Lay-persons’ implicit theories of intelligence (USA)
= wat betekent ‘intelligentie’ voor leken? (Sternberg, Conway, Ketron & Bernstein, 1981)7
 Practical problem solving
o Simpele, praktische problemen snel oplossen
 Verbal ability
o Verbale intelligentie
 Social competence
o Goed zijn ih sociaal spel
Sternberg, 1985:+
 Practical problem solving
 Verbal ability
 Intellectual balance and integration
o Intellectueel evenwicht en harmonie, geen uitschieters in bep aspecten
(psychometrie)
 Goal orientation en attainment
o Doel stellen en bereiken
 Contextual intelligence
 Fluid thought
o Snel redeneren
 zien welke elementen later id wetenschappelijke benadering terug komen. Dit is ook wat je moet
terug communiceren naar cliënten: rapporten schrijven die de mensen snappen
1.2.2 Lay-persons’ implicit theories of intelligence across cultures (Taiwanese Chinese)
Impliciete theorieën over intelligentie worden beïnvloed door de cultuur (Yang en Sternberg):
 A general cognitive factor of intelligence (Westerse: speed of information processing)
o Leken: snelheid v info verwerking is belangrijk
 Inter-personal intelligence (Harmonisch leven met anderen)
o Aziatische cult: familiegevoel / soc zijn belangrijk
 Intra-personal intelligence (zelfkennis en observatie)
o Andere cult: mensen die zelfkennis hebben en ene monitor hebben op zz: kunnen
eigen gedrag reguleren
53


Intellectual self-assertion (zelfappreciatie)
o Zeer belangrijk!
o Bv China: bang om blij te zijn want er kan nog iets mis gaan
Intellectual self-effacement (bescheidenheid en eerlijkheid)
 allemaal spontaan opgenomen en beschouwd als intelligentie
 verschillende manier over de culturen heen om naar intelligentie te kijken
1.3 Impliciete theorieën (leken) samengevat:
- cross-cult gelijkenissen en verschillen
- convergeren meer naar elkaar: culturen meer gemixt door elkaar, cult verschillen verdwijnen
- inhoud gelijk, klemtoon verschillen
- ook verschillen binnen cultuur:
 Tussen groepen (bv subculturen); bv 1 iemand diploma in je gezin, rest werken met handen
 Over de life-span (jongeren vs ouderen)
- Sternberg (1985): naargelang de bron proffen kunstwetenschappen, management, filosofie en
fysica gevraagd naar de eigenschappen ve intelligente persoon volgens hen
resultaat Sternberg (slide 10)
1.4 expert definities van intelligentie
- experten:
 Beter nadenken over modellen: verschillen aantonen
 2 elementen: moreel of meer wetenschappelijke
 Abstract: niet ver afwijken vd leken
- Thorndike: “the power of good responses from the viewpoint of truth or facts”
- Terman: “the ability to Carry on abstract thinking”
- Thurstone: “ the capacity to inhibit an instinctive adjustment, the capacity to redefin the inhibited
instinctive adjustment in het light of imaginably experienced trail and error and the capacity to realise
the modified instinctive adjustment in overt behavior to the advantage of the individual as a social
animal”
 Kernelemeten:
o Wetenschappelijk methode
o Intelligent functioneren = initiële respons inhiberen en kunne nadenken over
alternatieve en dan een alternatief kiezen (trail and error: cognitief schema) als opl
voor adaptief probleem)
o Adjustment =belangrijke term bij ‘problem solving’. Verwijst naar hoe je kan
aanpassen aan problemen die zich stellen zodat je kan overleven en vooruitkomen ih
leven
54
1.5 meting van intelligentie
- assessment?
 Inschakelen v beoordelaars (zoals bij persoonlijkheido Typical performance: persoonlijkheid; hoe gedraagt men zich doorgaans? Nadenken
over de afgelopen 6m en aanduiden welk zinnetje bij hun past. De zinnen tonen aan
hoe kenmerkend je gedrag / iets was de afgelopen 6 maand
 Gaat niet voor iets specifieks bv hoe assertief iemand is
 Hoe gedragen mensen zich doorgaans
o Maximal performance: intelligentie onderzoeken en probleemsituaties aanbieden
met een stijgende moeilijkheid. Na 2-3 x mislukken overgaan naar iets anders.
 = het maximum uit iemand halen
 = gemotiveerde persoon om test te zien
 Meten met gestandaardiseerde test
o Meten v iemands maximale intelligentie: benut je niet elke dag
 Inschattingsfout: je benut niet deze capaciteit elke dag
- wat moet zo’n test omvatten (subtaken) om dit probleemoplossend vermogen te testen?
- ‘indifference of the indicator principe (Spearman 1904): verschillende proeven houden onderling
sterk met elkar verband, aggregeren over subtest
 Factoranalyse: meten en neerslaan in meer comparatief model bij proefjes die sterk
correleren
 Bij IQ test: weinig compleet unieke proefjes, meeste correleren +
o = meten v gemeenschappelijke component = betrouwbaarheid meten
 Elk proefje verwijst naar een hoge principe = heeft gemeenschappelijk component
- gemeenschappelijke component: Spearman’s G
 =general intelligence
1.6 zelf- en peerbeoordelingen van intelligentie
- zelf- en peerbeoordeling: proxies v gemeten IQ  neen
 Correlatie v 0.38 tussen beoordelingen en intelligentietesten
- onderschatting of overschatting?
- sexeverschillen frequent gerapporteerd
 Mannen: schatten zz hoger in op numeriek-ruimtelijke capaciteiten
 Corss-cult : niet altijd repliceerbaar
 Niet teruggevonden bv IQ –schattingen van bv ouders
o Lln maken geen overschatting meer
- test: geenszins vervangbaar
 Proxibeoordeling: niet altijd goed, test wel
2. Intelligentie modellen en theorieën (Maltby: chapter 12)
2.1 Historiek van het intelligentie-onderzoek
- Hereditary Genius (Galton 1869)
 Mensen verschillen in intelligentie
 Erfelijk overdraagbaar
o Stamboom: adaptief genetisch effect
 Argumenteerde voor directe metingen
 Sterk sensorisch georiënteerd
o Minpuntje: je moest tabellen kunnen lezen
o Proefjes: te sterk sensorisch georiënteerd
o Iemand die blind is ook als dom beschouwen
55
 belangrijk boek voor differentiële psychologie omdat het de klemtoon legt op verschillen
tussen mensen
- doorbraak Binet: Binet-Simon scale (1904-1905; 1911)
 Kinderen identificeren voor special education
o Kinderen uitfilteren die nood hadden aan ondersteuningsprogramma’s
 Set subtest: stijgende moeilijkheidsgraad
 Ontwikkelingsniveaus gedefinieerd (notie v mentale leeftijd): welk niveau moet zijn bereikt
op bepaalde leeftijd
o Breuk: mentale (wat je kent) op chronische leeftijd ( wat je hoort te kennen)
- opgepikt door Terman (USA): Stanford-Binet test
 Gebruikte de Franse test: gecommercialiseerd en verbeterd
 Grotere en meer representatieve steekproeven: ‘standardised testing’
o Iedereen heeft dezelfde condities vd proef
- Stern (1912): intelligentie-quotiënt
 We schrijven IQ toe aan hem
 Mentale leeftijd varieert tav chronologische leeftijd
 (mentale leeftijd / chronologische leeftijd) x100
- Yerkes:
 WOI: nood aan tests die in groep konden werden afgenomen
o Weten waar men ze kon inzetten, tijdrovende test op grote school uitvoeren
 Army alpha (voor geletterden) en Beta (voor ongeletterden) tests: getimed
o 1ste instrument om af te nemen in groep en grootschalig niveau
2.2 General Intelligence ‘g’: theory and measurement
- Spearman (1904-1927): positive manifold: ‘g’
 = persoon scores op verschillende IQtesten zijn vaak gecorreleerd
 General ability: na factoranalyse
o Prestaties op een specifieke taak verklaren
o Prestatie op een verbale taak bep door die persoon zijn general ability /algemene
intelligentie
 Specific abilities
o Ook verklaren door specifieke vaardigheid die uniek is voor prestatie op verbale taak
- 2 belangrijke subtesten / testen die G- factor meten: Measuring ‘g’
 Wechsler scales en Raven’s matrices (niet verbaal)
o Voorgaande tests: gemaakt voor kinderen of specifieke populaties (leger)
o The Wechsler tests: lang populairste testen voor IQ
 Volwassenen: WAIS (weschsler adult intelligence scale)
 Kinderen: WISC (Wechsler intelligence scale for children)
 Erg jonge kinderen:WPPSI(Wechsler Preschool&Primary scale of intelligence
o The Raven’s progressive matrices: G-factor meten
 Niet verbale
 Reeks tekeningen (patronen) en stijgende (progressieve) moeilijkheidsgraad
 1st: visueel oplossen, later obv analogie, symmetrie, positie, kleur
56
visuele voorstelling v G-factor
- veel oude en nieuwe elementen
- processing speed: snelheid v info verwerken
- retrieval ability: hoe snel info oproepen
- auditory perception: auditief sterk staan
- visual perception: visueel sterk staan
 Galton: sensorisch gericht
-memory & learning: uit een oude som iets
terug steken id nieuwe en dit terug zien
- crystallized intelligence: opgebouwde feiten
kennis
- fluid intelligence: biologisch bepaald, G-factor,
vlotte intelligentie
-optellen: bekomen G component:
wetenschappelijk overkoepelend
- doorgaans correlatie tss ≠ domeinen
 indicatoren vd G-factor = indifference of the
indicator-principe
Hiërarchische specifieke elementen v G factor
 verschillende manier voor General intelligence-principe te illustreren
2 IQ testen met 4 subtesten:
- Links: ASVAB (leger) binnen domein: sterk
latente G factor, componenten correleren sterk
- Rechts: school: binnen domein: sterk latente G
factor en correleren onderling ook heel sterk
 G onafh v soort IQ test: goed
overeenkomen, ze zijn identiek!
(cognitieve abilities measurement)
 geeft indifference of the indicator-principe weer
2.3 WAIS- WISC (1955)
- veel gebruikte IQ meetinstrumenten
- volwassenen: WAIS: 16-75
- kinderen: WISC 5-16
- verschillende subtest: bredere range en deviatie IQ
 Arithmetic (verbal) : numerieke proefjes
 Block design (performance) : de proefleider toont een boekje waarin allerlei patronen
staan die moeten nagemaakt worden met blokjes waarop driehoekjes staat
 Comprehension (verbal) : betekenis van feiten, gebeurtenissen en concepten
 Digit span (verbal) : hoe goed kunnen mensen bv. cijfers onthouden? Je geeft altijd
maar extra cijfers en de proefpersoon moet dit nazeggen
57




Digit symbol (performance) : code plaatsen volgens een regel
Information (verbal) : vragen over algemene kennis
Object assembly (performance) : een puzzel maken
Picture arrangement (performance) : je krijgt afbeeldingen waarmee je een verhaaltje
moet vertellen in een logische volgorde
 Picture completion (performance) : ontbrekende delen aanwijzen in een tekening
 Similarities (verbal) : vragen i.v.m. gelijkenissen tussen elementen
 Vocabulary (verbal) : de betekenis van bepaalde woorden kunnen uitleggen
 weten dat de test uit heel veel verschillende proefjes bestaat
- sample items
- voor een brede leeftijdsrange geconstrueerd
- deviatie IQ (actual score / expected score) x100
 Actual score: bepalen door proefjes af te nemen
 Verwachte score: bepalen voor verschillende leeftijden adhv sampling: gemiddelden ve
grote groep gaan berekenen (zorgen voor representatieve populatie!)
o Probleem met sampling: 100den vooraf afnemen, idee: hoe ver je boven de
populatie zit
 Variabiliteit in scores id populatie gestandaardiseerd weergeven: gemiddelde van 100
o Hoger dan 100: hoog IQ
o Lager dan 100: laag IQ
2.3.1 voorbeelden van de Wechsler Adult Intelligence scale
A. picture arrangemant: blaadjes id juiste volgorde steken
B. Block design: blokken namaken uit patronen van bokejes.
C. letter-number sequencing: cijferreeks moet kind in = volgorde of omgekeerd herhalen
D. matrix reasoning: dingen complementeren, wat gebruikt er
E. picture completion: foto aanvullen
F. information, comprehension, arithmetic, similarities, vocabulary: puzzels maken, vragen die
gesteld werden
58
2.3.2 The positive manifold
correleren:
- allemaal correlatiecoëfficiënten
- teken: allemaal positieve
- houden allemaal + verband met elkaar en dat je zie = the positive manifold
 Sommige meer met andere dan andere
o Bv Blokdesign: .45 met informatie, .32 met digitspan, .45 met vocabulary, .44 met
artithmetic etc
o = indifference of the indicator principe
- als alles verband met elkaar houdt= aan data reductie doen
 Bv samenvatting: goeie afspiegeling vd variabiliteit id cursus = factor analyse
 allemaal verband: gemeenschappelijke component = G-factor
59
2.3.3 Factoranalyse
factoranalyse= essentie vd veelheid info samen te vatten
-je kan berekenen hoeveel je verliest bij het ‘samenvatten’
- datasets v grote groepen v WAIS: zit gemeenschappelijkheid in (als dit niet zo is: geen
factoranalyse)
- 1ste kolom: bij alle subtesten 1 gemeenschappelijk factor hebt = 1 cijfer = samengevat
 G-factor uithalen (= gemeenschappelijk factor): onderaan berekening v hoeveel vd variantie
die G verklaart bij de ≠ subtesten
 Ong: 50% vd variantie verklaren: helft vd variabiliteit vd subtesten bevatten= 11 scores in 1
 = factoranalyse of datareductietechniek
- laatste 3 kolommen: Meer dan 50% verklaren: meer dan 1 gemeenschappelijk component
uithalen, 11 scores samengevat in 3 scores
 nog samengevat, maar meer variantie verklaren door onderliggende scores
 1ste: 31%: verbale component= information, vocabulary, comprehension, silimarities en
picture arrangement
 2de: 25%: ruimtelijk inzicht component= object assembly, Block design, picture completion
 3de: 16%: numerieke component= digit span (≠ UK en VS bij factor 2 en 3), arithmetic
 Optelsom: 72%= 3/4 vd variantie verklaren door 3 factoren
 G-factor is belangrijk en prominent aanwezig, vaak belangrijker om naar meerdere specifieke
factoren te kijken!
2.3.4 De normaaldistributie vd intelligentie score
- paper: idee vd general factor onderstrepen id Weschsler Adult
Intelligence Scale : hoge orde factoranalyse
Door: Canivez en Watkins
- bekomen ve normaal verdeling/ Gauss curve vd scores: labels
opkleven
 Gemiddelde: 100
 > 75: cognitieve problemen (2 devianties eronder)
 < 130: hoog intelligenten (2 devianties erboven)
2.4 Raven’s Progressive Matrices (1938)
- non-verbale IQ test
60
- Spearman ‘g’ as an abstract ability (relaties ontdekken en afleiden)
- vrij v taal ( er kunnen nog culturele invloeden)
 Algemeen: transport over cultuur
- sample items:
 Rasterpatronen en het juiste voorbeeld selecteren
 Wordt moeilijker
- jonge leeftijd: vanaf 6 jaar
- kort: 60 items
- net zoals WAIS uitgedrukt in deviation IQ
 Vnl ad onderkant vd IQ distributie (niet boven de 130)
- Jensen (1998)
 Differentieel psyco: onderzoek naar hoe genen je IQ en gedrag kunnen bepalen.
 Belangrijke naam in onderzoek over progressive matrics
 Veel gepubliceerd over intelligentie en G-factor
o Werk: deductief met data analyse
2.5 Multifactoriële modellen
= kijken naar meer dan de G-factor: meerdere dimensies
- Thurstone: ‘g’ results from 7 primary mental abilities (itt Spearman: ‘g’ underlies)
 Spearman: G-factor ad basis, oorzaak is vd uitkomsten
 Thurstone: 7 mentale vaardigheden die samen resulteren id G-factor, G-factor = gevolg
- Cattell: ‘g’ omvat 2 gerelateerde maar onderscheiden componenten
 Fluid: Gf (= G-factor)
o Meer aangeboren
o Als je hier goed in bent, automatisch meer crystallised kennis opbouwen
 Crystallised: Gc (G-factor: welke kennis je verzamelt in je leveno Kennis opbouwen uit de omgeving
o Bv WAISE: is dit woord echt of een nonsense woord?
  G-factor = belangrijk, maar het is wat je ermee doet
- Guilford:
 Niet akkoord met de ‘g’ conceptualisaties, tegenstander vd G-component
 120/150 onafh abilites: operations, contents, products
 Veel te veel componten / items
2.6 Hiërarchische modellen
- Vernon - Gardner
- Carroll
- Horn
 ad top: general intelligence en daaronder specific abilities
61
2.6.1 Vernon’s hierarchical theory of intelligence
- niet zo belangrijk (= niet kennen)
- illustratie:
 2 componenten komen in 1
 Verbale en spatiale
 = WAIS/ Wechsler
 Krijgen v minor Group factors
en specific factors
2.6.2 Carroll: three-stratum model of human cognitive abilities
Basis: 3 stapsmodel: G-facotr met specifiekere factoren: gebruikt voor volgende model WoodcockJohnson III
- top : ‘G’ (stratum III)
- midden niveau: 8 specifieke factoren (stratum II)
 Gf: ‘fluid mental ability’
 Gc: ‘crystallized intelligence’
 Gy:General memory & learning
 Gv: Broad visual perception
 Gu: Broad auditory perception
 Gr: Broad retrieval ability
 Gs: Broad cognitive speediness
 Gt: Processing speed
- onderaan: specific factors / intelligences (stratum I)
2.6.3 Cattell, Horn and Carroll (CHC) onderzocht en uitgebreid door Kevin S McGrew
- Carroll: three-stratum model: basis
- integratie model v Cattell, Horn en Carroll (CHC-model)
- zeer belangrijk in intelligentie-onderzoek: meest uitgebreide en ondersteunde model
 veel diagnostische power: naast algemene groepen
 aanknopingspunten bij onderzoek naar leerstoornissen
- 9 brede stratumvaardigheden en eronder <70 smallere stratumvaardigheden, 9 brede:
 Gf: fluid reasoning
 Gc: acculturation knowledge intelligence
 Gv: visual processing
 Ga: auditory processing
 TSR / Glm): tertiary storage and retrieval
 Gs: processing speed
 Gq: quantitatieve knowledge
 Woodcock- Johnson III
2.7 Gardner’s multiple intelligences
- bredere kijk: klassiekers (verbale en spatiale, = psychometrisch intelligentie) + andere aspecten die
wij niet beschouwen tot de intelligentie
 Linguistic
 Logical- mathematical
 Spatial
 Musical
62
 Bodily kinaesthetic: persoonlijke intelligentie
 Interpersonal: kennis voor jezelf gebreuken
 Intrapersonal
 Naturalist
filosofisch
 Existentialist
 breed model , vat G minder
 gaat richting lekenopvattingen
2.8 Sternberg’s triarchic theory of intelligence
- bredere afwijking, afwijkend vd andere modellen
 belangrijke naam
3. Demonstratie: online intelligentie-tests
3.1 Mensa
- opgericht in UK in 1946: Berrill & Ware
- toelatingsvoorwaarde: top 2% vd distributie
- clubje van hoogbegaafde mensen
- zij organiseren deze testen, kan ook afgenomen worden door erkende psycholoog
- artikel:
 IQ op jonge leeftijd, goede predictor?
4. Betekenis en predictieve validiteit van intelligentie (Maltby: chapter 13, vanaf
p 106)
-artikel: man met IQ v 180 is glazenwasser
 Sommige hebben een hoog IQ maar staan ih dagelijks leven nergens
 Niet naar data kijken, maar naar specifieke data
4.1 The features, uses and problems that surround intelligence test
-typical features of intelligence tests:
 There are a variety of tasks involved in intelligence tests
 Standardisation of administration
 Norm referenced
- the uses of intelligence tests: selection, diagnosis and evaluation
- problem and issues with intelligence tests
 Reliability of intelligence tests
 Validity of intelligence tests
 Is the usefulness of intelligence tests over-emphasised?
4.2 Sociale relevantie van intelligentie
Intelligentie is 1 vd beste predictoren ve grote variëteit aan criteria:
 Onderwijs:
o IQ en academische studieprestaties (.50) = 25% vd variantie verklaren, IQ niet alles,
wel groot aandeel
o Ongeacht het soort leeromgeving: kinderen met een hoger IQ presteren beter
(Cronbach & Snow, 1977)
 Aanpassen ad lln,hoog IQ presteren sowieso beter,met aangepast
leeromgeving: nog beter presterenvergroten vd ≠ ipv iedereen gelijk
o IQ moeilijk te beïnvloeden (bv educatieve programma’s uit de jaren 60 en 70 id USA)
63



Sesamstraat, kinderen v lagere SES onderrichten, mensen id huiskamer
bereiken. Geen slecht idee, kinderen leerden woordenschat, voc uitgebreid:
presteerden beter op deeltje voc vd WAIS, wordt het IQ / onderliggende Gfactor wel beinvl?
Professioneel: goede predictor
o Jobprestatie
o Salaris
o Positie ih bedrijf
o Rendement uit training: belangrijke kostenfactor
Reeks andere criteria: o.a. gezondheid
o Pasop met interpreteren v correlaties! Je kan dit uitleggen op ≠ manieren:
 Slimmere mensen: ↑info over gezondheid opslaan, onthouden en toepassen
 Slimme mensen: meer geld: meer gezonde voeding kopen
 Hogere intelligentie in beter jobs = gezonder omgeving
4.2.1 Studie over de invloed v IQ ih onderwijs: Deary, Strand, Smith & Fernandes
(2007)
- cross longitudinale studie over 5j: IQ testen bij 70 000 kinderen bij 11 en 16 jaar
- vakken + scores vd kinderen vgl met G-factor / intelligentie
 Elk vak correleert + (correlatie met G= r)
o wiskunde .77
o Biologie .51
o Chemie .46
o Engels .67
o Engelse literatuur .59
o Spaans .62
o Drama .47
o Art en design .43
o Muziek .54
 illustratie v ‘indifference of the indicator-principe’
Conclusie: G-factor speelt mee in alle vakken
F2: latente factor: vakken vd lln
(gemeenschappelijkheid): sterk laden op
latente factor
F1: IQ testlatente factor bij 11j: sterk laden
op latente factor
gemeenschappelijkheid:
gemeenschappelijke factor F2 correleren
met F2: .81 = gemeenschappelijkheid met
IQ/ G-factor
 kwadrateren; verklaart 60-70% vd
variantie
Conclusie: G-factor speelt enorm mee bij
de scores die behaalt worden ih onderwijs
64
4.2.2 Studie over job performance: Schmidt &Hunter (1998,psychological Bulletin)
meta-analyse: ≠ instrumenten in selectie om mensen te selecteren voor specifieke jobs, 80 000
WP: work performance: hoe goed mensen functioneren op bep vlak afh vd job
GMA: G-factor
r: (single correlation): hoe GMA correleert met WP: .51, work sample test met WP: .54
 alle laten correleren met WP
 gemiddelde: sommige jobs meer of minder correleren
 validiteit vd methodes elk voor zich
R: (multiple correlation): correlatie tss predictor en IQ/ GMA met WP, work sample test met
GMA: .63, integrity met GMA: .65
 alles later correleren met GMA
Gain in validity: R plaatsen tgo correlatie v GMA id 1ste kolom
- bv: correlatie GMA in 1ste kolom: .51, GMA met job experience: .54 = 3 punten erbij
ongestructureerd ↔ gestructureerd
- minder toevoegen ↔ meer predicitieve validiteit toe bovenop GMA
ervaring en handschrift: slechte predictor
interesse: goede predictor v tevredenheid, niet v prestatie
Finaal (%): selectiebatterij te gaan creëren met 2 of meerdere predictoren die telkens wat
predictieve validiteit gaan toevoegen om die work performance te voorspellen.
4.2.3 Studie over measure / training: Schimdt en Hunter (1998, psychological Bulletin)
Wat is het rendement dat mensen halen uit de opleidng? In kader v selectie: mensen zoeken met
groot leervermogen.
- correlatie met GMA een beetje hoger:
leeromgeving belangrijk (0.56)
- meer intelligente leren meer id leeromgeving
- andere proeven = redering als deze tabel
 samengevat: general mental ability kan
goed work performance en training
performance voorspellen
65
4.2.4 Studie over job performance in verschillende beroepscategorieën
- zelfde resultaat voor EU ? ↔ USA
- = voor ≠ beroepsgroepen?
meta-analyse: job performance
K: aantal studies id meta-analyse
N: totaal aantal subjecten id individuele studies
r: correlaties + : voor ongeveer gelijke job
 Bv verband tss intelligentie en work performance id bep beroepscategorie
 Bv manager: .25; hoeveel variabiliteit is dit nu?  kwadrateren:6% = veel
Rho: coëfficiënt r corrigeren voor error / statisch corrigeren voor meetonebetrouwbaarheid: goed
beeld vd validiteit krijgen
 Correlaties + voor elke job
 Hogere jobs: ook wat hoger (behalve politie)
 Bv sales in r:0.38, Rho: 0.66  niet 11% verklaren, maar 43% v WP
meta-analyse: training succes
r: correlaties beperkt, maar substantieel en +
Rho: meetfouten opkuisen
 Hoeveel we echt verklaren
Samengevat: intelligentie is zeker een goede predictor voor work performance en training success
over verschillende categorieën v jobs heen. Daarmee is niet gezegd dat het voor elke job even goede
predictor is, er zit variabiliteit in. Ih algemeen zijn die ‘Rho-scores’ zeker substantieel en significant.
66
4.2.5 Studie over predictive validity over the life span (extrinsic career success) door
Jugde et al (1999)
longitudinaal onderzoek: in California:beoordeling over kinderen op jonge leeftijd: idee om via
huisartsen narratieve info over kinderen hun PH te verzamelen: genereren ve goede beschrijving.
 Big 5 ratings eruit halen en gerelateerd aan later succes
 Correlatie narratief en big 5 als puber
 55j: extrinsic career succes v inkomen, positie, leiding = compossite variabelen
o Deze 3 correleren wss: kijken naar de cummunaliteit ertss
o Hebben meetonbetrouwbaarheid: datareductie doen, 1 betrouwbare eruit halen oa
door factoranalyse:3 variabelen terugslaan in 1 variabele = extrinsic career succes
 Puberteit predictor voor extrinsic career succes meten voor latere leeftijd
r: verband tss de afzonderlijke componeten vd big 5 en extrinsic career succes-criterium
 Bv: puberteit ↓ op neuroticisme (- significant met variabele), verdienen later ↓
 Extraversie: +, niet significant (0.18)
 Altruïsme niet
 Consciëntieusheid en openheid: wel
R: big five samen nemen: ipv 5 factoren, 1 met correlatie v 0.54 met career succes-factor
 Kwadrateren: 29% voorspelen vh criterium op leeftijd 50-55 gemeten id puberteit
conclusie: persoonlijkheid: goede voorspeller voor criterium v extrinsic career succes
G: IQ test id puberteit
 Indifference of the indicatorprincipe: dingen correleren emt elkaar
 IQ correleren met extrinsic career succes criterium: 0.53 vgl met R v big five: 0.41
R (big 5 + G): 6 predictoren model .64, kwadrateren: grote hap vd variantie verklaren
 Overlappen elkaar; 0.64 correleert met extrinsic career success: zeer substantieel
 40% vd variantie verklaren op lange termijn ih criterium v extrinsic career succes = veel
Samengevat: niet enkel IQ meten& correleren met work performance,over lange termijn zijn er
degelijke studies die aantonen dat intelligentie predicatief voor work performance & career success
4.3 Intelligentie en professionele positie / status
- SES v gezin v herkomst in rekening brengen: aanname dat positie op professionele ladder verband
houdt met:
 Aantal jaren onderwijs
 SES gezin v herkomst
- correlaties tss IQ en SES (r= .33 White, 1982)
 Correlatie IQ- aantal jaren onderwijs > correlatie tss SES en aantal jaren onderwijs
 IQ voorspelt 2x meer variantie dan SES voor het aantal jaren dat men naar school gaat
67

IQ wordt in belangrijke mate genetisch bepaald, met belangrijke verschillen tss de leden vh =
gezin
o SES bereken obv loon, werk, scholing vd ouders: score vh SES = voor alle leden vh
gezin
o Kijken wat de kinderen uiteindelijk gaan doen: grote variabiliteit
o Niet zo dat alle kinderen vd = bio ouders en = SES hebben; grote ≠ qua intelligentie
o SES gebruiken als key-variabelen: geen rekening houden met de variabiliteit binnen
het gezin is want die SES vd kinderen verandert niet substantieel op die jaar dat er
tss kinderen is (veel verschillen: SES kan verschillen, bv meer carrière maken)
o Door de band die genomen is: SES = voor alle kinderen binnen gezin, grote
verschillen in latere carrière
 SES niet afh v IQ: + verband met IQ, geen primaire / causale factor, associaties zijn er
4.4 Andere IQ correlaten
Positief verband: Prestatiemotivatie, altruïsme, analytisch denken, cognitieve capaciteiten,
artistieke interessen en vaardigheden, creativiteit, specifiek dieet volgen, schoolresultaten,
eruditie, emotionele sensitiviteit, volgen van naschoolse opleidingen, veldonafhankelijkheid,
gezondheid, levensduur, lichaamslengte, gevoel voor humor, inkomen, breedte en diepte van
interessen, leiderschap, leermogelijkheden, taalgevoel, woordenschat, spelling, logisch denken, IQ
van de partner, media voorkeur (kranten, tv kanalen, …), geheugen, vrijwillige migratie, militaire
rang, moreel redeneervermogen en ontwikkeling, motorische vaardigheden, muziekvoorkeur en
vaardigheden, myopie, beroepsstatus, beroepssucces, waarneming (inspectie-taken), Piagetiaanse
vaardigheden, praktische kennis, reactie op psychotherapie, leesvaardigheden, sociale vaardigheden,
bereikte SES, SES van het gezin van herkomst, spreeksnelheid, waarden en attitudes.
Negatief verband: Ongevallen, instemtendens, alcoholisme, autoritarisme, conservativiteit,
crimineel gedrag, dogmatisme, scores op leugenschalen, hysterie, impulsiviteit, kindersterfte,
psychoticisme, raciale vooroordelen, reactietijd (langer), roken, en spijbelen.
 intelligentie is echt wel iets substantieel om onderzoek naar te doen!
4.5 Strenze (2007)
- leeftijd vd meting v IQ: belangrijke rol
 Jong: lastiger om predicities op lange termijn te maken (meta-analytisch aantonen)
o Variabiliteit id correlaties
 Over verschillende jaren heen: afh v wanneer je de test doet, de correlaties = blijven
 Bottom line: correlaties altijd substantieel en +
- IQ = altijd belangrijk geweest en belang bleef consistent
- verband tss IQ en SES
 Naast SES ook belangrijk
4.6 Deary, Whiteman, Starr, Whalley & Fox (2004)
Mental survey committee in Scotland:
- woensdag 1 juni 1932: elk kind geboren in 1921 kreeg = IQ test (N= 89 498)
-1947: idem voor nagenoeg alle kinderen geboren in 1936 (N= 70 805)
- adhv social security number de mensen traceren: gezondheidsparameters weten + reden v sterfte
Resultaten: IQ test gekoppeld aan parameters v overlijden
- verschillen ivm overlijden / cardiovasculaire problemen
- verklaring
 Rechtstreeks: NIET
68

Vnl onrechtstreeks: beter jobs, capteren meer info, beter voeding en levensstijl,…
hoog IQ: stuk langer leven
cardiovasculaire: hoog IQ
overleven/ niet krijgen
kanker: klein verschil,
5. emotionele intelligentie (EQ) (Maltby: chapter 15, p 182)
- Tem nu enkel ‘psychometrische verschillen’ in intellectuele capaciteiten: hoe goed kunnen we
allerlei cognitieve problemen oplossen?
- andere stroming die in navolging van Bob Sternberg en Gardner geargumenteerd heeft voor het
construct ‘emotional intelligence’.
3 belangrijke namen:
- Mayer-Salovey-Caruso
- Goleman
- Bar-On
5.1 Emotionele intelligentie: Mayer-Salovey- Caruso
- “ability to understand your own emotions and those of the people around you”: ‘emotions’ en
‘cognitions’
- Salovey & Mayer (1990): four-branch model
 Ability model: sterk cognitief gemeten: max performance
o Hoe goed mensen erin slagen om emoties te detecteren bij anderen meten adhv
schaal
↔ mixed model: hybride, meer aanleunen bij persoonlijkheid
-Mayer-Salovey –Caruso emotional intelligence test (MSCEIT 2002; 2003)
 4 schalen:
o Identificeren v emoties
 Hoe goed kan je iemand zijn emoties lezen
 Hoog: goed in
o Gebruik / faciliteren v emoties (voor het denken)
 Bv zenuwachtig op examen: welke strategieën gebruiken voor rustig te zijn
o Begrijpen v emoties
 Student is verdrietig omdat ze gebuisd is omdat het net uit was met haar
vriend en jij steunt haar
o Emoties hanteren
 Ih dagelijks leven: bv om notities aan een medelln te vragen
Schematisch:
69
5.2 Emotionele intelligentie: Goleman (1995)
- bouwde verder op Salovey and Mayer
- introduceerde het bij het grote publiek: link met amygdala (limbisch systeem)
 fMRI scan: amygdala belangrijke rol bij emotionele processen
-evolutionair denken: flight or fight respons = centraal in emotionele intelligentie: id ontw leren we
deze 2 emoties reguleren
 bv examen
o vluchten: niet gaan
o vechten: het toch maken
- initieel: 5 stappen, later sprak hij v 4 emotionele competenties:
 Self-awareness
o Signalen v jezelf leren detecteren: ben ik op mijn gemak in deze situatie?
 Self-regulation/ management
o Hoe krijg je jezelf terug onder controle, strategieën die mensen gebruiken om zz
down-to-earth te brengen
 Social awareness
o Empathie; andere hun emoties en perspectieven aanvoelen en actief interesse tonen
 Social skills / management
o Andere ontw: vaardigheid om andere te helpen en verbeteren
- mixed model: combi v traditionele elementen v emotionele intelligentie en persoonlijkheid
- meetinstrument: emotional competence interview (360 degrees)
- schematisch:
5.3 Bar-on’s model of emotional intelligence
- ‘emotional – social intelligence model’
- evolutionaire basis (v Goleman: uitgewerk): belang v emotionele expressie voor overleven en
adaptatie
- 5 domeinen / skills + 15 aspecten:
 Intrapersonal: self-regard, emotional self-awareness, assertiveness, independence and selfactualisation
 Interpersonal: empathy, soc responsibility and interpersonal relationship
 Adaptability: reality testing, flexibility and problem solving
 Stress management: stress tolerance and impulse control
 General mood: optimism and happiness
- mixed model: ability en PH componenten
- meetinstrument: uitgewerkt id EQ-i (Bar-on, 1997)
- resultaat: Emotional Quotient score (EQ): gemiddelde 100; SD 15
70
5.4 Kritiek op mixed models
5.4.1 wat meten ze eigenlijk?
- wat beidt EI ons boverop PH en GMA? Argument: IQ en PH spelen hiermee in
Van Rooy en Viswesvaren (2004, 2005)
 Correlaties van emotionale intelligentie met
o GMA: 0.22
o Agreeableness: 0.23
o Conscientiousness: 0.31
o Emotional stability: 0.33
o Extraversion: 0.34
o Openness: 0.23
=> EI correleert met psychometrische intelligentie en big 5, niet 1 springt er echt uit
 EI: .24 performance in employment
o Niet super, wel +
Ree & Carretta (in press): R between big five + GMA and EI = .81 incremental validity?
 = 65% vd variabiliteit die id EI zit, pak je ook met big five en GMA
 Non: if combined with GMA, FFM battery
 .07 en .07 beyond ES and A respectively; niets voor de ander e FFM factoren
o Wel toegevoegde waarde: heel beperkt
 Als onderdeel ve assessmentbatterij: geen toegevoegde waarde
 Geen empirische onderbouw voor de biologische en evolutionaire claims (in resp Goleman
en Bar-On)
5.4.2 Elshout
-“Tests voor EI die het karakter hebben van vragenlijsten worden uitgegeven voor wat
ze niet zijn, nl. intelligentietesten”
 Deze op dat Bar- On model: hij maakt gebruik van het quotiënt ‘EQ’ in analogie met ‘IQ’
- “Rapportage in de vorm van een quotiënt mist iedere grond”
- “Niet voldaan aan de voorwaarden voor het sommeren van niet of laag gecorreleerde
scores tot een somscore”
 geen sprake is van een soort ‘positive manifold’ en subschalen veel te weinig met elkaar
correleren om ze te integreren tot één totaalscore
- “Voor een belangrijk deel wordt oude wijn in nieuwe zakken gepresenteerd”
 meer in verband met persoonlijkheid dan met intelligentie
- “De matige validiteit van die oude wijn wordt onderbelicht gelaten”
- “Onduidelijke oorzaak-gevolg relatie”
 predictor en criterium vaak door elkaar gehaspeld; kritiek voor sommige studies, niet voor
allemaal
- “Te veel ophef over het feit dat er mensen zijn met een hoog IQ die niets van het leven
terecht brengen”; succesvol uitoefenen van taken veelal afhankelijk van expertise
- (!) “EQ-adepten suggereren te luchthartig dat het wijzigen van iemands typische gedrag tot de
reële mogelijkheden van de psychologie behoort”
 We blijven allemaal gewoontebeestjes, niet makkelijk om iemands typisch gedrag te gaan
veranderen
5.5 Samengevat
- EI= interessant construct
- niet elke conceptualisatie is even goed, in totaliteit meespelen en wijzen op belangrijke variabiliteit
die ih echt leven ook v belang is
71
6. Genetische basis vs omgeving
6.1 Nature - nurture debat
Galton (1865):
 Erfelijkheid (Heriditary genius 1869): onderzocht IQ ifv dalende genetische verwantschap:
allerlei effecten zichtbaar
 Ook omgeving (cofounding effects!)
 Onderstreept belang v twin / adoptiestudies
 Visionair voor zijn tijd
 Grondlegger vh huidige gedragsgenetisch onderzoek
Gedragsgenetisch onderzoek: ‘proportie gedeelde variantie
 Hoeveel vd variantie bep door genetisch of omgevingsfactoren
Plomin (2004): 3 types steekproeven: familie, twin en adoptie studies
 Populair en toegankelijk voor iedereen
6.2 Nuttige soorten samples: tweelingen
Genetisch informatieve designs: bv tweelingstudies
 M(ono)Z(ygote) twins: 100% genetisch identiek
 D(i)z(ygote) twins: 50% genetisch identiek
 Genetisch effect in vuistregel: verschil in associatie voor een kenmerk tss MZ’s en DZ’s
bedraagt de helft vh genetisch verschil:  verschil x2 voor een rudimentaire schatting vd
genetisch bijdrage
o Bv IQ bij tweeling 1 vd MZ, IQ bij T2 vd MZ (100 MZ tweelingen)
o = oefingen bij DZ, 50% genetisch materiaal delen
o Correlatie v T1 en T2 MZ = 0.7 (100% genetisch materiaal)
o Correlatie v T1 en T2 DZ= 0.4 (50% genetisch materiaal)
o 0.7 – 0.4 = 0.3 = indicatie vd helft vh genetische contributie
o Volledige genetisch factor: 0.3 x2 = 0.6
 IQ voor 60% genetisch bepaald (genetisch effect: correlatie MZ > DZ)
Speciale populatie: apart en samen opgevoede tweelingen
6.3 Minnesota study of twins reared apart (MSTRA)
- algemeen: erfelijkheid voor IVPI geschat op 50-70%
- MSTRA: WAIS afgenomen v apart en samen opgevoede MZ tweelingen: nagenoeg GEEN
verschillen voor beide groepen
- Bouchard et al (1990): vgl de coëfficiënt voor 5 studies v apart opgevoede MZ twins (1937-1990): bv
 MZ: gemiddelde correlatie v .70
 DZ: gemiddelde correlatie v .40
 aandeel dat erfelijkheid is: 60% (0.7-04= 0.3 0.3x2= 0.6)
72
6.3.1 toelichting vd studie
Oscar enJack = MZ tweeling, gesplitst bij geboorte
fam A: 2 bio kinderen: A1 & A2 (jongetjes) en wilt nog 1 adopteren: fantastische situatie!
 Genetisch niks te zien met de andere leden
 A1 & A2:50% genetisch materiaal delen
 A1 & A2 met T1: 0% genetisch materiaal delen
fam B: = situatie
later: 15-20j: testjes afleggen in Minnesota
 bv blikpatroon voor tweelingen: enigste gemeenschappelijkheid, correlatie: zuivere
schatting v genetisch effect
 A1 & A2 en B1&B2 uit elk gezin: IQ test (delen niks genetisch met T1 & T2, wel opvoeding)
 Correlatie tss T1 en T2: verklaard obv genetische similariteit
 Adoptie: = karakteristieken vd gezinnen : deel verklaarbaar door common environmental
characteristics
 hoe sterk correleren T1 en T2 met elkaar over 200 tweelingparen
 kijken hoe sterk kind A1&A2, B1&B2 overeenkomen= experiment met broer / zus doen
 kijken naar de mater waarin T1 op A1 of A2 lijkt: verklaren obv omgevingsfactoren
6.4 Concordance rates of intelligence (Ridley, 1999)
= uitrekenen in concordantiereeks: correlatie / samenhang tss 2 elementen binnen ene paar
-binnen paar: perfect overkomen: nooit, altijd variabiliteit
- later meta-analyse door Bouchard en McGue: resultaten tss haakjes: lopen parallel
- concordantie rates refereren naar = IQ over 2 individuen
- bv tweeling: ene 122, ander sterke genetische effecten die id buurt zitten vd 122
 100%: perfect concordance rate
 87%: same person tested twice 2x testen met interval bij 300 individuen
 86%: identical twins reared together (86%) MZ die id = omgeving leven
o Sterke overeenkomst met persoon die 2x getest wordt
 76%: identical twins reared apart (75%): MZ die in ≠ omgeving leven
 55% fraternal twins reared together (60%): DZ, tgo MZ: sterk genetisch effect want beide
paren tweelingen zijn samen grootgebracht
 47% biologicals siblings reared together (47%): vgl met DZ: ook al delen ze maar 50%
genetisch materiaal (= siblings). Niet te verwonderen: samen id klas, huiswerk, doen alles
samen. Creëren ve speciale omgeving die je niet kan bij siblings: schelen min 9maand
 40% parents and children living together (42%)
 31% parents and children living apart (22%)
 24% biological siblings reared apart (24%)
 15% cousins
 00% adopted childrin living together
 00% unrelated people living apart
73
Samenvatting Plomin en Petrill dat de genetische contributie voor intelligentie wel substantieel is
“Regardless of the precise estimate of heritability, the point is that genetic influence on IQ
test scores is not only statistically significant, it is also substantial. It is rare in the behavioural
sciences to explain 5% of the variance. For example, despite the interest in birth order, it
accounts for less than 1% of the IQ variance. Finding that heredity accounts for 50% of the
variance is a major discovery about intelligence (p. 59).”
6.5 Environmental influences on intelligence
Wat ivm omgevingseffecten?
- Segal & Bouchard (1985): 21 omgevingsfactoren
 Spelen mee id variabiliteit v IQ scores
- APA: Neisser et al (1996): 4 domeinen:
 Biological variables and maternal effect
o Voeding, lood / milieuvervuling, prenatale factoren
 Family environment
o Gedeelde- en niet gedeelde factoren, binnen en buiten familiale factoren, SES,
geboorte volgorde and gezinsgrootte
 School en educatie
 Cultuur
o Decontextualisation, kwantificatie, biologisation
6.5.1 Biologische factoren en ouders
- voeding
- lood / milieuvervuiling
- prenatale factoren
6.5.1.1 Voeding
- evidentie (maar soms controversieel) over effect v voeding: let ook op confounders
 Minder ih Westen
 Bep voedingsstoffen belangrijk
6.5.1.2 Lood
- loodblootstelling (McMichael et al 1986): Port pirie cohort study:
 749 zwangerschappen gevolgd:hoge loodconcentratie ih bloed gepaard met vroegtijdig
bevallen
 1979: 723 kinderen gevolgd (375 in IQ studie): getest op 2,4,7,11,13j
 Negatieve correlatie tss blootstelling en IQ: ook na controle voor SES, gezinsvariabelen en IQ
vd moeder
o Argumenteren mensen met laag SES en IQ wonen in geïndustrialiseerde gebieden,
bijgevolg: genetisch effect meer kans op kind met laag IQ, gecorigeerd.
6.5.1.3
- prenatale factoren: roken (Mortensen et al 2005) en alcoholgebruik moeder (Mattson et al 1996)
meer kans op kind met fysieke en mentale beperkingen
- andere studies suggereren beperktere effecten of de impact v moderatoren (bv leeftijd vd
moeder; effect v alochol is sterker bij een hogere leeftijd vd moeder)
Samengevat: biologische factoren spelen een rol, maar rekening houden met allerlei confounders
74
6.5.2 Familie omgeving
- gedeelde en niet-gedeelde omgevingsfactoren
- within and outside family factors
- SES
- geboorte volgorde en familiegrootte
6.5.2.1 Gedeelde en niet-gedeelde omgevingsfactoren
- gedeelde (factoren = voor kinderen binnen = gezin bv beroep vd vader = voor ≠ kinderen voor het
gezin, tenzij freq v job veranderen, of groot leeftijdsverschil) en niet-gedeelde (factoren ≠ voor =
kinderen vh gezin, bv jij lid ve jeugdbeweging en broer vd voetbal) omgevingsfactoren
- Hoe ontwikkelen niet-gedeelde omgevingsfactoren zich binnen en buiten de familie?(Reiss, 1997)
- Within-family factors:
 Passief model: genetische factoren: vervat id 50% overlap tss ouder en kind
o Bv ouder muzikaal: doorgeven aan kind en aandacht vestigen op naar theater,
muziekschool gaan. Je hebt het in je genen en stuk via omgeving: zelf moet je niks
doen
 Child-effects model: intelligentie resulteert uit de genen vh kind (Harris 1995): ouders
moduleren hun gedrag ifv de karakteristieken vh kind (positive and negative feedback loops)
o Bv kind legt een bep muzikaliteit ad dag en ouders reageren daar op door het verder
aan te moedigen (ouders hebben een geringe rol)
 Parent-effects model: ouders reageren op het intelligent gedrag vh kind en beïnvloeden/
modelleren dit gedrag in een bep richting
o Bv kind wilt wel gitaar spelen, maar vindt notenleer saai. Ouders stimuleren om toch
1st notenleer te doen en dan pas gitaar te spelen
 Reiss’ three models of genetic transmission
6.5.2.2 Within and outside family factors
Outside-family factors! (Harris 1995): Group socialization theory (ong zoals soc categorisatie: v
belang voor de identiteit die we ontlenen ad sociale groepen)
 Niet gedeelde omgevingsfactoren invl op IQ
 Bv socialisatieprocessen op kot, unief
- ze definieert 5 aspecten hoe de non-shared environment kan bijdragen tot intelligentie
 Context-specific socialization
o Ons denken wordt gevormd op een bep manier
o Dingen die je meekrijgt v thuis: als je ouders naar theater gaan, ga je zelf ook rapper
gaan
75




Outside-the-home-socialization:
o lid zijn v allerlei groepen buiten de school en het gezin, bv jeugdbeweging
o bv op kot
transmission of culture via Group processes:
o cult waarden die je niet noodzakelijk krijgt van je ouders, maar goed zijn id cult /
samenleving
o uit culturele aspecten ontw
groep processes that widen differences between social Group:
o groepsprocessen die ≠ v bep groepen kunnen vergroten
o bv idee v ingenieurs = nerd: ontw zich beter in aspecten v IQ omdat ze samen staan
met andere nerds en discussiëren over wiskundeformules. Iemand die ih groepje v
‘niet-nerd’ staat en wilt praten over wiskundeformules = taboe, niet doen. Die
persoon ontw minder en vergroten de groepsverschillen
groep processes that widen differences among individuals within de Group:
o binnen een groep
o uitblinker zal ook behandeld worden als ‘de slimste’ en hij zal zich bijgevolg zich
hiernaar gedragen en zich zorgen maken als zijn notities niet goed zijn
6.5.2.3 SES
- SES houdt verband met intelligentie:
 correlatie v .30-.40 (Gottfredson 1986)
 45 IQ punten verschil tss professionele en ongeschoolde beroepen
- Britisch National Child Development Study
 17 000 babies geboren in 1958
 IQ meting op 7,11,16,23 en 33j: 10 IQ punten verschil tss kinderen met vaders in
professionele vs ongeschoolde beroepen, na controle voor geboortegewicht, inkomen,
buurtkarakteristieken en behuizing
- ook: Wahlsten (1997): kinderen uit laag SES groepen die in hogere SES families worden
geadopteerd: 12 tot 16 IQ punten winst
 G of crystalizzed toenenemen: ouders attent maken op dingen, reizen
- samengevat: deze elementen tonen dat SES sterk correleert met IQ
6.5.2.4 Gezinsgrootte en geboortevolgorde:
- Belmont en Marolla (1973): associatie tss gezinsgrootte en geboortevolgorde en IQ en interactie
ertussen
 Oudste: meer intelligenter in dalende lijn
- Rodgers et al (2000): national longitudinal survey of youth (NLSY): N= 11,407 + kinderen vd vrouwen
uit sample: geen verband tss gezinsgrootte en intelligentie (kritiek op voorgaand onderzoek)
- geboortevolgorde: 3 modellen om dit te verklaren:
 Admixture hypothesis (Rodgers, 2001): kind-volgorde en intelligentie onderzoek wordt
bemoeilijkt door het feit dat je intelligentie en SES vd ouders in kaart moet brengen voor
onderzoek. Ouders met meer kinderen, hebben een lager IQ en lager SES
 Resource dilution model (Galton, 1874; Blake 1981, Downey 2001): beschikbare resources
dalen naarmate het aantal kinderen toeneemt: 1ste kind 100%, 2de kind 50%
o 1ste baby: alle aandacht krijgen en ontdekt / leert daardoor dingen sneller
o Meer kinderen, meer de aandacht verdelen
 Confluence model (Galton, 1874, Zajonc 1976): familie-context verandert met een
toenemend aantal kinderen (aandacht, opvoeding door oudere kinderen,..)
o niet enkel aandacht opsplitsen, gans de familie verandert
76
6.2.3 Educatie en cultuur
6.2.3.1 Educatie
- educatie en intelligentie intrinsiek aan elkaar verbonden: scholing is zowel een afhankelijke als
onafhankelijke variabele
 moeilijk te interpreteren: hoe langer naar school gaan hoe slimmer ↔slimmere kinderen
gaan langer naar school
- Cece (1990, 1991): toename v IQ met 2.7 punten voor elk jaar scholing
- SES  aspects of education  intelligentie
6.2.3.2 Cultuur
- Cultuur (Serpell, 2001): id Westerse cultuur, kritieken:
 decontextualisatie: cultuur bepaalt mee welk aspect v IQ belangrijk is: bv abstraheren id
Westers cultuur
 kwatificatie: IQ wordt door sommigen gezien als iets dat materieel bestaat, er is ook een
neiging om dit te gaan kwantificeren
 biologiseren: toegenomen psychofysiologische kennis en evolutionair denken dragen bij dat
we steeds meer weten over intelligentie en IQ
6.6 Bouchard and Loehlin’s framework to assess population variatons in
intelligence
- genetic influences
- environmental influences
- interaction between genetic and environmental influence
- developmental
- assortative mating
 proces waarbij je selectief een partner kiest, meer intelligente partners gaan een andere
intelligente partner kiezen, verklaring vd genetisch variantie verklaren
- evolution
 overzicht van alle elementen
7. Stabiliteit van intelligentie
7.1 Ontwikkelingsantecendenten
- hoe verschillen in mentale infoverwerkingsprocessen koppelen aan intelligentieverschillen?
- vanaf wanneer zijn de verschillen te detecteren?
- habituatie-exp: .40 gemeten intelligentie in kindertijd
 kinderen habitueren aan iets en registreren hoe lang het duurt tot men gehabitueerd is aan
iets
77
- volwassenen: inspectietijd taken correleren ong .30 met gemeten intelligentie
 kleine verschillen oppikken: puntje zien en afdrukken
- link met infoverwerkingssnelheid: waarschijnlijk cruciaal voor een beter begrip van het
intelligentieproduct
- Jones & Bayley (1941): Berkeley Growth study (geboren tss 1928-1929): 6 jaar – 18 jaar: .77; 12-18
jaar: .89
 later nog betrouwbaarder, onderwijs heeft een invloed
7.2 Stabiliteit van intelligentie
- algemene lijn: intelligentie is vrij stabiel id levensloop: correlaties van .50 of hoger zijn geen
uitzondering
 onafh studies, uitgevoerd in verschillende landen door verschillende onderzoeksgroepen
 brede waaier van intelligentiematen gebruikt
 leeftijdsintervallen over de gehele levensloop
 geen substantiële tegenevidentie
- Deary et al (2000): Moray house test: 100 mensen opnieuw getest na 66 jaar: correlaties = .63 (.73
na correctie voor ability range)!
 Er zitten verschillende dingen id leeftijdspanne: opleidingen, verschillende beroepen,
hersenschade etc
1ste kolom: tijdstip van leeftijd vd 1ste meting
2de kolom: tijdstip van leeftijd vd 2de meting
3de kolom: correlatiecoëfficiënt
4de kolom: welk meetinstrument
- ook door verschillende onderzoekers gedaaan
- sterke rangorde variabiliteit, kan veranderen, er is een sterke correlatiecoëfficient die stabiel is
- stabiliteit in termen van round order: wie vandaag de hoogste score haalt, haalt dit later ook
7.3 Flynn effect
- afgelopen 60 jaar: opvallende stijging van IQ waar te nemen (ruwe score), vnl tss 1930 en 1980 (15
verschillende landen)
- vereisten vd datasets:
 Dezelfde tests, afgenomen met substantieel tijdsinterval
 Steekproeven moeten equivalent zijn (=, evenveel hoog en laag opgeleide mensen)
- delta IQ (daling/ stijging): IQ-verandering per decennium; gemiddeld van 5.0, SD van 2.9; range 1.8
tot 12.5
 Raven PM: gemiddeld 5.69 (SD= 3.49)
 WAIS: 5.20 (SD= 0.27), performaal: 7.8, verbaal: 4.2
o Meer effect op performaal, verbaal minder dit is crystallized kennis
o Argument dat de ‘G-factor toeneemt’
78
- patroon bevestigd door Taesdale en Owen (1987, 1989) maar beperkter: 2.5
- Flynn (1987): seminal paper
 Origineel 14 landen
 Uitgebreid naar 20 landen
- voorzichtige interpretatie:
 Cohorte effecten: sampling mis
 Sommige data sets misschien onbetrouwbaar
o Steekproeffluctuaties die je kunt hebben en die met dat verschil kunnen verklaren
 Hoogste effect op fluid (gemiddeld 15 punten/ generatie), minder groot op crystallized
intelligence (gemiddelde 9 punten/generatie)
- gelijk welke landen + welke test+ periode  elk land toename van IQ punten, voorlaatste collom is
allemaal positief!
- uitzondering: Noorwegen, verbal-math taak  fout id sampling waarschijnlijk
- bottom-up line: toename
7.3.1 Discussie:
- trend is duidelijk, maar reflecteert dit nu een werkelijke stijging vh IQ?
- betreft het G, of eerder een stijging in minder G-geladen factoren (bv crystallized intelligence) :
(Jensen)
- correlatie tss toenamen en G-lading vd subschaal is .30  10% vd variantie verklaren, 90%
verklaren adhv andere factoren
- gelijktijdig met toename vh IQ, krijgen we een daling vd prestaties op scholastic achievement
toetsen (= toegangsexamen in USA) Verklaring:
 ¾ SAT daling toe te schrijven ad stijging vh aantal deelnemers (5% in 1952 naar 30% in 1968)
 Dalende kwaliteit vh onderwijscurriculum: onderwijs meer afgestemd op de grote groep ipv
op de toplaag
- IQ-criteriumrelaties: onveranderd gebleven
 Predicitieve validiteit
 Main level kan stijgen, rangorde wordt behouden, kan wel wat veranderen (≈PH)
7.3.2 Verklaring:
- reële stijging vh IQ over generaties >< aantal genieën (zou x20 moeten zijn)
 Niet meer hoogbegaafde mensen
- alleen een soort abstract problem-solving ability is toegenomen
- Flynn zocht geen verklaringen in genetische hoek (fenomeen slechts observeerbaar over een te
kort tijdsinterval, van x aantal generaties)
- Neisser (1998): boek met verklaringen:
 Scholing
 Gewijzigde test-taking attitude
 Gewijzigde opvoedingsstijlen
79
 Nieuwe generaties: meer visueel en technisch georiënteerd
 Voeding
 verklaren door een samenspel van verschillende factoren, niet 1, variëren ook qua periode
- toegenemen scholing: Cahan & Cohen (1989): aantal jaren onderwijs beïnvloedt vnl verbale test,
maar speelt ook (zij het een mindere) rol bij nonverbale tests: >< data van Flynn: toegenomen
scholing kan dus geen goeve verklaring vormen
 Leerplicht, laatste segment vd IQ-distrubtie heeft baat bij onderwijs van langere duur. Niet
meer geniën, maar wel eefect op de linkse kan vd distributie. Laatste segment heeft er dus
baat bij. Men maakt de omgevingscondities/impacten gelijk, maar hierdoor krijgen de
mensen met een hoog IQ een grote voorsprong, zou leren in elke omgeving goed
 Relatie tss scholing en de resultaten v IQ-test (je kan niet controleren dat de G-component
door scholing beïnvloed werd)
o Moeilijk te interpreteren, niet causaal doen
- gewijzigde test-taking attitudes: subjecten kruisen antwoordalternatieven vlugger aan; inhoud van
IQ-tests meer verpreid >< wie een test een 2de maal doet stijgt doorgaans maar 5 a 6 punten
(William, 1998)
 Huidige generatie meer vertrouwd met invullen van profjes en visueel aangeboden materiaal
 Meer verspreid: iedereen heeft als eens een IQ test afgelegd, of iets wat erop lukt (SIMON)
- opvoeding: ouders tegenwoordig meer geïnteresseerd id intellectuele ontwikkeling van hun
kinderen: meer stimulansen
- culturele en technologische literacy: kinderen spenderen veel tijd voor tv en internet: sterk visueel
gericht en zo zijn veel IQ testen ook(zie ook Raven)
- biologische omgeving: betere voeding en meer uitgebouwde gesofisticeerde gezondheidszorg
 Voeding (Lynn, 1990, 1998)
 Opletten met de interpretatie van studies de borstvoeding associëren met hoger verbaal IQ
(Zie Der, Batty en Deary, 2005)
o Niet zo: deze mensenzijn hoger opgeleid, hoger SES, hoger IQ
 Effecten van iodine op intelligentie (Qian et al 2005)
o Het is een mineraal die verantw is voor de groei. In iodine-arme streken krijgen
kinderen iodinevoedingssupplementen en die hebben winst op IQ test tov kinderen
zonder iodinesupplementen
 Colom er al (2005): longitudinaal onderzoek over 30 jaar: meer toename van het IQ ih laagste
IQ segment
 Deze bevindingen geconfimeerd door Teasdale en Owen (1989) en Lynn en Hampson (1986)
- genetische factoren, bv migratistroom:
 Genenpooel mixt -> beter kwaliteit vd genen vd nakomelingen
 Genetisch effect dit je op een tijdsspanne van 40-50 jaar ziet, kan ook een verklaring zijn
 Differentiële pariteit: meer intelligente vrouwen meer kinderen, als intelligentie een
genetisch gedreven iets is, zo kan er meer intelligent offspring id populatie komen
7.3.3 Reversed Flynn effect? Teasdale en Owen (2008)
- omgekeerde oorzaak: daling door differentiële pariteit
 Daling op 4 subaspecten, 2 niet echt significant
- bv tienerzwangerschappen in bep regio’s, mensen met lager IQ hebben deze
problemen en na een tijdje zie je dit ook id samenleving
- heel recent een meta-analyse die aggregeert over een heleboel studies en die
dat dan ook weer in twijfel trekken dat er een daling zou zijn
7.4 Shatz (2008)
- daling verklaren:
80


Door dif pariteit id jaren 60 en 70 kregen intelligente vrouwen meer kinderen
Nu: meer intelligente vrouwen krijgen minder kinderen, ze stellen hun kinderwens uit door
bv lange studies
- national IQ score( = aggregeren over individuen binnen een samenleving: IQ en rangschikking
maken) en dit gaat correleren met 3 indicatoren van fertiliteit (die vind je ih CIA factbook)
 Negatieve correlatiecoëfficiënt
 CIA factbook: wekelijkse update van wat er in welk lang gebeurt, vind je de ‘total fertility
rate’
o Men voert een correctie uit en als je dit totale fertiliteitcijfer gaat corrleren met
cijfers v national IQ scores, dan heb je een correlatie van -0.71.
 Ong = voor birth rate (-0.75), population growth rate (-0.52). al die correcties
gaan id = richting
o Negatieve correlaties tss IQ en ‘veel kweken’
- conclusie; we gaan er geen uitspraak over doen of dat het Flynn-effect nu id omgekeerde richting
gaat of niet, op dit moment zijn de data nog niet duidelijk genoeg, maar we hebben wel de
controverse errond gezien en een aantal verklaringsmechanismen die sommige mensen naar voren
schuiven
7.5 Boosting IQ? Head start
- Head start (gestart id jaren 60): kansarme kinderen voorbereiden op school om de armoedecyclus
te doorbreken
- gericht op: woordenschat, numerieke vaardigheden en schrijfvaardigheden
- Jensen (1969): Head start mislukt
- Locurta (1991): initiële boost van 7-8 punten op IQ tests, resultaat echter weg na 2-3 jaar
- McKey et al (1985): Meta-analyse vd effecten vh programma: bevestiging van Locurta’s analyse
- overgekomen vd VS
- bv: Sesamstraat
7.5.1 Mozart IQ
- Rauscher, Shaw en Ky (1993): 10 min luisteren naar Mozart (sonata for 2 pianos in D major) leidt
tot toename van 8 tot 9 punten in een spatieel-temporele redeneerproef
- specifieke regio’s id cerebrale cortex geactiveerd
- Rauscher, Robines & Jens, 1998: rattenexperiment: ook + effecten op oriëntatieproefen
- heel wat reactie hierop:
 Vanuit de media
 Pedagogen gingen reeds implementeren
 Heel wat onderzoekers: scepcis:Steele (2000): de muziek brengt de mensen alleen een beetje
meer id mood (op voorwaarde dat je dit soort muziek aardig vindt); ongeboren ratten horen
dit soort geluiden zelfs niet
 weinig gerepliceerd, het is geen significante contributie tot de literatuur ivm intelligentie
7.6 Interesse en inteligentie: een meta-analyse
- door: Katja Passler, Andrea Beinicke, Benedikt Hell
- de 6 Holland’s types die correleren met intelligentie
81
K= aantal studies
N= aantal personen
p (roo)= operationele variabiliteit
+ correlatie: tss intelligentie en realistisch, conventioneel, onderzoekend
- correlatie: artistiek, sociaal en ondernemend
90% CV= 90% betrouwbaarsinterval, mag geen 0 inzetten, want correlatie mag niet 0 zijn = niet
significant. Conventioneel en artistiek zijn niet significant
uitgesplits voor geslacht:
- man:
 +: realistisch, onderzoekend en artistiek
 -: sociaal, ondernemend en conventioneel
 Niet significant (90% CV): realistisch en artistiek
- vrouw:
 +: realistisch, onderzoekend, artisitiek en conventioneel
 -: sociaal en ondernemend
 Niet significant: artisistiek en ondernemend
spatiele abiliteit: laag
82
8. Maatschappelijke discussie omtrent intelligentie (Malbty; chapter 14, p 149
ev): lectuur
8.1 The distribution of IQ scores: a bell curve
- discussie rond IQ: boek = a bell curve  normale distributie
 = intelligentisie en klasse structuur in Amerika
 De inteligentie elite: kijken naar het hoger einde vd normale distributie
o IQ scores en SES problemen, kijken naar het lager / begin kant vd normale distributie
o De relatie tss ras en IQ, en de implicatie voor de sociale samenleving
 Lage IQ-scores gerelateerd aan SES problemen en ze leggen de link met maatschappelijke
achterstelling, rasverschillen
8.1.1 Herrnstein en Murray’s main arguments (1994)
- ‘there is such a thing as a general factor of cognitive ability in which human beings differ’
 Sterke klemtoon op G-factor, je moet ook naar de specifieke componenten kijken, als je
enkel naar G-factor kijkt mis je een groot deel vh verhaal
- ‘all standardised tests of academic aptitude, or achievement, measure this general factor ro some
degree, but IQ tests, expressly designed for that purpose, measure it most accurately  denk aan
Spearman’s G-factor
-‘IQ scores match, to a First degree, whatever it’s that people mean when they use the World
intelligent or smart in ordinary language’
 Verwijst naar de lekenopvattingen waarmee we gestart zijn
- ‘IQ scores are stable, although not perfectly so, over much of a person’s life’
 Evidentie voor, hierboven gezen
- ‘Properly administered IQ tests are not demonstrably biased against social, economic, ethnic or
racial Group
 Voor dat claim is er veel minder evidentie
- ‘cognitive ability is substantially heritable, apparently no less than 40 per cent and no more than 80
per cent
 ook aangetoond
- waar gaat de discussie over?
Ze vertrokken vd tabel die
aantal soc-economische
indicatoren oplijst ifv scores op
een IQ-test.
- bij groter dan 125 waren er
iedere keer minder problemen
dan ih lager IQ-segment, daar
is heel de discussie omtrent
losgebarsten
8.1.2 kritiek op de bell curve: intelligentie en klasse structuur in america
- analysis of the assumptions used by Hernstein and Murray in their analysis (led by comments by
Stephen Jay Gould)
- statistical and evidence-based problems in Hernstein and Murray’s analysis (led by coments by Leon
J Kamin)
- a darker side of psychology related to Hernstein and Murray’s analysis (led by comments by
Stephen Jay Gould and Howard Gardner)
83
8.2 Maatschappelijke discussie omtrent IQ
Vanuit maatschappelijke hoek wordt kritisch naar IVPI gekeken:
- IQ tests verklaren slechts een deeltje vh criterium waarin je bent geïnteresseerd
- IQ tests worden soms gebruikt in contexten en voor doeleinden waarvoor ze niet geschikt zijjn
- specifieke aspecten van intelligentie zijn dikwijls meer predictief dan tests die meer G-geladen zijn
- individuele verschillen in psychometrische intelligentie zijn minder stabiel dan de voorstanders
beweren;
- te veel focus op groepsverschillen in intelligentie: verschillen tussen individuen zijn belangrijker
9. Samengevat
- verschillende definities: ̴probleem oplossen
- verschillende modellen: postive manifold; dikwijls hiërarchisch georganiseerd
- intelligentie is een belangrijk indiviudeel verschil
- emotionele intelligentie: ability and mixed models; status kritisch bekeken
- sterk genetische basis: moeilijk gricht individueel beïnvloedbaar
- vrij stabiele eigenschap
- heel wat maatschappelijk debat (zowel op individueel als groepsniveau)
10. voorbeeld examenvraagje
De gemeenschappelijke niet-geroteerde component die kan onderscheiden worden id WAIS
subtests:
1. verklaart een kwart vd covariantie tss subtests
2. verklaart de helft vd covariantie tss subtest
3. is gecorreleerd met de subtest
4. is onafh vd subtests
A: 1 en 3 zijn correct
B: 1 en 4 zijn correct
C: 2 en 3 zijn correct
D: 2 en 4 zijn correct
 stelling 1 en 3 zijn correct, antwoord A
84
Deel II: verschillen tussen groepen en hun basis
Hoofdstuk 4: cultuurverschillen &
verklaringen
Objectieven vd les:
- cultuur en culturele verschillen kunnen definiëren
- kennis hebben vd belangrijkste termen en methoden uit het cultureel onderzoek naar individuele
verschillen
- voorbeelden van culturele verschillen kunnen opsoommen
- modellen kennen voor het beschrijven van culturele verschillen
- inzicht hebben id complexiteit van cross-cultureel onderzoek
- kunnen participeren aan het maatschappelijk debat omterent culturele verschillen
1. Begrippenkader en definities
1.1 Definitie van cultuur (Matsumoto, 2000)
- zeer belangrijke naam id cross-culturele psychologie, hij is ook een lange tijd coach geweest id
Amerikaans judo-vereniging. Hij omschrijft cultuur:
 “A dynamic system of rules, explicit and implicit, established by groups in order to ensure
their survival, involving attitudes, values, beliefs, norms, and behaviors, shared by a group
but harbored differently by each specific unit within the group, communicated across
generations, relatively stable but with the potential to change across time.”
- dyamisch:
 Cultuur is niet statisch: het leeft en ontwikkelt elke dag
 Spanningsveld tss gedrag en cultuur: psychologie bestudeert dit, afwijkend gedrag gehouden
tegen culturele opvattingen die mensen hebben
- systeem van regels: niet te herleiden tot 1 of enkele regels
 Impliciet ervan uitgaan dat de mensen de regels volgen
- groepen en eenheden: gaat terug op verschillende niveaus, verschillende analyseniveaus
 Wat is de analyse eenheid? Het individu als eenheid nemen en aggregeren over individuen
en men denkt iets over de cultuur te leren
o Vertelt dit iets over cultuur ve bep groep / omgeving / organisatie?
 Veel discussie errond
- gericht op overleving vd groep: verschaft een raamwerk voor sociale orde en samenleven
 Belangrijk bv inschruiven id unief en wat volgt er dan -> op tijd les, proffen die veel weten,
examens
 Bv omvergereden en dan moet je naar het ziekenhuis
- attitudes, waarden, overtuigingen, normen en gedrag: binnen en tussen individuen
 Tussen individuen en binnen individuen kunnen er verschillen zijn
 Sommige not done: bv drinken en rijden, sommige onder ons doen dit wel
- psychologisch gedeeld en gemeenschapelijk
 Respect voor individuele variabiliteit
 Over dingen eens / niet eens
- intergenerationele overdracht en communicatie: relatief stabiel
 Bv bepaalde beroepen: mensen samenbrengen
o Bv klinische psycholoog
- met het potentieel om te veranderen id tijd: ook adaptief
85
1.2 Beïnvloedende factoren
-fysieke omgeving: (cfr landen met veel of weinig natuurlijke bronnen)
 Natuurlijke bronnen hebben een ander beleid dan gas
o Bv Vlaanderen: vnl om dienstverlening en technologie
o Bv Wallonië: vroeger de mijneen en vnl om industrie
- bevolkingsdichtheid:
 Gespreid: cultuur doorgeven van elementen en adaptief -> veel aanpassingen gebeuren
o Bv zich op verschillende manieren organiseren: samen transport regelen voor ver
afgelegen dorp
-rijkdom
- technologie: (cfr impact van communicatietechnologie – mobiliteit): de impact is niet te schatten
op culturele en sociale elementen
- klimaat: als je leeft op een plek waar het makeklijk 40 à 50 graden kan worden, heeft het een grote
impact op hoe de samenleving zich organiseert en dagindeling
1.3 Differentiatie van andere begrippen
- optie voor een functionele def van cultuur >< def gesteund op sociale categorie / construct
-functionele def steunen te veel op: soc categorie constructen:
 Direct geassocieerd met cultuur: ras, etniciteit, nationaliteit
 Soms indirect geassocieerd met cultuur: geslacht, sexuele oriëntatie, handicap 
subculturen binnen een cultuur
- cultuur niet te reduceren tot 1 van deze sociale constructen
1.3.1 Ras
- geen absolute correspondentie tss ras en cultuur: gelijkenissen en verschillen
- hoevel type rassen zijn er: 3 of 37?
- cultuur reflecteert aangeleerd gedrag, ras niet
- variabiliteit binnen > tss raciale groepen:
 Psychologische karakteristieken (bv PH)
 Genetische systemen (bloedgroepen, serus proteïnen, enzymen)
- geen consensus over de oorsprong van rassen:
 Gemeenschappelijke voorouder – Afrikaans continent: 200 000 jaar geleden
 Multiple afstamming vanuit verschillende regio’s (Wolpoff & Caspari, 1997)
- ras als sociale opv biologische constructie (Hirschfield, 1996)
 ras biedt geen oplossing
1.3.2 etniciteit
- construct dikwijls gebruikt id US: verwijst naar ras en cultuur
-groepen: African Americans, Asians en Pacific Islanders, Latinos & Native Americans
- ethnos: ̴ mensen ve stam
- Phinney (1996): 3 aspecten:
 Culturele normen en waarden
 Etnische identiteit
o Mensen willen dit behouden
 Attitudes gerelateerd aan minderheidsstatus
o Bv allochtone groepen schuiven etnische identiteit naar voren en gaan deze
confronteren met de identiteit die ze binnen deze samenleving aannemen
 etniciteit is een construct die veel gebruikt wordt, niet de oplossing voor het soort problemen
die we tegenkomen in cross-cultureel onderzoek
86
1.3.3 Nationaliteit
- relatief makkelijk is om vast te stellen, meeste hebben 1 nationaliteit, sommige meer
- verwijst naar land van herkomst; wordt dikwijls (ten onrechte) gelijkgesteld met cultuur; de
Amerikaans, Duitse of Franse (eet)cultuur
 Bv Amerika: McDonald, varieert nu
- dikwijls als categoriserend kenmerk gebruikt in onderzoek:
 Makkelijk te operationaliseren
 Kritisch blijven: wat reflecteert dit?
- er kunnen verschillnde culturen binnen 1 nationaliteit: multiculturalism within countries
 Dominante en perifere culturen
o Dominante: cultuur die het meest vertegenwoordigd is
o Perifere culturen zijn inwijkende culturen
 Culturen van gelijk belang en omgeving
 Intra-nationale diversiteit zal toenemen id toekomst
 Wat doen we erlee? Eruit smijten of categoriseren?
 cultuur is de manier waarop instituties/ organisaties/ samenelvingen hun organiseren. Het gaat
over een hele brede pak elementen en aspecten
1.4 Additionele onderscheiden
- op grond van: geslacht, sexuele voorkeur, fysieke / psychologische problemen, …
- geslacht: gender roles: cultuurspecifiek of cultuuroverschrijdend?
- functioneel onderscheid of modetrends?
- nuttig, geen eindpunt op zich
->< populaire cultuur:
 Gerelateerd aan artisitieke stromingen
o Bv verschillende muziekfestivals zoals PKP
 Beïnvloedt niet noodzakelijk alle levensaspecten: beperkter qua impact, duur en
formalisering en ook minder intergenerationeel overgedragen
o Heeft een serieuze impact, bv als je een tattoo zet van JB, die staat er voor heel je
leven
- samengevat: niet blijven hangen bij visueel of makkelijk identificieerbare kenmerken voor
differentiatie, moeite doen om cultuur functioneel te definiëren
1.5 Psychologische subdisciplines
- cross-culturele psychologen:
 Onderzoeken de validiteit vd theorieën van verschillende etnische of culturele steekproeven
o Bv gaan onderzoeken of het VFM universeel is, dan is dat cross-cult psychologisch
onderzoek
 predictiviteit
 Kwantitatieve oriëntatie
 Groep: IACCP
 Tijdschrift: journal of cross-cultural psychology
- culturele psychologen:
 Onderzoeken hoe cultuur wordt doorgegeven ad leden; indigenous psychology
o Bv deze mensen houden zich bezig met hoe moraliteit ontw en hoe moraliteit
doorgegeven wordt binnen de cultuur
 Gevarieerde methoden: veelal kwalitatief georiënteerd
- intercultureel psychologen:
 Bestuderen de sociale processen / interactie tss leden van verschillende culturele/ etnische
groepen
87
o Houden zich bv bezig met inburgeringvraagstukken
 Staan erg kritisch tegenover statische vergelijkingen
 L’association pour la recherche interculturelle: boeken
 pleiten voor alle disciplines die elkaar aanvullen wat ze hebben elk een specificiteit en elk een
bestaansrecht
1.6 Panculturele principes vs cultuur-specifieke verschillen
- Pike (1954): linguïstische concepten:
 Phonetics: universele eigenschappen van gesproken geluid / taal
 Phonemics: betekenis die aan die geluiden wordt gegeven binnen een cultuur
- Berry (1969, 1989): etics vs emics:  ook 2 linguïstische concepten v phonetics en phonemics
 Etics: aspecten die consistent zijn over verschillende culturen, vb relaties aangaan
 Emics: aspecten die verschillend zijn, vb hoe relatievorming gebeurt
- imposed etic: hypothesen, constructen, operationaliaties en verwerkingsmethoden geëxporteerd
naar andere culturen en kijken of die in andere culturen ook werkt.
 Bv het Hollandmodel, daat primair in VS ontw, exporteren en kijken in Azië of Afrika landen
werkt, zelfde 6 Holland types? En zelfde circulaire orde?
 Bv onze cult: in onze contacten hun ogen kijken als vorm van respect
o Japan: niet recht id ogen kijken, wegkijken uit respect
- observatie: een gedrag kan zowel etic als emic zijn op hetzelfde oogblik
 Bv variaties in oogcontact tijdens conversatie
o Emic: cross-cult zijn er grote verschillen in termen v oogcontact maken, je hebt
culturen waar je dat bijna moet doen (Westerse cult), in andere (Japanse) wegkijken
o Onderliggend patroon is hetzelfde: respect tonen voor de andere in communicatie ->
etic. In onze cult is respect tonen oogcontact maken en niet overal rondkijken als een
persoon tegen je praat. In andere cult, bv Aziatische: wegkijken is respectvol.
 verschillende analyseniveaus in rekening brengen bij de studie van verschillen
1.7 Etic-emic onderzoeksstrategieën
-Berry (1989): ipv ‘imposed etic: pleidooi voor onderzoek gericht op ‘derived-etic’ conclusies
 Imposed etic: bep model ontw in cult A en importeren nr cult B, C etc
 Derived-etic: starten in verschillende cult met emic (bottom-up) kijken of hetzelfde model
binnen deze cult naar boven komt, deze conclusie si volgens sommige overtuigender
- parallelle emic studies in een serie van verschillende culturen:
 Hoeveel culturen meenemen id analyse? Afh vh studie-onderwerp
 Verschillende (lokale) onderzoekers erin betrekken, zij kennen het best de cultuur op die
plaats
 Gerichte sampling (geen convenience samples). Wel vaak convenience samples: beperkt in
budget en samples gebruiken die men makkelijk aan kan ipv representatief te gaan samplen
Samengevat: panculturele conclusies: sterker naarmate variabiliteit in samples en methodes werd
gebruikt (best samplen over zo veel mogelijk culturen met meerdere methodes). Altijd replicaties
doen: verschillende methodes, onderzoekers, samples
2. Aandachtspunten bij cross-cultureel onderzoek
rood = aandachtspunten
1. equivalence: a state or condition of similarity in conceptual meaning and empirical method
between cultures that allows comparisons to be meaningful (Matsumoto, 2000)
 Garanderen dat concepten en methode equivalent zijn = gelijkheid/ vergelijkbaarheid zijn in
termen vd constructen waarnaar gekeken worden, anders wordt het moeilijk tot degelijk
besluittrekking komen
88
o
Bv extraversie: gelijke manier meten in alle cult groepen in termen v validiteit en
betrouwbaarheid? Er is een correlatie is tss consciëntieusheid en job performance.
Stel dat dit enkel voor Belgen is en stel dat er voor 1 vd groepen absoluut geen
correlatei zou zijn tussen consciëntieusheid en JP, dan hebben we een probleem, er
is dan sprake van non-equivalence in termen vd validiteit vh soort methode
- noodzakelijk voor:
 Concept en methode
 Validiteit
 Betrouwbaarheid
- discussie: conclusies: kunnen deze ook differentiële impact hebben voor verschillende
(sub)culturele groepen
2. design:
- veelal: kijken of culturen verschillen in termen van hun scores op een variabele
 Bv veel psychologisch onderzoek met psychologie studenten, hoe ver is dit realiseerbaar naar
de samenleving)
- waarom verschillen culturen? Aandacht voor context variabelen
 Traditioneel analyses met individu als focus
 Ecologische of cultural-level analyses (IC en cardiovasculaire problemen: studies die
aantonen dat culturen sterk individualistisch zijn, zouden gecorreleerd zijn met
cardiovasculaire problemen. Dikwijls meteen causaal verband, het is gewoon een associatie)
 Resultaten niet extrapoleren vh ene niveau nr het andere
o Het is niet omdat je een correlatie vindt op het niveau vd cultuur, dat je de correlatie
ook vindt op het niveau vh individu
- frequent gebruikte designs:
 Cross-cult validatie-studie (vb equivalentie ve construct, bv of consciëntieusheid of
extraversie op gelijke manier kan gemeten worden in verschillende culturen)
 Ethnografisch design (antropologisch veldwerk, mensen die erop uit trekken om in andere
cultuur antropologisch veldwerk te doen)
3. hoe culturen definiëren? Je moet nadenken over een aantal assumpties die je in onderzoek
maakt:
- landen/ etniciteit ̴ cultuur (denk ad besproken problemen)
- groepen niet homogeen: zeer veel variabiliteit
- stereotypen bevestigd
4.sampling culturen: zeer belangrijk, hoeveel culturen moet je in je sample opnemen?
5. sampling personen binnen elke cultuur: samples moeten equivalent zijn voor elk aspect, met
uitzondering van cultuur (anders als confounder inbouwen)
6. conceptualisatie en operatioanlisatie van variabelen: dezelfde term in 2 culturen:
 Kan verschillende betekennis hebben
 Kan evenuteel beter op verschillende manier gemeten worden
- bv: gedrag id Westers samenleving als indicator v gemiddelde extraversie beschouwen, Aziatische
cult beschouwd als super-extravert gedrag. Items kunnen een indicator zijn van verschillende niveaus
ve onderliggende trend. Vergelijken, dan moet je garanties hebben dat je dat op een manier gaat
meten die vgl is, dus meettechnisch kan zeer divers zijn
7. Greenfield (1997): sommige constructen zijn per definitie verschillend en onvergelijkbaar over
cultren (vb congitieve tests) (mening deelt de prof niet)
89
8. taal en vertaling van operationalisaties:
 Back-translation
o Vertaalt bv PHitems vh Engels -> Chinees, andere onderzoeker terug vertalen v
Chinees -> Engels, Engelse items voldoende aanleunen bij elkaar, vertaling wat
bijstellen en zeker = vragen in alle culturen
 Decenter the original language (‘idiomatische uitdrukking)
o Bv: item op PHvraag ‘ik zit vlug id put’, hoe kun je deze uitdrukking goed equivalent
gan vertalen naar allerlei verschillende talen? Mss bestaat er geen equivalent in
sommige cult/ talen -> naar nieuwe items zoeken
9. onderzoeksomgeving:
 Bevraging op straat/ supermarkt
 Deelname an exp onderzoek dr studenten/leke
-Is dit wel representatief? Bedenkingen, belangrijk om voldoende aandacht te besteden ad
onderzoeksomgeving
10. culturele response-set: ‘tendencies for members of a given culture to use certain parts a scale
when responding’, bv beoordelen vd intensiteit ve stimulus dr Amerikan vs Koreanen. Amerikaan
vragen: hoe gaat het? -> great, Koreaneren -> alles oké, gewoon. Gaat het daarvoor minder goed?
Dat weet je niet. Ifv cultuur reageren mensenzeer verschillend
11. mean-level verschillen <-> verschillen tss individuele leden vd groep (altijd goed naar de effect
size maten kijken en niet stilstaan bij gemiddelden)
12. interpretatie vd resultaten:
- associaties tss lidmaatschap en score op een bepaald item, maar er is geen causaliteit (bv
individualistische cult en cardiovasculaire problemen: wel verband, associatie, geen causaal verband)
- dikwijls worden factoren gesuggereerd als verklaring die nog niet onderzocht/ gemeten zijn, pikt
verschil op en interpreteert het. Niet door laten misleiden, niet omdat men iets meet, dat alles
errond ook correct is)
13. bias van onderzoekers bij interpretatie v resultaten bv gemiddelde scores op emotie-schaal
 Amerika: 6 (amazing, great)
 Chinezen: 4 (alles ok)
Bv onderzoek nr hoe mensen reageren op de ramp in Nepal, Amerikanen: 6 en Chinezen: 4. Kunnen
we besluiten dat Chinezen minder bereid zijn om geld te doneren of om andere te helpen? Nee, mss
is het gewoon een responskarakteristiek. Wat telt is het bedrag dat gedoneerd wordt -> beter
parameter om bereidheid tot hulp te gaan bekijken. Het is niet zo omdat je ergens significante
verschillen in sizes oppikt, dat je reële verschillen hebt. Verschillen kunnen slechts een responstendes
zijn die te maken hebben met culturele achtergronden
14. hanteren van (gedeeltelijk) niet-equivalent data (Poortinga, 1989), hoe ga je om met
equivalente data:
 Niet equivalent, geen vergelijking maken
 Niet-equivalentie reduceren: eventueel herschalen
 Niet-equivalentie interpreteren (goed om te doen)
 Negeren (uiteraard te mijden)
90
3. Modellen voor het beschrijven van culturele verschillen: Hofstede en
Schwartz
3.1 Hoe verschillen tss culturen beschrijven?
- natuurlijke (ecological) en sociaal-economische (sociopolitical) indicatoren: Rummel (1972): FA
(factoranalyse) van 236 macro-variabelen: 7 factoren
 Economische ontwikkeling
 Grootte
 Poltieiek oriëntatie
 Buitenlands conflict
 Bevolkingsdichtheid
 Religie
 Intern conflict
-objectieve vs subjectieve elementen ve cultuur:
 Objectief: wat men kan zien  kledij, techniek, architectuur
 Subjectief: soc normen, gewoonten, waarden
o Domeinen: de kenmerken zelf: vb waarden, attitudes
o Dimensies: de structuur en variabiliteit vd kenmerken, vnl bestudeerd
 Individu: primaire target voor meting
 Cultuur: na aggregatie over individuen
Meest gebruikte modellen:
 Hofdstede’s dimensies
 Schwartz’s structuur van waarden
3.2 Hofstede’s studie van werkgerelateerde waarden
- had toegang tot internationeel survey-onderzoek van personeel v ‘Hermes’ (schuilnaam) (IBM)
 2 meetmomenten: 1967 en tss 1971-73
 117 000 respondenten
 Secundair materiaal: items over werk en werkgerelateerde materie en waarden, niet door
hem verzameld, niet als doel om een typologie te worden voor naar culturen te kijken
-sampling uit bestand v service en marketingpersoneel: 40 landen
 +: bepaalde doelgroep
 -: niet zomaar kunnen aggregeren over iedereen, geen doorsnee vd bevolking
- FA gemiddelde scores voor deze 40 landen:
 Na aggregatie over werknemers binnen een land erna datareductie
 4 factorenoplossing
- 4 dimensies:
1. Power distance: de mater v respect en de psychologische afstand tss de hiërarchische positie
- hoe ver baas en werknemer van elkaar staan
-hoogst scoren: grote afstand
- ook voor organisaties gebruiken
2. Uncertainty avoidance: mate v planning en initiatieven om stabiliteit te installeren
tegenover de onzekerheden vh leven
- onze cult: veel met bezig
3. Individualism – collectivism: wordt identiteit ontleend aan individueel streven en
verwezenlijkingen of aan lidmaatschap vd groep
- meest bestudeerd in crosscult onderzoek
- amerika: individualisme heel belangrijk
4. Masculinity-femininity: mannelijk vs vrouwelijk georiënteerd zijn ve cultuur
 dynamisch:
 Kleine power distance: onderwijs, makkelijk proef aanspreken
91
 Grote power distance: bep organisaties bv leger
-nieuwe 5de dimensie:
5. Long-term vs short-term orientation: afh vd keuze of focus vd persoon zijn effort: id
toekomst of heden / verleden
-later uitgebreid naar 50 landen
- rangschikking naar landen naargelang score op de 4 dimensies
 Uitzondering: Oostblok en Afrikaanse landen
 1 = hoogst op score
-pwer distance en I/C sterk negatief correleren, conceptueel wel gebruiken
- I/C veelal gebruikt
- klemtoon op nationale cultuur: niet veralgemen naar alle individuen 
ecollogical fallacy
 Zie distributie: veel overlap tss indivualistische en collectieve
culturen, niet elk individu is zo in een samenleving
o Amerikaanse cult: individualistisch
o Aziatische cult: collectivisitsch
 Overlap: ook mensne in amerika collectivistisch en in Azië individualistisch
-evaluatie:
 Sampling beperking (IBM, selecte groep, mannen,..) kan ook als sterk punt gezien worden
 Datering (50 jaar geleden), wel nog actueel -> herschikking eens herzien
 Causaliteit: culture consequences: Westen I- welvaart  correlatie
-rangschikking: heel hoog ergens op scoren = 1
3.2.1 Chinese culture connection (1987)
- kritiek: Hofstede’s studie Westerse bias
-emic: Chinese informanten die waarden uit hun cultuur opsomden en daar een vragenlijst van
maken
-voorgelegd aan 50/50 m/v- en uit 23 nationale culturen
- FA: 4-factorenoplossing
-3 vd 4: substantiële overlap met de Hofstede dimensies
 Integration – collectivism
 Human-heartedness – masculinity
 Confucian work dynamism - ?
 Moral discipline – high power distance & uncertainty avoidance
- Hofstede suggereert een nieuwe naam vr 5de dimensie
 Confucian work dynamism
 Long term vs present / past perspective
o Bedrijven op korte of op lange termijn investeren
o Wij: eerder op lange term
3.3 Schwartz en co (1987, 1994)
- beklemtoonde brede sampling:
 Culturen (Westerse en niet-Westers) = waarden
 Fundamentele behoeften: biologisch, sociaal en welbevinden
-56 waarden: ‘how much each value is a guiding principle in your life’
-50 landen, doorgaans studenten of leerkrachten
- smallest space analysis: gelijkaardig patroon in 32 samples afkomstig uit 20 landen (licht afw voor
China en Zimbabwe)
-conclusie: structuur van waarden vrij consistent
- bottom line: 10 waarden onderscheiden deze plots:
92
 Geen contradictie met Hofstede en Chinese groep
 Eerder meer specifieke aanvulling
- 2 centrale dimensies:
 Person focused – social focused
 Growth - protection
-10 waarden type (niet kennen) na analyse van individuen
binnen een cultuur:
 Kloksgewijs: power, achievement, hedonism, stimulation,
serlf-direction, universalism, benevolence, tradition,
conformity, security
o Geen contradicitie met Hofstede en Chinese
groep -> eerder specifieke aanvulling
 56 waarden in 10 clusters
 45 vr originele 56 waarden hadden een stabiele positie
over de verschillende landen -> mean-level analyse over landen
-opnieuw smalles space analysis: 7 waarden typen (komt nu dicht bij Hofstede uit)
 Conservatism vs (intellectual & affective) autonomy: IC
 Master/ hierarchy vs egalitarian commitment / harmony: PD
 dimensies correleren met Hofstede
 Hofstede en Schwartz model zijn nuttig en convergeren voor een groot deel. Het zijn beide zeer
waardevolle pogingen om culturele dimensies te gaan onderscheiden (Hofstede: gedateerd)
4. Culturele verschilen voor specifieke eigenschappen
4.1 Geslachtsverschillen over culturen
-Mead (1935):cultuur gevonden en ontdekt dat die heel anders waren dan de onze <-> meer
representatieve sampling binnen externe cult: meer consistentie en minder verschilen met onze
cultuur
- Buss: studies naar partner-voorkeur: 37 culturen, N = 9 500: beoordelen v 18 kenmerken gewenst
bij partner + rangorde v 13 andere criteria v belang bij partnerkeuze
 Variantie verklaard door geslacht: 2.4% (BPS) ->hoger gerangschikt tijdschrift, grote impact ->
hot issue id psychologie
 Variantie verklaard door cultuur: 14% (JCCP) -> lager gerangschikt tijdschrift
-mannen: jong, gezondheid en schoonheid, vrouwen: ambitieus, veel verdienen en industriousness:
maar zelfde top 4: begripvol, intelligent, enthousiast en gezond
- grote cult verschilen (bv maagdelijkheid): 37% vd variantie verklaard door cultuur
 1st naar de top kijken, dan naar de verschillen
4.2 Emotionele expressie:
- universele emoties v Echman en Ysenck:s blijdschap, droefheid, woede, afkeer, verassing en angst
- interessanter is om te onderzoeken of de emoties meer worden ervaren en getoond in diverse
cultuur  leren over display rules in elke cultuur
-Matsumoto et al (1988)
 USA studenten: emoties langer, meer intens en met meer lichaamstaal: meer positieve
reacties + meer verbale kadering: andere uitlokkende factoren
 Japanse studenten: omgekeerd
-‘onderdrukt emoties bij Oost-Aziaten’: Friesen (1972): stress-inducerende film vs neutrale film
 Alleen: geen verschil tss USA en Japanse studenten: beide afkeer bij de stress-inducerende
film
93

Met proefleider: Japanse studenten lachten meer. Als iemand erbij is met een hogere staat
id hiërarchie, dan onderdrukken de Japanse studenten hun afkeer
-conclusie: niet noodzakelijk verschillen in beleving / expressie v emoties op zich in verschillende
culturen, maar wel in ‘dispalay rules’
-consistente bevinding over studies:
 Expressie en herkening universeel; beleving en display rules meer cultuur gebonden
 Mensen in individualistische en laag power distance-culturen reageren meer expressief;
meer noodzaak hiertoe voor het in stand houden v sociale interactie
o Functioneel: minder verschil tss hiërarchische lagen
o Emoties goed lezen en uiten om in soc interactie te komen
4.3 Persoonlijkheidstrekken
Op 3 manieren gekeken nr PH en cultuur:
1. Evoked culture: verschilende omgevingscondities lokken een response set uit:
o Coöperatief delen/ egalitarisme en beschikbaarheid v voedsel
 Mindr voedsel – gevechten – meer specifieke PH trekken uitlokken bv
assertiviteit en sensation seeking  uitgelokt door omgeving
o Belsky: opvoeding en impulsiviteit/ vroege reproductie
 Opvoeding in eenoudergezin? V waar komt impulsiviteit?  genetisch en/ of
cultuur overgegeven
o Eerbegrip en beschikbaarheid v economische middelen: openlijke agressie
 In sommige cult als verklaringsgrond ingeroepen voor openlijke agressie
2. Transmitted culture: kenmerken doorgegeven in interacties tss personen
o Moraal: goed en slecht: 5 jaar –volwassenen: 089
 Kinderen weten vroeg wat goed en slecht is, cultuur zorgt ervoor
o Interdependence- independence ̴individualisme en collectivisme
o Rhee et al (1995): Local Korean, Identified Asian Americans, Unidentified Americans,
European Americans: zelfbeschrijvingen: trekken <-> sociaal gerelateerd
 Aziaten die in Amerika leven gevraagd: meer vebonden met Aziatische of
Amerikaanse culturele identiteit
 Aziaten die zeggen Amerikanse cult id: meer lijken op
zelfbeschrijving Amerikanen
 Aziaten die Aziatische cult id: meer lijken op zelfbeschrijving v
Aziaten
 Resultaat: 95% zelfbeschrijving vd European Americans Unique
hebben -> unique: vind je niet terug id hiërarchie vd Japanners ->
ordinary. Id japanse cult is het geen issue v standing out, het is een
issue v id groep zijn. Amerikanse cult: heel individualistisch
o Self-enhancement:
 In alle culturen, wel verschillen in termen vd mate waarin
 USA meer self-enhancement <-> Japan, Korea, niet alleen individueel, ook op
het vlak v groepsvgl (onze univsersiteit tov andere universiteiten: USA =
meer eer bv wedstrijden etc, <-> Japan)
 Onze cultuur: meer modest
 Verklaringen:
 Aziaten doen meer / evenzeer aan impression management, maar
laten dit niet blijven
 Reëel verschil en Aziaten doen minder aan self-enhancement
 (indicaties voor beiden): geen echte afdoende onderzoek
o Variaties binnen culturen:
94

Bv soc klassen: gehoorzaamheid / conformiteit
aangemoedigd in lagere soc klasse vs onafhankelijk
ordeel id hogere soc klasse
3. cultural universals (tabel 17.2 p 553): naast belangrijke verschillen,
ook universele gelijkenissen:
o expressie en herkenning v emoties
o karakteristieken v mannen / vrouwen (Williams & Best;
1990)
o FFM: accent liggen anders, structuur is wel hetzelfde
-big 5: cross-cult goed repliceerbaar (Church en Katigbak; 1988), ook van uit
emic standpunt
- structurele gelijkheid impliceert niet noodzakelijk een gelijk belang
 Bv Filipino’s meer belang aan agreebleness
 Niet omdat elke factor in alle cult voorkomen, dat alle facotren in elke cult even belangirjk
zijn
-agressie:
 Veeleer als gedrag dan als PHtrek geconceptualiseerd
 Uitlokkende factoren in acht nemen (kunnen verschillen per cultuur)
-moord:
 USA vs UK: x 7-8 meer in USA; Zuid-Afrika – UK: x35 meer in Zuid-Afrika
 Oorzaken:
o Landau (1984): ̴toennemende stress en wegvallen v sociale support
o Anderson en Anderson (1996): ̴ meer in warm klimaat (via meer negatief affect en
hostiliteit)
o Archer & Gartner (1984): ̴ landen met recent oorlogsverleden; legitimeert geweld
4.4 Individual differences  differences between cultures
- is het zinvol om te aggregeren over individuen binnen een cultuur om dan conclusies te trekken
over die cult
- meer verschillen binnen een cultuur >> verschillen tss culturen
 Individuele verschillen
 Heterogeniteit binnen culturen: culturen zijn geen homogeniteit
-correspondentie tss agregatie score en culturele stereotypen?
 Duitsland: punctueel, inflexibel, respect voor de autoriteit / hiërarchie  kloppen die?
- kernvraag; reflecteert de aggregatie score dan de steoretypes? Kernel of truth?
- interactie tss groepsfactoren: cultuur, geslachts en leeftijd stereotypes
- wat is de impact op de vandaag/ bussinies interacties
5. National character beoordelingen
5.1 Aggregate personality ratings
-personality profiles of cultures projects (McCrae et al 2005):
 Zelf en peer beoordeling vd PH:op 240 NEO-PI-R items: aggregatie over verschillende
individus (M=50, SD=10)
-Parallels tss zef – en peer/ observatie beoordeling (N, E, O, ̴C)
- Aggregatie scores zijn zinvol
 Voor GDP (bruto nationaal product): E,O, A
 Voor HDI (human development index): E, O, A
95
C: kleine correlatie:zou hoog moeten zijn  goede
predictor voor job performance op individueel vlak:
aggregeren over individuen, correlatie niet terug
vinden
Hoger score op de termen, ook hoger op GDP en HDI
o

- rangschikking vd landen
 T-scores: gemiddelde met afwijking v 10
 Obv scores op de big 5 volgens aggregate rating
 Landen met score boven de 50 = hoog scoren op N, E, O, A of C
- cirkel met 2 dimensies:
 Horizontaal: extraversie
 Verticaal:neuroticisme
 Score is gestandaardiseerd
 Ordening v 51 culturen
5.2 Schmitt et al (2007, journal of cross-cultural psychology)
- ISDP (international sexuality description project)
- 56 landen: onderzoek nr condoomgebruik, risicogedrag, fertiliteit
- big 5 inventory (BFI; Benet – Martinez & John, 1998)
- correleren met de N, E en C >.43 vd NEO PI-R
- 10 regio’s: Noord-Amerika, Zoud-Amerika, West EU, Oost EU, Midden-Oosten, Africa, Oceanië, zuid
en zuid-oost azie en oost azie
 1 interessant gebied: oost azie: Hong Kong, Japan, Republiek of Korea, Taiwan
-grafiek: neuroticisme: 95% BI
 Oost Azie: hoogste score
 Overlappen: niet significant bv zuid azie en midden oosten
 Africa: meest statisch
-grafie: extravert:
 Oost azië het laagt
- grafiek: openheid:
 Oost azië scoort het laagst
-grafiek; agreeableness
 Noord-Amerika het hoogt
 Afrika schiet er ook uit
 Oost-Azië is het laagst
-grafiek: conscientieusheid
 Oost Azië: heel laag, maar de samenleving is wel op elk detail
georganiseerd
 Afrikanen:mees consciëntieus: geen stipte samenleving
 de culturele responsset speelt een grote rol
96
- alle landen: McCrae met NEO correleren met vragenlijst voor stereotypen
5.3 Terracciano et al (2005)
- kwam in tijdschrift: Science en Gent deed mee met het onderzoek
- FFM aggregate trait patterns vgl FM national stereotypes
 in general no correspondence, though there are exceptions
 aan cultuur vragen: ‘wat is het stereotiep over je
cultuur?’
o achterliggend idee: op die manier kijken
of het stereotiep overeen komt met
aggregate personilaty ratings die mensen
zelf geven id cultuur
-populaire stereotypes:
 Frans: charment en agreeable
 Amerikaans: dicht en conservatief
 Duits: extravert en grudging
- National character rating (NC-ratings) vgl met aggregate
observer ratings, correspondentie?
-tabel:
 Landen met hoogste scoren (Links) in termen vh
NC-stereotype op neuroticsme, en kijken hoe ze
reeël score op de NEO-PI-R (uitgedrukt in T-score
met gemiddelde v 50)
o Moest er een overeenkomst zijn tss
stereotypen en hoe mensen zich echt
gedragen zou het unaniem boven de 50 moeten liggen
 Landen met laagste scoren (rechts) in termen v NC en kijken hoe ze reeël scoren op de NEOPI-R
o Zouden onder de 50 liggen
 Bv openess:
o L: scoren ze eronder: mix
o R: boven de 50: nergens zo
 conclusie: geen overeenkomst tss stereotyiep en reeële score
97
6. Discussie
6.1 Conclusies
- culturen maken verschil, die zie je ad data: 1 vd belangrijkste factoren om nr te kijken
- metingen: inspanning voor doen: niet stilstaan in studies, kijken nr nationaliteiten
-verschillen binnen culturen groter dan verschillen tss culturen
-cultuur >< individu: opletten met generaliseren
 Er is een spanningsveld, niet alles vd cultuur is toepasbaar op een individu
- geen overeenkomst tss stereotypen en aggregate traits
-grenzen vervagen (niet alleen geografisch): bv eetcultuur
6.2 Take away message
- cultuur is dynamisch
- operationalisatie v cultuur is niet evident >< categorisatie
- emic vs epic benaderingen
- analyseniveau is heel belangrijk: individu  culturele groep
- er bestaan een aantal modellen die verschillen tss culturen beschrijven: zijn deze nog up to date?
- variatie binnen is veelal groter dan variantie tss
- ‘national character’: geen kern v waarheid
6.3 Voorbeeld examenvraagje
Welk v volgende gebruiken en attitudes zijn cross-cultureel universeel:
1. Favoritisme tegenover de eigen groep
2. Solidariteit met de zwakkere
3. Sexuele jaloersheid
4. Formeel onderwijs
A: 1 en 2 zijn correct
B: 1 en 3 zijn correct
C: 2 en 3 zijn correct
D: 2 en 4 zijn correct
Antw: B: stellin 1 en 3 zijn correct
98
Hoofdstuk 5: geslachtsverschillen
Objectieven vd les:
 De term geslachts- en genderverschillen kunnen definiëren
 Kennis hebben v onderzoek nr geslachtsverschillen inzake persoonlijkheid en intelligentie
 Verklaringsmodellen voor geslachtsverschillen kunnen toelichten en toepassen
 De impliocaties v geslachtsverschillen voor de praktijk vh testonderzoek kennen
 Kunnen bijdragen tot het wetenschappelijk en maatschappelijke debat omtrent
geslachtsverschillen en hun eventuele aanpak
Canvas reportage: ‘venten strijken niet’
Voor welke eigenschappen worden geslachtsverschillen gerapporteerd?
- agressie: groot verschil, is dit zo met wetenschappelijke evidentie
 Er is een verschil, maar hoe groot?
-Ruimtelijk inzicht: groot verschil
 Werking vd hersenen is anders, ze laten ons kijken naar de extreme vd distributies nr de top
presteerders, de meisjes doen het minder
-verbaal:
 Meisjes zijn hier goed in en jongens problematisch
 Verschillen zijn op het niveau vd extreme, gemiddeld gezien liggen de verschillen niet zo ver
uit elkaar
-delen
-competitie
-leren
- samenwerking
-concentratie
Hoe groot zijn deze verschillen?
- veel constructen, maar men zegt niet hoe groot de verschillen zijn
Welke methodieken worden gebruikt om geslachtsverschillen te onderzoeken?
- patientenstudies
-dierenexp: directe manipulatie
- biologische kant: fMRI, EEG
- observaties: experimentele situatie
-interview
- inzicht inbouwen in veldexp: kijken of wat je observeert bv leerrendement
Welke verklaringsmodellen worden nr voor geschoven?
- biologisch:
 Testosteron in baarmoeder, hersenen, dispositioneel verschil
-socialisatie factoren:
 Omgeving kan op verschillend manieren er met omgaan
 Bep verschillen v structurele inbouwen
 samenspel
1. begrippenkader
-geslachtsverschillen (sex differences) = gemiddelde verschillen tss vrouwen en mannen op bepaalde
karakteristieken  biologische basis
99
-genderverschil: verwijst nr sociaal-cultureel verwachtingspatroon van hoe een vrouw of man zich
hoort te gedragen  omgevingsinvloeden belangrijkst (aspecten v opvoeding, cultuur,
verwachtingspatroon)
-Eagly (1987): standaard spreke v sexe- of geslachtsverschillen ipv gender
- hot topic id discussie
- onderzoek en maatschappelijke belangstelling naar geslachtsverschilen: start met ‘the psychology
of sex differences’ (Maccoby en Jacklin, 1974)  naratieve benadering
 Conclusie: mannen en vrouwenlijken meer op elkaar dan verschillen
1.1 Hoe worden geslachtsverschillen weergegeven
- adhv distributie: deze gaat over de verschillen tss man en vrouw ih zover mogelijk werpen ve bal
 Man: 2SD gemiddeld verder gooien
o Sommige minder ver dan de gemiddelde vrouw
 Vrouw: gooit vaak verder dan de gemiddelde man (groen)
-ES = effect size van ‘d’
 >.20 = small
 >.50 = medium
 >.80 = large
-conclusie: veel overlap tss man en vrouw, het zijn arbitraire
grenzen
 Altijd goed nr een distributie kijken
1.2 Minimalist en maximalist
-minimalisten:
 ES is doorgaans kleiner, vaak verwaarloosbaar
 Zeer grote overlap tss distrubutie mannen en distrubutie vrouwen
-maximalisten:
 ES mag niet getrivialiseerd worden
 Zelfs kleine geslachtsverschillen kunnnen grote praktische gevolgen hebben
2. Gender stereotypen
- 3 componeten (Hoyenga en Hoyenga, 1993)
 Cognitief: mate waarin we mensne gaan onderverdelen in sociale categorisatie
(verschillende categorieën)
o Bep ideeën gaan we gaan clusteren
o Bv mannen: brave familieman of player
 Affectief: sympathie of afkeer die we vontw voor de verschillende soc categorieën
 Gedragsmatig: gedragen nr het affect
o Bv bep mannen discrimeren omdat ze volgens jou players zijn
- de inhoud vd gender stereotypen: zijn cultuur universeel
 Vrouwen: communual oriented (verbonden met groep)
 Mannen: instrumental (onafh tav groep)
-subtypen:
 Vrouwen: 3 subtypes
o Vamp
o Carrière vrouw
o Conformist
 Mannen: 5 subtypes
o Bureaucraat
o Manager
100
o Egoïst
o Playboy
o softy
-reële impact: vooroordelen
 Bv id rechtbank: als ene man dood is meer uitbetaling dan als een vrouw dood is
 Onderzoek met reviews: als een man een review door een vrouw leest
 Onderhalen over auto’s: vrouw hoger bedrag krijgen dan een man
2.1 Vrouwelijkheid, mannelijkheid en sekserol oriëntatie
-conceptualisatie:
 Voor ’70: enkelvoudige vrouwelijkheid – mannelijkheid dimensie  unidimensioneel
o Vd pool vrouwelijkheid nr de pool mannelijkheid
 Vanaf ’70:2 onafh en georiënteerde dimensies ‘vrouwelijkheid’ en ‘mannelijkheid’
-meten? Bem’s sex role inventory (1974): cultureel en maatschappelijk verwachtingspatron over wat
iemand hoor te doen of hoe iemand zich dient te gedragn ifv geslacht. Berekent score voor dimensie
vrouwelijkheid en mannelijkheid. Obv vd 2 scores vr de 2 dimensies de personen onderverdelen in 3
categorieën:
 Masculinity: adj die sociaal wenselijk zijn voor mannen
 Feminity: adj die sociaal wenselijk zijn voor vrouwen
 Androgyn: zelfde sociale wenselijkheid voor mannen en vrouwen
o op beide dimenseis hoog scoren -> stiptheid, planmatig, georganiseerd
-kritiek:
 1ste: initiële conceptualisatie was de best. Beter over enkelvoudige dimesnie
(unidimensionaliteit) die vd pool mannelijk nr de pool vrouwelijk gaat en niet van 2 onafh
dimensies voor beide dimensies,
 2de: externe validiteit: de vragenlijst mete niet wat men pretendeerde te meten 
vragenlijst bijgesteld
-Nieuwe conceptualisatie: ‘gender schemata’: hoe
soc informatie wordt verwerkt op grond v sexegeoriënteerde associaties
 bottomline: zo min mogelijk volgens stereotypen te reageren
3. Geslachtsverschillen en persoonlijkheidstrekken (VFM & enkelvoudige
trekken)
-structuur of mean-level verschillen vd big 5:
 Dimensionele generaliseerbare structuur (v PH) is gelijk voor mannen en vrouwen
 Er kunnen vel verschillen zijn in gemiddelde scores = geslachtsverschillen
-onderzoeksmethoden:
 Narratieve methode (Maccoby en Jacklin, 1974) – kwalitatief
 Meta-analyse (Hall, 1984; Feingold, 1994) – kwantitatief
o 1e meta-analyse
 Comprehensieve en cross-culturele meting – kwantitatief
 kwantitatief krachtiger dan kwalitatief
3.1 Narratieve methode of review: Maccoby en Jacklin (1974) - kwalititatief
-100 studies nagelezen en gezocht nr significante verschillen
- significante en niet-significante verschillen noteren en groeperen per trek
- obv het aantal verschillen en de consistentie vd richting vh verschil: besluiten tot een
generaliseerbaar verschil
-resultaten (persoonlijkheid): 1 verschil: mannen hoger op aggresiviteit
101
 geen grote orde vh effect, meta-analyse wel
3.2 Meta-analyse: Feingold – kwantitatief
e
-1 uitgebreide meta-analyse
- between-groups effect size gaan berekenen
- effect size groeperen per trek
- effect size kwantitatief groeperen en vgl per trek
-heranalyse v voorgaande studies v geslachtsverschillen, ditmaal gebruik makend v kwantitatieve
techieken (><naratieve methode: Maxccoby en Jacklin, 1974) en met inclusie v meer recente studies
(><Hall, 1984)
- analyse v normatieve gegevens gerapporteerd in handleidingen v
persoonlijkheidsvragenlijsten, met inbegrip vd studie v effect size over
vragenlijsten, edities v vragenlijsten, leeftijden, SES en landen / culturen
-tabel: 9 factoren opgedeeld ih framework vh VFM, resultaat uitgedruklt in
ES
 + = mannen scoren hoger dan vrouwen
o Assertiviteit is hoog voor de mannen
 - = vrouwen scoren hoger dan mannen
o Tender is heel hoog vd vrouwen
 Voor de rest modeste resultaten
3.3 Cross-culturele studies over geslachtsverschillen in VFM - kwantitatief
+: over culturen kijken en in welke mate geslachtsverschillen in PH wel of niet verschillen v cultuur
tot cultuur, bestuderen meerdere PH trekken tegelijkertijd
 Bestuderen via NEO-inventory: naar de 5 basiselementen + fijnmazige vd PHfacetten
-Costa, Terracciano, McCrae et al (2001). Gender differences in personality traits across cultures:
Robust and suprising findings.
-McCrae, Terracciano, et al (2005). Universal features of personality traits from the observer’s
perspective
-Schmitt, Realo, Voracek & Alik: why can’t a man be more like a woman? Sex differences in big five
personality traits across 55 cultures
- De Bolle, De Fruyt,McCrae, Löckenhoff, Costa et al. The emergence of sex differences in personality
traits in early adolescence: A cross-sectional, cross-cultural study.
-grafiek: bottomline: zowel zelfbeoordeling en observatie
 College:18-24 jaar
 Links = zelfbeoordeling
 Rechts = beoordeling door informant over de target
 Gemakkelijk kijken over de volledige volwassenheid voor welke PH geslachtsverschillen
substantieel zijn en welke niet: veel consistent over de leeftijd
o Zelf en observatie hebben
hetzelfde patroon
 Vrouw = +
 Man =  Vanaf 18jaar (college-aged) – domein
o Facetten v N &A: vrouwen scoren consistent hoger dan mannen
o voor andere domeinen: facetten binnen domein tonen niet zelfde geslachtseffecten
in termen v richting
 binnen e: vrouwen hoger scoren op hartelijkheid, sociabiliteit, vrolijkheid,
maar lager op dominantie en avonturisme
 binnen c: vrouwen scoren hoger op betrouwbaarheid, niet op andere
facetten
102


binnen o: vrouwen scoren hoger op openheid voor esthetiek, gevoelens,
verandering, maar lager op openheid voor ideeën
conclusies vanaf 18 jaar
o geslachtsverschillen van persoonlijkheid zijn bescheiden (ES (effect size)= .25 -.50)
o consistent met voorgaande literatuur (cfr MA Hall, MA Feingold)
o zelfde geslachtsverschillen (replicatie) over college-aged (18-21) en volwassenen
(40+)
o replicatie over zelf- en informant-beoordelingen
o consistent met geslachtsstereotype die we hebben over mannen en vrouwen in
termen v persoonlijkheid. Geslachtsstereotype zijn een overdrijving v reële
geslachtsverschillen in PH (Williams & Best, 1990)
o de grootte v geslachtseffecten verschilt naargelang cultuur! Zelfde patroon als bij
gender stereotypen (Williams & Best, 1990)
3.4 Gender stereotypen (Williams en Best, 1990)
- onderzoek nr geslachtsstereotypen (i.e. welke PE karakteristieken worden typisch aan mannen en
vrouwen toegeschreven?)
- 30 culturen
- adjective check list (ACL, Gough en Heilbrun, 1983)
 PHadjectieven en deelnmers aanduiden hoe typisch mannelijk of vrouwelijk het is
- binnen elke cult: berekenen M% =100*male frequency / (male frequency + female frequency)
 hoog %: adjectief is typisch met mannen geassocieerd
 laag %: adjectief is typisch met vrouwen geassocieerd
-conclusie: geslachtsstereotypen zijn relatief bescheiden in grootte, doch consistent over culturen
heen
3.5 Vanaf 18 jaar (college-aged) – conclusies
-associatie tss geslachtsverschillen in PE (grotter in individualistische culturen dan in collectivistische)
en Hofstede dimensies:
 positieve r (.71 p < .01) met ‘individualisme’: Westerse culturen met individualistische
waarden en met inwoners die meer assertief en progressief zijn vertonen grotere
geslachtsverschillen in PE, in vgl met niet-Westerse, collectivistische culturen
 niet significante r: voor andere gebieden: masculinity, power distance en uncertainty
avoidance
-associatie tss geslachtsverschillen en nationale statistieken (welvarend, gezonde cult, vrouwen =
opleidingsopportunitieten als mannen)
 positief: bruto nationaal product, levensverwachtingen v vrouwen
 negatief: vruchtbaarheid, geletterdheid v vrouwen (omgekeerde gepooled)
 door correlaties te bekijken, meer inzicht id geografische mapping v geslachtsverschillen
3.6 Cross-culturele geslachtsverschillen in VFM voor 18 jaar
- De Bolle et al (in press). The emergence of sex differences in personality traits in early adolescence:
a cross-sectional, cross-cult study. JPSP
 23 culturen
 Informant-ratings over adolescenten tss 12-17 (NEO-PI-3, McCrae, Costa en Martin, 2005)
 Leeftijd 12 -17 jaar (middel & laat-adolescentie)
-resultaten: wanneer ontstaan geslachtseffecten?
 O en C: reeds zichtbaar op 12 jaar
 N: rond 14 jaar (typisch hogere score voor meisjes)
 A: rond 17 jaar
103
 Complexer patroon voor E en A, maar ontw tegen 17 jaar
 Ze vermjderen erna
- conclusies:
 met toenemende leeftijd: geslachtseffecten PE in adolescentie convergeren (richting en
magnitude) met geslachtsverschillen PE in volwassenheid
 geslachtsverschillen voor PE trekken die typisch vrouwelijk zijn (vb: N facetten) ontw zich
sneller dan geslachtsverschillen voor PE trekken die typisch mannelijk zijn (vb: O5: openheid
voor ideeën, E5: avonturisme)
 dit patroon is gelijkend id verschillende culturen
3.7 Geslachtsverschillen in altruïstisch gedrag
- observaties >< exp studies: vrouwen meer altruïstisch dan mannen?
 Observatie: mannen meer altruïstisch gedrag
 Exp: vrouwen meer
- pech simulantie & kassa exp: mannen hielpen meer
 niet noodzakelijk tegenstrijdig met de exp studies
 Pech: vrouwen kennen ze niet en denken dat het een valsstrik is of hebben de vaardigheden
niet
 Kassa:mannen meer altruïstisch gedrag ten aanzien v vreemden en vrouwen aan bekenden
- empirie: vrouwen doen meer vrijwilligerswerk
 noodzaak om verschillende designs en methoden te gebruiken
 focus verleggen nr de condities waaronder mannen en vrouwen verschillend gedrag
manifesteren
3.8 Geslachtsverschillen in empathie en sociale perceptie
-empatie en soc perceptie zijn basisvoorwaarden voor het stellen v altruïstisch gedrag
-Lennon en Eisenberg (1987): vrouwen beoordelen hun empathisch vermogen als beter ontw
 Exp bevestigd vrouwen detecteren beter emoties ve acteur
-McCornack & Parks (1990): vrouwen detecteren beter misleiding bij mannelijke partners
3.9 Geslachtsverschillen in emotionele expressie
-Brebner (2003):
 41 landen
 Positieve en negatieve emoties
 Frequentie en intensiteit ervaren vd emoties
-resultaten:
 Vrouwen rapporteren meer (frequenter) en intensere
positieve EN negatieve emoties
 ES is doorgaans klein (.10 -.20 = beperkt)
3.10 Geslachtsverschillen in agressie
-Hyde (1984): mannen hoger mbt agressief gedrag (1/2 SD)
- Eagle en Steffen (1986)
 Mannen hoger of fysieke maten v agressie
 Minder groot verschil voor psychologische of sociale
vormen van agressie
- fig 17.2: arrestaties voor geweldpleging
 Beide pik rond de 17-18 jaar
 Meer mannen id gevangenis
104
 moderaat verschil, grote gevolgen voor het gedrag ih dagdagelijks leven
 zelfs een moderaat verschil in een persoonlijkheidstrek tss mannen en vrouwen kan toch
resulteren in grote verschillen tss mannen en vrouwen in termen vh gedrag ih dagdagelijks leven
(hier vinden we dus wel steun voor de maximalisten)
3.11 Geslachtsverschillen in zelfwaarde
- globale zelf-waarde (gerelateerd met mentale gezondheid): d= .21 (vrouwen minder betrekking tot
globale zelfwarde dan mannen)
 7-10 jaar: d= .16
 11-14 jaar: d=.23
 15-18 jaar:d= .33  piek, niet zo groot
o Ook periode waarin de meeste eetstoornissen naar boven komen
 19-22 jaar: d= .18
 23-59 jaar: d= .10
 60+ jaar: d= -.03
o Vrouwen terug hoger scoren dan mannen)
3.12 Geslachtsverschillen in interesse
- interesse  RIASEC: people-things dimensie
 Grote verschillen: d= 1.35
 Zie bv ook studie- en beroepskeuze (Hoofdstuk omtrent interessen)
o Vrouwen meer interessen id beroepen en studiekeuzes id ‘people’-pool
o Mannen meer interessen id pookl ‘things’
3.13 Geslachtsverschillen in depressie
- (zie ‘a closer look’ sectie (Larsen et al, HF 17, p 447)
 Ontwikkelingsverloop:
o Kindertijd: geen verschillen
o Vanaf adolescentie vrouwen 1.5 tot 3 keer meer kans op depressie
o Volwassenheid:
 25% vd vrouwen minimaal 1 episode
 10% vd mannen
 Ook verschillen in de symptomatologie vd mannen en vrouwen
 Oorzaken:
o Verschillen in ruminatie: veel rumineren (herh, lang denken) over de problemen
o Ontevredenheid met fysiek voorkomen en schoonheid (cfr plastische chirurgie)
 Zelfwaardegevoel: 15-18 minder zelfzeker
3.14 Geslachtsverschillen in conformiteit
-Asch-perceptie experiment
 3 lijnen gepresenteerd
 De lijn kiezen die overeenkomt met een vooropgestelde lijn
 ‘deelnemer’ maakt af en toe verkeerde keuzen
-algemeen:
 Vrouwen laten zich meer beïnvloeden door een mannelijke proefleider dan een vrouwelijk
-Eagli en Carli (1981): effect verdwijnt wnr de proefleider een vrouw was
 effect en belang vd sociale context
105
4. Geslachtsverschillen en intelligentie
4.1 Geslachtsverschillen voor ‘G’
-G: bevat algemene intelligentie, crystallized intelligence (aangeleerde vaardigheden en kennis; zeer
cultuurgevoelig) en fluid intelligence (redeneervermogen)
-Court (1983): doorgaans slechts beperkte (1 a 2 punten; soms in voordeel v mannen of vrouwen) of
geen verschillen vr de Raven’s Progessive Matrices (RPM: fluid intelligence, vorm v intelligentie die
vrij is v culturele bias))
-Anderson (2004): geen geslachtsverschillen voor de WAIS of RPM  conclusie op kwalitatieve
onderzoeksmethodes, op narratieve methodes
- Lynn en Irwing (2004) en Irwing & Lynn (2005): voorgaande studies zijn meer narratief en geen
MAs; studies over de RPM uit 30 landen (totale N> 80.000):  intelligentie kwantitatief schatten
 Tot 15 jaar: geen
 15 – 19 jaar: mannen 2 IQ-punten hoger
 Volwassenen: mannen 5 IQ punten hoger
-ES:
 1ste 2 = verwaarloosbaar
 Laatste 2= kleine effect size
-meta-analyse v geslachtsverschillen in specifiekere gebieden v intelligentie
 Mannen scoren consistent hoger op spatiale intelligentie dan vrouwen
 Vrouwen scoren consistent hoger op verbale intelligentie
 = geld voor kinderen
5. Verklaringsmodellen
5.1 Verklaringsmodellen mean level verschillen in PH
5.1.1 Sociaal – culturele modellen
-socialisatietheorie (kinderen minder/ meer geslachtsspecfiek opvoeden), soc learning theorie
(Bandura: gedrag kopieëren v man of vrouw), sociale rollen theorie (bv man is verdiener en vrouw
heeft de familie rol)  toetsbaar geworden door gewijzigd rollenpatroon tss man en vrouw:
geslachtsverschillen zullen verdwijnen  omgekeerde krijgen: meer uitgesproken in Westerse cult
-effect referentiegroep
 Bij het invullen ve vragenlijst, met wie vgl je jezelf
 Kan geslacht zijn maar ook bep groep
o Collectivistische cult: vgl met eigen geslacht
o Individualistische cult: vgl met beide geslachten
-attributie theorie (vriendelijkheid: individueel vs collectieve cultuur)
 Individuele: uiting vd persoonlijkheid, het is een keuze vs egoïstisc
 Collectivistisch: meer moeten vriendelijk zijn, niet toeschrijven aan persoonlijkheid
- expectancy model (self-fulfilling prophecy): personen gaan zich in functie v stereotypen gaan
gedragen / keuzes maken
-artifact model: respons karakteristiek over wat mannen / vrouwen als groep belangrijk vinden
(schaal >< construct)
 Geslachtsverschillen voor PH zijn niet echt betekenisvol en mannen en vrouwen de
persoonlijkheidsitems ve PHvragenlijst anders interpreteren, waardoor er
geslachtsverschillen ontstaan
- problemen: causaliteit? Oorspong vd modelrollen?
5.1.2 Biologische modelle: aangeboren geslachtsverschillen (temperament)
-hormonen: vb testosteron en agressie/dominantie/loopbaankeuze, sexuele drift:
106

Bidirectionele relatie:
o Als je meer testosteron hebt ben je dominant
o En als je dominant bent heb je meer testosteron
 Oorsprong vd geslachtsverschillen id hormonen?
-chromosomaal: vrouwen 2X chromosomen, affectieve stoornissen (angst, depressie) te relateren
aan een mutant gen op het X-chromosoom
5.1.3 Evolutionaire psychologie theorie
- man en vrouw hadden verschillende taken, zou de verschillen in PH kunnen verklaren
 Man: kostwinner, beschermer,kroos
 Vrouw: voor kinderen zorgen
5.1.4 Combinatie vd voorgaande
- combi van verschillende theorieën, niet 1 model is dominant
5.2 Verklaringsmodellen mean level verschillen in intelligentie
5.2.1 Biologische verklaringsmodellen voor ‘G’
-hersengrootte (MacDaniel, 2005; correlatie .33) en snelheid v hersenontw (Lynn, 1994) corrleren
positief
 Hersengrootte correleert positief met intelligent
 Mannen hebben een grotere hersenmassa dan vrouwen
o Mannen: gemiddeld 5 IQ punten hoger scoren
o Verklaart verschil id volwassenheid en niet ervoor
 statische theorie en kan voor ontwikkelingsverloop in geslachtsverschillen in intelligentie geen
verklaring bieden
5.2.2 Biologische verklaringsmodellen voor spatial intelligence
-evolutietheorie betere spatiale intelligentie gaf mannen een grotere kans op voortplanting
 Bevoorrading, op zoek gaan naar eten
 Reikwijdte van leef- en paringsgebied, grotere afstanden
 Oorlog voeren – in hinderlaag lokken v andere mannen
-werking / functionerne vd hersenen: lateralisatie: RHH: mentale rotatie en ruimteperceptie – LHH:
taal
 Rilea et al (2004): mental rotation task: mannen RHH, vrouwen beide  minder efficiënt
o Voor taal lijkt het efficiënter om beide helften te gebruiken
 Haier (2005): MRI bij personen die WAIS aflegden (grijze materie: informatieverwerking;
witte materie: transmissie)
o Mannen en vrouwen: + correlatie tss grijze materie en IQ-score  gerelateerd aan
verschillende gebieden
o Vrouwen: intelligentie met de witte materie <-> mannen: intelligentie met de grijze
-testosteron en estradiol (een oestrogeen):
 Choi & Silverman (1996): mannen en vrouwen hebben verschillende oriëntatiestrategieën
5.2.3 Omgevingsinvloeden
- geslachtsverschillen in spatiale intellegentie vanuit omgevingsinvloeden: opspliten in 3 stromingen
107
Stereotypes buiten onderwijs: ( s̴ ocialisatietheorieën) ouders laten jongens meer (ruimtelijk)
exploreren,dochters beschermen en dicht bijhouden, keuze v speelgoed door kinderen:
 Jongens: kiezen en spelen met blokken, auto’s, pc games, puzzel correleert met ruimtelijke
vaardigheden
 Meisjes met poppen, winkeltje correleert met verbale, sociale vaardigheden
-reële geslachtsverschillen vind je ook terug in self-estimated intelligentie door ouders (Furnham):
kunnen deze verwachtingen gaan bekrachtigen bij hun kinderen
 Ouders schatten spatiale intelligentie v zonen hoger in dan die vd dochters en omgekeerd
met verbale intelligentie
 Uit dit verwachtingspatroon: kinderen gaan bekrachtigen in een bep richting waardoor kloof
groter wordt
Stereotypes binnen onderwijs:
- studiekeuze
 Jongens voor wetenschappelijke richtingen en meisjes voor sociale
-self-fulfilling prophecy id klas (Plucker, 1996)
 Testscores die mensen behalen id klas worden beinvl door wat die persoon denkt te kunnen
dan door het reële kunnen
 Zeggen : ‘ik kan het’ helpt
-stereotype threat (Steele, 1997): personen hebben het gevole dat andere hen bekijken vanuit een
negatief stereotype dat ze willen bevestigd zien
 Bv vrouwen: bekeken voelen dr andere en wetend dat vrouwen slechter zijn in spatiale
intelligentie, kunnen ze denken ‘ ik zal er ook wel slecht in zijn’ -> ze presteren ook slechter
 Bv mannen: het omgekeerd: ‘mannen kunnen dat goed, dus ik zal het ook wel goed kunnen’ > beter presteren
 sterk verband met self-fulfilling prophecy
IE technologie – SES:
- gebruik v PC id klas, visuele en technische ondersteuning vh onderwijs
 Jongens: meer voordeel mee, meer spatiele mogelijkheden
- link tss SES – intelligentie
- IE: in lage SES geen geslachtsverschil in spatiale intelligentie
 Minder de mogelijkheid om met nieuwe technologie in contact te komen
6. Maatschappelijke betekenis en impact en reflectie
-zijn stereotypen accuraat? Swim (1994)
 Overbeklemtoning omtrent de aggressiviteit v mannen en de verbale bekwaamheid v
vrouwen
 Onderbeklemtoning v helpend gedrag v mannen bij een noodgeval
 Accuraat: mannen zijn meer rusteloos: mannen betere spatiële vaardigheden
-verschillen binnen elke groep zijn veel groter dan tss de groepen
- ES (effect size) voor geslachtsverschillen in intelligentie & PH zijn relatief klein
7. take-away message
- er zijn geslachtsverschillen voor een aantal constructen uit de differentiële psychologie: niet qua
structuur, wel voor gemiddelde score
- effect size zijn veelal beperkt
- verschillende verklaringsmodellen gesuggereerd; waarschijnlijk een combinatie ervan
-cruciaal: hoe gaan we om met deze verschillen: minimalistische vs maximalistische visie
 Doorbreken v speelgoedkeuzes, studiekeuzes
108

Differentieel normeren bij selectie
o Geen voorstander van, uiteindelijk moet iedereen samenwerken id samenleving
 Positieve acties: bij aanwerving positieve discriminatie van vrouwen
o Debat is complex
-niet alleen verschillen op zich bestuderen, ook de situationele context, soc processen (waarom)
109
Hoofdstuk 6: evolutionaire verschillen
Objectieven les:
 Basisideeën en kernbegrippen vd evolutionaire theorie kennen
 Evolutionaire theorie kunnen toepassen voor het verklaren vd menselijke natuur,
geslachtsverschillen en individiduele verschillen
 Vb v evolutionaire adaptaties binnen het domein vd differentiële psycho kunnen geven
 Het werk v Buss ivm mating strategies kunnen toelichten
 Vb kunnen geven hoe men evolutionaire basisbeginselen wetenschappelijk kan toetsen
 De beperkingen vd evolutionaire theorie kunnen toelichten
1. Evolutionaire theorie: principes en basisbegrippen
1.1 Introductie
-algemeen:
 Veel principes toepasbaar op humane en niet-humane wezens
 Adaptaties bekijken over ettelijke generaties heen
- veel valt terug op het gedachtegoed v Darwin, elke individu is een resultaat ve afstamming
 Overleving tot reproductieve leeftijd: genetisch materiaal doorgeven, dan moet je tot een
bep leeftijd leven om het te kunnen doorgeven
o Bv ziekte op 5 jaar, genen niet kunnen doorgeven
o Bv 50 jaar en bep kanker, je hebt je genen al doorgegeven
 Reproductie: je moet er ook aan kunnen doen, voortplanten
-elke mens = resultaat ve ‘individueel’ evolutionair proces, loopt natuurlijk over ettelijke generaties
-Pre-Darwinaans: wetenschap dat alles verandert
 Allerlei adaptaties: aanpassingen ad omgeving
 Sommige species zijn uitgestoren
-Darwin:
 Adaptaties: aanpassen ad omgeving
o Bv giraffen: langere nek, kunnen aan hoge blaadjes
o Bv schildpadden: harde panser
o Bv vogels: met fijne langse snavel aan zaadjes die moeilijk bereikbaar zijn, dit kan op
1 seizoen
 Pad en proces waarlangs deze adaptatie verloopt is natuurlijke selectie
1.2 Natuurlijke en sexuele selectie
- observatie: sommige species hebebn veel nakomelingen,er is een grote variabiliteit
- varianten met betere adaptaties: meer kans om hun lijn verder te zetten; succesvolle vs minder
succesvolle varianten  survival selection
-Vijanidge natuuremenmeten die inspelen op adaptaties:
 Bv angst voor sommige dieren (bescherming)
 Bv voedingsvoorkeur (proteïnen, vet)  we zijn hier selectief in
o Voor WO hongersnood, nu is er teveel
- sommige kenmerken weinig adaptie >< natuurlijke selectie
 Deze gaan er uit
 Hiervoor is een 2de mechanisme sexuele selectie
Sexuele selectie
- kenmerken die bijdrage tot mating succes = processen te maken hebben met het vinden ve partner
- 2 vormen v selectie / competitie:
 Intrasexuele competitie: genen meer doorgegeven vd winnaar
110
o Mannen gaan in competitie met elkaar
Intersexuele competitie: zoeken nr kwaliteiten in een partner
o Bv pauw: nadeel voor survival selectie, voordeel in sexual selection, hij is gezond
 differentiële genenreproductie: op grond v succesvolle survival + mate competition

1.3 Inclusive fitness theory
-Hamilton (1964): IF (inclusive fitness theory) binnen darwiaans kader
 Voortplanting op zich
 Andere gedrag nuttig bij het overleven v afstammelingen
o We houden kinderen lang bij ons
= eigen reproductie succes + effecten op reproductie v individuen met genetische verwantschap,
gewoon voor deze verwantschap
- impliceert:
 Dat men risico neemt voor genetische verwanten (investering)
 Grootte vd risico/ investering functie is v genetische verwantschap
 Bv altruïsme: zorg voor eigen kinderen vs zorg voor andere kinderen
o Keuze maken: kiezen voor diegene met eigen band
1.4 Resultaten vh evolutionair proces
-adaptaties:
 Primaire product vd evolutie
 ‘ a reliably developing structure in the organisme, which, because it meshes with the
recurrent structure of the wolrd, causes the solution to an adaptive problem (Tooby &
Cosmides, 1992)
o Reliably: ontw geleidelijk en betrouwbaar tijdens de levensloop, maar met varianten
o Gestructureerd en als resultante v aspecten uit de omgeving
o Oplossing bieden voor een adaptief probleem (= elk probleem dat zich aandient ih
kader v overleving of reproductie)
 Kernelement: ‘special design’: gaat terug op de eigenschappen ve adaptatie als gevolg voor
een probleem: efficiëntie, precisie en betrouwbaarheid (zoals een sleutel die op een slot
past)
o Bv fijne bek die tss steentjes en zaadjes kan
 Adaptaties zijnop hun beurt vergankelijk ifv zich wijzigende omgeving (bv xenofobie)
o Bv xenofobie: vroeger was het noodz om voedsel te beschermen voor eigen
nakomelinge, maar tegenwoordig is er nood aan in stroom
o Bv bevolking: ouderen willen niet dat er jongeren mensen komen, maar ze hebben ze
nodig voor hun pensieoen
-bij-producten v adaptaties:
 Bv lamp geeft licht maar ook warmte
 Bv vorm vd neus: vnl voor niet humane wezens
o Bril opzetten: voor sommige makkelijk andere niet
-random variaties:
 Evolutionaire ruis: neuraal mbt selectie
o Bv vorm ve oorlel: geen impact op de primaire functies
 evolutionaire psychologie is dus primair gericht op beschrijvingen vd adaptaties
1.5 Evolutionaire psychologie: 3 uitgangspunten
1. domein-specificiteit: adaptaties zijn gericht op de oplossing ve specifiek probleem:
 Adaptief: bv voorkeur ontw voor suikerrijk voefsel
111
 Geen direct nut voor de oplossing v andere problemen
2. groot aantal adaptieve problemen en groot aantal adaptieve mechanismen ontw
 Bv natuurlijke angst voor verschillende elementen  protectie tegen d verschillende
vijanden
3. functionaliteit
 Onze psychologische mechanismen en systemen zijn functioneel afgestemd op het bereiken
ve doel
1.6 Het evolutionair perspectief op 3 niveaus vd persoon
-menselijke natuur  meest ontw
- sexeverschillen
- individuele verschillen  minst ontwikkelt
2. evolutionair perspectief op de menselijke natuur
2.1 erbij horen
- het is een adaptief voordeel om in grope te leven
-Hogan (1983): status en acceptatie door de groep als belangrijkste motieven
- Baumeister en Tyce (1900): ‘sociale angst’ is een soort adaptatie om afkeuring / uitsluiting door
groep te vermijden
- Baumeister en Leary (1995): de groep dient verschillende adaptieve mechanismen vh individu:
 Delen v bronnen
 Beveiliging bieden tegen externe dreiging; defensie in groep
 Potentiële partners (reproductie)
 Groepen omvatten familie (altruïsme, zorgen voor nakomelingen)
- Elder & Clipp (1988): support: oorlogsveteranen rapporteren de meeste hechte relaties met
voormalige strijders; band hechter naarmate het aantal gesneuvelde toeneemt, meer reünies
organiseren
 Principe v survival selection: ‘wij hebben het overleefd’
- Rabbie & Horwitz (1969): meer oriëntatie op de in-group na toekenning ve reward aan 1 vd
groepen
 Iedereen heeft een vaste plaats ih auditorium, als iemand op je plaatst zit ben je boos
2.2 Helpend gedrag en altruïsme
-onderliggend principe v altruïstisch gedrag is functie v genetische verwantschap (in dalende
volgorde)
 Wie reedden uit een brandend huis wanneer je maar 1 keer naar buiten kan
 Burnstein et al:
o Jongere verwanten meer geholpen dan ouderen (zij hebben als gereproduceerd)
o Personen met hogere reproductieve mogelijkheden worden meer geholpen (in
levensbedreigende situaties  niet in triviale situaties)
o Life or death situaties: jonge kinderen meest geholpen: 75 jarigen minst
o Variant hierop: hongersnood condities: curvilineair verband: piek op 10 jaar
(bereiken vd reproductieve leeftijd en meeste kans om voor te planten)
o Trivale situaties: 75-jarigen meer geholpen dan 45-jarigen
2.3 Emoties
- expressie en herkenning v emoties zijn universeel
- 3 evolutionaire perspectieven:
 Universaliteit als criterium voor adaptatie, helpen ih dagelijks leven
112

Emoties leiden het individu nr ‘fitness affordances’ of vermijden v situaties die de fitness
aantasten
o Bv mondeling examen: je kan ah gezicht vd prof zien dat hij nerveus wordt, dan moet
je antw
 Manipulatie hypothese: emoties gebruikt om de psychologische mechanismen v andere te
bespelen bv boze blik + verbale dreiging: meer effect
 emoties is een zeer belangrijk en interessant onderzoeksterrein voor evolutionaire psychologen
3. evolutionair perspectief op geslachtsverschillen
3.1 Sekseverschillen
- seksen zullen verschillen op terreinen waar ze geconfronteerd werden met verschillende
adaptieve problemen
- kernvragen vanuit een evolutionair perspectief op de seksverschillen:
 In welk domeinen / tereinnen?
 Welke sekse-specifieke mechanismen zijn hieruit geresulteerd?
 Welke sociale, culturele en contextuele inputs beïnvloeden de grootte vd sekse verschillen
-voorbeelden: agressie, jaloersheid, seksuele variatie en partnerselectie
3.2 Agressie
-cross-culturele observatie: substantiële proportie vd moorden gepleegd door mannen op mannen
-evolutionair verklaringsmodel voor intraseksuele competitie:
 Mannelijke zoogdieren kunnen meer nakomelingen hebben dan vrouwelijke zoogdieren:
maakt dat er meer variabiliteit is in termen v nakomelingschap id mannelijke groep
 Sommige zullen veel nakomelingen hebben, ander bijna geen: ‘effective plygyny’
 Competitie binnen de seksen is afh vd variatie in reproductie
o Bv de robben in California 5% vd mannen produceert 85% vd nakomelingen
o Veestapel: fokken met 1 soort stierenzaad: + als het goed is, -: homogeniseren,
kwetsbaar maken
 Species met hoge reproductievariatie zijn sterk seksueel dimorf: sterk uitgesproken verschil
in grootte en structuur tss mannetjes en vrouwtjes, bijvoorbeeld:
o Robben: mannen 4x groter dan vrouwtjes
o Chimpansees: 2 tot 1
o Mensen: mannen 12% groter
 seksuele dimorfisme + competitie tss mannen (intraseksueel) zijn evolutionaire mechanismen
 agressie bij mannen op grond hiervan verklaren
3.3 Jaloersheid
- fundamentele twijfel over het vaderschap; doorgaans minder het geval bij moeders
- mannen en vrouwen zullen verschillen ih gewicht dat ze toekennen aan cues die jaloersheid
uitlokken: hypothese:
 Mannen: meer gewicht aan seksuele ontrouw
o Slapen met elkaar, meer kans op nakomelingen
 Vrouwen: meer gewicht aan factoren die het langdurig commitment vd man in gevaar
brengen
o Bv verliefd worden op een andere persoon
o Commitment is nodig voor nakomelingschap op te bouwen
-resultaten: hypothese bevestigd (Buss et al), ook met fysiologische metingen:
 Beide groepen reaferen sterk afwijzend op de 2 opties
 Bij geforceerde keuze: verschillen id lijn vd voorspellingen (vrouwen vinden seksuele
ontrouw minder erg dan verliefdheid en bij mannen omgekeerd)
113
-tabel: verschillen tss man en vrouwen = cross-cultureel
 Verschillen n landen, bv Korea: mannen meest
belang aan seksuele ontrouw
- alternatieve verklaring voor jaloersheid (DeSteno en
Salovey)
 Mannen denken dat seksuele ontrouw leidt tot een romantische relatie met rivaal (double
shot hypothese)
 Vrouwen denken dat verliefdheid leidt tot seksuele ontrouw (reverse double-shot
hypothese)
- additioneel onderzoek (Buss et al): kiezen tss de 2, wat makt je het meest v streek?
 Partner vormt een emotionele relaties met een ander zonder sex
 Partner heeft een seksuele relaties met een andere, zonder emotionele band
 35% verschil tss mannen en vrouwen (evolutie hypothese)
-andere scenario: partner én seksueel én emotioneel gebonden aan een rivaal: wat vind je het ergst?
 63% vd manen vinden seksueel het ergst tov 13% vd vrouwen
-samengevat:
 Sterke cross-culturele replicaties
 Over verschillende methodes
 Double-shot hypothese verworpen
4. David Buss: onderzoek naar maningsstrategieën
4.1 Sekseverschillen in aantal seksuele partners
- predictie: wie minder investeert in zorg voor de nakomelingschap, zal minder selectief partners
kiezen en kiezen voor multiple partners
- ongehuwde M/V universiteitsstudenten werd gevraagd hoeveel seks partners ze zouden willen id
toekomst?
 Vrouwen: 1 tijdens de volgende maand en 4 tot 5 in hun hele leven
 Mannen: 2 tijdens de volgende maand, 8 de volgende jaren en gemiddeld 18 in hun leven
 verschillen id lijn vh evolutionair denken: intra en interseksuele competitie
4.2 Sekseverschillen en ‘seks met een onbekende’
- Clark en Hatfield: studenten benaderd door EC (experimental confederate, knappe persoon): 3
condities:
 Wil je met mij uitgaan? (vrouwen 55% ja / mannen 50% ja)
 Wil je mee naar mijn appartement? (6% / 69%)
 Wil je seks met mij? (0% / 75%)
-vrouwen: aanpak vonden ze grof, vreemde vraag
-mannen: voelen hun gevleid
 25% vd weigeraars zochten verontschuldigingen: dringend weg, mijn lief wacht
- Oliver en Hyde: grote sekse verschillen mbt houding tov causale seks: mannen stonden hier meer
positief over
- Anger: trekt deze verschillen in twijfel: vrouwen denken meer ah gevaar dat verbonden is met het
optrekken met een vreemde
-Clark: replicatie v bovenstaande gegevens; vrouwen gaven aan niet bang te zijn, ze gaven eerder
verontschuldigende antwoorden op de vraag waarom ze niet mee uit gingen
-Clark: ‘misschien willen vrouwen wel seks met een onbekende, maar alleen als hun veiligheid
gegarandeerd is’
 M/V gecontacteerd door goede bekenden die een erg positieve beschrijvingen vd onbekende
gaven; indien dezelfde vragen voorgelegd
 Resultaten:
114
o Date (91% vd vrouw akkoord / 96% vd mannen)
o Seks (5%/ 50%); niemand bracht veiligheid ter sprake
-Johnson: 48% vd Amerikaanse mannen tov 5% vd vrouwen interesse in buitenechtelijke seks
-Terman: mannen (N=769) – vrouwen (N= 770):
 72% vd mannen
 27% vd vrouwen verlangden nr buitenechtelijke seks
-Sigusch en Schmidt:
 46% vd Duitse mannen vs 6% vd vrouwen zouden ingaan op ene one-night stand
 bottomline: verschillen tss man en vrouw zijn congruent met evolutionaire hypothese
4.3 Sekseverschillen en partnervoorkeur
-hypothesen:
 Mannen: fysieke aantrekkelijkheid (vruchtbaarheid), = indicator v gezondheid
 Vrouwen: financiële middelen en potentieel, ondersteuning bij opvoeding en zwangerschap
-resultaten:
 Hypothese bevestigd
 Beiden groepen classificeerde ander kenmerken (PH) hogerop in de hiërarchie
- bevestigd in 37 culturen (Buss)
-Buss en Barnes: alternatieve verklaring voor het verschil: ‘structural powerlessness hypothese’ (SPH)
- Eagly en Wood: mannen geassocieerd met rol vd ‘kostwinner’
-tabel:
 3 parameters van wat vrouwen vs mannen belangrijk vinden
o Financieel prospect
 Vrouwen meer waarde aanhechten
o Good looks
 Mannen meer waarde aanhechten
o Perferred age difference
 Vrouwen: oudere leeftijd
 Mannen: jongere leeftijd
-samenvatting van alles:
5. evolutionair perspectief op individuele verschillen
5.1 verschillen
- moeilijkst te besturen en meest speculatief
-3 evolutionaire verklaring voor individuele verschillen:
115
1. Omgevingsinvloeden op species-typische patronen (bv afwezigheid ve vaderfig leidt tot
vroeger seksueel rijp zijn en vroeg zelf seksuele relaties starten); speculatief en niet causaal
interpreteren
2. Adaptieve zelfbeoordeling v erfelijk bep kenmerken reactief erfelijke reactie krijgen en
mensen gaan op grond daarvan zich op bep manier gedragen. Bv zwakke / stevige
lichaamsbouw: men gaat zich consistent id richting gaan gedragen / opstellen (bv meer
agressief of coöperatief)
3. Frequentie-afhankelijke selectie: vb mating strategie v vrouwen:
o Investering in vaderschap
o Kwaliteit vh genenmateriaal
 mogelijkheid dat ze moet kiezen: attractieve mannen kunnen kiezen voor korte
relatievorm (de vrouw moet inboeten op 1ste criterium)  2 verschillende strategieën:
o Unrestricted marriage strategie: attractiviteit: ‘sexy sons’ fenomeen – grotere
competitie tss de mannen: succes daalt
 Investeren in genen materiaal, hebben andere vrouwe, geen vaderschap
 Veel hierop inzetten, krijgen v ‘sexy sons’, intraseksuele competitie wordt
hier tss groter en het succes daalt.
o Restricted marriage strategie: investering, ‘stage’: meer vrouwen zoeken mannen om
te investeren: succes daalt
 Investering in vaderschap, partner blijft
 Vroegen zoeken naar dit, sexy sons wordt weer populairder etc
 succes vd strategie: afh vh voorkomen id populatie: wanneer de strategie meer
voorkomt id populatie  minder succesvol = cyclische beweging
-vb v frequentie-afh selectie: Darwins theorie verklaart komen en gaan vd baardentrend
 Economische implicaties voor scheermesjes: als het een freq-afh selectie is komt dit van zelf
goed
 Exp: 4 foto’s vd 4 stadia van baardgroei
o Cond 1: vnl mannen met volle baard
o Cond 2: vnl mannen gladgeschoren
o Cond 3: mix vd 4 stadia
 Resultaat:
o Volle baarden en gladgeschoren gezichten werden (door mannen en vrouwen)
aantrekkelijker beoordeeld wnr ze minder voorkwamen
5.2 Prisoner’s dilemma – Differential K-theory
5.2.1 Prisoner’s dilemma
- dit principe (coöperatie en non-coöperatie) gebruikt om verschillen in leider- volger relaties te
verklaren
-uitleg: 2 terroristen, gescheiden v elkaar opsluiten (= ze kunnen niet
overleggen)
 Als A en B niet bekennen: beide 1 jaar straf
 A bekent: vrij en B 20 jaar straf
 B bekent: vrij en A 20 jaar straf
 A en B bekennen: beide 10 jaar
-toegepast op dieren; bv konijnen: A en B en ze hebben honger
 A en B geen eten zoeken: beide verhongeren, geen enkele
kans om gepakt te worden
116



A gaat zoeken, B blijft: meer energie en hoger risico
B gaat zoeken, A blijft: meer energie en hoger risico
A en B gaan: meer energie en minder kans om gepakt te worden (: 2)
5.2.2 Differential K-theory (Rushton)
-tradeoff between parental investment and mating effort:
 K-factor is matig negatief (-.24) geassocieerd met neuroticisme
o Hoog ouderlijke investering, laag mating effort
 K-factor is sterk negatief (-.69) geassocieerd met psychoticisme
o laag ouderlijke investering, hoog mating effort
5.3 Nettle (2006)
Waarom blijft genetische variatie bestaan?
- observatie: PH, intelligentie: 30-60% wordt genetisch verklaard
- hoe kunnen we deze genetische bepaalde variabiliteit evolutionair verklaren?
5.3.1 Winnowing effect of natural selection
= er zal weinig genetisch bepaalde variatie overblijven voor fitness gerelateerde eigenschappen
 wat niet bijdraagt tot overleven in andere soort, uitgaan door ziekte, geringe aanpassing etc
- waarom vind je dan ook weinig adaptieve menselijke eigenschappen?
 Bv neuroticisme is een predictor voor depressie, depressie is niet adaptief. Id loop vd
generaties in termen v variabiliteit zou het eruit moeten gaan, dit is niet zo, er blijft
variabiliteit.
 Klopt deze redenering wel?
o Nettle volgt dit niet
o Observatie: genetische variabiliteit is observeerbaar in alle soorten
o Vanuit het perspectief om te bestuderen hoe variatie kan voortbestaan ondanks
selectie, zelf wnr dit bijdraagt tot fitness
5.3.2 Tooby en Cosmides
“human genetic variation … is overwhelmingly sequestered into functionally superficial biochemical
differences, leaving our complex functional design universal and species typical” (p. 25, 1992).
- bij natuurlijk selectie: onsuccesvolle varianten weg
- “Heritablke variation in a trait generally signals a lack of adaptive significance”
 ze zien het als een ruis-fenomeen
-Nettle gaat er tegen in:
 vbn halen uit niet-humane species, mechanismen + verklaringen
 vanuit het perspectief om te bestuderen hoe variatie kan voorbestaan ondanks selectie, zelf
wnr dit bijdraagt tot fitness
5.3.3 Nettle
Waarom kan variatie blijven bestaan?
- mutatie introduceert nieuwe varianten:
 natuurlijke selectie verwijdert ze als ze niet adaptief zijn
 hoe meer genen zijn betrokken: hoe groter de kans op genetische variatie
-verschillende aspecten aan fitness:
 investering in het ene gaat dikwijls ten kosten vh andere
  het idee v trade-off: op ieder moment / plaats
o Optimaal niveau ve trek (vanuit standpunt v fitness)
117
o
o
o
o
o
o
Maar kan vlug wijzigen
Vb: mensen die niet neurotisch zijn: stabiel en geen zorgen maken  te laat
studeren. Wel neurotisch: op tijd beginnen en minder in tijdsnood. Ook goede
predictor voor depressie. Investering vh ene gaat ten koste vh andere. Neuroticisme
is dus slecht en zal verdwijnen: het is stabiel en niet adaptief, ook onstabiel en
problematisch. Op ieder moment kan het een voordeel (voorbereiding v examen snel
starten) zijn, maar snel omslaan in nadeel (niet helder denken op het examen
Vb: vinken op Daphne (Galapagos)
 1977: enorme droogte
 1ste effect: grotere vinken, met langere snavels ih voordeel (voeden zich met
zaden)
 1978:
 Lichaamsgrootte +0.31SD (tov 1976)
 Snavel: +4%
 1978: opnieuw regen: genetische diversiteit bleef behouden
Vb: onderzoek bij fruitvliegjes
 Variabel voedselprogramma leidde tot genetische variatie die behouden
bleef bij een daaropvolgend constant voedselprogramma
Vb: guppen (Trinidad)
 Overerfbare variatie in gedragseigenschappen
 Manifest ifv andere visetende vissen id omgeving (reeds over een periode v
ong 20 jaar)
 ‘selectie’ laat de populatiedistributie variëren ifv de densiteit vd vijandige
omgeving
Vb: Mezen (Parus major): variatie in termen v exploratiedrang & agressie
 Vrouwtjes:
 Magere jaren: positief verband met survival voor vrouwtjes: wel
agressief
 Jaren v overvloed: negatief verband met survival voor vrouwtjes
(agressief gedrag leidt dan tot onnodige conflicten die risico
inhouden)
 Mannetjes een omgekeerd patroon
 Magere jaren: territoriumafbakening minder belangrijk: er sterven al
genoeg rivale mannen door de natuur (intraseksueel)
 Vette jaren: competitie voor territorium wordt opnieuw groter
 op een korte tijd
 Niveau v exploratie: kosten en baten
 Optimale balans afh van:
 Lokale condities
 Geslacht
 optimum ifv fitness, maar afh v diverse factoren die vlug kunnen veranderen
Hij heeft deze verklaringen toegepast op the big five:
-neuroticisme:
 + effecten:
o Angst heeft een signaalfunctie voor gevaar
o ‘kanarie’ functie (mee id mijnen, als ze dood waren was er te weinig zuurstof)
o Gerelateerd aan hostiliteit en competiviteit
 - effecten:
o Depressie, angsten, stress
o Chronische activatie v stress mechanismen
118
-extraversie
 + effecten:
o Sociabiliteit ̴aantal seksuele partners
o Vluggere integratie in sociale groepen
o Optimisme (langer leven)
 - effecten:
o Sensation-seeking – risicogedrag
 Ongevallen
 Unsafe sex
o Echtscheidingen (stepparenting)
o Risico’s voor personal survival en offspringwelfare
-openheid voor ervaringen:
 + effecten:
o Exploreren vd mogelijkheid
o Creativiteit wordt meer attractief gevonden door vrouwen tijdens hun vruchtbare
termijn in hun cyclus (Haselton en Miller)
o Poëten en visuele kunstenaars hebben meer seksuele partners
 - effecten:
o Schizotype eigenschappen, eigenaardige percepties
o Psychose, schizofreen gedrag
-altruïsme
 + effecten:
o Empathie en vertrouwen dragen bij tot integratie
o Hulp en ondersteuning
o Altruïstisch gedrag en reciprociteit
 - effecten:
o Weinig gevaloriseerd op het economisch slagvel  ook studie vd prof
o Unconditonal trust of others is almost never an adaptive strategy
 Al je kaarten op tafel leggen is niet altijd zo’n goed idee
-consciëntieusheid:
 + effecten:
o Werkgerelateerd
o Prediceerbaar en betrouwbaar
o Ambitie
o Zelf-controle – bijsturing
 - effecten:
o Inflexibel
o Opportuniteiten missen; geen norm / regel brekers
o Laten directe kansen liggen
 trade-off effect: genetische variatie blijft
-conclusies v Nettle:
 Variatie: trade-offs of different fitness benefits and costs
 MacDonald: ‘fitness disadvantages at the extremes’
o Heet een stabiliserend effect
o Extreme scores = problemen
 Nettle: normaalverdeling is het resultaat vd inconsistentie vd richting vd selectie, dus geen
stabiliserend effect, maar fluctuatie
 Relativerende opmerking: sommige trekken zijn uniderectioneel gerelateerd aan fitness,
maar toch blijft erfelijke variatie bestaan (bv Fysieke symmetrie)
o Mensen hebben er een voorkeur voor, er is dus een adaptief voordeel
119

Maar mutaties verantw voor het voortbestaan van a-symmetrie
6. onderzoek naar persoonlijkheid v dieren (zie les PH)
7. Beperkingen vd evolutionaire theorie
- adaptaties lopen over duizenden generaties: precieze selectieve krachten zijn moeilijk te
achterhalen, soms speculatief
- waarschuwing voor een reductionistische of simplistische interpretatie, veel id media niet altijd juist
- afh vd kennis over psychologische mechanismen: vb onderzoek omtrent jaloezie: welke zijn
uitlokkende factoren, welk gedrag gaat ermee gepaard
- moderne levenscondities zijn sterk verschillend v vroeger: selectiemechanismen zijn veranderd bv
suikerrijk voedsel
-verschillende theorieën gesuggereerd: uitspelen tegenover elkaar in empirisch onderzoek
8. take-away message
- levert heel wat interessante hypothesen op
- empirische ondersteuning voor een aantal basisideeën
- niet evident om toe te passen voor het verklaren v individuele verschillen, maar is een terrein ‘in
progress’
- Scope: humaan – niet-humane wezens
-Nettle (2006): interessante bijdrage voor het FFM
- opletten voor reductionisme
Voorbeeld examenvraagje: Volgens de inclusive fitness theorie, is de waarschijnlijkheid dat je
iemand zal helpen afhankelijk van:
A: de mate van welstellendheid van die persoon
B: de mate van genetische verwantschap
C: de fysieke aantrekking tot die persoon
D: de inschatting of die persoon al dan niet een potentiële partner is
Antw: B!
120