`Zeg gerust `dwerg` tegen een dwerg`

PERSOVERZICHT
Is jouw school of voorziening in de media geweest?
Verschijnt er binnenkort een krantenartikel of tv-reportage?
Laat het dan zeker weten aan de dienst communicatie
via [email protected].
De dienst communicatie van
de Broeders van Liefde maakt
hieronder een overzicht van
alle media die vandaag de organisatie, congregatie of een
voorziening of school uit onze
organisatie vermelden.
03.05.2017
dienst communicatie
geschiedenis.
Bert Gevaert vertelt ‘het grote verhaal van kleine mensen’
‘Zeg gerust ‘dwerg’
tegen een dwerg’
► Dwergen als ministierenvechters in de Baskische stad Vitoria, 1978. © CRISTINA GARCIA RODERO / MAGNUM PHOTOS
2
boeken.
Onderbelichte kanten van de geschiedenis typeren de
boeken van classicus, leraar en schrijver Bert Gevaert.
Na Te wapen, over vergeten middeleeuwse
krijgskunsten, heeft hij nu een boek uit over roemrijke
dwergen, van het oude Egypte tot Game of Thrones.
YA NNI CK VER B ER CKMOES
ach niet met een blinde man
plaag ook geen dwerg,
veroorzaak geen moeilijkheden voor een verlamde.
Plaag geen man die in de handen van de goden is,
wees ook niet boos op hem wanneer hij een fout
maakt.
(Uit: ‘Het onderricht van Amenemope’, Egypte,
14de eeuw v. Chr.)
Dit citaat aan het begin van Het grote verhaal van
kleine mensen uit ‘Het onderricht van Amenemope’ valt meteen op. Het meest markante aan dit
devies, is dat de mensheid zich er nauwelijks aan
gehouden heeft. Behalve in het oude Egypte.
Maak kennis met Seneb. Deze Egyptische top-
ambtenaar bekleedde meer dan twintig functies in
de administratie van de farao en leefde meer dan
4.200 jaar geleden. Seneb, de ‘vriend van het paleis’,
zoals een van zijn officiële titels luidde, was onder
meer opzichter van de bemanning van de schepen
van de farao en priester van de godin Wadjet.
De auteur staat erop dat u eens goed naar het
beeldje van Seneb (op de volgende pagina) kijkt.
“Seneb is een van de weinige dwergen die als een
gewoon mens wordt voorgesteld”, zegt Gevaert.
“Hij komt op gelijke hoogte met zijn vrouw. Zijn
benen zijn gekruist, waardoor zijn gestalte minder opvalt en onder hem staan zijn kinderen. Als
je naar de rest van de geschiedenis kijkt, worden
dwergen vaak afgebeeld met papegaaien of hon-
den, eigenlijk als menselijke huisdieren. Het is
ook erg zeldzaam dat ze een partner hebben.”
Waarom dwergen zo hoog aangeschreven
waren in het oude Egypte? Het antwoord ligt in
de Egyptische mythologie. Omdat ze met een
beetje fantasie gelijkenissen vertonen met scarabeeën (korte pootjes, maar een sterke torso), hadden dwergen een bijna goddelijke status en
bekleedden ze vaak een priesterambt.
Seneb is slechts een van de vele voorbeelden
waarmee de auteur ons clichébeeld van dwergen
aan diggelen wil slaan. “Het clichébeeld is dat
dwergen enkel dienen ter vermaak”, zegt Gevaert.
“Ook vandaag is dat nog zo: denk maar aan de
dwerg die meedeed in Jackass, Wee Man. Ik wil
tonen dat dwergen in de geschiedenis veel meer
gedaan hebben dan entertainen. Je hebt kunstenaars gehad, van wie Henri de Toulouse-Lautrec
waarschijnlijk de bekendste was, maar ook
auteurs en architecten.”
Academisch zou je kunnen zeggen dat dit boek
past binnen de disability studies, een stroming
van historici die sinds de jaren 80 onderzoeken
hoe personen met een handicap in het verleden
leefden. Met hun studies proberen ze de emancipatie van personen met een beperking in het
heden te stimuleren.
‘Het clichébeeld is dat
dwergen enkel dienden
ter vermaak. Ik wil tonen
dat dat niet klopt’
BERT GEVAERT
Ook voor Gevaert heeft het optekenen van het
verleden een invloed op het heden. “Want wat is
eigenlijk het verschil tussen een handicap en een
beperking?”, zegt Gevaert. “Een beperking is iets
fysieks, waar je niets aan kunt doen. Een handicap is net de manier waarop de samenleving met
die beperking omgaat.”
Duelleren met kraanvogels
Door het boek heen gebruikt de auteur wel de
term ‘dwerg’ om mensen met dwerggroei aan te
duiden. Dat is verrassend omdat je die (ietwat
denigrerende) term natuurlijk associeert met
sprookjesfiguren, of wezens uit het rijk van de
fantasyverhalen. Gevaert: “De dwergen die ik ken,
van wie ik er een paar voor het boek geïnterviewd
heb, noemen zichzelf ook gewoon zo. De acteur
Stijn Keuleers, bijvoorbeeld, of de comedian
William Boeva. Al zeggen ze er wel bij dat sommige mensen met een kleine gestalte die term
toch beledigend vinden.
“Maar voor mij is een dwerg gewoon een
dwerg. Ik denk dat het veel belangrijker is wat je
voelt als je dat zegt, dan welk woord je precies
gebruikt. Is de uitdrukking ‘een persoon met
dwerggroei’ dan zoveel toleranter? Ik weet het
niet.”
woensdag 03/05/2017 3
De geschiedenis van personen met een beperking is al jaren een fascinatie voor de auteur, die
graag de onderbelichte kanten van het verleden
onderzoekt. Net als zijn boek Te wapen betoogt
dat de middeleeuwse krijgskunsten méér zijn dan
‘simpelweg hakken en kloppen’, is dit werk ontstaan vanuit een queeste om het verleden op een
andere manier te bekijken. En die queeste komt
in dit geval voort uit een persoonlijke ervaring.
“Op mijn 17de ben ik met de Broeders van
Liefde als monitor op kamp geweest
met mindervaliden”, zegt hij. "En dat
heeft toen een enorme indruk op me
nagelaten. Later heb ik mijn thesis
in de Klassieke Talen over mentaal
gehandicapten geschreven en een
doctoraat gemaakt over de perceptie
van mindervaliden in het werk van
de Romeinse satiricus Martialis.
“En wat ik geconcludeerd heb uit
mijn doctoraat, is dat Martialis nooit
met dwergen spot. Hij lacht vooral
met hoe mensen met hen omgaan.
Bij Martialis krijg je vaak de boodschap: als je kaal bent, draag dan
geen pruik. Stop je gebreken niet
weg, maar leer ermee leven.”
Martialis was dan wel een uitzondering, leren we in Het grote verhaal
van kleine mensen. Ergens is het te
verwachten dat het net de
Romeinen zijn die het verst gaan in
het lachen met mensen met een
kleine gestalte. Een honderdtal
dwergen in het Colosseum laten
duelleren met kraanvogels? Een
kolfje naar de hand van keizer
Domitianus. Hij liet daarvoor zelfs
dwergen overbrengen uit alle hoeken van het Romeinse Rijk.
Spektakel is belangrijk, nietwaar?
Toch vinden we in de Romeinse
oudheid ook dwergen terug die vertrouwelingen
waren van Romeinse keizers. Diezelfde
Domitianus had volgens de Romeinse geschiedschrijver Suetonius tijdens gladiatorenvoorstellingen een dwerg bij zich, met wie hij ‘honderduit
praatte’ en die hem bijstond met raad over wie hij
het beste kon benoemen voor politieke functies.
Deze dubbele relatie van historische machthebbers ten aanzien van dwergen is beslist een
rode draad door het boek. Dwergen zijn vaak narren (en worden om die reden zelfs aan adellijke
families verkocht), maar andere dwergen treden
net op als belangrijke raadgevers voor de staatshoofden.
Graaf Joseph
En zo zien we ze ook terug op de portretten van
grote kunstenaars als Diego Velázquez. In zijn
overbekende Las Meninas (1656) beeldt de schilder enerzijds twee vrouwelijke hofdwergen af als
menselijke huisdieren, dat zie je volgens de
auteur omdat ze naast de hond staan.
Maar anderzijds heeft Velázquez het grootste
respect aan de dag gelegd in zijn portret van Don
Diego de Acedo (El Primo). Een dwerg die van
4
boeken.
► Seneb werd
in het oude
Egypte met
respect
behandeld en
even groot als
zijn vrouw
afgebeeld.
► De Poolse
dwerg Józef
Boruwłaski
schreef zijn
vaak pijnlijke
memoires in
de 18de eeuw.
‘Yoda uit Star Wars
is ook klein van gestalte,
maar hij is wel de beste
Jedi Knight ooit’
BERT GEVAERT
1635 tot aan zijn dood in 1660 actief was als
ondersecretaris en grootzegelbewaarder van de
vorst Filips IV, waarmee hij twee erg belangrijke
functies vervulde aan het Spaanse hof.
Hoewel het zijn intentie is om een zo volledig
mogelijk beeld te geven van historische dwergen,
zit Gevaert met zijn boek vanzelfsprekend gebonden aan de beperkingen van de geschiedenis. Er
zijn uiteraard enkel gegevens over dwergen die
leefden in de hogere kringen van de samenleving.
Daardoor weten we heel weinig over de dwergen
die zo’n lot niet beschoren was.
“Dat is echt jammer aan historisch onderzoek”,
zegt hij. “Je hebt enkel de teksten van de toplaag
van de bevolking, mensen die konden lezen en
schrijven en die zelf hun memoires konden
opstellen.”
Waar mogelijk heeft Gevaert wel geprobeerd
om de dwergen zelf aan het woord te laten. Een
van de dwergen die met zijn geschriften uit de
historische obscuriteit kon treden is Józef
Boruwłaski. Geboren in 1739 als het tweede kind
van een arm Pools gezin, werd deze man verkocht
aan een rijke weduwe en later kwam hij terecht
bij de Poolse gravin Humiecka. Zij nam hem over
heel Europa mee naar adellijke salons.
In 1788 verscheen van zijn hand in het Frans en
in het Engels de Mémoires du célèbre nain Joseph
Boruwlaski gentilhomme Polonais, waarin hij
zowel vertelt over de vernederingen die hij aan
die salons onderging (de ergste was dat men het
idee had om hem te laten ‘paren’ met zijn zus, die
ook een kleine gestalte had), als over zijn pogingen om later als reizende muzikant aan de bak te
komen.
Meer dan dertig jaar nadien publiceert
Boruwłaski zijn herwerkte memoires onder de
titel Memoirs of Count Boruwlaski: containing a
sketch of his travels, with an account of his reception at the different courts of Europe. Written by
himself. “In de nieuwe titel wordt met geen woord
gerept over het klein zijn van Joseph, maar wordt
wel zijn status als edelman beklemtoond”, aldus
Gevaert. “Dat is wel grappig, want hoewel hij
eigenlijk niet van adel was, mat hij zichzelf toch
de titel van graaf aan.”
Valse dwerg Napoleon
Een bekendere naam is Alexander Pope. Doordat
hij in zijn kinderjaren tbc had opgelopen en de
ziekte zijn ruggengraat had aangetast, werd hij
niet groter dan 1m40 en had hij een bochel. Het
weerhield Pope er niet van om een van de grootste schrijvers van het Engelse taalgebied te worden. Pope vertaalde de Ilias en de Odyssee en werd
geroemd, maar evengoed gevreesd om zijn
scherpe gedichten. En diezelfde gevatheid, lees je
in zijn beschrijving van zijn fysieke toestand.
‘Weak though I am of limb, and short of sight,
Far from a lynx, and not a giant quite.’
► Benjamin
Lay, ‘Amerika’s
grootste
dwerg’, vocht
tegen de
slavernij en de
doodstraf.
Wie Gevaert zelf een van de meest inspirerende
voorbeelden uit zijn boek vindt, is Benjamin Lay
(1677-1759). Gevaert noemt hem in het boek liefkozend ‘Amerika’s grootste dwerg’, al heeft Lay
niet lang genoeg geleefd om de onafhankelijkheid
van de Verenigde Staten mee te maken in 1776.
“Voor mij is hij een machtig figuur”, zegt
Gevaert. “Lay is in de VS vooral bekend geworden
door zijn strijd tegen de slavernij, maar hij was
ook tegen de doodstraf, at enkel vegetarisch. Hij
weigerde zelfs om kleren te dragen als de productie ervan dierlijk leed had veroorzaakt. Zulke
ideeën kom je niet snel tegen in de 18de eeuw.”
Een opmerkelijk stukje in het boek gaat nog
over ‘valse dwergen’, mensen van wie we aannemen dat ze dwergen waren of kleiner waren dan
gemiddeld, terwijl daar geen bewijzen voor zijn.
► Diego
Velázquez’
portret van
Don Diego de
Acedo, die
belangrijk was
aan het
Spaanse hof.
► Dwergen als
huisdieren:
Las Meninas,
het beroemde
werk van
Diego
Velázquez.
‘Een beperking is iets
fysieks, waar je niets aan
kunt doen. Een handicap is
net de manier waarop de
samenleving met die
beperking omgaat’
BERT GEVAERT
Gevaert: “Het beste voorbeeld daarvan is
Napoleon Bonaparte. Het is heel opvallend dat hij
door de Britten werd afgebeeld als een klein mannetje, hoewel hij eigenlijk een normale lengte
had. Ze noemden hem ook ‘Little Boney’.
Tegenstanders willen kleineren is natuurlijk iets
typisch menselijks. De joden deden het al met de
Babylonische koning Nebukadnezar II.”
Wat minder in het boek aan bod komt, is de
eigen tijd. Gevaert verwijst daarvoor naar een
boek van Betty Adelson, The Lives of Dwarfs:
Their Journey from Public Curiosity toward Social
Liberation uit 2005. “Ik heb mij vooral toegelegd
op de geschiedenis, voor de 20ste eeuw”, zegt
Gevaert. “Met uitzondering van de periode van de
Tweede Wereldoorlog en kort nadien.”
Of hij denkt dat dwergen vandaag stilaan af
raken van hun sociale stigma? “Dat hoop je,
natuurlijk. Hoewel ik denk dat spotten in onze
menselijke natuur zit, wil ik echt een pleidooi
houden om die mensen anders te bekijken, zonder te veel als de Bond zonder Naam te willen
klinken.”
Uitzonderlijk
Uit de vele citaten in het boek vonden we er een
van de Britse schrijver Francis Bacon het meest
inspirerend. Het is toegevoegd aan een stuk over
Jeffrey ‘Lord Minimus’ Hudson, een vertrouweling van de Engelse koningin Henriëtta Maria, en
kapitein van de cavalerie. Het citaat illustreert
perfect de persoon, want deze Jeffrey Hudson
schrok er niet voor terug om iemand die met hem
de spot wou drijven in een duel neer te schieten.
‘De grondregel is dat [mismaakte mensen], als
ze intelligent zijn, zullen proberen om zich te
bevrijden van spot’, schrijft Bacon in zijn werk
Over mismaaktheid (1612). ‘Dit kunnen ze doen
door goede of door slechte daden. Daarom
moeten we er ons niet over verbazen dat ze soms
uitzonderlijke personen zijn.’
En als je even rondkijkt, vind je vandaag meer
dan genoeg uitzonderlijke dwergen, zegt Gevaert,
reële en fictieve. “Zoals William Boeva, die het
nawoord van mijn boek heeft geschreven, wil loskomen van de dwergenmoppen in zijn werk als
comedian, komt het personage Tyrion Lannister
in Game of Thrones ook steeds meer los van zijn
rol als hofdwerg. Tyrion is trouwens prachtig
neergezet door de dwergacteur Peter Dinklage.
En Yoda uit Star Wars is ook klein van gestalte,
maar hij is wel de beste Jedi Knight ooit.”
Bert Gevaert, Het grote
verhaal van kleine mensen,
Davidsfonds/Infodok,
180 p., 29,99 euro.
woensdag 03/05/2017 5