Oudste Joodse begraafplaats lag aan de Molenstraat

Oudste Joodse begraafplaats lag
aan de Molenstraat
Het is een zeldzaamheid om drie
beelden van dezelfde plaats, met
een tijdsverschil van 150 jaar,
naast elkaar te kunnen leggen,
vooral van een zo dikwijls en zo
ernstig geschonden stad als
Enschede.
Twee van de drie afbeeldingen
zullen de meeste stadgenoten niet
vreemd zijn. De iets oudere
generatie, waaronder ik ook
mijzelf tel, hebben de situatie in
de Molenstraat met het ijzeren
hekwerk van de joodse
begraafplaats(je) zeer goed
gekend.
T oen na een ru steloze peri ode de
kerkelijke ko ek verdeeld was in
Kath oliek en R eform atorisch en dit
ook vo lledig in de dood was
do or gev oerd, m eldd e zich een
nieu wkomer die opnieuw enige
onrust br acht op het tot ru st
geko me n fro nt van de dood. In de
N ederland se gewesten gingen zich
kleine j oodse groepen vest igen,
m ensen die verdreven wa ren uit
Spanj e, Portugal en Oost-E uropa.
Door de christelij ke groepe ring en
we rden zij niet liefd erij k opge no me n.
Int egendeel, in vele geva llen werd
hun het leven bem oeilijkt door vaak
krenke nde bepalin gen. Deze
tegen w erkin g we rd zelfs na de dood
voor tgeze t. D oor de ker ken w erde n
zij voor heide nen versleten en
m ocht en als zoda nig hun dod en niet
binn en de stadsm ur en c.q. de
stadsg renze n begraven . Zeer vele
voorbeelden zijn hier van nog
aanwezig, zo wel in de archieve n als
in de oude j oodse begr aafpla atsj es
w elke o p de m eest onmogelijke
plaatsen zij n aange legd, oo k in
Twen te.
De ouds te, niet m eer aan wez ige
j ood se begr aafpl aats in Ensche de, was
in de M olenstr aat . In 176 8, werd in
de toenmalige M o1ensteeg, een
zandweg v èr bu iten de stad op de
grens van de ge meen te Enschede en
Lonne kcr, een do denak ker
aangelegd .
Erkend
De nog zeer wei nige j oodse fami lies
in het kleine pro vinciestadj e
Enschede, vielen kerkelijk onde r de
j oodse ge mee n te O ldenzaal.
Olden zaal was de stad met de
groo tste j ood se ge mee n te in T w ente
en daa rtoe behoorden oo k de in
O otm ar ssurn , D enekam p, Losser en
Enschede wonende joodse fam ilies.
Hoewel er in het hui s van M ozes
Potloodtekening van H . ter Meulen ± 1840 van de g rafstenen op het joodse begraaJplaatsj e aan
de M olensteeg . Op de achtergrond logement A me/ink aan de Oldenzaalsestraatweg. Op dez e
plaats staat nu de pastorie van de St. j oz ejkerk .
Op de plaats van het boerderijtje aail de linkerkant, ligt 1111 het kantoor van Sanders. Dez e
tekening laat de situatie zie n vanaJ de Henoelosestraat.
12 n S/iepsteen
Hartog in de W alstr aat (40),
gebedsdiensten plaats vonden, was
Enschede geen erkende j oodse
gem eente.
In 18 11 wa ren er in Enschede meer
dan tien m annelijke j od en boven de
13 j aar, zoda t er volgens de
kerkwetten godsdienstoefeningen
m ochten plaatsvinden. In 1814 w erd
van hogerhand de j ood se
ge m eenscha p officieel als
kerk gen ootschap erkend.
De groe i van de geme en te gin g
gestadig vo ort en men wilde graag
overg aan tot de bouw van een
synag og e. Geld bezat de kleine
gem eenscha p nie t. In 1809 wa ren er
van de acht j ood se gez innen vij f
arm lastig. Het enige bezit w as de
begr aafpla ats aan de M olen steeg . M et
de gemee nte Enschede w erd een
g ro ndru il aang egaa n. Een behoorlijk
stuk van de begr aafpl aats we rd
ge rui ld tegen een tuin in de
Achterstr aat, de latere
Stadsg ravenstraat. O p dit terr ein
werd in 183 3 begonn en m et de bouw
van een synagoge , die o p 22 augustus
1834 w erd ingewij d.
Men bezat nu wel een kerkgebouw
(en veel geldelij ke zo rg en), doch de
begr aafpl aats wa s door deze tr ansactie
zó klein gewo rden (3.60 are) dat dit
op korte termijn w el m oeilijkh eden
moest geven.
R eeds in 1840 was de begr aafplaats
zo vo l, dat het kerkbestuur een
verzo ek bij B.&.W . indiende voor
het beschikbaar stellen van een
per ceel heid egrond, dat bij de
verdeling van de Eschrna rke zou
vrij ko m en. De raad van Enschede
w ijs t dit verzoek af (Raadsnotulen
van 8 Sept. 184 0); zij meent dit niet
te mogen doen voor het stichten van
een bij zondere begraafpl aats; de
grond zal publiekelijk worden
verkocht. Bij besluit van Z .M . de
Konin g dd. 20 Februari r 841 wordt
de J ood se gemee nte een subsidie
toegezegd van f 100 ,-. voor het
aanle ggen van een nieuwe
begraafplaats.
Het kerkbestuur koc ht nu een stuk
grond aan de Kn eed w eg dat we rd
ingeri cht tot begraafplaa ts en op 10
septe m ber 1841 vo nd hier de eerste
beaarding plaat s. Het kleine
dod en akk er tje aan de M olensteeg
we rd voor gesloten verklaard.
Schuttino
De snelle uitbreidin g van de stad na
de brand van 1862, bracht m et zich
m ee dat het klein e begraafpl aatsj e
midden in de beb ou w ing kwam te
kostte de ge mee nte de so m van
f 1250,-. Het nu ontstane plantsoentj e
inclusief hekw erk , werd door de
gemeen tewerke n onderho uden tegen
een j aarlijkse ve rgoeding va n f 30,-.
(!).
Ideaal was echt er de toe stand niet.
H oewel het ve rkee r nog niet die
o mvan g had als hed en ten dag e, was
een begraafpl aats midden in een straa t
een hinderlijk obstakel. In 1938 ded en
B.&.W. een po ging om m et d e
Het plaveisel
In 1947 geeft het Opperrabbinaat
toestemming tot am movatie.
De j ood se ge meen te verkoopt de
gro nd aan de gemeente Enschede
voor f 1,-. De gemeente laat op haar
ko sten, vo or f 1675,-, het
begraafplaatsj e ruimen. Onder
toe zicht van een rabbijn worden alle
nog aan wezige resten opgegraven en
inclusief de nog aan w ezige stenen ,
overge brac ht naar de Israëliti sche
begraafplaats aan de Noord-
liggen .
De fun ctie van de Molensteeg, die nu
M olen str aat ging heten , als
verbindingsstraat tu ssen de
H engelose- en de O ldenzaa lsestraat.
werd steeds belangrijker. Z o w as
men al ge noodzaa kt o m in 19 12
enige verbeteringen aan deze straa t
aan te br en gen . Een m oeilijk punt
was d aarbij de oude beg raafpl aats.
M et de joodse ge mee nte werd
overee ngeko me n dat de sch u tting
w elke rondom de begraafpl aat s w as
geplaatst, zou w orden verwijderd en
vervang en door een hek , zo da t er
gee n uit zichtbelemmering m eer
aanwezig was in de bocht va n de
Het ze lfde plint in de bocht l'an de
Molenstraat 1/11. Duidelijl: is de scherpe knik
te zien die de straat hier maakt en waarvoor
de hoge Sc/lil ui/tg eengevaar/ijk obstakel was.
Eschmarkerrondweg.
In de overeenkomst met de joodse
gemeente wa s bepaald, dat in het
plaveisel va n de Molenstraat de vorm
van de oude dod en akk er zou zijn
terug te vinden. Het is mij no oit
gelukt o m dit te vinden .
Vermoedelijk is alles onde r het asfalt
verdwenen .
Z o moesten de doden wijken voor
het snelver keer.
Foto uan ± 191 2 , gello//le ll uana] de O ldene aalscstraat . Dez e situatie hebben zee r vele
Enschedeërs 1I 0J~ gekeild.
straat en bij de ver takking naar de
Ni eu w e School weg. O m
veilig heidsrcden voor de voetga ngers
w erd er een voe tpad aange leg d tu ssen
de begraafpl aats en de daar aanwezige
koclvijver. Om het geheel kwam een
gietij zeren hekwerk met op de beide
hoofd eind en een gietijzeren plaat met
de letters ,Ges lo ten Israëlitisch e
Begraafplaats'. De ge hele verbe tering
joodse gem eente tot een
overeen ko mst te komen betreffende
de arm novatic (ontru iming en
o verbreng ing) van de daar aanwezige
graven. Het O pperrabbinaa t ga f
echt er geen toe stemm ing. De joodse
wet is op het gebied van de grafrust
zeer streng en laat ve rplaatsing van
grave n slechts toe bij hoge
uit zonderin g.
H .L. K ok. EI/schede.
Zacht an! Vcur niesten döst
m öj ok water hebben!
Grote leu sind alleen groot
urndat t ok kleine leu gif
n S/iepsteen
13