Ieder mineraal zijn eigen verhaal: IJZER Hoe

Ieder mineraal zijn eigen verhaal: IJZER
Hoe ijzersuppletie tot blessures kan leiden.
www.TonLeenders.NL 2012
Versie 2.3
De begrippen in het Blauw worden op de Blauwe pagina 14 verklaard achterin dit document.
Op de Groene pagina 15 achterin staat het IJzerprotocol.
INLEIDING
Sinds begin jaren 1980 begeleid ik internationale topsporters op het gebied van voeding en
suppletie. Ik zie dat de (prestatie)sporter én patiënt altijd behandeld worden volgens een standaard
protocol. Dat betekent het bepalen van bloedwaarden en de conclusie: ijzertekort of anemie.
Vervolgens wordt ijzer gesuppleerd, meestal zijn dit pillen, totdat de bloedwaarden voldoen aan de
referentiewaarden. Voor het leveren van een topprestatie en de gezondheid van de sporter en patiënt
is een veel zorgvuldiger (en sneller) protocol vereist. De ervaring leert dat ijzersuppletie ook
nadelen kent en dat voor het op peil houden van de bloedwaarden een andere benadering mogelijk
en nodig is. Zie voor de eerste indruk de casussen op pagina 13.
HET IJZER DOCUMENT
Het mineraal ijzer (Fe) vervult vele functies in het lichaam. IJzer is onderdeel van belangrijke
enzymen. Enzymen maken belangrijke chemische reacties in ons lichaam mogelijk.
- Transport van zuurstof. IJzer is onderdeel van het Hemoglobine in de rode bloedcellen.
- Opslag van zuurstof. IJzer is onderdeel van het Myoglobine in de spieren.
Figuur 1. Haem-gebonden ijzer.
Dit is het hemoglobine. Rood is het ijzer molecuul. Geel de stikstof moleculen.
In het bloed wordt ijzer gebonden aan een transport-eiwit: Transferrine. Dit complex brengt het ijzer
naar het beenmerg. Daar wordt het ingebouwd in het hemoglobine. Het beenmerg maakt de nieuwe
rode bloedcellen (erytrocyten) die een levensduur hebben van 120 dagen. De erytrocyten zijn
verantwoordelijk zijn voor het zuurstof- en koolstofdioxide-transport tussen de longen en de andere
weefsels in het lichaam. Het is dit haem-gebonden ijzer waardoor bloed en spieren rood kleuren.
Myoglobine is het eiwit met ijzer dat in grote hoeveelheden voorkomt in de spieren.
IJzer tekort?
Het typische Westerse dieet zou ongeveer 15mg elementair ijzer bevatten. Dit is echter sterk
afhankelijk van de hoeveelheid vlees die gegeten wordt. Tegenwoordig verschillen de eetgewoonten
van de sporters onderling sterk in dat opzicht. Onder invloed van de huidige tijdgeest zijn er
(top)sporters die te weinig vlees eten. Vooral als er sprake is van (cyclische) duurtraining, en van
frequent trainen wordt het erg moeilijk om aan de optimale ijzerbehoefte te voldoen.
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
1
Een tekort aan ijzer in het lichaam is voor de training van de prestatiesporter natuurlijk snel nadelig.
Ons lichaam bevat normaal gesproken ongeveer 3 tot 4 gram aan ijzer. We houden ijzer vast en
slaan een kleine voorraad op. Dit gebeurt vooral in de lever gebonden aan het eiwit Ferritine (11.5gr). Aan het Hemoglobine circuleert er ongeveer 2 gram. Er is maar 3-7 mg ijzer gebonden aan
Transferrine. We verliezen bijna 1 mg ijzer per dag via ontlasting, vervelling en zweten.
Bloedverlies tijdens menstruatie betekent extra ijzer verlies tot 2.5mg (1) Voor de duursport geldt
tevens dat verlies van ijzer optreedt door zweten en door Hemolyse van 1.25mg tot 2.5 mg per dag.
Nederlanders die het vliegtuig pakken landen vaak op grotere hoogte. Er worden dan meer rode
bloedcellen aangemaakt omdat er minder zuurstof voorhanden is dan je gewend bent. Op dat
moment is de ijzer voorraad belangrijk.
Er zijn drie risicofactoren als het gaat om een eventueel tekort aan ijzer als sportbeoefenaar.
1- de vegetarische sporter
2- de duursporter
3- de vrouwelijke sporter
4- herstellende sporter (met name na ziekte)
Mineralen in ons lichaam
Hoe weet je of je ijzer tekort komt?
De belangrijkste kenmerken zijn: Vermoeidheid en vatbaarheid voor infecties. De aanmaak van
hemoglobine laat te wensen over. Andere mogelijke aanwijzingen zijn: bleke huid, slechte
haarconditie (breekbaar), hoofdpijn, nervositeit, slechte eetlust, ontstekingen mond/tong, jeukende
huid, broze nagels. Voor sporters geldt: snellere opbouw van lactaat gecombineerd met spierkramp.
Maar het is vaak zo dat de (sport)arts het bloedbeeld bekijkt. Hierin zijn waarden als
Ferritine (sinds eind jaren 1980), Transferrine, IJzer verzadiging en Hemoglobine terug te vinden.
De IJzerverzadiging = IJzer x 100 / TYBC.
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
2
Referentiewaarden Hemoglobine (Hb) volgens de World Health Organisation.
Men spreekt van een anemie bij een hemoglobinewaarde van:
in millimol
in gram
Mannen
< 8,1 mmol/L < 130 g/L
Vrouwen
< 7,5 mmol/L < 120 g/L
De Nederlandse waarden voor de normale range en anemie:
Mannen
8,5 - 11,0 mmol/L
Anemie bij: < 6,5 mmol/L
Vrouwen
7,5 - 10,0 mmol/L
Anemie bij: < 6,0 mmol/L
Figuur 2 is van het Canadese Colgan Instituut. Deze organisatie heeft, sinds 1974, een enorme
kennis opgebouwd in het begeleiden van topsporters en door eigen onderzoek te verrichten.
Zie http://www.ColganInstitute.com/
Ferritine
Transferrine (verzadiging)
Protoporfyrine gehalte
IJzer
Total Iron Binding
Capacity (Ned: TYBC)
Het bekende Hb
Rode bloedcellen
Hematocriet
Red Blood cell Count
Figuur 2. Referentie waarden. Colgan Institute - Canada.
Voor de hoeveelheid hemoglobine gebruiken wij de SI eenheden: mmol/L en het schema van het
Colgan Instituut gebruikt US eenheden: g/dL.
Omrekenen gaat als volgt:
van US naar SI vermenigvuldigen met 0,6206
van SI naar US vermenigvuldigen met 1,6
Zo komt de 18.0gr/dL die in figuur 2 staat voor mannen overeen met onze 11mmol/L.
18x0,6206= 11,17
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
3
Opmerkingen bij de diverse bloedwaarden.
Laag Hemoglobine Vermoeidheid - Duizeligheid - Bleke huid - Wazig zien - Kortademigheid
Hartkloppingen.
Laag Ferritine
IJzertekort (ferriprieve anemie).
Hoog Ferritine
Te veel ijzer ingenomen - Ontstekingsprocessen - Chronische hemolyse
Eventueel problemen met de lever: Alcohol, medicijnen, virusinfectie.
Een sterk verhoogde waarde kan als gevolg van een bloedtransfusie.
Laag IJzer
IJzergebrek anemie. Vooral als het Ferritine ook laag is. Ferriprieve anemie.
Hoog IJzer
In combinatie met Transferrine >50%: mogelijk ziektebeeld.
Bijvoorbeeld de ijzerstapelings ziekte hemochromatose.
Dit komt bij 1 op de 200 mensen voor.
Laag TYBC* en
Laag Transferrine
Eventueel te weinig eiwit in de voeding of een probleem met de lever.
Hoog TYBC* en
Laag Transferrine
Mogelijk door gebruik van de pil of door zwangerschap.
* Totale IJzer Bindings Capaciteit
De Totale ijzer bindingscapaciteit (=TIBC= Total Iron Binding Capacity) wordt vooral bepaald
door transferrine. Transferrine is voor ongeveer 25 tot 35 % verzadigd met ijzer. Is de serum ijzer
concentratie volledig verzadigd (hypothetisch) dan spreekt men van totale ijzer bindings capaciteit.
Normwaarden voor TIBC zijn: 250 – 425 μg . µL ˉ¹ of 44,8 – 76,1 mmol .Lˉ¹.
Wanneer het lichaam te weinig ijzer bevat dan reageert het met verhoogde plasma transferrine
waarden. TIBC waarden boven de hoogste Normwaarden waarschuwen dus voor een ijzer
deficiëntie (29).
Zie voor de tabellen met Normwaarden van Hemoglobine, Hematocriet, Erythrocyten, Serum IJzer
en Ferritine waarden achterin, pagina 16.
Combinaties van bloedwaarden en hun betekenis.
Bloedbeeld 1: Eenvoudig ijzergebrek
- IJzer verlaagd
- TYBC verhoogd
- IJzer verzadiging verlaagd
- Ferritine verlaagd
Bloedbeeld 2: Eiwit tekort
- IJzer verlaagd tot normaal
- TYBC verlaagd
- IJzer verzadiging normaal
Rode bloedcellen
Bloedbeeld 3: Ge(mis?)bruik van alcohol
- Ferritine verhoogd
- De enzymwaarde ALAT is verhoogd en groter dan ASAT.
Dit duidt op geringe schade. Onthoud: "Laddersat". Maar als ASAT duidelijk groter is dan ALAT,
andersom dus, waarbij beide flink verhoogd, dan kan het om ernstige leverschade gaan.
- MCV is hoog (Mean Corpuscular Volume is het gemiddeld volume van de rode bloedcellen)
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
4
Diverse vormen van Anemie en mogelijke oorzaken indien relevant bij prestatiesport.
Microcytaire anemie (MCV < 80 fL)
IJzergebrek
Slechte opname in de darm
Infecties en auto-immuunziekten
fL = femtoliter: 1 x 10-15 Liter
Normocytaire anemie (MCV 80-100 fL)
Acuut bloedverlies
Slechte werking van de nier, leverziekten, infecties, hemolyse
Macrocytaire anemie (MCV > 100 fL)
Gebrek aan vitamine B12, of foliumzuur door:
Slechte opname in de darm - b.v. glutenintolerantie, ziekte van Crohn, Veganisme, Alcohol
Hemolyse
Andere gevolgen van ijzergebrek.
Pica (2,3). Hiermee wordt bedoeld: de neiging tot eten van niet voedingsmiddelen. Gebrek aan ijzer
kan pica veroorzaken. Weinig ijzer in de voeding leidt makkelijk tot verhoogde opname van zware
metalen, met name lood en cadmium. Lood is hiervan het meest bestudeerd. Loodverbindingen
worden in veel industriële producten verwerkt. Vroeger was het verkeer (hoog octaangehalte van de
benzine door loodverbindingen) een flinke vervuiler maar nu wordt vooral opname via het voedsel
verantwoordelijk geacht voor 2/3 van de totale opname van lood. Lood blijkt vooral het centraal
zenuwstelsel aan te tasten (verminderd leervermogen) en het remt de aanmaak van haem!
Flinke hoeveelheden van het onveilige - niet haem-ijzer - werkt loodvergiftiging in de hand.
Het transferrine, het eiwit dat ijzer bindt voor transport, bindt ook aluminium. Bij ijzer tekort
passeert aluminium op deze manier de zogenaamde bloed-hersen barrière en komt het ook in de
hersenen. Het aluminium lijkt veel op ijzer en magnesium en gaat in ons lichaam met deze
belangrijke mineralen in competitie. Een slechte darmhuishouding (zie dysbiose op pagina 8)
verergert de situatie. Aluminium komt in de moderne tijd veel voor. Veel deodorants bevatten
aluminiumverbindingen die zich blijkbaar in het lichaam ophopen. Daarnaast zijn er de aluminium
pannen en folie. Aluminium vervangt calcium in onze botten en verzwakt de botstructuur (4).
IJzertekort mag bij de prestatiesporter niet optreden. Als het tekort te meten is, dan wordt er al
weken, soms maanden, niet optimaal gepresteerd. Dat neemt niet weg dat het toch regelmatig
voorkomt. De laatste 15 jaar blijkt uit (eigen) bloedtesten dat, ondanks goede eetgewoonten
(vlees!), ijzergebrek vaker bij (top)sporters optreedt dan in de periode ervoor. Misschien dat vaker
meten deze indruk versterkt. Anderzijds is sinds de BSE affaire het voedsel voor onze veestapel
voornamelijk (genetisch gemanipuleerde) soja uit Zuid Amerika geworden. Dit heeft gevolgen voor
de vleeskwaliteit. De soja is niet de natuurlijke voeding voor runderen of varkens... De vraag is of
de grote hoeveelheden anti-nutriënten in soja, die bij het eten van sojaproducten de ijzeropname
blokkeren, ook hun effect sorteren middels de samenstelling van het vlees (5).
De sTfR test - soluble Transferrin Receptor test.
Transferrine receptoren zijn specifieke receptoren op de celwand van de rode bloedcel die het ijzertransferrine complex binden voor het transport van het ijzer door het bloed. Het aantal receptoren op
de celwand staat in verhouding tot het aantal receptoren op de rode bloedcel wand. Het aantal
gemeten receptoren in het bloed wordt groter naarmate de ijzerbehoefte toeneemt. Reeds als de
ijzervoorraad kleiner wordt dan neemt dit aantal soluble (oplosbare) Transferrin Receptors (sTfR)
in het bloed toe. Het voordeel hier (vergeleken met het meten van ferritine alleen) is dat infecties en
ontstekingen weinig invloed hebben op het meetresultaat. Voor een uitgebreid overzicht, in het
Frans, zie Applications cliniques du dosage du récepteur soluble de la transferrine sTfR (6).
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
5
Een groep Universiteiten meldt in 2011 dat de combinatie van de sTfR assay en de sTfR Index
(sTfR/log ferritin) een grote verbetering geeft in de detectie van anemie als gevolg van ijzertekort.
Namelijk 41% (enkel ferritine gemeten) naar 92% (ferritine + sTfR + sTfR Index) (7).
De 41% "score" bij het kijken naar ferritine alleen, geeft te denken. Als er sprake is van een infectie
dan heeft ons lichaam een eenvoudige manier om de ziekteverwekkers ver van het ijzer te houden.
Voor vermeerdering heeft de ziekteverwekker ijzer nodig.
Transferrine, ferritine en lactoferrine spelen een rol in het verminderen van het hergebruik van ijzer.
Dit heet de Hypoferremic response: het transferrine daalt en het ijzer wordt opgeslagen als ferritine.
Daarmee wordt de hoeveelheid (voor bacteriën toegankelijk) ijzer in het bloed verminderd.
Overzicht - Colgan Institute Canada
In de jaren '60 van de vorige eeuw begonnen westerse dokters de Massai en Oost Afrika te meten.
Naar onze(!) standaard bleek de hemoglobine-waarde en de transferrine(verzadiging) van de Massai
te laag. Er werd ijzer gesuppleerd.... Dit had vrijwel direct tot gevolg dat in de suppletiegroep
malaria infecties optraden. Ook andere infecties kregen meer kans. De gesuppleerde groep ging in
vergelijking met niet gesuppleerden van 9% naar 83% geïnfecteerden.
IJzer suppleren.
IJzer supplementen: VORM
LEVERT aan Elementair ijzer in %
------------------------------------------------------------------IJzer Gluconaat
12
IJzer Sulfaat
20
IJzer Fumeraat
33
IJzer Bisglycinaat
20
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
6
Elementair ijzer is de daadwerkelijke hoeveelheid ijzer die uit de verbinding vrij komt.
IJzer Bisglycinaat is een chelaat - over de opname is nog onduidelijkheid (8).
Bij een chelaat vormt een mineraal met een aminozuur (glycine in het voorbeeld) een complex dat
de opname sterk zou moeten verbeteren. Het lijkt echter afhankelijk van de omstandigheden zoals
de voeding tijdens inname. Op lege maag blijkt de opname vergelijkbaar met bijvoorbeeld
IJzersulfaat.
Er zijn producten op basis van IJzer ferronyl. Het levert >98% ijzer en zou erg goed opneembaar
zijn. Vaak betreft het time release (vertraagde afgifte over 6-8 uur) tabletten en een tablet bevat
meestal minder dan 30mg. Dat lijkt een prima verbinding maar ik heb er geen ervaring mee.
Figuur 3. Het elementair ijzer uit de
diverse verbindingen
Bron: Drug Facts and Comparisons. St.
Louis: Facts and Comparisons, 2004.
In de (top)sport wordt door de (sport)arts meestal gewerkt met Ferro-fumeraat pillen. Ze bevatten
100 of 200 mg IJzer-fumeraat. Deze (langdurige) suppletie komt veel voor en daarom noem ik dit
de Standaard Behandeling.
De apotheek vermeld: Dit middel wordt al vele tientallen jaren toegepast.
Er is veel ervaring mee opgedaan....
De bijsluiter:
Bij voorkeur op lege maag innemen....
De bijwerkingen:
Diarree, Maagpijn, Maagdarm-klachten
Misselijkheid
Tanden: verkleuring
Verstopping (= obstipatie)
Bij lage overdosering: Maagbeschadiging en verstopping (obstructie)
Figuur 4. % Opname van het aangeboden elementair ijzer
Andere IJzerpillen (zouten) zoals, IJzer-Sulfaat of IJzer-gluconaat zijn vergelijkbaar.
Hoe groter de totale hoeveelheid elementair ijzer die (reeds in de maag) vrijkomt hoe kleiner het %
dat daadwerkelijk opgenomen wordt.
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
7
Ik heb nooit de beschikking gehad over deze pillen en altijd gewerkt met o.a. een ijzer houdende pil
die veel complexer van samenstelling is. Zie het IJzerProtocol (pagina 15) achterin dit document.
Dit protocol gaat ook uit van een verandering van de voedingsgewoonten waardoor de kans op
ijzergebrek in de toekomst aanzienlijk kleiner wordt. De Standaard Behandeling voorziet in
langdurige ijzersuppletie totdat de ijzervoorraad weer helemaal in orde is......
Bij het suppleren van ijzer volgens het Standaard Behandeling is een periode van weken en zelfs
twee tot drie maanden gangbaar. Het bereiken van goede bloedwaarden, met name het Hb en
hematocriet, kan meestal veel sneller, zoals één week tot tien dagen. En dus met veel minder ijzer.
Bijvoorbeeld: slechts 3 weken x 1 dagelijkse tablet van 200mg ijzer-fumeraat is al 4200mg
(=1386mg elementair ijzer). Vergelijk dit met 10 dagen van 30mg ijzer-bisglycinaat of ijzer-sulfaat,
zoals in het IJzerprotocol. Het levert 300mg (=60mg elementair ijzer) en dat is maar 4,33% van de
"standaard" hoeveelheid. Zie casussen op pagina 13.
Blessures
In de topsport treden vaak met vertraging blessures op die vaak zo ernstig zijn dat de sporter niet
aan wedstrijden kan deelnemen. De aard van de blessures is heel divers, en daarom lijkt de oorzaak
ook steeds een andere. Het is wel altijd een structuur die in de desbetreffende sport erg belast wordt.
De verklaring hiervoor is dat darmen lijden onder grote hoeveelheden ijzer. Het hele systeem van
transferrine, ferritine, and lactoferrine (ook een ijzer transport eiwit) is er ook om ons te beschermen
tegen pathogenen (ziekteverwekkers) die uit zijn op vrij ijzer (9). Als de darm niet naar behoren
functioneert dan verklaart dat de tijdsperiode tussen ijzersuppletie, de gevolgen zoals bijvoorbeeld
niet voldoende voedingsstoffen opnemen, en de toenemende blessuregevoeligheid.
De verpleegster leert dat de zwarte ontlasting als gevolg van de ijzerpillen onschuldig is...
De ontlasting wordt echter gekleurd door (de overkill aan) ijzer-ionen.
Bij U en ik bevindt zich in de ongeveer 8 meter darmen een hoeveelheid cellen, en DNA, dat 10
maal zo groot is als al onze cellen (100 biljoen = 1014). Dit noemen we de darmflora. Van de droge
massa van de ontlasting is onder normale omstandigheden 60% bacteriën. De gezondheid van de
darm(flora) is van zeer groot belang voor uw gezondheid. En langs het hele verteringssysteem zit
een netwerk van 100 miljoen neuronen, jawel hersencellen! Vlinders in je buik en het Engelse
"having guts" krijgen zo toch een iets andere betekenis. Ook in ons hart zijn netwerken van
(minstens 30.000) neuronen gevonden. We weten ondertussen ook dat het nieuwe gedrag en de
nieuwe herinneringen van mensen met een donorhart echt zijn!
Een leuke documentaire hierover is: "Organ Transplant Cellular Memory".
Als we geboren worden is de darm (vrijwel) steriel. De bedoeling is dat zij bevolkt raakt met de
juiste bacteriën en in de juiste verhoudingen. Daarvoor moet er niet te veel ijzer in de pasgeboren
babydarm terecht komen. Er zijn namelijk veel foute bacteriën (lees: ziekte verwekkers) die juist
ijzer hard nodig hebben voor hun bestaan. De belangrijke familie Lactobacilli hebben juist geen
ijzer nodig en zijn zo in het voordeel met het bevolken van de darm. Er zit ook weinig ijzer in de
moedermelk, de baby doet het met de voorraad in de lever en het lactoferrine in de moedermelk.
Baby's die moedermelk kregen, of andere voeding met of zonder ijzer, zijn onderzocht (10) (10a).
Ziekteverwekkers lijken selectief bemest te worden door het ijzer. Ook bij kinderen is gekeken wat
ijzersuppletie doet met de darmhuishouding. De Lactobacilli verminderen en de potentiële
ziekteverwekkers vermeerderen (11).
Dysbiose.
Wat ontstaat noemen we een Dysbiose. Te veel, te vaak(?) alcohol, verkeerde voedingsgewoonten
en antibiotica veroorzaken dit ook nog al eens. Dysbiose betekent ook dat de kans op een
darmontsteking toeneemt en het immuunsysteem slechter functioneert. Bij Dysbiose blijkt verder
dat de opname van voedingstoffen door de darm verslechtert. Er is zelfs sprake van competitie
tussen "goede" en "slechte" (actinomyces, mycobacterium, E. coli, corynebacterium) bacteriën om
de voedingsstoffen.
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
8
Dysbiose betekent ook dat de sporter misschien goed eet of zelfs supplementen gebruikt, maar dat
belangrijke voedingsstoffen toch niet opgenomen worden. Na verloop van tijd verzwakt dit de
meest geplaagde structuren.
Er is ook gekeken naar de behoefte van Lactobacilli aan mangaan en ijzer (12). Mangaan blijkt een
voorwaarde voor de groei van de Lactobacilli, aan ijzer daarentegen is géén behoefte.
Opmerkelijk is dat in 2002 al bleek dat bij meisjes in Nepal, waar anemie veel voorkomt, een
wekelijks supplement van 350mg ijzer-sulfaat met 1.5mg foliumzuur gedurende 100 dagen, in
vergelijking met een dagelijkse (zelfde) suppletie leidde tot een vergelijkbaar resultaat. De afname
van anemie was in de "dagelijkse" groep van 68,6% naar 20% en in de "wekelijkse" groep van
70.1% naar 13,4% (13).
Er is nog meer aan de hand met de diverse ijzerverbindingen. Iedere verbinding heeft, vooral bij
mineralen, een ander effect. Maar in het geval van ijzer delen we de wereld nu alleen in tweeën.
Er is haem-gebonden ijzer, vooral in de voeding maar er zijn ook capsules met leverconcentraat en
uiteraard haem-ijzer. En aan de andere kant alle andere ijzerverbindingen (niet-haem).
Wij kunnen het haem-ijzer erg goed opnemen. Dat komt omdat vlees, met hierin het hemoglobine
en myoglobine van dieren, al 3,5 miljoen jaar het belangrijkste bestanddeel van onze voeding is. Pas
sinds de opkomst van grootschalige landbouw, zo'n 10.000 jaar geleden, zijn er naast vlees de
landbouwproducten zoals granen en melk(producten) gekomen. Miljoenen jaren leefden onze
voorgangers als nomaden van de jacht. Daarom hebben wij de capaciteit ontwikkeld om het vele
ijzer in vlees te benutten. We hebben juist géén capaciteit ontwikkeld om ijzer te benutten uit andere
bronnen. Het ijzer uit planten heeft vrijwel geen waarde voor ons (opname meestal < 1%). De
opname uit dierlijke bronnen is minstens 30% maar dat hangt af van de behoefte aan ijzer. Zeker is
dat de opname tot zelfs 50% kan oplopen. Het Darm-Centraal Zenuw Stelsel zorgt dat de opname
aangepast wordt aan de behoefte. Vlees levert ook niet haem-gebonden ijzer, zoals ijzer-gluconaat,
maar de aanwezigheid van vlees verbetert de opname van beide vormen.
In 2003 lieten Makrides en Crowther zien dat er bij gebruik van een dagelijks supplement van (niet
meer dan) 20mg ijzer-sulfaat geen bijwerkingen optreden. Bij het gebruik van meer dan 80mg ijzer
per dag traden er wel bijwerkingen op (14).
Plantaardige bronnen bevatten vaak anti-nutriënten. De belangrijkste anti-nutriënten zijn de
oxalaten en fytaten. Dit is de reden waarom bijvoorbeeld granen, met name tarwe, de ijzeropname
bemoeilijken. Deze groep stoffen zorgen voor een slechte opname van niet alleen ijzer maar ook
van koper en zink en andere mineralen (15). De aanwezigheid van vitamine C lijkt de opname iets
te verbeteren (16).
De enige (veilige) bron van ijzer is vlees. Daar vallen vis, garnalen, mosselen, oesters en kip ook
onder. Maar vooral rood vlees uiteraard. Alle "dooie beesten" zeg ik altijd tegen mijn sporters.
Haem-ijzer bronnen.
Steeds het aantal milligrammen per 100 gram.
Lever:
Varkenslever
Runderlever
Kippelever
Mosselen
Oesters
Sardines in blik
Rundvlees
Rundergehakt
17 mg
7 mg
7 mg
6-8 mg
6-8 mg
5-6 mg
3 mg
2 mg
Rundvlees eet je wel makkelijk in grotere hoeveelheden.
Gehakt eet je wel makkelijk in grotere hoeveelheden.
Bij iedere mg opgenomen haem-ijzer laat het ferritine een toename zien van ruim 40% (17).
Elke microgram ferritine per liter serum is equivalent aan 8 mg opgeslagen ijzer in het lichaam (29).
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
9
Niet haem-ijzer bronnen.
Chocolade
Pure chocolade bevat 4.5mg ijzer per 100 gram. Dat is best veel maar het is dus geen haem-ijzer.
Kruiden
De ondertussen verouderde gewoonte van het gebruik van (gedroogde) kruiden, niét de
tegenwoordig populaire kant en klare poeders, levert verrassende resultaten op.
De kruiden bij het vlees kunnen de totale ijzeropname vergroten. De "vlees omgeving" is juist
belangrijk voor de opname van het niet haem-ijzer.
Kruiden en vlees: Zie de Gehaktpagina op www.TonLeenders.NL
Dit zijn de (gedroogde) kruiden met de meeste ijzer per 100 gram:
Tijm
124 mg
Peterselie
97 mg
Selderijzaad
97 mg
Groene munt
88 mg
Anijszaad
83 mg
Komijn
66 mg
Basilicum
42 mg
Curcuma
41 mg
(Geelwortel - Turmeric - Koenjit)
Zwarte peper
29 mg
Sommigen bekende kruiden lijken de ijzeropname juist niet te ondersteunen.
Zie bij Kruiden onder: Wat de ijzeropname beïnvloedt.
Dan zijn er nog voedingsmiddelen met toegevoegd ijzer (18). Bekend zijn de kant en klaar ontbijten
en bijvoorbeeld stroop. Het zijn dezelfde niet haem-ijzerverbindingen met dezelfde bezwaren. Dit
ijzer in deze vorm zou van nature nooit in deze bron kunnen zitten. Dat je er vitamine C bij kunt
gebruiken om de opname te verbeteren schiet niet veel op. En vitamine C remt weer de opname van
koper. En dat is een bezwaar, zoals verderop zal blijken.
Onderzoek in 2013 laat zien dat ijzer toevoegen aan de voeding in ieder geval slecht uitpakt bij
mensen die al een prikkelbare darm hebben (30).
Wat de IJzeropname beïnvloedt.
Calcium
Voor het haem-ijzer lijkt calcium toch de opname te beïnvloeden. Het IJzerProtocol voorziet in de
waarschuwing de vleesmaaltijd niet te combineren met zuivel.
Vitamine C
Vitamine C verbetert de opname van niet haem-ijzer. De ijzerpil zal meestal een eenvoudige ijzer
verbinding bevatten, zoals IJzer-gluconaat, en hoort daarom dus ook vitamine C te bevatten.
Pannen
Een (giet)ijzeren pan laat ijzer los bij het bereiden van eten, vooral als het eten zuur is. Dat is
eventueel meegenomen. Erger is de afgifte van aluminium of nikkel. Nikkel is een vast bestanddeel
van de roestvrijstalen pan. Gietijzer is het best. Daarnaast is een sterk magnetische roestvrij stalen
pan prima. Met een magneet kun je checken of je pan juist veel ijzer bevat. De wanden van
sommige pannen blijken juist niet magnetisch. Dit materiaal bevat veel nikkel.. slecht nieuws voor
de gezondheid (allergieën, kankerverwekkend). Een andere optie is de gietijzeren pan die volledig
geëmailleerd is. Die geeft uiteraard geen ijzer af.
Vlees
Vlees zorg voor een betere opname van alle ijzer verbindingen. Eén van de oorzaken is bekend. Het
is de aanwezigheid van het aminozuur cysteïne. Cysteïne treffen we aan in eieren, vlees, gevogelte.
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
10
Alcohol
Sommige wijnsoorten en bier bevatten ijzer (19). Alcohol verbetert de opname van ijzer en vergroot
het ferritine gehalte in het bloed.
Soja
Soja bevat een grote hoeveelheid fytinezuur, een bekende anti-nutriënt. Onderzoek laat zien dat de
opnamen van ijzer in aanwezigheid van soja met 75% afneemt (20).
Kruiden
Fenegriek(zaad) lijkt op de ijzeropname uit de maaltijd te blokkeren. Andere kruiden zoals chillipeper, oregano, kaneel en rozemarijn blijken de opname van ijzer uit voeding die met ijzer verrijkt
is tegen te gaan. De opname van haem-ijzer uit vlees lijkt hier niet door beïnvloed te worden (21).
Granen
Net als soja zijn granen, vooral tarwe, een rijke bron van fytinezuur. Zo gezien is het witbrood, met
erg weinig fytinezuur, veel geschikter voor de opname van ijzer dan bruinbrood.
Het verkorten van de rijstijd wat veel voorkomt bij het "fabrieksbrood", wat niet meer door de
bakker zelf gebakken wordt, betekent een verminderde afbraak van gluten en fytinezuur.
Ouderwetse broodbereiding halveert het fytinezuur!
De Standaard behandeling, wetenschappelijk onderbouwd?
De veronderstelling is van wel maar in 2008 is er op de Universiteit Utrecht een bachelor onderzoek
gedaan naar waar de behandeling van ijzergebrek op gebaseerd is: "Te weinig IJzer" (22). De
conclusies uit het onderzoek sluiten ondertussen aan bij de internationale sportwereld.
Volgens het onderzoek:
De in Nederland toegepaste behandeling bij ijzergebrek anemie wordt beschreven in de
Nederlandse Huisartsen Genootschap (NHG) standaard Anemie (23). In deze standaard wordt een
dosering van 100 tot 200 mg elementair ijzer per dag aanbevolen in drie doses.
Volgens het NHG zelf, is dit gebaseerd op de informatie uit het Farmacotherapeutisch Kompas.
Deze geeft aan zijn informatie weer te hebben verkregen uit de bijsluiterteksten van de
ijzersupplementen die worden toegepast bij ijzergebrek anemie: ferro-fumaraat en ferro-gluconaat.
Er zijn echter geen studies te vinden die zijn gedaan naar dergelijke doseringen van deze preparaten.
Uiteindelijk bevestigen de fabrikanten dat het zeer oude studies betreft... Zoals twee studies van
Norrby et. al. 1974 die zeker niet aan de eisen van een wetenschappelijk onderzoek voldoen (24).
De vorm van anemie die we in de sportwereld tegenkomen is vrijwel altijd een milde vorm.
Volgens bovengenoemd onderzoek wordt in de NHG-standaard geen onderscheid gemaakt tussen
een milde vorm van ijzergebrek anemie en een ernstige vorm. Dit terwijl bewezen is dat de mate
van anemie van invloed is op de absorptie van ijzer uit ijzersupplementen. Bij een milde ijzergebrek
anemie zou er met een lagere dosering kunnen worden behandeld. Een enkele dosering van 30 tot
60 mg per dag kan al voldoende zijn. Bij de huidige dosering blijft een groot deel van het
toegediende ijzer achter in de maag of in de darmen. Dit kan gastro-intestinale bijwerkingen
veroorzaken. Voor de (top)sporter is dit natuurlijk erg belangrijk om in de trainingsperiode na de
ijzersuppletie fit te blijven.
Vervolgens is de onderzoeker kritisch ten aanzien van de door de NHG-standaard vermelde
suppletie-periode van 8 tot 10 weken om de ijzervoorraad weer op peil te krijgen. Ook hier wordt
weer geen onderscheid gemaakt tussen een gebreksanemie of ernstige anemie.
Het IJzerProtocol voorziet in een verandering van voedingsgewoonte en daarmee lijkt de
ijzervoorraad ook aangevuld te worden. Volgens het onderzoek volstaat een lage dosering ijzer als
voortzetting wanneer een normale Hb waarde is bereikt.
De Hb waarde blijkt in de praktijk snel op peil. Zie casussen op pagina 13.
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
11
Er zijn nog twee zaken die voor het presteren relevant zijn. Een hoge ijzerinname betekent een
groot risico op zinkdeficiëntie. Het verhindert ook de opname van mangaan en molybdeen. Het
gebruik van een dagelijkse dosis ijzer van niet meer dan 20mg blijkt voldoende om bij zwangere
vrouwen de ijzerbehoefte te dekken terwijl de opname van zink niet verhinderd wordt (14).
IJzer supplementen en vrije radicalen .
Een hoge ijzerinname vergroot de aanwezigheid van vrije radicalen in de darm (25). Er is een
vermoeden dat dit een carcinogeen (kanker verwekkend) effect bewerkstelligd. Al in 1991
(Zweden) wordt om deze reden geadviseerd om voorzichtig te zijn met grotere hoeveelheden
ijzersuppletie bij anemie (26). Het eerder genoemde Utrechtse onderzoek (2008) geeft aan dat het er
nog steeds op lijkt dat het suppleren van ijzer de kans op darmkanker vergroot (22).
Het IJzerprotocol - niet alleen ijzer.
De reden waarom het IJzerProtocol zo snel werkt heeft ook te maken met andere factoren die voor
de aanmaak van de nieuwe rode bloedcellen nodig zijn. Suppleren van één enkele stof is bijna
altijd fout. In ieder geval als het gaat om het herstel en/of presteren van een (top)sporter.
Foliumzuur
Dit noemde we voorheen vitamine B11, in Duitsland, Frankrijk en de VS heette het vitamine B9.
Bij een tekort aan foliumzuur leidt tot aanmaak van groter dan normale rode bloedcellen.
Aanwijzingen voor mogelijk foliumzuur tekort: bleke huid, hoofdpijn, zweertjes in de mond,
pijnlijke en rode tong, tinteling in de vingers.
Foliumzuur in de voeding: groenten, vlees vooral lever, zuivel.
Foliumzuur gaat makkelijk verloren bij de bereiding (verwarming) van voeding. Dit kan oplopen tot
wel 90% van de oorspronkelijke hoeveelheid.
Een anemie kan door een tekort aan foliumzuur veroorzaakt worden.
Vitamine B12 - (Cyano)Cobalamine
Bij B12 tekort worden er te weinig rode bloedcellen gemaakt. De afgifte van rode bloedcellen uit
het beenmerg is vertraagd.
Aanwijzingen voor mogelijk B12 tekort: diarree of juist verstopping, licht gevoel in het hoofd,
eetlust verlies, concentratie problemen.
Maar ook hier zoals bij foliumzuur: zweertjes in de mond, tinteling in de vingers, hoofdpijn,
pijnlijke tong.
B12 in de voeding: alle vlees, vis, kip, melkproducten, eieren.
Een anemie kan door een tekort aan B12 veroorzaakt worden.
Vitamine B2 - Riboflavine
B2 is nodig voor opname van ijzer uit supplementen (27).
Enkele milligrammen voldoen bij de ijzersuppletie.
B2 in de voeding: alle vlees, vis, kip, melkproducten, eieren. Granen, noten.
Vitamine B6 - Pyridoxine
B6 is nodig bij de vorming van volwaardige rode bloedcellen, in het beenmerg, uit zijn voorlopers.
B6 in de voeding: vis, bananen, alle vlees, bonen.
Een anemie kan door een tekort aan B6 veroorzaakt worden.
Vitaminen van het B-complex
Het is verstandig om de bekende vitamines van het B-Complex (1,2,3,5,6,11,12) te gebruiken bij
ijzer suppletie. In het IJzerProtocol wordt het ijzer gebruikt bij de avondmaaltijd (vlees) die ook de
vitaminen van het B-complex bevat. Zie casussen op pagina 13.
Vitamine C - Ascorbinezuur
Als ijzersuppletie niet haem-ijzer betreft is het belangrijk dat dit samen gaat met extra vitamine C.
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
12
Mangaan
Mangaan blijkt een voorwaarde voor de groei van de Lactobacilli - de belangrijke goede bacteriën
van onze darmhuishouding. Zie pagina 8: Dysbiose. Voldoende mangaan lijkt belangrijk omdat het
ijzer de "verkeerde" bacteriën voedt. Zie pagina 8: Dysbiose.
Mangaan in de voeding: Granen, bonen, zaden, eieren (geel), (zwarte) thee.
Koper
In de lever wordt Apo-transferrine aangemaakt. Twee enzymen (ceruloplasminen: ferroxidase I, II)
zijn in staat ijzer-ionen te oxideren van de Fe2+ vorm naar de Fe3+ vorm. De Fe3+ vorm is nodig
om uit Apo-transferrine het normale transferrine te maken. Hiervoor is koper nodig, het zorgt voor
ongeveer een verdubbeling van de opname van ijzer in de darm.
Koper speelt ook een rol als catalysator bij de aanmaak van rode bloedcellen en het transport van
ijzer naar het beenmerg waar de aanmaak van de rode bloedcellen plaatsvindt.
De anticonceptie pil leidt vaak tot flinke verhoging van de (bloed) koper waarde en verhoogd
cholesterol. Kenmerken van te veel koper zijn dan: vermoeidheid, misselijkheid, pijn in de buik.
Ik heb één maal een topsporter kunnen helpen die door een koper-spiraaltje te veel koper opnam.
Een lage koperwaarde kan leiden tot mentale en emotionele problemen.
Hoge doses vitamine C putten de kopervoorraad uit. Het heeft een remmend effect op de opname
van koper maar verhoogt de opname van ijzer waardoor er een grotere kans is op een te veel aan
ijzer. Een anemie kan door een tekort aan koper veroorzaakt worden en ook een te veel ijzer zorgt
voor een lage koperstatus. De koperopname wordt dan geremd. Dat betekent dat de grote
hoeveelheden ijzer "zichzelf" tegenwerken.
Bij koper suppletie is voorzichtigheid geboden en moet de Cu/Zn ratio in acht genomen worden. Er
is een uitgebreid overzicht (2002) van de koper-ijzer relatie: The copper-iron chronicles: The story
of an intimate relationship (28).
Koper in de voeding: Orgaanvlees, zeevis, schaal/schelpdieren, noten, granen, cacao.
We nemen tevens koper op door het gebruik messing (een koper-zink legering) waterleidingen.
CASUSSEN
1- CASUS Patiënt. Een vrouw van 34 jaar krijgt reeds zes en een halve week ijzer-fumeraat
(200mg) tabletten vanwege een anemie (bloedarmoede). Het aantal tabletten is van één per dag naar
ondertussen drie per dag opgeschroefd. Haar Hb wil echter niet omhoog, dit wordt regelmatig in het
ziekenhuis getest.
Zij krijgt het IJzerProtocol. Na vijf dagen volgt een bloedtest en zijn haar bloedwaarden normaal.
In de jaren erna zien de artsen geen aanleiding meer haar nog ijzer te suppleren.
2- CASUS Topsporter. Een basketbalspeler blijkt na klachten over flinke vermoeidheid
bloedarmoede te hebben. Een belangrijke play-off wedstrijd volgt na vier dagen. De arts geeft aan
dat deze periode tekort is om het probleem op te lossen. Desgevraagd is er echter de optie van het
IJzerProtocol. Vooral de voorlichting op voeding gebied was hier belangrijk. De voeding was in
mijn ogen verwaarloosd en de basketballer dacht het probleem op te lossen met plantaardige
bronnen van ijzer. Hij speelde vier dagen later, zichtbaar opgeknapt, de play-off wedstrijd op het
hoogste niveau in Nederland. De wedstrijd werd gewonnen en.... hij was topscorer.
3- CASUS Teamsport. Mij werd om advies gevraagd na een periode van terugkerende blessures bij
explosieve arbeid. Het betrof spierverrekingen (scheuring?) bij vier van de tien sporters. Na analyse
leek de ijzersuppletie de boosdoener. Na stopzetten van de suppletie kwamen de blessures niet meer
terug. Wat volgde is uiteraard een goede voorlichting over hoe met voeding en ijzer om te gaan
zoals in het IJzerProtocol beschreven. De bloedwaarden met betrekking tot het ijzer bleken in de
twee seizoenen die volgden goed.
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
13
DE BLAUWE PAGINA
BEGRIPPEN met betrekking tot de bloedtest
ALAT - Alanine aminotransferase. Dit enzym lekt naar het bloed bij beschadiging van de lever.
ASAT - Aspartaat aminotransferase. Vroeger bekender als SGOT. Dit enzym lekt naar het bloed bij
beschadiging van de lever of, in vaak de sport, beschadiging van de spieren.
Apo-transferrine: Dit is een glycoproteïne die in de lever geproduceerd wordt.
Het bindt ijzer en vormt zo het transferrine.
Ferritine: Dit eiwit bindt ijzer voor opslag in het beenmerg en lever. Deze voorraad wordt aangesproken als
de voeding je (tijdelijk?) van te weinig ijzer voorziet, m.n. voor de aanmaak van rode bloedcellen. De kleine
hoeveelheid ferritine in het bloed komt overeen met de totale hoeveelheid. Een lage waarde betekent dus
weinig voorraad. Het ferritine in het bloed kan echter ook verlaagd zijn door een ontsteking.
Hemoglobine (Hb): Dit eiwit bevindt zich in de rode bloedcellen die zo voor het zuurstof, dan wel
kooldioxide na uitwisseling, vervoeren. Een te laag hemoglobine gehalte noemen we bloedarmoede.
Hematocriet: Het volume dat de rode bloedcellen in het bloed innemen in %. De normale range is 40-54%
maar voor topsporters gelden andere wetten. Wielrennen > 50? startverbod. Langlauf > 53.
Hemolyse: Beschadiging van de rode bloedcellen, waardoor het hemoglobine in de bloedstroom komt. In de
sport is vooral de impact van de voet (landing) bij lange afstanden lopen bekend.
Hypoferremic response: Bij een infectie wordt het ijzer in het bloed (transferrine) verminderd. Het wordt
tijdelijk opgeslagen als ferritine. De opname door de darm wordt ook verminderd. Dit is een heel oude
reactie om ziekteverwekkers (bacteriën) het moeilijker te maken om aan ijzer, nodig voor de groei, te komen.
IJzer verzadiging: Dit is de IJzerwaarde x 100 gedeeld door de TYBC waarde.
MCH: Mean Corpuscular Hemoglobin. De gem. hoeveelheid (gewicht) Hemoglobine per rode bloedcel.
MCHC: Mean Corpuscular Hemoglobin Concentration. Concentratie hemoglobine in gram %.
MCV: Mean Corpuscular Volume. Een maat voor het gemiddelde volume van de rode bloedcellen.
Berekening: Totale volume van de RB / het aantal RB. Een hoge waarde kan B12 en/of foliumzuur tekort
betekenen. Een lage waarde kan ijzer tekort betekenen. Het wordt uitgedrukt in femtoliter (fl)
Myoglobine: Dit is het eiwit met ijzer dat in grote hoeveelheden voorkomt in de spieren om zuurstof vast te
houden dan wel uit te wisselen voor kooldioxide.
RBC: Red Blood cell Count. Het aantal rode bloedcellen.
Rode bloedcel Protoporfyrine: Een laag Protoporfyrine gehalte in het bloed kan op ijzergebrek duiden. Uit
Protoporfyrine ontstaat Haem (zie figuur 1. voor het Haem molecuul). Het enzym dat de dit mogelijk maakt
(ferrocheletase) wordt geremd door de aanwezigheid van lood. Oorspronkelijk is het meten van
Protoporfyrine bedoeld om een eventuele loodvergiftiging vast te stellen. Verhoging kan ook wijzen op
ijzertekort of infectie.
Total iron binding capacity - TYBC: De maximale hoeveelheid ijzer dat gebonden kan worden aan
Transferrine. Berekening TYBC(μmol/l) = Transferrine(g/l) x 25,14.
Of ook: TYBC (µg/dL) = Transferrine (g/l) x (2 x 56 / 88000) x 105.
Transferrine: Het ijzer in het bloed is aan dit transport eiwit gekoppeld. Transferrine is ook het
transporteiwit voor Zink.
Transferrine verzadiging (%): De bepaling hoeveel ijzer gebonden is aan het Transferrine. Een hoge
waarde kan ijzergebrek betekenen maar door de pil kan ook een hoge waarde veroorzaken.
Normaal is 20-50% nuchter.
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
14
DE GROENE PAGINA
HET IJZERPROTOCOL
VOORLICHTING aan de sporter.
Er is een ijzertekort ontstaan. De voedinggewoonte moet veranderen.
(Rood)Vlees is dé bron van bruikbaar ijzer.
- Lever is erg goed maar alleen als de "schonere" biologische lever verkrijgbaar is.
Best is varkenslever, anders runderlever of kippelever.
- Mosselen en Oesters
- Sardines uit blik
- Rundvlees, Rundergehakt met Tijm
De voedinggewoonte moet blijvend beter worden zodat in de toekomst zo min mogelijk suppletie
nodig is.
SUPPLETIE voorlichting aan de sporter
Gebruik de suppletie bij of direct na een vlees maaltijd.
Bij deze maaltijd past eventueel nog soep en/of salade, aardappelen.
Gebruik bij die maaltijd géén zuivel, bonen, pasta of brood.
Gebruik 5 dagen achter elkaar dan 2 dagen niet en na overleg eventueel weer 5 dagen.
Te veel ijzer leidt makkelijk tot infectie en/of blessures!
BIJ VERMOEDEN VAN EEN INFECTIE GÉÉN IJZERSUPPLETIE (dag overslaan).
HET IJZER SUPPLETIE-PROTOCOL
- IJzer
Kies één van de volgende verbindingen:
IJzer-bisglycinaat
20-30mg
IJzer-Sulfaat
20-30mg
IJzer-fumeraat
20mg
IJzer-gluconaat
30-35mg
Samen met de volgende stoffen waarbij de hoeveelheden als richtlijn:
- Vitamine C (ascorbinezuur)
- Koper (gluconaat)
- Mangaan (gluconaat)
- B-complex
waarvan in ieder geval:
Foliumzuur
B12
B2 (riboflavine)
B6 (pyridoxine)
B1 (thiamine)
(c) 2012
100-200mg
0.25mg
1 mg
600-800mcgr
20-50mcgr
3-5mg
3-5mg
3-5mg
www.TonLeenders.NL
15
TABELLEN naar J.Vos (29)
Hematocriet en Erythrocyten normwaarden:
Hemoglobine normwaarden:
Ferritine normwaarden:
Serum ijzer normwaarden:
LITERATUUR PubMed.
Disorders of iron metabolism. Andrews NC. N Engl J Med 1999;341:1986-95. [PubMed abstract]
Iron deficiency and reduced work capacity: a critical review of the research to determine a causal
relationship. Haas JD, Brownlie T 4th. J Nutr 2001;131:691S-6S. [PubMed abstract]
Uzel C, Conrad ME. Absorption of heme iron. Semin Hematol 1998;35:27-34. [PubMed abstract]
Effect of ascorbic acid on apparent iron absorption by women with low iron stores.
Hunt JR, Gallagher SK, Johnson LK. Am J Clin Nutr 1994;59:1381-5. [PubMed abstract]
LITERATUUR Fysiologie.
Physiology of Sport and Exercise. Wilmore JH and DL Costill, Publ.Human Kinetics, Leeds UK.2004. ,
421-423.
Human Anatomy & Physiology. Marieb, Publ.Addison Wesley, California, USA, 1998, 634,898,903,922
Exercise Physiology. WD McArdle, FI Catch, VL Katch, Lea & Febiger, USA, 1991, 56-57.
Physiology of Sport & Exercise, JH Wilmore, DL Costill, WL Kenney, Human Kinetics, Leeds, UK, 2008.
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
16
LITERATUUR VERWIJZINGEN in de tekst.
1) Iron deficiency and overload in relation to nutrition.
Spanjersberg, M.Q.I. and E. Jansen. 2000.
2) Pica: common but commonly missed.
Rose EA, Porcerelli JH, Neale AV. J Am Board Fam Pract 2000;13:353-8. [PubMed abstract]
3) Low plasma zinc and iron in pica.
Singhi S, Ravishanker R, Singhi P, Nath R. Indian J Pediatr 2003;70:139-43. [ PubMed abstract]
4) Aluminum alters calcium influx and efflux from bone in vitro
William G Goodman and Jeanenne O'Connor - Kidney International (1991) 39, 602–607
5) Inhibitory effect of a soybean-protein-related moiety on iron absorption in humans.
Lynch SR, Dassenko SA, Cook JD, Juillerat MA, Hurrell RF. Am J Clin Nutr 1994;60:567-72.
6) Applications cliniques du dosage du récepteur soluble de la transferrine sTfR
Dr Françoise Schillinger - Roche Diagnostics, Meylan. Journal d’information biomédicale - n° 57 - juin 2000
7) Iron Deficiency Anemia Tests Positive
American Journal of Hematology Nov. 10, 2011.
Studie waaraan diverse universiteiten deelnamen: University of Kansas Medical Center, Kuopio University
and Eastern Finland Laboratory Centre, Arizona Arthritis and Rheumatology Associates and San Diego’s
Medical Associates Research Group.
8) No advantage of using ferrous bisglycinate as an iron fortificant
Leif Hallberg and Lena Hulthén. American Society for Clinical Nutrition 2000
9) Iron, infections, and anemia of inflammation.
Jurado RL. Clin Infect Dis 1997;25:888-95. [PubMed abstract]
10) Effect of iron on neonatal gut flora during the first week of life.
Eur J Clin Microbiol. 1985 Feb;4(1):14-8.
Mevissen-Verhage EA, Marcelis JH, Harmsen-van Amerongen WC, Vos NM, Berkel J, Verhoef J.
10a) Effect of iron on neonatal gut flora during the first three months of life.
Eur J Clin Microbiol. 1985 Jun;4(3):273-8.
Mevissen-Verhage EA, Marcelis JH, Harmsen-Van Amerongen WC, de Vos NM, Verhoef J.
11) The effects of iron fortification on the gut microbiota in African children: a randomized controlled
trial in Cote d'Ivoire. Am J Clin Nutr. 2010 Dec;92(6):1406-15. Epub 2010 Oct 20.
Zimmermann MB, Chassard C, Rohner F, N'goran EK,
Nindjin C, Dostal A, Utzinger J, Ghattas H, Lacroix C, Hurrell RF. Institute of Food, Nutrition and Health,
Swiss Federal Institute of Technology Zurich, Zurich, Switzerland.
12) On the iron requirement of lactobacilli grown in chemically defined medium.
Imbert M, Blondeau R. Laboratoire de Microbiologie, Université des Sciences et Technologies de Lille,
Bâtiment SN2, France. Current Microbiology [1998, 37(1):64-66]
13) Weekly vs Daily Iron and Folic Acid Supplementation in Adolescent Nepalese Girls
Binay Kumar Shah, MBBS; Piyush Gupta, MD, MAMS
Archives of Pediatrics Adolescent Medicine. 2002;156(2):131-135. doi:10.1001/archpedi.156.2.131
14) Efficacy and tolerability of low-dose iron supplements during pregnancy: a randomized controlled
trial. Makrides M, Crowther CA, Gibson RA, Gibson RS, Skeaff CM. American Journal of Clinical
Nutrition 2003 Jul;78(1):145-53.
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
17
15) Bioavailability of iron, zinc, and other trace minerals from vegetarian diets.
Hunt JR. Am J Clin Nutr 2003;78:633S-9S. [PubMed abstract]
16) Ascorbic acid prevents the dose-dependent inhibitory effects of polyphenols and phytates on
nonheme-iron absorption. Siegenberg D, Baynes RD, Bothwell TH, Macfarlane BJ, Lamparelli RD, Car
NG, MacPhail P, Schmidt U, Tal A, Mayet F. Am J Clin Nutr 1991;53:537-41.
17) Dietary determinants of iron stores in a free-living elderly population
Fleming, D.J., et al. - The Framingham Heart Study. American Journal Clincal Nutrition 1998. 67(4)
18) Bijlagen bij het rapport: Voedingsadvies bij HFE-hemochromatose
Gerdien (G.M.) van Doorn MSc. (Departement Humane Voeding, Wageningen University)
Met medewerking van: Ir. Irene (I.M.G.) Gosselink, (Plant Research International, onderdeel van
Wageningen UR) September 2011
19) Diet and genetic factors associated with iron status in middle-aged women.
Cade, J.E., et al. - American Journal Clincal Nutrition, 2005. 82(4): p. 813-20
20) Soy protein, phytate, and iron absorption in humans.
R F Hurrell, M A Juillerat, M B Reddy, S R Lynch, S A Dassenko, and J D Cook
The American Journal of Clinical Nutrition - September 1992 vol. 56 no. 3 - 573-578
21) Chili, but Not Turmeric, Inhibits Iron Absorption in Young Women from an Iron-Fortified
Composite Meal.
Siriporn Tuntipopipat, Kunchit Judprasong, Christophe Zedet, Emorn Wasantwisut, Pattanee Winichagoon,
Somsri Charoenkiatkul, Richard Hurrell and Thomas Walczyk.
The Journal of Nutrition - Volume 136 pg. 2970-2974; 2006
22) Te weinig ijzer
Auteur M. Sonnenberg. Bachelorwerkstuk - ISBN 90-74772-83-9 - febr. 2008
Prof. Dr. A.F.A.M. Schobben, Farmacoepidemiologie en -therapie. Hemochromatose Vereniging Nederland
23) NHG-standaard Anemie.
van Wijk MAM, Mel M, Muller PA et al. Huisarts Wet 2003; 46(1): 147
24) Iron absorption studies in iron deficiency.
Scandinavian Journal Haematology 1974; Suppl 20: 1-125
25) Oral ferrous sulfate supplements increase the free radical–generating capacity of feces from
healthy volunteers. Elizabeth K Lund, S Gabrielle Wharf, Susan J Fairweather-Tait, and Ian T Johnson
American Journal of Clinical Nutrition - 1999;69:250–5.
26) Iron, free radicals and cancer.
Reizenstein P. - Medical Oncology and Tumor Pharmacotherapy. 1991;8(4):229-33. Hematology Laboratory,
Karolinska Hospital, Stockholm, Sweden.
27) Iron supplements: scientific issues concerning efficacy and implications for research and
programs. Allen LH J Nutr 2002;132:813S-9S. [PubMed abstract]
28) The copper-iron chronicles: The story of an intimate relationship.
Paul L. Fox. Dep of Cell Biology, The Lerner Research Institute, Cleveland Clinic Foundation USA
29) Rol van ijzerhuishouding bij inspanning. Dr. Jan A.Vos,Inspanningsfysioloog. 4-2010
30) Dietary fortificant iron intake is negatively associated with quality of life in patients with mildly
active inflammatory bowel disease.
Nutrition & Metabolism 2013, 10:9 doi:10.1186/1743-7075-10-9. Jonathan J Powell, William B Cook, Carol
Hutchinson, Zoe Tolkien, Mark Chatfield, Dora IA Pereira and Miranda CE Lomer
(c) 2012
www.TonLeenders.NL
18